Ertbrand en Ertbrandbos

Foto: Willy Ibens

Natuurpunt koopt Fort van Ertbrand en Ertbrandbos

Even terugblikken

We schrijven 1998. De vleermuizenwerkgroep van Natuurreservaten Antwerpen Noord is bijzonder actief rond de bescherming van overwinteringsplaatsen van vleermuizen. Bunkers en ijskelders in de regio worden opgespoord en ingericht. We leggen contacten met de krijgsmacht en krijgen het vleermuizenbeheer van het Fort van Brasschaat en het Fort van Schoten in handen.

Wij slagen erin om de Schans van Smoutakker en bijhorende bunkers uit WOI en WOII aan te kopen en in te richten voor vleermuizen. Met de eigenaars van het Fort van Stabroek trachten wij (tevergeefs) te overleggen over een vleermuisvriendelijk beheer. wij geen positief antwoord. Dit fort was op het gewestplan van 1979 ingekleurd als recreatiegebied maar werd in het kader van een gewestplanherziening herbestemd tot natuurgebied. Wel krijgen we tijdens de winter van 1998-1999 éénmalig de toestemming voor een beperkte vleermuizeninventarisatie. De vleermuizenwerkgroep telt 151 watervleermuizen, 61 baardvleermuizen, 5 grootoren, 15 franjestaarten en 15 dwergvleermuizen. Alle voor vleermuizen geschikte ruimtes konden nog niet onderzocht worden. Met 256 overwinterende vleermuizen op de teller ziet dit fort er echt veelbelovend uit. Met de nodige inrichtingsmaatregelen zouden wij er een schitterend vleermuizenfort van kunnen maken!

De herbestemming van het fort van recreatiegebied tot natuurgebied ligt moeilijk bij de eigenaars. Toch worden wij in 2002 onverwacht gevraagd door een Brussels consultantbureau of

er interesse is om het Fort van Ertbrand aan te kopen. Wij doen een bod maar dat wordt enkel gebruikt in een procedure tot het bekomen van planschade.

LIFE BatAction Dan bleef het jaren stil. Tot Natuurpunt in de periode 2006-2011 samen met het ANB (Agentschap Natuur en Bos) voor de Europese Commissie het project LIFE BatAction mocht uitvoeren voor de bescherming van vleermuizen.

Voor Vlaanderen werden zes vleermuizensoorten opgenomen in bijlage II van de Habitatrichtlijn. Meervleermuis, ingekorven vleermuis en Bechsteins vleermuis - de doelsoorten van het project - staan, samen met vale vleermuis, geregistreerd als ‘bedreigd’ of ‘ernstig bedreigd’ op de Rode Lijst van bedreigde zoogdieren in Vlaanderen. Mopsvleermuis en grote hoefijzerneus zijn op de Rode Lijst geregistreerd als ‘verdwenen’. De belangrijkste bedreiging voor vleermuispopulaties is de vernietiging van hun natuurlijke verblijfplaatsen en verstoring van populaties tijdens cruciale periodes in de loop van het jaar. Verstoringen tijdens de kraamperiode en de winterslaap kunnen immers volledige populaties uitroeien. Speciale beschermingsmaatregelen waren daarom dringend nodig.

LIFE BatAction had enkele strategisch gekozen plekken als werkterrein, zoals een aantal forten in Antwerpen en mergelgroeven in Limburg. Deze plaatsen zijn erg in trek bij onze gevleugelde vrienden. De bescherming van die plaatsen is dus uitermate effectief. Op die manier worden de dieren ook op internationaal niveau beschermd. Heel wat vleermuizen uit onze omliggende landen overwinteren immers graag in Vlaamse forten en mergelgroeven.

Veel aandacht gaat naar de bescherming van hun voedselgebieden, zomer- en winterverblijven en de routes ertussen. Andere vleermuissoorten met een gelijkaardige leefomgeving, zoals de baardvleermuis, Brandts vleermuis, gewone grootoorvleermuis en franjestaart, profiteren ook van die beschermingsmaatregelen.

Een van de concrete acties was de aankoop van een “fort” in functie van een optimale inrichting ervan als vleermuizenreservaat. Het lijstje van beschikbare forten was echter beperkt met enkel nog Walem, Duffel, Haasdonk en Ertbrand als mogelijkheden. Naar aanleiding van de opstelling van een RUP voor het Klinkaardbos konden we opnieuw met de eigenaars van het Fort van Ertbrand in contact komen. Intussen was dit fort ingebracht in de vennootschap NV Ertbrand. Op basis van de Europese aankoopsubsidie konden we maximaal 340.000 euro bieden. De vraagprijs voor fort, fortgracht en glacis, samen 16,5 hectare, was niet minder dan 1.260.000 euro. Er viel niet over te onderhandelen. Om het LIFE project te redden beslisten wij de aankoopsubsidies over te dragen aan de provinciale vzw Kempens Landschap die hiermee het Spoorwegfortje van Duffel kon aankopen. De kans om het Fort van Ertbrand in te richten voor vleermuizen leek voorgoed verkeken.

Zeg nooit ‘nooit’

Op het secretariaat van Natuurpunt Antwerpen Noord kregen wij in december 2015 onverwacht een telefoontje binnen met de vraag of wij nog interesse hadden in de aankoop van Ertbrand. Niet enkel voor het fort maar ook voor het aangrenzende bos. We waren opnieuw vertrokken voor een rondje onderhandelen. Derde keer, goede keer? Na haast ontelbare telefoons, e-mails, en intense, strategische onderhandelingen zowel met de verkopers als met het hoofdbestuur van Natuurpunt, konden wij op 25 oktober een wederzijdse aanen verkoopbelofte ondertekenen. Kostprijs: 2 miljoen euro voor iets meer dan 90 hectare bos en natuur, inclusief het fort, 1 hectare woonparkgebied en een kleine boswachterswoning. Inmiddels is de optie gelicht en voorzien we dat voor einde maart 2017 de aankoopakte kan getekend worden.

Ertbrand als natuurknooppunt in de NoordAntwerpse regio In onze regio zijn er gelukkig heel wat grote natuur- en bosgebieden. Stuk voor stuk gebieden die van cruciaal belang zijn voor het voortbestaan van bijzondere en kwetsbare planten en dieren. Eén van de grootste gevaren voor de biodiversiteit is dat deze terreinen geïsoleerd dreigen te geraken, waardoor lokaal soorten onherroepelijk uitsterven. Een netwerk van robuuste natuurgebieden is dus noodzakelijk om uitwisseling van planten en dieren tussen deze terreinen - en het voortbestaan van vele bijzondere soorten - te garanderen.

hét natuurknooppunt is tussen de natuur- en bosgebieden van Stabroek, Kapellen, Brasschaat en het Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide. Door de aankoop van het Ertbrandbos en door een gericht bos- en natuurbeheer kunnen we de Kalmthoutse heide als grootste natuurgebied in Vlaanderen verder versterken.

Welkom boommarter!

In Natuur.ruimte nr. 3 van 2014 kon je reeds lezen over de terugkomst van de steenmarter in onze regio (en grote delen van Vlaanderen). Minder bekend is dat ook zijn naaste familielid - de boommarter - aan een comeback bezig is. Decennia lang was die afwezig in Vlaanderen door uitroeiing en vernietiging van zijn leefgebied.

De boommarter is een liefhebber van gevarieerde bossen met veel ondergroei (struiken). Hij is niet altijd even makkelijk te onderscheiden van zijn neef, de steenmarter, die meestal meer ‘menselijke’ plekken zoals zolders verkiest als leefgebied. Via cameravallen (waarbij de camera een foto registreert als een dier passeert op een bepaalde plek) en via verkeersslachtoffers kunnen we de verspreiding van deze soort opvolgen.

Foto: boommarter - Hans Dekker

Net dit laatste heeft uitgewezen dat de omgeving van het Ertbrandbos met omringende bosgebieden en het Grenspark één van de belangrijkste kerngebieden is voor de boommarter in de provincie Antwerpen. De boommarter is een bijzondere soort in West-Europa en wordt één van onze doelsoorten bij het opstellen van het beheerplan voor het Ertbrandbos.

Foto: watervleermuis - Dirk Swaenen

Vleermuizen houden van forten én bossen Zoals je eerder al kon lezen, is het Fort van Ertbrand een zeer geschikte plek voor vleermuizen om er te overwinteren. Dat is niet zo verwonderlijk. Verschillende vleermuizensoorten zoals watervleermuis, baardvleermuis en franjestaart houden van de combinatie van een goed winterverblijf en een aantrekkelijk jacht- en leefgebied ’s zomers onder de vorm van een bosrijk landschap. Ook andere soorten zoals bruine en grijze grootoorvleermuis gaan graag op jacht naar insecten in dergelijke gebieden.

Het Ertbrandbos is nu al gedeeltelijk aantrekkelijk voor vleermuizen. Nu Natuurpunt Antwerpen Noord het gebied beheert, willen we de kansen voor vleermuizen fors uitbreiden en versterken. Een aangepast beheer zal leiden tot meer oudere bomen met holten waarin vleermuizen ’s zomers verblijven en een betere bosstructuur met veel meer insecten als voedsel.

Geitenmelker In het Ertbrandbos willen we ook de bestaande open plekken in het bos versterken. Nu zijn die nog in gebruik als wildakkers in functie van het jachtbeheer op reeën. Maar ze bieden meer mogelijkheden voor natuurlijke vegetaties. Dat zal zeker de planten- en insectenrijkdom ten goede komen. Daar hebben niet enkel de vleermuizen hun voordeel mee maar eveneens een bijzondere, Europees beschermde, vogelsoort: de nachtzwaluw. Deze vogel, die noch met de zwaluwen of de gierzwaluwen is verwant, houdt van open plekken in een bosrijk landschap. De meest gebruikte alternatieve naam, die ook in veel andere talen is terug te vinden, is geitenmelker, wat ook de letterlijke betekenis is van de Latijnse naam Caprimulgus.

De nachtzwaluw werd al eerder waargenomen in het Ertbrandbos. Bovendien is er een belangrijke populatie nachtzwaluwen aanwezig in omringende gebieden zoals het Mastenbos en het Schietveld van Brasschaat. We zijn ervan overtuigd dat de soort definitief als broedvogel zal terugkeren in het Ertbrandbos.

Foto: nachtzwaluw - Jankees Schwiebbe (birdphoto)

Betonnen pantserfort De betonnen pantserforten van de Antwerpse fortengordel werden gebouwd tussen 1907 en 1914. Ze lijken sterk op elkaar omwille van eenzelfde militair concept. Er zijn een viertal varianten. De belangrijkste verschillen zitten in de mate van bewapening, namelijk het aantal pantserkoepels en de wijze waarop de flankering van de gracht werd opgebouwd.

Het Fort van Ertbrand is een fort van de 2de orde met samengevoegde caponnières. Het heeft een trapeziumvormig forteiland met caponnières op de hoekpunten die de fortgracht aan de vijandelijke zijde moesten verdedigen. Het voorfront is gericht naar het noorden. De toegangsbrug en de traditore batterij, die nu nog verscholen zitten achter een rij coniferen, vormen de achterzijde van het fort. Boven de rondboogvormige toegang staat het bouwjaar ‘1912’.

Hoewel het Fort van Ertbrand geen rol speelde tijdens WOI en niet werd beschoten door de Duitsers werd het bij de aftocht van het Belgische leger in oktober 1914 zwaar beschadigd. De kanonnen in de schutskoepels en caponnières mochten immers niet gebruiksklaar in de handen van de vijand vallen.

Na WOI werd het fort gemoderniseerd, onder andere met overdrukkamers tegen gasaanvallen. Vanaf 1939 maakt de zuidelijke fortgracht deel uit van de nieuwe Antitankgracht. Tijdens WOII heeft het fort geen belangrijke rol gespeeld. Na 1945 werd het gebruikt door de Belgische Ontmijningsdienst voor het vernietigen van springstoffen, mijnen en munitie.

Europees beschermd voor vleermuizen Door de Vlaamse regering zijn voor dit fort een aantal prioritaire inspanningen vastgelegd, namelijk het bereiken van kwaliteitsvolle overwinterings- en zwermplaatsen voor de watervleermuis, franjestaart, Brandts en baardvleermuis.

Prioritair zijn maatregelen die leiden tot een verbetering van het microklimaat van de overwinteringsplaatsen en gericht zijn op het vermijden van verstoring. Verder moet ook gedacht worden aan het verbeteren van de toegankelijkheid voor vleermuizen, de ecologische kwaliteit en de connectiviteit van het fortdomein door het behouden en versterken van aanwezige boselementen en kleine landschapselementen.

Het is belangrijk dat er een goed foerageergebied in de buurt van de overwinteringszones ligt om in het najaar vetreserves aan te leggen en in het voorjaar op kracht te komen. Dit betekent dat lineaire groene landschapselementen op het fort moeten worden behouden of hersteld en dat er geen bijkomende barrières (ook niet van lichtvervuiling) mogen worden gecreëerd. Ook een goed beheer van de fortgracht is noodzakelijk.

Militair erfgoed en natuur gaan best samen

De bos- en natuurgebieden in Brasschaat, Kapellen en Kalmthout zijn niet enkel belangrijk voor het behoud van planten en dieren in onze verstedelijkte omgeving maar vervullen eveneens een onmisbare rol als wandel- en natuurbelevingsgebied.

Willen wij de ecologische draagkracht van al deze natuurgebieden niet aantasten dan moet de recreatiedruk worden gespreid. Dat betekent het toegankelijk maken van nieuwe terreinen en de aanleg van nieuwe wandelroutes. De voorbije 70 jaar werd het Ertbrandbos beheerd als jachtgebied en was dit niet toegankelijk voor het publiek. Zodra de lopende jacht overeenkomst ten einde loopt kan het Ertbrandbos toegankelijk worden gemaakt voor wandelaars.

Meedenken en meedoen

In een beheerplan moeten de toegankelijkheid, het beheer en de beschermingsmaatregelen worden vastgelegd voor het fort en het bos. Daarna moeten wij aan de slag. Heel wat werk dus vanaf april 2017. Wie als vrijwilliger met ons beheerteam en onze vleermuizenwerkgroep mee wil denken over en mee wil werken aan het beheer en de inrichting van ons nieuwe natuurgebied is meer dan welkom. Stuur een e-mail aan onze grave gast Mathias Michielsen (mathias.michielsen@natuurpunt.be) of kom even binnen in ons Natuur.huis in Ekeren om kennis te maken. Wij nodigen u dan uit voor een startvergadering in het voorjaar van 2017.

Een duurzame investering Op dit ogenblik beheert Natuurpunt zo’n 22.089 hectare natuurgebied in Vlaanderen. Deels in eigendom van de vereniging zelf. Deels in beheer via huur-, erfpacht- of samenwerkingsovereenkomsten met particulieren, gemeenten of andere Vlaamse overheden.

Het aankopen van natuurgebieden is voor Natuurpunt geen doel op zich. Het is wel een efficiënt middel om natuur te beschermen en via ontsluitingsplannen open te stellen voor zachte recreatie en natuurbeleving. Aankopen van natuurgebieden is investeren in een duurzame toekomst en in leefbare woonomgeving voor de volgende generaties. Voor het aankoop van natuurgebieden ontvangt Natuurpunt een subsidie van de Vlaamse overheid. Het percentage van deze subsidie hangt af van de grondprijs, de bestemming op het gewestplan en de aanduiding ervan als onderdeel van het Europese Natuur 2000 netwerk.

Zo’n 10 jaar geleden bedroeg het subsidie percentage nog 75 tot 80%. Thans ligt het wat moeilijker om voor dergelijke grote aankopen nog subsidies te ontvangen. Voor de aankoop van het domein Ertbrand kunnen we rekenen op 54% van de aankoopprijs als Vlaamse subsidie. Dat betekent concreet dat wij als vereniging zelf zo’n 870.260 euro moeten bijeenbrengen. Dat is een hele som.

Gelukkig zijn wij bij Natuurpunt Antwerpen Noord de voorbije jaren erg zuinig geweest. Via onze lidgelden en allerlei acties - de verkoop van vogelkastjes, bijenhotels, bio-polderke, sponsoring door BASF, Indaver, ExxonMobil en steun van het Antwerps Havenbedrijf en de Vlaamse overheid - kunnen we onze werking en ons natuurbeheer financieel rond krijgen. Dat betekent dat wij alle giften, schenkingen en legaten kunnen reserveren voor de aankoop van nieuwe natuurgebieden. De voorbij jaren konden wij al een goede 373.560 euro opzij zetten. Via het legaat van wijlen Elza Grauls ontvingen we in de loop van 2016 netto 72.544 euro. Onze barometer staat daarmee op 446.104 euro. Iets meer dan de helft dus. Dat betekent dat wij de vier volgende maanden nog een heel bedrag te gaan hebben. Maar met de steun van velen moet dit mogelijk zijn.

1 euro voor 1 m² natuur Als we weten dat Natuurpunt iets meer dan 90 hectare kan aankopen van het domein Ertbrand - of omgerekend zo’n 900.000 m² - dan betekent dat een gift van 1 euro al overeenkomt met het veiligstellen van iets meer dan 1 m² natuur en bos.

Adopteer een vleermuis, geef ruimte aan de mysterieuze nachtzwaluw of de zeldzame boommarter. Zorg er mee voor dat dit natuurgebied kan veiliggesteld worden voor de volgende generaties om er te wandelen en van de natuur te genieten.

Voor giften vanaf 40 euro krijg je een fiscaal attest waarmee je de gift in mindering kunt brengen van je belastbaar inkomen.

Stort je gift op rekeningnummer BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt met vermelding ‘gift Ertbrand’.

Met dank. De natuur heeft jouw steun hard nodig!