C. Uchunguzi

Ulinzi pia unalinda mabaki ya binadamu dhidi ya uchafuzi, uchafuzi wa mazingira, wizi, watapeli na upelekaji/uhamishaji wa miili kwenda maeneo ya pili, ambapo mhalifu anataka kukwepa kugunduliwa. Kupitia bila ruhusa na kubadilisha kunaweza kuwa kosa la uhalifu katika mfumo wa ndani.31

Masharti ya kabla ya mfumo madhubuti wa ulinzi:

• Uthibitishaji wa ripoti na ushahidi kupitia mbinu mbalimbali na vyanzo vingine. • Kuweka kwenye ramani na kuweka kumbukumbu za makaburi ya halaiki kulingana na kiwango chao na muktadha wa eneo yaliko.

Hatua muhimu za ulinzi zinaweza kujumuisha:

• Kulinda eneo na kudhibiti ufikiaji: ruhusa ya kisheria32 ya kufikia ardhi inapaswa kutafutwa na kupatikana.

Hii inaweza pia kuhitaji ushirikiano wa jamii na idhini kwa utekelezaji. Ufikiaji unaweza kuathiriwa na uwepo wa maeneo muhimu ya kitamaduni, sababu za kijiografia na udhibiti. Hatari zinazopatikana kwenye eneo ni pamoja na vilipuzi ambavyo havijalipuka na uchafu. • Hatua za ulinzi zinaweza kujumuisha: uzio ili kulinda mzunguko wa nje; ufunikaji wa njia mlalo ili kulinda mabaki kwenye sehemu za juu na walinzi wa usalama na ufuatiliaji ndani ya eneo. Hatua kama hizo pia zinategemea urefu wa muda kati ya ugunduzi na uchunguzi, muktadha wa kieneo na hatari katika eneo (kwa mfano, kuwekwa katika hatari ya viasili na wanyama). Kulinda eneo kunaweza kuhitaji hatua za usalama kwa wale wanaotoa hatua za ulinzi, kwani maoni ya umma yanaweza kuwa dhidi yao. • Huenda ufikiaji halisi usiwezekane kila wakati kwa mfano ambapo wachunguzi hawawezi kuingia nchini.

Ufuatiliaji ndani ya eneo kupitia picha za setilaiti inaweza kuwa njia pekee ya ulinzi inayopatikana. Ulinzi unapaswa kutolewa iwe eneo limebadilishwa au la.

Kanuni za kimataifa

Chini ya sheria za haki za binadamu ya jukumu la kufanya uchunguzi madhubuti inamaanisha kuwa uchunguzi unahitaji kuwa huru na wa kutosha (kwa mfano, Kifungu cha 12 cha CED), unaoweza kubaini ukweli na kutambua waliohusika.33 Hii ni pamoja na kupata ushahidi wa uchunguzi wa kisheria na uchunguzi wa maiti, kwa rekodi kamili na sahihi na uchambuzi huru wa majeraha na sababu ya kifo.34 Uchunguzi lazima uwe na mamlaka ya kutosha kupata maelezo na kuwawajibisha maafisa. Unapaswa kufanyika kwa haraka; kwa jumla, ni jukumu linaloendelea la kuchunguza35 lakini ni jukumu la njia na sio mwisho.36 Mahakama ya Marekani ya Haki za Binadamu inasisitiza hitaji la uchunguzi kuzingatia muktadha mpana na utata unaozunguka matukio37 ili kufikia ‘ukweli kamili zaidi wa kihistoria unaowezekana, ikiwa ni pamoja na ubainishaji wa mitindo ya hatua ya pamoja’38 kulingana na haki ya kujua ukweli (kwa mfano, Kifungu cha CED cha 24(2)). CED inabainisha zaidi katika kifungu cha 12(4) kwamba nchi wanachama zinapaswa ‘kuchukua hatua zinazohitajika za kuwekea vikwazo vitendo vinavyozuia kufanyika kwa uchunguzi. ‘Ambapo inafaa, hii inaweza kujumuisha ushirikiano wa kimataifa katika ya Mataifa na mashirika husika (Kanuni za Kuongoza za CED, Kanuni ya 3(4)). Uchunguzi unaofuatilia malengo ya kibinadamu tu huenda “kivyake usiweze kuwa wa kutosha kufikia kiwango cha uchunguzi madhubuti’ kama inavyotakiwa na Mkataba wa Ulaya Ibara ya 2.39 Kulingana na Kanuni za Orentlicher40; ‘[b]ila kujali kesi zozote za kisheria, waathiwa na familia zao wana haki isiyo na kikomo ya kujua ukweli kuhusu mazingira ambayo ukiukaji ulifanyika na, ikiwa kuna kifo au kutoweka, hatima ya waathiriwa’. Chini ya sheria ya kimataifa ya kibinadamu, familia zina haki ya kufahamishwa kuhusu hatima ya wanafamilia wao, na zinaweza kutumia Taifa ili kutoa maelezo (Kifungu cha 32 cha Itifaki ya Ziada ya I). Kanuni ya 117 ya Kanuni za CIHL inaashiria kwamba mgogoro vya vita vya silaha wa kimataifa na suio wa kimataifa wahusika kwenye mgogoro

31 Angalia, kwa mfano, Sheria ya Iraqi Namba 13 ya 2015, Sheria ya Maswala na Ulinzi na Makaburi ya Halaiki, kurekebisha Sheria Nambari 5 ya 2006,

Ulinzi wa Makaburi ya Halaiki. 32 Kanuni ya 10(3) ya Kanuni za Kuongoza za 2019 kuhusiana na utafutaji wa watu waliopotea zinaamrisha ufikiaji bila kizuizi kwa mamlaka zinazofaa ikiwa ni pamoja na ‘mamlaka kamili ya kufanya ziara zisizotangazwa kwa kila mahali ambapo mtu aliyepotea anaweza kuwa, ikiwa ni pamoja na vituo vya kijeshi na polisi na majengo ya kibinafsi’. Pale inapohitajika, hii inapaswa kujumuisha ‘utunzaji wa eneo linalohusiana na utafutaji’ (ibid). 33 Kukhalashvili and others v Georgia, Hukumu, Maombi ya ECtHR Nambari 8938/07 na 41891/07 (2 Aprili 2020) aya ya 129. 34 Ibid, katika aya ya 129. 35 Aslakhanova and others v Russia, Hukumu, Maombi ya ECtHR Nambari 2944/06 na 8300/07, 50184/07, 332/08, 42509/10 (18 Disemba 2012) yaa ya 230. 36 Da Silva v United Kingdom, Hukumu ya Baraza Kuu, Maombi ya ECtHR Nambari 5878/08 (30 Machi 2016) vifungu vya 231-238, inatoa muhtasari kamili wa

Baraza Kuu wa mahitaji ya uchunguzi madhubuti. 37 The Massacres of El Mozote and other Places v El Salvador, Hukumu kuhusu Ustahili, Malipo na Gharama, Mahakama ya Kimarekani ya Haki za Binadamu

Mfululizo wa C Nambari 252 (25 Oktoba 2012) aya ya 299. 38 Valle Jaramillo et al. v Colombia, Hukumu ya Ustahili, Malipo na Gharama, Mahakama ya Kimarekani ya Haki za Binadamu Mfululizo wa C Nambari 192 (27 Novemba 2008) aya ya 102. 39 Cyprus v Turkey, Hukumu ya Baraza Kuu, Maombi ya ECtHR Nambari 25781/91 (10 Mei 2001) aya ya 135. 40 Tume ya Umoja wa Mataifa ya Haki za Binadamu, Ripoti ya mtaalam huru ili kusasisha Seti ya Kanuni za kupambana na ukiukwaji (18 Februari 2005) Hati ya

UN ya E/CN.4/2005/102/Add.1 (kwa kifupi Kanuni za Orentlicher) Kanuni ya 4.

‘lazima wachukue hatua zote zinazowezekana ili kuwajibika kwa watu walioripotiwa kupotea’. Miongozo ya 2019 ya uchunguzi wa uhalifu kutokana na ukiukaji wa sheria za kibinadamu41 inahitaji viwango vya uchunguzi kutii kanuni za uhuru na kutopendelea (Mwongozo wa 7); ukamilifu (Mwongozo wa 8); uharaka (Mwongozo wa 9) na uwazi (Mwongozo wa 10) na Mahakama ya Kimataifa ya Jinai inayohitaji wachunguzi ‘kuzingatia viwango vya juu zaidi vya uadilifu na mwenendo’.42

Uchunguzi wa makaburi ya halaiki unaweza kuunda sehemu muhimu ya uchunguzi mpana zaidi wa uwezekano wa vifo haramu. Maelezo kuhusu muktadha wa makaburi ya halaiki, yanayotolewa na mashahidi, wanajamii na manusura yanaweza kujumuisha maelezo muhimu kuhusu ulinzi na uchunguzi wa makaburi.43 Itifaki za Minnesota zinaainisha mahitaji ya chini yafuatayo kwa uchunguzi wa vifo vinavyoweza kuwa haramu: ‘(a) Kutambua waathiriwa (b) Kurejesha na kutunza vifaa vyote vinavyoweza kwa sababu ya kifo, utambulisho wa mhusika (wahusika) na hali zinazozunguka kifo; (c) Kutambua mashahidi wanaowezekana na kupata ushahidi wao kuhusiana na kifo na hali zinazohusiana na kifo; (d) Kubaini sababu, njia, mahali na wakati wa kifo, na hali zote zinazohusiana. (…) Na (e) Kubaini ni nani aliyehusika katika kifo na uwajibikaji wao binafsi kwa kifo hicho ‘(katika D.1.25. ukurasa wa 7, maelezo ya chini hayajajumuishwa).

Masuala maalum ya kuzingatia katika utekelezaji bora wa uchunguzi wa kaburi la halaiki: Awamu ya kupanga (1) Kuzingatia mipango ya jumla

• Ni huluki gani iliyo na jukumu la jumla kwa makaburi ya halaiki katika muktadha wa juhudi pana za watu waliopotea?44 • Nani anapaswa kupanga mchakato wa kufukua kaburi la halaiki, utambulisho na kurejesha mabaki ya binadamu? • Upeo wa uchunguzi uliopangwa ni upi? • Ni timu gani zenye taaluma mbalimbali zinahitaji kukusanyika na viwango vipi vya uwajibikaji?45 • Je, huluki mamlaka gani ya ziada inayoweza kuhusika na jinsi zitaratibiwa kwa pamoja? • Je, uchunguzi wa kaburi la halaiki unaendana vipi na shughuli zingine/pana za uchunguzi?46

(2) Mipango ya ufikiaji wa jamii na kupunguza athari mbaya

• Uundaji wa mahusiano na uaminifu kupitia ufafanuzi unaozingatiwa wa madhumuni na michakato ya uchunguzi na usimamizi wa matarajio halisi ni muhimu.

Hii itasaidia kupata ufikiaji wa eneo, muktadha, maelezo na kukubalika kwa vitendo. • Mipango inapaswa kutarajia na kutafuta kupunguza athari za jamii wakati huo huo ikidumisha uaminifu wa uchunguzi.

(3) Mipango ya rasilimali, timu na ununuzi

Bajeti na mpango wazi wa rasilimali zinazopatikana na zinazohitajika kwa uchunguzi inahitaji kukusanywa. Hii itajumuisha ukubwa na muundo wa timu itakayotumika, majukumu ya wafanyakazi (kuhakikisha mwendelezo inapowezekana) na awamu ya kuajiri.47 Uzingatiaji, panapofaa, inapaswa kutolewa kwa wachunguzi wa eneo (ikiwa ni pamoja na mahitaji ya mafunzo) uwezo wa muda mrefu.

(4) Mipango ya usalama

Usalama wa eneo pamoja na usalama wa kimwili na kisaikolojia wa wafanyakazi ni muhimu zaidi. Baadhi ya maeneo yanaweza kuwa hatari sana kwa uchimbaji48 au yasiyo salama kwa sababu ya hali mbaya ya hewa. Usaidizi wa wataalam unaweza kuhitajika kuhusiana na hatari kama vile sumu, mabomu ya ardhini na vifaa vya kulipuka vilivyobuniwa (IED). Mbali na usalama wa eneo, uzingatiaji unapaswa kutolewa kwa usalama wakati wa usafirishaji wa wafanyakazi kwenda na kutoka kwa eneo na wakati wa kufanya kazi ya ushirikiano.

(5) Mipango ya upeo, kiwango na mpangilio

Upeo, pamoja na viashiria vya nyakati na vigezo, kwa uchunguzi utajumuisha kuzingatia kiwango na mpangilio wa uchimbuaji na uchambuzi wa makaburi ya halaiki.

(6) Mipango ya Taratibu za Kawaida wa Uendeshaji na kuripoti

Matumizi ya Taratibu za Kawaida za Uendeshaji, viwango vya ushahidi vinavyokubalika kwa jumla na itifaki za ushughulikiaji/utunzaji wa ushahidi na kurekodi itahakikisha ubora, uthabiti na uwazi wa michakato, na inahitaji kukubaliwa. Kwa kuongezea, mfumo wa kudhibiti ubora unapaswa kutayarishwa kwa ajili ya utekelezaji.

(7) Mipango ya sababu za nje

Uchafuzi, kuchanganyika na ‘uchimbaji’ wa mtu mwingine unaweza kuathiri awamu ya kupanga.

41 Geneva Academy na Kamati ya Kimataifa ya Msalaba Mwekundu (ICRC) (2019), Miongozo ya kuchunguza ukiukaji wa sheria ya kimataifa ya kibinadamu: sheria, sera, na mazoea mazuri. 42 Mahakama ya Kimataifa ya Jinai (2008), Kanuni za Maadili ya Wachunguzi, ICC/AI/2008/005 kifungu cha 4.1. 43 Itifaki ya Minnesota, kwa mfano, ina sehemu kuhusiana na Mahojiano na Ulinzi wa Mashahidi ikiwa ni pamoja na Mwongozo wa Kina kuhusu Mahojiano (katika sehemu ya V, B. kurasa za 33-35). 44 Hii itategemea mpangilio wa taasisi, mamlaka na majukumu. 45 Angalia Kiambatisho cha 2 kuhusu taaluma na wataalam ambao wanaweza kuwa sehemu ya timu. Kwa maelezo kuhusu majukumu ya usimamizi kama sehemu ya Utambulisho wa Waathiriwa wa Majanga angalia Kiambatisho cha 8: Wajibu wa Usimamizi wa DVI wa Mwongozo wa Utambulisho wa Waathiriwa wa Majanga wa Interpol. 46 Utoaji wa jumla wa utekelezaji wa uchunguzi kuhusiana na vifo visivyo halali unaweza kupatikana katika Itifaki ya Minnesota sehemu ya IV kuhusu utekelezaji wa uchunguzi (kwenye kurasa za 12-15). Miongozo zaidi kuhusu chunguzi wa eneo la uhalifu inaweza kupatikana ndani ya Itifaki za Minnesota kwenye sehemu ya V kurasa za 30-32. 47 Taratibu za kulinda uzoefu, utaalam na ustahiki unaofaa pamoja na mzunguko wa usambazaji inaweza kusaidia kuwa sehemu ya hii. 48 UNAMI na OHCHR (2018) Kuchunguza Ukatili: Makaburi ya halaiki katika eneo linalodhibitiwa na ISIL.

(8) Mipango ya ushugulikiaji, uhifadhi, udumishaji na ulinzi wa data

Sambamba na upeo wa uchunguzi, ushughulikiaji (utumiaji na utupaji) wa sampuli za marejeleo, sampuli kutoka kwa sehemu za mwili na ushahidi husika, unapaswa kuanzishwa. Miundo wazi inahitaji kuwekwa kwa data yote, pamoja na uhifadhi, ulinzi na udumishaji wa data, kulingana na sheria za data za ndani za Taifa lakini pia ikitambua sheria za kimataifa.49

(9) Mipango ya michakato ya kurejesha mabaki ya binadamu na/au kuhifadhi baada ya kufukuliwa kwa mwili

Kabla ya ufukuaji kuanza, kunapaswa kuwa na mkakati wazi wa michakato ya kurejesha mabaki ya binadamu na, iwapo kutotambuliwa, kuhifadhi kwa heshima au mipango ya mazishi.

(10) Mipango ya mkakati wa mawasiliano (ikiwa ni pamoja na matumizi ya picha) na uratibu

(10.1) Mawasiliano ya ndani, uratibu na mpango unaofaa wa utekelezaji. (10.2) Mawasiliano ya nje na uratibu kati ya timu ya uchunguzi na mamlaka ya mashtaka ya kimahakama; hasa pale juhudi za utambulisho cha binadamu ni tofauti na mashirika ya mashtaka vya kitaifa au kimataifa. (10.3) Mawasiliano ya nje na uratibu kati ya timu ya uchunguzi na waathiriwa, familia, jamii na afisa wa ushirikiano na vyombo vya habari. Mawasiliano ya mapema na yanayoendelea ni muhimu kwa ukuzaji wa usaidizi halali wa na kushiriki katika mchakato wa kufukua maiti. Hii itajumuisha uhakikisho upya kwamba mabaki ya mwili yatashughulikiwa kwa uangalifu, utu na heshima, na kuhifadhiwa salama. Hii pia ni muhimu kwa utambulisho na azimio la urejeshaji, na inasaidia kuaminiwa kwa sheria na kukubali matokeo ya kimahakama. Mawasiliano yote ya umma yanapaswa kuwa sahihi, yasiyo na utata, mara kwa mara na kwa wakati unaofaa. Yanapaswa kujumuisha maelezo kuhusu: • Mchakato wa kupata na kurudisha mabaki ya binadamu; • Kuwepo (na yaliyomo, inapofaa) wa itifaki/hatua za ulinzi na usiri; • Uthibitishaji wa kifo; • Upatikanaji wa usaidizi unaofaa wa kisaikolojia kwa familia; na • Inapaswa kutafuta kudhibiti matarajio.

Mbinu ya uchunguzi wa kisheria

Sambamba na hatua za kupanga zilizo hapo juu, mbinu ya uchunguzi wa kisheria inahitaji yafuatayo:

(1) Matumizi ya Taratibu za Kawaida za Uendeshaji

Wakati wote na katika hatua zote, Taratibu za Kawaida za Uendeshaji50 zinapaswa kutumika. Hii italinda uadilifu wa uchunguzi (haswa kuhusiana na utambulisho wa waathiriwa, upataji na uhifadhi wa ushahidi wote unaohusika na utambulisho, sababu, njia, wakati, mahali pa kifo, kuhamishwa na usumbufu wa mabaki ya binadamu na vile vile utambulisho wa mhusika(wahusika)).

(2) Matumizi ya mifumo ya kudhibiti ubora

Mfumo wa kudhibiti ubora utahakikisha Taratibu zote za Kawaida za Uendeshaji zinafuatwa.

(3) Matumizi ya mfumo unaofaa wa ushughulikiaji wa ushahidi, kurekodi, kuripoti na kuhifadhi

Hii itajumuisha urejeshaji na usafirishaji unaofaa, salama na wenye utu wa mabaki ya binadamu, na hatua za kuzuia uchafuzi. Ushahidi wote (wa sababu, njia na wakati wa kifo, maelezo ya demografia, jumla ya watu pamoja na utambulisho) unapaswa kuhifadhiwa, kurekodiwa, kuchambuliwa kwa ustadi na kuripotiwa, wakati huo huo ukidumisha mfululizo wazi wa kumbukumbu kwa utambulisho na michakato ya uwajibikaji inayowezekana.

(4) Matumizi ya mkakati wa mawasiliano

Kuwezesha ushiriki madhubuti na uhamasishaji na ushirikiano wa kifamilia na, inapofaa, uratibu na waendesha mashtaka/taasisi za mahakama na vyombo vya habari.

49 Kama vile Azimio la Ulimwengu kuhusu Maadili ya Kibiolojia na Haki za Binadamu (UNESCO 2005), kuhusu utafiti katika dawa, sayansi za maisha na teknolojia husika, ikiwa ni pamoja na jeni; Azimio la Kimataifa kuhusu Data ya Jeni za Binadamu (UNESCO 2003), kuhusu ukusanyaji, uchakataji, matumizi na uhifadhi wa data na sampuli za jeni ya binadamu: Azimio la Ulimwengu kuhusu Jeni za Binadamu na Haki za Binadamu (UNESCO 1997), kuhusu utafiti, ushughulikiaji au utambuzi unaoathiri jeni za mtu binafsi; Mkataba wa Haki za Binadamu na Dawa za Kibiolojia, Mkataba wa Oviedo (Baraza la Ulaya 1995), kulinda utu na utambulisho wa wanadamu kuhusu biolojia, dawa, utafiti wa kibiolojia na upimaji wa jeni. Angalia pia aaBB Kuendeleza Uingizaji wa Damu na Tiba za Seli Duniani (2010), Miongozo ya Shughuli za Utambulisho wa DNA wa Vifo vya Halaiki kwa maelezo kuhusu ushughulikiaji katika muktadha wa juhudi za utambulisho (katika ukurasa wa 11). 50 Kama vile Itifaki za Minnesota na haswa Miongozo yake ya Kina kuhusu Uchimbaji wa Makaburi, katika sehemu ya C kurasa za 36-37.