Kanuni kuu za utendaji katika ulinzi na uchunguzi wa makaburi ya halaiki

Mamlaka iliyoteuliwa ya Watu Waliopotea kwa uratibu wa juhudi za watu waliopotea (Sheria ya Bosnia kuhusu Watu Waliopotea18 Kifungu cha 7, angalia pia Kanuni ya Kuongoza ya CED 12(1) na 12(3)) na utaalam unaofaa unaohitajika, unapendekezwa, kujumuisha jukumu la kulinda kaburi la halaiki, uchunguzi na urejeshaji wa mabaki ya binadamu. Inapaswa pia kutoa njia salama za kupokea maombi ya ufuatiliaji (Sheria ya Mfano ya ICRC kuhusu Waliopotea19, Kifungu cha 12 na 12(3)) na kuunda sajili ya watu waliopotea na maelezo yanayohusiana. Azimio la Baraza la Usalama la UN la 2019 linasisitiza hitaji la ‘kutunga sheria’ (UNSC 247420 katika ukurasa wa 2) katika kiwango cha ndani ili kukabiliana na suala la watu waliopotea. Sheria inapaswa kuwa isiyo ya ubaguzi, inayihakikisha ulinzi, uchunguzi na utambulisho wa watu wote kwa kiwango kamili iwezekanavyo.

Wakati mamlaka ya kitaifa huenda isiwe kila wakati na miundo iliyopo ya kushughulikia hali za kipekee za makaburi ya halaiki kabla ya mgogoro, udhalimu wa haki za binadamu au majanga, bado kuna uwezekano wa kuwa na baadhi ya mifumo wa kisheria inayotumika ambapo michakato inatawaliwa na sheria, kanuni na mazoea ya nchi iliyoathiriwa.21 Isipokuwa kama jukumu la kisheria la kimataifa linachukua nafasi ya kwanza, heshima na uzingatiaji wa kanuni hizi za kisheria zitatumika kwa wahusika wote. Zitasimamia maswala ya nani ana haki ya kutafuta watu waliopotea na kudai uchunguzi wa makaburi ya halaiki, na itaamuru kurejeshwa kwa michakato ya mabaki ya binadamu.

Ujumbe wa tahadhari kuhusu ulinzi na uchunguzi wa makaburi ya halaiki

Licha ya uwepo wa haki za kisheria, uchunguzi wa kaburi la halaiki ni jukumu la njia na sio matokeo (yaani, juhudi bora na huru kutokana na rasilimali zilizopo). Uchunguzi wa kaburi la halaiki kawaida ni mchakato mgumu sana, mrefu na wa gharama kubwa, unaohitaji mipango muhimu, uratibu, rasilimali, idhini rasmi na utashi wa kisiasa. Uchunguzi wenyewe unaweza kuathiri wadau wengi, ikiwa ni pamoja na, lakini sio tu, waathiriwa binafsi na familia; mashahidi; vikundi vya wahasiriwa; jamii zilizoathirika; mashirika ya utaalamu; NGO; mamlaka za mitaa, eneo na kitaifa mamlaka na mashirika ya kitaifa; na huluki za kimataifa kama vile tume za uchunguzi za UN na mashirika ya kimataifa. Kwa hivyo, kutakuwa na masilahi na mahitaji anuwai ya kibinafsi, ya pamoja na ya kijamii, ambayo huenda yasioane au kupatanishwa kwa urahisi. Aidha, katika hali ya kiwango kikubwa, huenda isiwezekane kupata, kutambua na kurejesha waathiriwa wote kutoka kwenye kaburi la halaiki, na hii inaweza kuwa na athari kwa familia za jamii za watu waliopotea na kuathiriwa. Inaweza pia kuathiri mitazamo ya haki na shughuli za kutafuta haki katika ndani na nje ya nchi, ambapo kufukuliwa kwa maiti ni sehemu ya mchakato wa kimahakama.22

Kanuni kuu za utendaji katika ulinzi na uchunguzi wa makaburi ya halaiki

Kwa kuongezea mambo yaliyoonyeshwa katika Itifaki hii ambayo inatumika katika hatua mbalimbali za mchakato wa ulinzi na uchunguzi, kuna kanuni kadhaa kuu za kiutendaji ambazo zinapaswa kuelekeza na kuongoza mchakato(michakato) huu kwa jumla, ikitumika katika hatua zote, kwa wahusika wote, katika viwango vya kitaifa na kimataifa. Ingawa zimeorodheshwa kando hapo chini, zinahusiana katika mazoea.

(1) Usidhuru

Mbinu ya ‘usidhuru’ inaungwa na kanuni zingine zote za utendaji, na inahitaji uelewa wa njia zinawezekana ambazo uwepo na mwenendo wa uchunguzi wa kaburi la halaiki unaweza kuathiri muktadha na mazingira pana, pamoja na kuthamini njia ambayo athari hasi zinaweza kuepukwa na/au kupunguza kila inapowezekana. Kama uingiliaji katika haki za binadamu, migogoro na mazingira ya baada ya migogoro, shughuli kama hizo kwa asili zinaunda sehemu ya mienendo pana ya muktadha wa utendaji wake. Jamii zinaweza kuwa zinapitia mabadiliko ya haraka, ambayo yanaweza kujumuisha kiwango kinachoendelea katika miundo ya kijamii na nguvu na kuanzisha upya kwa kanuni za kijamii. Mbinu ya “Usidhuru” katika mazingira haya itatafuta kabisa kuzuia kudhoofisha miundo na uhusiano uliopo ambao ni muhimu kwa uundaji wa ya amani na utangamano wa jamii. Inapaswa pia kuzuia kuunda hali ya kutokuwa na usawa au mitazamo yenye upendeleo au upendeleo, ikiwa ni pamoja na kuhusiana na hali na rasilimali, au kusisitiza hali zilizopo za kutokuwa na usawa, ikiwa ni pamoja na kuhusiana na jinsia. Itajumuisha heshima ya wazi kwa na, na inapowezekana, kuzingatia unyeti na mila za kitamaduni, na imani zinazojulikana za kidini za wahasiriwa na/au familia zao inapaswa kuzingatiwa kwa kadiri inavyowezekana na kwa kiwango ambacho haziathiri vibaya mafanikio ya uchunguzi madhubuti.

(2) Usalama wa mwili na kihisia

Usalama wa mwili na kihisia wa timu ya uchunguzi, familia za waliopotea, mashahidi na mshirika mwingine yeyote anayehusika na uchunguzi ni muhimu. Usalama, utu, faragha na ustawi wa waathiriwa na familia zao unapaswa kuwa jambo muhimu kwa wahusika wote bila ubaguzi. Hii inaweza kuhitaji mipango ya kusaidia usalama wa mwili na kisaikolojia, ikiwa ni pamoja na kutoa rufaa zinazofaa na kutumia kwa mbinu zinazozingatiwa wakati wa kufanya mahojiano na watu walio na uwezekano wa kuwa na kiwewe. Aidha, uangalifu unapaswa kuzingatiwa ili kupunguza na kukabiliana na visa vya viwewe vibaya na athari zingine mbaya za kihisia kwa washirika wa timu.23

18 Bosnia na Herzegovina: Sheria kuhusu Watu Waliopotea (21 Oktoba 2004), Gazeti Rasmi la Serikali ya Bosnia na Herzegovina 50/04. 19 Mfano wa Sheria wa ICRC kuhusu Waliopotea. 20 UNSC, Azimio 2474, la 11 Juni 2019, Hati ya UN ya S/RES.2474. 21 Angalia, kwa mfano, Mwongozo wa Utambulisho cha Waathiriwa wa Majanga wa Interpol (2018), Sehemu ya B, Kiambatisho cha 1, katika kifungu cha 4.1. 22 Afisa wa ushirikiano wa kifamilia na jamii, ikiwa ni pamoja na usimamizi wa matarajio unashughulikiwa kwa undani zaidi hapo chini, katika kanuni kuu na katika Sehemu ya C ya Itifaki hii. 23 Angalia, kwa mfano, OHCHR, Mwongozo wa Ufuatiliaji wa Haki za Binadamu, Sura ya 12, ambayo inajumuisha mwongozo wa kina kuhusu jinsi ya kufanya mahojiano na watu walio na kiwewe, na pia huduma za utunzaji kibinafsi.

Mikakati na shughuli mahususi za ulinzi zinapaswa kuendelezwa. Umma unapaswa kufahamishwa kuhusu uwepo wa hatua za ulinzi ili kutoa uhakikisho na kuhamasisha ushiriki wao katika uchunguzi. Ambapo hali ya usalama iliyopo inaruhusu, yaliyomo mahususi ya hatua za ulinzi kuhusiana kwa familia za waathiriwa na mashahidi wanaotarajiwa pia yanaweza kuwekwa katika miliki ya umma. Wale wanaohusika moja kwa moja na uchunguzi wowote wanapaswa kufahamishwa kuhusu yaliyomo ya hatua zinazofaa za ulinzi, ikiwa ni pamoja na vizuizi vyovyote kuhusiana na mfumo wa ulinzi unaotolewa ili hatua yoyote kuhusika katika uchunguzi itegemee uamuzi sahihi. Kuheshimu utu wa waathiriwa ni pamoja na utunzaji wa heshima na uangalifu wa mabaki ya binadamu. Suala la usalama linapaswa kuzingatiwa.

(3) Uhuru na kutopendelea

Njia isiyo ya ubaguzi na isiyo na upendeleo inapaswa kutumika kwa wote.24 Ili uchunguzi utambuliwe kuwa halali machoni mwa jamii iliyoathiriwa, na kwa hivyo kuongeza ushiriki wa jamii, usaidizi wa sheria na uwajibikaji wa umma, timu yoyote ya uchunguzi haifai tu kufanya kazi kwa uhuru na bila upendeleo, lazima waonekane wakifanya hivyo. Kwa kadiri inavyowezekana, timu za uchunguzi zinapaswa kuepuka, kuzuia au kupunguza hali ambazo zinaweza kusababisha shughuli zao kuonekana kuwa na upendeleo na kuwa na udhibiti wa mitazamo ya kisiasa, kidini au kikabila. Inapaswa ikumbukwe, hata hivyo, kwamba makaburi ya halaiki kawaida hufanyika katika mazingira ya kisiasa na/au ya kitamaduni yenye hisia nyingi, ambayo inaweza kuwa ikiendelea wakati wa uchunguzi. Kutokana na hili, timu za uchunguzi zinapaswa kujua kuwa kufukuliwa kwa kaburi fulani kunaweza, kwenyewe, kusababisha mitazamo ya upendeleo katika baadhi ya sekta za jamii.

(4) Usiri

Uhakikisho na heshima ya usiri kuhusiana na maelezo ya kibinafsi na data nyingine ya utambulisho zinaweza kuwa muhimu katika kujenga uaminifu na, kuhakikisha usalama wa, familia za waathiriwa wanaoshukiwa, na zinaweza kuwa muhimu katika kuhakikisha kuripotiwa kwa maeneo ya makaburi ya halaiki, utambulisho wa jamaa waliopotea na utoaji wa data ya watu waliopotea na sampuli za marejeleo ya DNA. Taratibu za usiri zinapaswa kuwekwa, kueleweka na kutumiwa na washiriki wote wa timu ya uchunguzi. Masharti ya taratibu za usiri yanapaswa kuambatana na masharti ya kitaifa, na kufahamishwa kwa jamii zilizoathiriwa na kutolewa kwa umma. Familia za waliopotea na wanajamii wengine wanapaswa pia kufahamishwa kuhusu mipaka ya taratibu za usiri. Ambapo utambulisho na/au michakato ya uchunguzi inahusu hitaji au wajibu kwa kushiriki data, mchakato, asili na madhumuni ya kushiriki inapaswa kuwekwa wazi katika hatua ya mwanzo iwezekanavyo. Ushiriki wowote wa data unapaswa kuwa tu kwa wale watu na mashirika muhimu ili kuhakikisha kutimizwa kwa malengo ya mchakato wa kufukua mwili, na kwa kiwango kinachokubaliwa na watu husika.

(5) Uwazi

Hatua zote za mchakato wa uchunguzi, ufukuaji wa maiti, utambulisho na urejeshwaji wa mabaki ya binadamu unapaswa kuwa wazi kwa kadri inavyowezekana kwa pande zote zinazohusika katika juhudi za ulinzi na uchunguzi, familia za waliopotea na umma. Uwazi utasaidia kuunga mkono mchakato wa uchunguzi wa umma. Uanzishwaji wa taratibu na itifaki rasmi zilizo wazi, zenye uwazi na zinazopatikana ili kuongoza mchakato zitakuwa muhimu. Pale ambapo wataalamu ni washiriki wa vyombo vya kisheria/mashirika ya kisheria, michakato ambayo mashirika hayo yanathibitisha uwezo wa washirika pia inapaswa kupatikana na kuwa na uwazi ili kuimarisha mitazamo ya umma na familia kuhusu uaminifu wa wataalamu. Ambapo inatumika, idhini maalum ya maabara ya kisayansi inayotumiwa kwa uchunguzi wa sampuli za binadamu au vifaa inapaswa kupatikana, pamoja na taratibu zozote zilizopo za kisayansi, kiufundi na kiutawala zilizopitishwa na maabara. Vizuizi vyovyote kuhusu uwazi vinapaswa kuwa muhimu sana, zinazolingana na haki za waathiriwa na familia zao kuhusiana na utu na usiri, na kutekeleza kusudi halali, ikiwa ni pamoja na usalama wa wahusika wote na wahusika wanaowezekana wanaohusika.

(6) Mawasiliano

Kuanzishwa mapema na kudumishwa kwa mikakati na njia za mawasiliano (pamoja na kupitia mitandao ya jamii) na jamii iliyoathiriwa, vyombo vya habari na umma kwa mapana zaidi ni muhimu kwa uwepo wa uaminifu, nia njema na uhalali wa shughuli hiyo, na itawezesha utoaji mwingine wa mambo muhimu, ikiwa ni pamoja na kuripoti - katika maeneo ya makaburi na waliopotea - vile vile kama ushiriki na michakato ya utambulisho na uchunguzi. Mawasiliano wazi na inayoendelea pia hutoa jukwaa la uwazi. Mikakati ya mawasiliano inapaswa kuzingatia na kujumuisha mtiririko wa maelezo wa njia mbili, na ujumuishe taarifa za mara kwa mara.

(7) Matarajio halisi

Familia za waliopotea zinaweza kuwa na matumaini makubwa kwamba wapendwa wao watatambuliwa na kurejeshwa kwao kwa ukumbusho wa heshima. Katika utekelezaji, hata hivyo, utambulisho na urejeshaji wa mabaki ya binadamu huenda usiwezekane kila wakati, na matarajio yanapaswa kudhibitiwa iwezekanavyo ili kuhakikisha ushiriki na usaidizi unaoendelea kwa mchakato wa kufukua maiti. Ugumu unaweza kushuhudiwa haswa katika hali ambazo ukatili umefanywa kwa kiwango kikubwa, ambapo kuna umati wa makaburi mengi ya halaiki na watu waliopotea, ambapo makaburi hayajagunduliwa na/au ambapo uwezo na rasilimali chache zina uwezekano wa kudhibiti juhudi za kufukua na/au utambulisho. Washirika wote wanaohusika katika ulinzi na uchunguzi wa makaburi ya halaiki wanapaswa kuepuka kutoa ahadi kwa familia ambazo wanaweza kushindwa kutimiza.