weer wat dichterbij

Natuurgebied Opstalvallei weer wat dichterbij

Tekst en foto’s: Willy Ibens

Op 11 oktober 2016 deed de Raad van State uitspraak over het ‘GRUP (Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan) afbakening zeehavengebied Antwerpen’ voor het gedeelte van de Rechterscheldeoever.

Zij verwerpen daarin het verzoek van

Vleemo NV (de uitvoerders van het windmolenproject op Rechteroever) om dit plan te vernietigen.

Met deze nieuwe uitspraak zijn alle procedures bij de Raad van State afgerond en is het duidelijk dat het GRUP voor de haven van 30 april 2013 - wat de Rechteroever betreft - van kracht blijft.

Voor mens en natuur in en rond de haven is dit een goede zaak. Er komen voor lange tijd duidelijke grenzen aan het havengebied op Rechteroever. Er wordt gekozen voor haveninbreiding in plaats van -uitbreiding. De landbouwsector krijgt de zekerheid dat er niet wordt geraakt aan de Polder van Ettenhoven. De Opstalvallei ten zuiden van Berendrecht wordt omgevormd van buffergebied, reservegebied voor wonen en zone voor sliblagunering tot natuurgebied. Niets staat de start van natuurinrichting nog in de weg: als buffer tussen het havengebied en het woongebied en met grote kansen voor natuur en natuurbeleving.

Van havenuitbreiding zonder grenzen … De discussies rond de uitbreiding van de Antwerpse haven in noordelijke richting en de omvorming van de Antwerpse Noorderpolders tot havengebied zijn niet nieuw.

Zo’n 130 jaar geleden werd er hevig strijd gevoerd in het Federaal Parlement over de plannen voor ‘den grooten doorsteek’ (La Grande Coupure). Hiermee zou de Schelde worden verlegd in een zachte boog vanaf Kruisschans, doorheen de Polders van Oorderen en Wilmarsdonk tot aan de Antwerpse Rede.

De Eerste Wereldoorlog gaf de doodsteek aan dit project maar opende gelijktijdig nieuwe uitbreidingsmogelijkheden naar het noorden. Reeds voor de Tweede Wereldoorlog werden de dorpen Oosterweel, Wilmarsdonk en Oorderen onteigend. De polders rond Lillo, Berendecht en Zandvliet maakten daarna plaats voor het Churchilldok, het Kanaaldok en grote zones havengebonden industrie. In de jaren vijftig bestonden zelfs plannen om de dorpen Berendrecht en Zandvliet te onteigenen voor havenuitbreiding.

Dat hierdoor veel vruchtbare landbouwgrond verloren ging staat buiten kijf. Ook het idyllische beeld van een vlak en uitgestrekt polderland, dooraderd met groene dijken en ingevuld met lieflijke dorpen, verdween. Dit beeld van het verleden bepaalt heden nog mee het verzet van een deel van de polderbewoners tegen eender welke plannen van het Antwerps Havenbedrijf.

… tot compensaties voor verloren natuur

De Vlaamse Regering heeft in 2013 resoluut gekozen voor de verdere havenontwikkeling in een evenwicht met wonen, natuur, landbouw en erfgoed. Het voorziet op de Rechterscheldeoever in de uitbreiding van het rangeerstation Antwerpen-Noord en in de aanleg van het Logistiek Park Schijns, een 87 hectare grote multimodale logistieke zone. Hierbij gaan delen van het Europees beschermde Vogelrichtlijngebied De Kuifeend verloren: voornamelijk rietmoeras, open water, natte graslanden en struweel. Dat was eerder al het geval toen hier nieuwe spoorinfrastructuur werd aangelegd, de zogenaamde Main-hub.

Sleur- en trekwerk ... een unieke groepsactiviteit tijdens een teambuiling in de Opstalvallei. Foto links: zaterdag 24 september • een groep medewerkers - sommigen met hun gezin - van de ABN AMRO bank uit Berchem Foto rechts: donderdag 29 september • BASF medewerkers

Het GRUP compenseert dit verlies door in de Opstalvallei een gebied om te vormen tot natte natuur. Het compensatiegebied Opstalvallei moet zich op de vegetatietypes toespitsen die verloren gingen. Het zorgt ervoor dat Vlaanderen in het Vogelrichtlijngebied De Kuifeend kan voldoen aan de Europese verplichtingen voor het in stand houden van zeldzame vogelsoorten zoals de roerdomp, bruine kiekendief, blauwborst en rietzanger.

Heel wat gronden in de Opstalvallei zijn al in het bezit van de stad Antwerpen, de Vlaamse overheid of het Antwerps Havenbedrijf. De eerste fase, die nu beheerd wordt door Natuurpunt Antwerpen Noord, werd zelfs volledig uitgevoerd op gronden van de haven. Ook voor de tweede fase blijft het aantal onteigeningen beperkt, vooral in vergelijking met andere mogelijke locaties voor de verplichte natuurcompensatie.

Bovendien ligt de polder van Berendrecht vrij laag, zodat er bij de werken minder grondverzet nodig is. Met relatief beperkte ingrepen kunnen de waterplassen, rietvelden en drassige graslanden worden hersteld. Diverse studies wezen uit dat de Opstalvallei bijzonder geschikt is voor de ontwikkeling van dit type natuur. Er zijn nu al heel wat landschapselementen aanwezig voor water- en rietvogels, zoals grachten en sloten, riet en een open landschap.

Momenteel liggen in de Opstalvallei vooral landbouwgronden. Om als volwaardige natuur compensatie te dienen voor de natte natuur moet de Opstalvallei op maat van de verschillende doelsoorten worden ingericht en beheerd. De meeste dieren ontwikkelen zich het best in een robuust en omvangrijk natuurgebied. Zonder zo’n weidse natuurkern zouden er meerdere kleinere gebieden nodig zijn - met in totaal een grotere oppervlakte - om dezelfde natuurdoelen te bereiken. Bovendien vormt een uitgestrekt natuurgebied een betere buffer tussen het haven- en woongebied.

Het staat buiten kijf dat de voorbije decennia net in landbouwgebied veel kwetsbare, typische soorten zijn achteruitgegaan of verdwenen. Vooral akker- en weidevogels kregen de voorbije jaren rake klappen, ondanks heel veel overheidsmaatregelen om deze vogels te beschermen. Het recente Living Planet Report van WWF noemt, niet onterecht, de landbouw als één van de belangrijkste oorzaken voor het wereldwijd verdwijnen van populaties aan wilde soorten planten en dieren. Een meer duurzame landbouw moet soelaas bieden. Gezien zowat de helft van Vlaanderen in landbouwgebied ligt, is het aan de landbouwsector om in hun agrarische gebieden naar een natuurvriendelijkere landbouw te streven.

Toch nog tegenwind? De ideeën rond de natuurontwikkeling in de Opstalvallei werden opgenomen in het Antwerpse Groenplan dat na een uitgebreide consultatieronde eerstdaags bij het Antwerpse Schepencollege op tafel zal liggen. Het is geen bindend plan. Belangrijk is wel dat het de richting aangeeft en dat er concrete acties worden opgenomen die het toekomstige, groene landschapsbeeld voor de stad Antwerpen moeten uitwerken en versterken.

Foto: Willy Ibens Op vrijdag 16 september gingen in de Opstavallei 135 leerlingen en leerkrachten van de Sint Ludgardisschool uit Antwerpen aan de slag om wilgenopslag te verwijderen.

Ook in de Structuurschets Berendrecht en Zandvliet, die in februari 2015 tot stand kwam via een interactief participatieproces met de polderbewoners, werd het concept van de natte natuur in de Opstalvallei opgenomen in de visiekaart. Naast het verbeteren van de biodiversiteit creëert het mogelijkheden voor zachte recreatie en beleving van natuur en het open landschap.

Als straks door het Antwerps Havenbedrijf een nieuwe bouwvergunningsaanvraag wordt ingediend, waarin een aantal knelpunten rond buurtwegen en waterhuishouding worden opgelost, staat er normaal niets meer in de weg om de Opstalvallei effectief in te richten als natuurgebied.

Dat dachten wij toch, tot op het moment dat Natuurpunt een overleg had met Schepen Rob Van de Velde over een aantal groene en ruimtelijke dossiers in het Antwerpse. Het hoofdstuk van de Opstalvallei in het Groenplan moest volgens hem 100% herschreven worden. Blijkbaar op vraag van Polders Investeringsfonds NV, dat één van de aandeelhouders is van Vleemo NV en ook één van de bedrijven was die voor de Raad van State het voor de Antwerpse haven levensnoodzakelijke GRUP heeft aangevochten.

Door de stedelijke administratie Ruimte werd plots de bestemming ‘natuurgebied’ ingevuld als een ‘gemengd open ruimte gebied’ waarin alle openruimtefuncties mogelijk blijven, inclusief landbouw. Iets later - ter voorbereiding van de Gecoro Antwerpen (Gemeentelijke Commissie voor Ruimtelijke Ordening) van november 2016 - werd de doelstelling van het natuurgebied Opstalvallei herschreven tot “Een open watersysteem met respect voor het landschap, waar natuur en landbouw zich vinden.” Voor Natuurpunt was hiermee de maat echt overvol.

Conclusie

De ontwikkeling en het herstel van de natuur en het natuurlijk milieu door landbouw blijft voor ons een utopie, een wensdroom.

Natuurlijk zijn wij grote voorstander van experimenten rond duurzame landbouw in het landbouwgebied. Landbouw neemt immers meer dan de helft in van de totale oppervlakte van Vlaanderen.

Onze schaarse natuurgebieden en meer bepaald het natuurcompensatiegebied Opstalvallei hervormen tot een proefveld voor biolandbouw staat echter haaks op de afspraken en engagementen die aan de basis liggen van het GRUP afbakening zeehavengebied Antwerpen. Een plan waardoor die Antwerpse haven verder kan ontwikkelen in harmonie met wonen, natuur, landbouw en erfgoed mag geen droombeeld blijven.