Boekblad 4 2021 Boek&Lezer by Boekblad

www.boekblad.nl  www.boekenpost.nl

BOEK& Lezer

BOEKBLAD JAARGANG 188 NUMMER 4 BOEKENPOST JAARGANG 29 NUMMER 174 JULI/AUGUSTUS 2021

Zomerspecial van

BOEKEN POST

De liefde voor de boekhandel(aar) zit diep

Deltaplan om het boekenvak te versterken Annelies Verbeke Ambassadeur van het korte verhaal De boekhandels van ontwerpbureau NOMNOM

Roeland Dobbelaer (Bazarow)

‘Als Bol.com echt om de boekensector geeft, moet het stoppen met boeken verkopen’ b o e k & l e z e r - 2 02 1

Mogen wij uw boeken maken? Kanaaldijk OZ 3 8102 HL Raalte 0572 - 34 97 00

info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl

Inhoud

om te beginnen

Colofon

Boek & Lezer is een gezamenlijke uitgave van Boekblad en Boekenpost, verschijnend als juli/augustusnummer 2021 van beide titels.

Medewerkers aan dit nummer: Janny Beima, Maarten Dessing, Wim Hazeu, Wim Huijser, Sandra de Jong, Marlene Lunter, Irene Megens, Iris Meijer, Marlèn Nolta, Stijn Rademaker, Hannah Roels, Wytske Roodbergen, Inge Roos, Enno de Witt, Frits van Wolveren. Coverfoto’s: Loops7/iStock Foto Annelies Verbeke: Alex Salinas

Liefde

Abonnementen Boekenpost (6 nummers): Nederland € 31,95 / Europa € 46,50. Losse nummers Boekenpost: € 7,75. Meer informatie: www.boekenpost.nl. Abonnementen Boekblad: Kijk voor de diverse abonnementsvormen op www.boekblad.nl/abonneren. Boekblad is niet verkrijgbaar in de losse verkoop. Uitgeverij en klantenservice: Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T: 072-531 49 78 E: info@stipmedia.nl I: www.stipmedia.nl

Adreswijzigingen en opzeggingen Uw adreswijziging of opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te zijn doorgegeven aan onze klantenservice. ISSN Boekblad: 1586-2897 Boekenpost: 0928-4230 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming worden overgenomen. De uitgever heeft ernaar gestreefd om de rechten betreffende illustraties te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich richten tot de uitgever.

venals vorig jaar ontvangt u hierbij een gezamenlijk zomernummer van Boekblad en Boekenpost. En als er behalve ‘Boeken’ één begrip centraal staat in dit nummer is dat ‘Liefde’. Liefde voor het product boek vanzelfsprekend, dat hebben lezers en boekenvakkers gemeen. Het afgelopen jaar, met zijn periodes van lockdowns en winkelen op afspraak, zijn veel initiatieven ontplooid om de plaats waar dat zo geliefde product te vinden is, te steunen: de (fysieke) boekhandel. Schrijvers wierpen zich op als ambassadeurs, uitgevers kwamen met speciale titels waarvan de inkomsten ten goede kwamen aan de boekhandel en in elk geval een deel van de klanten kocht bewuster en meer lokaal. Daarmee werden de omzetverliezen zeker niet geheel gecompenseerd, maar alle liefdesuitingen waren uiteraard welkom.

‘Een plek die alle liefdes heeft beleefd en die een vraag op ieder antwoord heeft’, zo omschrijft Ilja Leonard Pfeijffer de boekhandel in de eerste regels van zijn ‘Sonnet van de boekverkoper’ dat ook staat afgedrukt op de binnenflap van de bundel Leve de boekhandel! waarvoor 23 auteurs een verhaal leverden en die verscheen op initiatief van boekhandelaar Kees Schafrat. In het tweede deel van zijn sonnet verschuift Pfeijffers aandacht van de boekhandel naar de boekverkoper. De liefde van lezers voor de boekhandel zit diep en de persoon van de boekhandelaar speelt daar een grote rol in, zo blijkt uit de bijdrage van Wim Huijser waarmee we dit nummer openen. Dat een boekverkoper liefde opvat voor zijn winkel is vanzelfsprekend, maar is ook weleens het lezen waard. En dat kan in de terugblik van Hannah Roels op haar jaren bij de boekhandel van Passa Porta in Brussel. Nog meer sporen van liefde in dit nummer? Jazeker! De liefde voor het gebouw waarin de boekhandel gevestigd is, zeker wanneer dit een pand is dat tot ons cultureel erfgoed gerekend mag worden. Of de liefde voor het genre van het korte verhaal, met passie beleden door Annelies Verbeke die met haar bundel Treinen en Kamers centraal staat in het Leesclubdossier. En zelfs de kritische geluiden over (partijen in) het boekenvak die Roeland Dobbelaer, de man achter Bazarow, ventileert in het uitgebreide gesprek dat we met hem hadden, komen voort uit liefde voor het product boek. Ik wens u een zomer vol liefde, met boeken aangeschaft bij gedreven boekverkopers! Vincent van de Vrede Uitgever en hoofdredacteur Boekblad en Boekenpost

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘Mijn lust en mijn leven’ De liefde voor de boekhandel(aar) zit diep

ARTIKELEN FOTO Stijn Rademaker

Uitgever en hoofdredacteur: Vincent van de Vrede Eindredacteur: Frank Hockx Vormgeving: Jan Scholtus Druk: Veldhuis Media – Raalte

Deltaplan voor het boekenvak Vernieuwingsprojecten gaan collectiviteit borgen

Leesclubdossier Annelies Verbeke – Treinen en Kamers

Roeland Dobbelaer (Bazarow): ‘Als Bol.com echt om de boekensector geeft, moet het stoppen met boeken verkopen’

38 Boeken verkopen op abonnementsbasis Welkome omzet en contact met een relevante doelgroep 46

Boekverkoper schrijft Boekhandel bij nacht

De kracht van reeksen Appelleren aan het verzamelinstinct

Beleving in de boekhandel De ‘geweldige boekenverkoopmachines’ van ontwerpbureau NOMNOM

EN VERDER 11

Wim Hazeu: W.F. Hermans en champagne

Klassieker: Jaap Scholten leest Haat is een deugd

Boekverkopers lezen

Leesclubtip: Klara en de zon van Kazuo Ishiguro

Puzzeltijd

Hoeders van historisch erfgoed Moderne boekhandels met respect voor het verleden

b o e k & l e z e r - 2 02 1

De liefde voor de boekhandel(aar) zit diep

‘ Boekhandels zijn mijn lust en mijn leven’

Wat aan de liefde voor de boekhandel voorafgaat is vanzelfsprekend de liefde voor het boek. En dat is iets waar je niet vroeg genoeg mee behept kunt zijn. Op het moment dat je je als kind realiseert dat boeken je meetrekken in een gelukzaligheid waar je nog geen woorden voor hebt, ben je voor je leven verloren en wordt de boekhandel het richtpunt van je bestaan. Een dergelijk lot was niet alleen Wim Huijser beschoren, hij leest er ook bij anderen over. Tekst: Wim Huijser

e Dordtse dichter C. Buddingh’ beschreef eens een jeugdherinnering aan het moment dat hij op een avond met zijn vader door de Dordtse Voorstraat liep. Daar zag hij in de etalage van boekwinkel Revers de in gele stofomslagen gehulde boeken van de Engelse schrijver Edgar Wallace liggen. De handtekening van de schrijver stond er in een rode cirkel op. ‘Mag ik er een?’ vroeg Kees. ‘Maar je kent toch nog geen Engels’, antwoordde zijn vader verbaasd. Kees antwoordde: ‘Ik leer het toch?’ Eén gulden vijfentwintig was veel geld. Toch stapte zijn vader met hem de boekhandel in, waar hij een van de boeken mocht uitkiezen. Na twintig minuten bladeren en nog eens bladeren werd het The India-Rubber Men. Kees had geen idee waar het over zou gaan. Bij thuiskomst schudde zijn moeder haar hoofd. Even later zat de jonge vertaler op zijn kamer met het Kramers woordenboek naast zich. Woorden bleken ineens veel betekenissen te kunnen hebben. Voor Kees die avond in bed stapte, streek hij nog even gelukzalig over het omslag van zijn eerste Engelse boek.

Sociaal trefpunt Buddingh’ zou de liefde voor de boekhandel zijn hele leven blijven uitdragen. Zo schreef hij in zijn dagboeknotities veelvuldig over zijn bezoeken aan de vermaarde Am-

b o e k & l e z e r - 2 02 1

sterdamse boekhandel Allert de Lange en aan de talloze bookshops in Groot-Brittannië. Herinneringen bleven er ook aan de Dordtse boekhandel van Koos Versteeg, die in de jaren dertig een van de meest omvangrijke van Nederland heette te zijn en als trefpunt gold voor angry young men, die zelf ook de literaire hemel wilden bestormen. Je moest er de boeken wel kopen, maar de volle prijs hoefde er zelden te worden betaald. Om een boek van f 3,80 toch binnen het bereik van jonge kopers te brengen, gaf de boekhandelaar af en toe de punt van de leren band ‘quasi een knak’, zodat hij het ‘tikje beschadigde’ boek voor de helft van de prijs mee kon geven. Vele uren bracht Buddingh’ door in de smalle gangetjes en nisjes van de winkel, speurend en snuffelend tussen de eindeloos gevarieerde collectie, zo herinnerde hij zich later. ‘Engelse poëzie naast tractaatjes over obscure secten en handleidingen voor het zelf bouwen van een zeewaardig jacht naast vertalingen van Dostojewski in het Noors. Koos dacht wel niet dat hij die ooit zou verkopen, maar ja: hij vond het zo aardig om ze ook te hebben.’

uitgave met nieuwe verhalen ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van Boekhandel Nieuwscentrum Michon, gevestigd in Enschede. Eigenaar Dick Michon zou later het vak van boekhandelaar verruilen voor dat van uitgever. Zijn collega Kees Schafrat, directeur van boekhandel Broekhuis (al sinds 1868 gevestigd in Enschede), beoefent beide metiers, waarbij hij ook nog zanger is en producent van luisterboeken. In februari opende Broekhuis een vijfde vestiging, in Deventer. Om de opening luister bij te zetten leek hem een literaire uitgave met bijdragen van bevriende auteurs passend. Er deden 23 schrijvers mee, onder wie Jaap Scholten, Rob van Essen, Lize Spit, Rosita Steenbeek en Thomas Verbogt. De lockdown die ook de boekhandels de afgelopen maanden in de houdgreep hield, zorgde ervoor dat het project omsloeg in een ode aan de boekhandel in het algemeen. Zoals Schafrat zelf schrijft in zijn voorwoord: ‘Leve de boekhandel! is niet alleen een uniek tijdsdocument, maar onderstreept vooral het belang van het boek en de boekhandel voor de samenleving!’

Leve de boekhandel!

Wekelijks rustpunt

Had Buddingh’ nog geleefd, dan had hij ongetwijfeld een bijdrage geleverd aan de recent verschenen bloemlezing Leve de boekhandel! van uitgeverij Sunny Home (dat deel uitmaakt van de boekhandelsgroep Broekhuis met vestigingen in Oost-Nederland). De schrijver was makkelijk voor dergelijke initiatieven te porren. Zo werkte hij in 1977 samen met J.M.A. Biesheuvel, Maarten ’t Hart, Willem Brakman en Anton Koolhaas mee aan Vijf, een

In mijn eigen woonplaats Wageningen was het R.H.C. Kniphorst, die in 1893 de gelijknamige boekhandel oprichtte met als doel ‘geestelijke waar beschikbaar te stellen ter verheffing van het volk en op die manier invloed uit te oefenen op het menselijk geslacht’. Al in de jaren dat ik in de Betuwe woonde werd ik er elke zaterdagmiddag naartoe getrokken. De boekhandel voelde voor mij als een wekelijks rustpunt in het hectische bestaan en tegelijk als episch centrum van de kunsten. Dat besef drong diep tot mij door toen ik daar op een middag onverwacht de presentatie bijwoonde van een kunstagenda. De sfeer was even hooggestemd als ontspannen en het publiek straalde een sterk progressieve betrokkenheid uit. Het was duidelijk: voor de échte boekhandel moest ik in Wageningen zijn. Dat het boekenvak bepaald turbulent genoemd mag worden, heeft de recente geschiedenis uitgewezen. In de afgelopen tien jaar gingen – mede als gevolg van de snelgroeiende handel op internet, gestegen huurprijzen van binnenstadpanden en andere financiële malaise – vrijwel alle grote boekhandels in Nederland op de schop. Wie kent nog de naam Selexyz? Hoe lang bestond eigenlijk Polare en waarheen verdween ook al weer De Slegte? Boekhandels maakten een alternatieve doorstart, transformeerden tot coöperatie, werden overgenomen of fuseerden. En tegelijk was er nieuw elan. Zo zette Kees Schafrat in 2013 een actie in ten behoeve van de lokale middenstand met als credo: ‘Weet waar je koopt! Winkels in steden, en daarmee de steden zelf, kunnen alleen floreren als het publiek daar de inkopen doet.’ Op die manier zijn de boekhandels van Broekhuis uitgegroeid tot een instituut. Sinds we in het afgelopen jaar de boekhandel als lokaal brandpunt van het literaire leven zo node hebben moeten

b o e k & l e z e r - 2 02 1

missen is meer dan ooit duidelijk geworden dat het vak te maken heeft met twee belangen: een cultureel en een commercieel belang, met de boekhandel als bastion van kunst en cultuur en de boekhandelaar als (cultureel) ondernemer. Zelf beschouwde ik in een column de boekhandelaar tegelijk als taalverplaatser én cultuurpaus. Of zoals Ilja Leonard Pfeijffer verwoordde: ‘De boekverkoper handelt niet in boeken / maar in belevenissen, verre reizen / dwars door de tijd in andermans gedachten.’

Lezersbinding Dat de boekhandel vooral het laatste half jaar moeilijke tijden doormaakte is helder. De lockdown die half december begon, raakte de sector hard. In de publiekscampagne ‘Steun je boekhandel’ riepen bekende schrijvers op om boeken direct te (blijven) bestellen bij de lokale boekhandel. Maar hoe sterk, wierp ik onder de lezers van Boekenpost de vraag op, is eigenlijk de binding van lezers met hun boekhandel en wat vinden ze er precies? Een vraag die veel eensluidende antwoorden opleverde. Dat het voor sommige klanten de boekhandelaar zelf is die de leesgrage bezoeker over zijn drempel weet te lokken, blijkt uit een reactie die ik ontving van Henk Gaasbeek. ‘De mens achter de boekhandel’, zo schrijft hij, komt voor hem op de eerste plaats en moet het gevoel geven ‘er voor jou te zijn’. Daarbij moet de verkoper uitstralen dat hem of haar geen moeite te veel is om het je naar de zin te maken. Helemaal mooi vindt Gaasbeek het als boekhandelaren niet alleen weten wat ze verkopen, maar ook de interesses van hun regelmatige klanten kennen. Sommige van de vele boekhandelaren die hij in het land bezocht wisten dat vaak beter dan hijzelf. Als voorbeeld noemt hij een Arnhemse boekverkoper ‘die het presteerde om op een drukke zaterdagmiddag mij op straat na te rennen om mij een boek in handen te duwen, mij te vertellen dat dit boek gelezen móest worden en weer terug te sprinten naar zijn klanten’. Veel meer lezers bezoeken de boekhandel in de eerste plaats om ideeën op te doen, geïnspireerd te raken en het

noodzakelijke ‘voedsel voor de geest’ tot zich te nemen. ‘Ik wil graag verrast worden door bijzondere of obscure boeken’, schrijft Roland Bron. ‘Door lang gezochte titels te vinden die opduiken in de voordeelbakken, door bij mijn favoriete categorieën boeken of favoriete schrijvers te zoeken wat er zoal wordt aangeboden. En eigenlijk ook door alleen maar de geur van boeken op te snuiven en omringd te worden door papier.’ Het is deze zintuiglijke beleving waar meer bezoekers naar snakken. Dat geldt ook voor Rob Wolfs: ‘Boeken vasthouden, ruiken en bladeren. Eerste zinnen lezen en

‘Je hoeft er niet altijd te

komen, maar het is een comfortabel gevoel dat je kúnt gaan’ direct al of niet geraakt worden door de eerste indrukken van een boek. Je omringd weten door verwante geesten, letterlijk en figuurlijk. Het liefst in een ouderwetse pijpenla met hoge houten boekenkasten. Boekwinkels zijn mijn lust en mijn leven.’ Ook Joop Berding miste de afgelopen tijd die verleiding van ‘echte, papieren boeken die je kunt doorbladeren en waarvan je de geur kunt opsnuiven’. Zeker drie à vier keer per week komt hij in een boekhandel of antiquariaat om te snuffelen, nieuwe uitgaven te bekijken, zich te verlustigen aan al die opgetaste stapels. ‘Alles wel willen meenemen, en uiteindelijk dan toch maar een keuze makend.’ Voor Jan Hoogendoorn zijn het de bezoekjes aan zijn geliefde boekhandel Hoofdstuk Een in Brielle die een buitengewoon waardevolle en onmisbare bijdrage vormen aan zijn ‘geestelijk welzijn’. Voor hem is de boekhandel dan ook ‘een essentiële winkel’ en tegelijk een ‘sociaal trefpunt’ waar hij minstens één keer per week vanuit zijn woonplaats Spijkenisse naartoe wordt getrokken. ‘Soms weet ik waar ik voor kom’, laat Bert den Boer weten. ‘Maar vaak heb ik geen idee en snuffel ik rond om een idee te krijgen. Als ik ten einde raad ben, kan ik altijd terugvallen op een advies dat hout snijdt.’ Zijn Dordtse boekhandelaar van De Nieuwe Bengel weet welke boeken hem aanspreken. ‘En dat niet alleen. Vaak krijg ik advies welke boeken geschikt zijn voor een cadeau aan een van mijn bekenden, omdat ook zij regelmatig over zijn vloer komen.’

Hart van de democratie Voor Margreet den Buurman heeft de afgelopen periode zich vooral laten voelen ‘als een afgesneden zijn. Je hoeft er niet altijd te komen – net als je ook niet altijd naar het theater, de bioscoop, film of museum gaat – , maar het is een comfortabel gevoel dat je kúnt gaan.’ Sterker nog:

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Interieur Donner in Rotterdam, voor sommigen ‘het paradijs op aarde’. voor haar representeert de boekhandel het hart van de democratie. ‘Sinds mensenheugenis is de boekhandel een onmisbare vrijplaats waar ieder woord en iedere mening uitgesproken en op papier gezet mag worden, dit naast een ruime vertegenwoordiging van de kracht van de verbeelding. Het is niet zomaar dat dictatoriale regimes de schrijvende pers vrezen.’ Heel veel lezers onderstrepen dat boekhandels voor hen een essentiële voorziening zijn. Veel mensen hadden dan ook weinig begrip voor het feit dat de slijters wel open waren, terwijl de boekhandels gesloten moesten blijven. Eric Oosthoek, zelf auteur van misdaadromans, vindt in de boekhandel – meer nog dan voedsel voor de geest – ‘een verfrissende, stimulerende en soms corrigerende invloed op de onderwerpen waarover ik schrijf. Vóór corona kwam ik wekelijks in een paar vertrouwde boekhandels, na de eerste lockdown bij hoge uitzondering, en vanaf september niet meer.’ Beroepslezer en docent Nederlands Diana Rozendaal beschouwt haar boekhandel Donner in Rotterdam als ‘het paradijs op aarde’. Een rondje lopen door de winkel is voor haar dan ook even verleidelijk als ‘gevaarlijk’. Hoe vervelend de lockdown ook was, het was tegelijk heel bijzonder om op afspraak vrijwel moederziel alleen door de winkel te dwalen. Toen Donner vlak voor de coronacrisis een minivestiging opende in de Centrale Bibliotheek was ze helemaal kind aan huis. ‘De school waar ik werkte was op loopafstand. Vrijwel dagelijks ging ik in de pauze langs

voor een boek of een inspirerend praatje. Mijn missie is om leerlingen te enthousiasmeren voor literatuur. En dat lukt. Zeker als je ze meeneemt en zegt: Kies maar een boek uit dat jíj wilt lezen.’

Onverwachte vondsten Voor veel lezers hoort het bezoek aan een boekhandel nu eenmaal bij het bezoeken van een stad. ‘Al is het maar voor een paar minuten’, bekent Roland Bron, ‘ik wil een boekhandel gezien hebben als ik er langsloop. Zeker als ik in plaatsen kom waar ik nog nooit geweest ben, zoek ik vooraf op waar de boekhandels zitten.’ Terwijl de een zich laaft aan de grote boekhandels met een enorm assortiment, zoekt de ander het juist in de intiemere winkels. ‘In enorme boekenpaleizen word ik steeds zenuwachtiger omdat er bijna niet te kiezen valt’, schrijft Peter Kouwenhoven. ‘Ook voel ik daar een soort hebzucht die moeilijk te beteugelen is.’ ‘Wat heb ik niet een prachtige, onverwachte vondsten in boekhandels gedaan, waarbij ik De Slegte ook wil meetellen’, verzucht ook Margreet den Buurman. Boekhandels en antiquariaten zijn voor Joop Berding de fijnste winkels om in te vertoeven. ‘Ik heb ook nooit het gevoel dat ik nu alles wel heb gezien. Vooral in antiquariaten blijven er ontdekkingen te doen en dat is precies wat ik de afgelopen tijd zo ontzettend heb gemist.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 1

door onze experts.

Foto: Lilianne Vloet

Bied op speciale boeken, geselecteerd

opinie

Wim Hazeu

Schrijver en biograaf Wim Hazeu vertelt over zijn passie voor oude boeken

W.F. Hermans en champagne

Elke dag selecteren onze 200 interne experts zorgvuldig de beste Boeken van over de hele wereld voor de veiling.

Jules Verne - César Cascabel LOT NR.24463713

Tom Hopman Boeken Expert

Speciale objecten, geselecteerd door onze experts.

Wanneer een geboorte- of sterfdag van een schrijver Hermans gekozen champagne leeg. Hij stootte zijn derde breed wordt herdacht, is dat voordelig voor antiquariaten. glas met zijn gipsen arm om, en zei: ‘Dat gaat u natuurlijk Er worden dan altijd lezers geprikkeld om van de betrefuitzenden, dat vinden ze bij de televisie leuk, om Hermans dit te zien doen.’ Ik verzekerde hem die scène niet uit te fende schrijver boeken te kopen en te lezen. Dit jaar zullen zenden (en hield me aan mijn woord). wordt de vijftigste sterfdag van Vestdijk en Bomans herNa afloop dineerden wij en maakte ik nog een paar dacht. En op 1 september is het honderd jaar geleden dat aantekeningen. Ik noteerde onder andere: ‘U hoeft geen Willem Frederik Hermans werd geboren. Op die dag zal - Ik kan altijd nog met één medelijden met mij te hebben. er een grootse manifestatie zijn in De Nieuwe Kerk te Amvinger tikken. Dat zijn toch nog drie bladzijden per dag. sterdam met de aanbieding van het 24ste, tevens laatste Als ik die geschreven heb, ben ik ’s avonds opgelucht. deel van zijn Volledige Werken. Ik ben in het bezit van alle Daarna drink ik whisky. Dat vindt mijn vrouw niet zo goed.’ eerste drukken van zijn romans en verhalenbundels; som‘Na de oorlog wilde ik eigenlijk niet verder studeren, mige met zijn handtekening, wat uitzonderlijk maar toen las ik het verhaal ‘De Aflegger’ van is, want Hermans was met handtekeningen ‘We Klikspaan, die zijn studie niet voltooide. zetten niet erg kwistig. In 1959 bracht ik dronken in En zo’n aflegger wilde ik niet worden.’ ‘Ik voor de Delftsche Courant verslag uit de groene salon tijschreef De laatste roker, toen ik nog niet van een lezing en bij die gelegenheid zette hij, zonder poespas, alleen zijn van plan was met roken op te houden. dens de opname, die naam, in de verhalenbundel Een Ik ben er inmiddels mee gestopt, omdat anderhalf uur duurde, ik astmatisch ben. Het omslag van De landingspoging op Newfoundland. In een fles door Hermans 1977 zag ik hem nog eens, tijdens de laatste roker toont een pakje Gauloises gekozen champagne uitreiking van de Prijs der Nederlandvan mij, móói blauw, anders dan de kleur leeg’ van de exportpakjes.’ ‘De personages in In se Letteren in het Paleis te Brussel. Ik dacht toen: Boudewijn en Hermans, twee de mist van het schimmenrijk zijn allen gebakoningen. In 1993, twee jaar voor zijn dood, seerd op bestaande personen. Nu besef ik pas mocht ik hem naar aanleiding van de publicatie van dat “Tjeu” heel aardig was en het meisje de oorlog heeft zijn Boekenweekgeschenk In de mist van het schimmenrijk doorgeholpen. Zij was verliefd op mij, ik kon haar niet helpen. Zij belde me tien jaar na de oorlog nog op.’ voor de NOS-televisie uitgebreid interviewen. Het was Hermans had mijn biografie van Achterberg gelezen en zijn laatste publieke vraaggesprek. toonde zich zeer tevreden. Toch moest ik niet denken Ik haalde hem met een taxi op in de Atrebatenstraat 61 dat ik zijn biografie mocht schrijven. Ik had daar overiin Brussel. In een soort koetsportaal met boekenkasten stond Hermans in een grijs pak mij op te wachten. Zijn gens niet om gevraagd, maar goed: waarom niet? ‘Omdat mooie Surinaamse vrouw drapeerde een chique grijze ik voorlopig helemaal geen biografie wil. Dat heb ik in jas om de schouders van haar man, met wie zij 42 jaar mijn testament laten vastleggen. Tot vijftig jaar na mijn getrouwd was. Hermans had een blauw oog en droeg dood heeft niemand toegang tot mijn nalatenschap. Alle zijn linkerarm in een mitella, dit alles ten gevolge van een papieren gaan naar het Letterkundig Museum en worden val een week eerder in de metro. We spraken af dat hij verzegeld.’ Dat inmiddels toch een biografie verscheen, geschminkt zou worden en dat de mitella niet in beeld zou is mij een raadsel. Natuurlijk kocht ik de geïllustreerde komen. Wij reden naar de locatie die Hermans had uitgeKramers Pocket Studenten-typen van Klikspaan om ‘De aflegger’ te kunnen lezen, het verhaal dat voor Hermans’ kozen: het driesterrenrestaurant Villa Loraine aan de rand leven beslissend was. De bundel is ruim voorhanden in van het Kamerenbos. We dronken in de groene salon tijantiquariaten. dens de opname, die anderhalf uur duurde, een fles door

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Roeland Dobbelaer (Bazarow):

‘Als Bol.com echt om de boekensector geeft, moet het stoppen met boeken verkopen’ Bazarow moet worden wat Bookaroo had willen zijn: een internetboekhandel waar de fysieke boekhandel zo veel mogelijk van profiteert. Bedenker Roeland Dobbelaer neemt zijn tijd om de webwinkel écht goed neer te zetten. Deze zomer wil hij de eerste boekhandels binnenhalen voor Bazarow. ‘Er hangt veel vals idealisme en onoprechtheid in het vak, terwijl een meerderheid uiteindelijk alleen bezig is met geld verdienen.’

Roeland Dobbelaar 1962 Geboren te Venray 1982-1989 Studie Wijsbegeerte, Universiteit Utrecht en Parijs 1992-1995 Hoofdredacteur en uitgever Filosofie Magazine 1995-1998 Hoofdredacteur en uitgever Natuur & Techniek 1999-2003 Directeur Veen Magazines 2003-2011 Directeur/ mede-eigenaar Bèta Publishers 2011-2012 Commercieel en creatief directeur Twin Media 2012-heden Algemeen directeur/ mede-eigenaar Twin Media 2016-heden Hoofdredacteur De Leesclub van Alles 2019-heden Uitgeefdirecteur/ mede-eigenaar Alea Publishers 2019-heden Plannenmaker bij Bazarow

Tekst Maarten Dessing Beeld Stijn Rademaker

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Het begon allemaal met een gemis aan intellectuele uitdaging. ‘Ik was lang hoofdredacteur geweest – onder andere van Filosofie Magazine’, vertelt Roeland Dobbelaer (58). ‘Maar ergens rond mijn veertigste had ik de afslag genomen naar het management en de commercie. Zo was ik directeur van het tijdschriftenbedrijf Veen Media. Na een jaar of vijftien beheers je dat spelletje met bedrijven aansturen echter wel. De midlife crisis keek om de hoek. Als gevolg daarvan begon mijn liefde voor het boek weer op te spelen. Dat leidde tot de recensiesite De Leesclub van Alles. En omdat ik vind dat het met het vak de verkeerde kant op gaat, ben ik daarna de internetboekhandel Bazarow begonnen.’ Het zijn alletwee vooralsnog uit de hand gelopen hobbyprojecten. Dobbelaer verdient zijn geld met diverse bedrijven, die in totaal 55 mensen in dienst hebben en sinds dit voorjaar in één gezamenlijk pand in Zeist zijn gehuisvest. Zo is hij mede-eigenaar van Twin Media, een productie- en vormgevingsbedrijf voor tijdschriften en boeken, en Twin Digital, dat onder andere websites bouwt en digitale magazines vormgeeft. Met Alea Publishers, dat hij anderhalf jaar geleden heeft opgericht met zijn broer Pepijn (eigenaar van de uitgeverij van specialinterestbladen Virtùmedia), publiceert hij vakbladen in de foodsector zoals Bakkers in bedrijf en Vakblad IJs. In 2016 ontstond De Leesclub van Alles. Dobbelaer zat al enkele jaren met zes vrienden in een leesclub met die naam. Ze lazen immers iedere maand om en om fictie en non-fictie: economie, geschiedenis, filosofie – alles dus. ‘Omdat ik het redacteurschap miste, schreef ik er recensies bij. Elke week een boek, voor mijn blog. Daarvan dacht ik al snel: waarom dat niet uitbouwen? Alle bestaande recensiesites richten zich op fictie: van literatuur tot feelgood. Niemand doet non-fictie. Dankzij mijn netwerk kon ik veel recensies overnemen uit een hele reeks vakbladen en specialinterestbladen.’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Kon ik in de uren die ik overheb, dacht ik, niet proberen een omslag te bewerkstelligen?’ Bazarow doet het daarom anders. In plaats van een zo hoog mogelijke inkoopkorting te bedingen bij uitgevers neemt de internetboekhandel genoegen met het standaardtarief van CB: 42 procent. In plaats van een zo groot mogelijke winst op te strijken, laat het bedrijf een deel daarvan terugvloeien naar schrijvers en vertalers. Van elk verkocht boek van hun hand van boven de 17,50 euro krijgen ze 1 euro – bovenop de normale royalty uiteraard. En in plaats van een zo groot mogelijk rendement na te streven, deelt Bazarow dat met fysieke boekhandels. Net als Bookaroo in 2019, dat Dobbelaer heeft overgenomen, gebeurt de uitlevering via hen. Het is het streven om deze verdeling in het najaar te realiseren.

Visvijver

‘Ik begon steeds meer te beseffen wat voor verloedering er gaande was in het boekenvak’ De site herbergt nu 12.000 boekbesprekingen, mede door een overname van Recensieweb. ‘Daarmee zijn we de grootste recensiesite van Nederland. Hebban of Bol.com tel ik niet mee, omdat daar iedereen mag schrijven. Bij ons zit er een redactieslag op. Er komen zo’n zeventig recensies per week bij. Een derde daarvan is originele kopij, van mensen die het leuk vinden om voor ons te schrijven. De rest komt uit allerlei bronnen: van Technisch Weekblad tot Sociologie Magazine. Daarmee ontsluiten we relevante recensies voor mensen die niet vakmatig met, zeg, chemie bezig zijn maar er wél in geïnteresseerd zijn. Heel nuttig.’ De Leesclub trekt 80.000 bezoekers per maand. Een aantal dat elk kwartaal met circa 10.000 stijgt. Maar omdat geen enkele bijdrage achter een betaalmuur staat, ontstond bij Dobbelaer de behoefte om er een verdienmodel aan te koppelen. Een webwinkel dus. ‘Door De Leesclub van Alles was ik ook met boekhandels in gesprek geraakt, had ik contacten met de CPNB en dergelijke. Daardoor begon ik steeds meer te beseffen wat voor verloedering er gaande was in het boekenvak. Daar werd ik opstandig van.

Welke verloedering in het boekenvak bedoel je? ‘Het internetkapitalisme, dat wordt gesymboliseerd door iemand als Jeff Bezos. Door het succes van Amazon verdwijnen overal de winkels die gemeenschappen levend houden. Niet alleen lokale economieën gaan zo kapot, ook de mensen. Nu de functie van kerken en sportverenigingen is overgenomen door winkels, groeien met het verdwijnen daarvan ook problemen als eenzaamheid. Als Bezos – een miljardair-plus, die zijn eigen mensen zo slecht behandelt dat hen niet eens een plaspauze wordt gegund – nou geld in de samenleving terug zou stoppen, kon ik er nog enige sympathie voor hebben. Maar dat doet hij niet. Hij steekt zijn geld in reizen naar de maan. Het is daarom puur roofkapitalisme.’ Dat vooral ten koste gaat van boekhandels? ‘Die zijn het meest kwetsbaar. Uitgeverijen redden zich wel. Ze verliezen met het verdwijnen van boekhandels uiteraard omzet, maar grotendeels verplaatst zich dat naar internet. Sterker: in Nederland komen er dankzij internet en de infrastructuur rond bijvoorbeeld De Vrije Uitgevers en CB Compact, steeds meer uitgeverijen bij. Het is niet zo moeilijk om als gepensioneerde of naast je baan een of twee boeken te doen en er een aardig resultaat mee te boeken. Schrijvers en vertalers hebben het ook zwaar, maar zijn lang niet allemaal kwetsbaar. Sommige van de 250 die zich bij ons hebben aangesloten zeggen: geef die extra euro van mij maar aan het vak. Zij schrijven of vertalen naast een vaste baan. Voor anderen is het extra inkomen zeer welkom, al gaat het in het eerste jaar nog om peanuts – een handvol euro’s.’ Is Bol.com net zo erg als Amazon? ‘Ik heb net het boek uit dat is verschenen ter gelegenheid van 150 jaar CB. Daarin lees ik hoe groot Bol.com in twintig jaar is geworden. Het internetkanaal had voor

b o e k & l e z e r - 2 02 1

corona een marktaandeel van 44 procent, daar heeft Bol. com zeker tweederde van. Dat er tegelijkertijd drie-, vier-, vijfhonderd boekwinkels zijn verdwenen, komt dáárdoor. Nergens anders door. Dan kun je zeggen: en de ontlezing dan? Maar boekhandels verkochten allang meer dan alleen boeken. Dat lees ik óók in het jubileumboek van CB. Ze verkochten bijvoorbeeld kantoorartikelen. Gespecialiseerde kinderboekhandels boden ook speelgoed aan. Zo gingen ze de ontlezing te lijf. Dat ze het toch niet hebben gered, komt door internet.’ Maar internet afschaffen is een utopie. ‘Ik ben ook helemaal niet tegen internet. Internet is fantastisch. Het probleem is dat Bol.com geld uit de sector trekt ten behoeve van de aandeelhouders van Ahold. Als een uitgever of boekhandelaar geld verdient, steekt hij dat terug in de sector. Een uitgever kan dan bijvoorbeeld die ene dichtbundel uitgeven waar maar 150 exemplaren van worden verkocht. Een boekhandelaar kan een schrijver uitnodigen of een andere activiteit organiseren om zijn winkel aantrekkelijk te maken. En auteurs profiteren weer van al die initiatieven. Zo houden alle partijen in het vak gezamenlijk de sector gezond. Dát willen we met Bazarow doen: het geld dat mensen op internet aan boeken uitgeven, teruggeven aan het boekenvak – zodat dat blijft bestaan en daarmee de hele cultuur van lezen.’ Kun je niet óók concluderen dat de bedreiging van internet boekhandels leuker heeft gemaakt – omdat ze gingen investeren in beleving? ‘Zeker. Maar het is slechts een kleine groep kritische consumenten die daarom bij de fysieke boekhandel koopt. Het grote publiek kiest voor het gemak van internet – en dan bij de eerste partij die hen te binnen schiet.’ En stel je de rol van Bol.com niet te negatief voor? Het bedrijf doneerde dit jaar een substantieel bedrag aan de CPNB. ‘Ik vind dat het cynisme ten top. Eerst maken ze een sector kapot, vervolgens merken ze: het gaat nu zo hard, straks is de sector zó kapot dat wij geen markt hebben. Ik heb dat in een column voor het digitaal magazine van Bazarow vergeleken met een visvijver: eerst gooi je er gif in, omdat je dat product verkoopt, en als je merkt dat bijna alle vissen dood zijn, ga je de vissen proberen te redden zodat je het product kunt blijven verkopen. En bedrijven als Amazon en Bol.com geven niets eens om boeken! Ik zag laatst een filmpje terug van Jeff Bezos waarin hij zegt alleen maar met boeken te zijn begonnen omdat dat het juiste publiek is om als eerste binnen te halen voor zijn online warenhuis.’ Bol.com had ook niets kunnen geven. ‘Dat had me beter geleken. Dan zou ook niemand erin zijn getrapt. Als Bol.com echt om de boekensector geeft,

moet het stoppen met boeken verkopen. Ik ben ook heel bij dat het niet langer tweedehandsboeken aanbiedt. Nu kan die markt opnieuw tot leven worden gebracht.’

Eigen gewin Bol.com transformeert van warenhuis naar platform – in wezen zoals Bazarow wil zijn. Dat zou je, gezien hun positie in de markt, daarom de ideale oplossing kunnen noemen. ‘Nee. Want Bol.com wil daar te veel aan verdienen. Kijk maar hoe het zich nu opstelt naar uitgeverijen. Door de vaste boekenprijs is Bol.com gedwongen de marge te halen uit de inkoop. Daarom onderhandelt het bedrijf snoeihard om kortingen te krijgen tot 50 procent. Dat is 8 procent meer dan de standaard van 42 procent; de 8 procent waarvan een uitgeverij bijvoorbeeld eens iets extra’s voor de schrijver kan doen of een bedrijfsuitje voor zijn mensen van kan organiseren. Zo’n platform moet je dus collectief organiseren.’ Bazarow is anders ook een bedrijf. ‘Misschien moet het op termijn een stichting worden. Of een vereniging, waar alle boekhandels lid van kunnen worden zodat de winsten naar hen terugvloeien. Precies zoals het CB ook eigendom van boekhandels en uitgeverijen is. Al is de collectiviteitsgedachte waarmee CB 150 jaar geleden is opgericht, waardoor iets ontstond waar iedereen baat bij had, wat verwaterd. En niet alleen bij CB. Het hele boekenvak zou, in plaats van te klagen over de problemen, moeten erkennen dat alleen een collectieve aanpak daarvan tot een oplossing kan leiden.’ Ten eerste: CB. Wat is daar er mis mee? ‘CB is een prachtbedrijf. Maar ik ben het eens met wat

b o e k & l e z e r - 2 02 1

ook echt meedoen, moet blijken. Dat heeft met allerlei factoren te maken: de kosten, de exacte uitwerking, de populariteit van Bazarow enzovoorts. We gaan in ieder geval niet, zoals Bookaroo, met alle boekhandels tegelijk beginnen. Iedereen heeft gezien hoe Bookaroo ontplofte door alles wat er op initiatiefnemers Toine Donk en Daniël van der Meer afkwam – aan vragen, aan administratie, aan klantenservice. We willen starten met zo’n veertig, vijftig winkels en het daarna groter maken.’

Ad Peek van Van der Velde in het jubileumboek zegt: in plaats van dividend uit te keren kan CB beter de tarieven verlagen. Hij noemt het “dom” dat er daarom dividendbelasting moet worden betaald. Daarnaast richt CB zich te veel op een aantal grote partijen in plaats van op alle boekhandels en uitgeverijen. Wij hebben tot vijf keer moeten doorgeven dat Smartwave, de BV waar Bazarow in zit, nieuwe eigenaren heeft. Dan weet je: ze zijn gewoon niet geïnteresseerd in kleine partijen. Dat ze veel te duur zijn voor kleine partijen maakt hen ook niets uit. Dan ontstaat er maar een alternatief circuit van partijen die noodgedwongen buiten CB om werken. Zonde.’

Hoe kies je die? ‘We willen beginnen met winkels die niet zelf via CB boeken online verkopen. Dat zijn de kwetsbaarste winkels. Dat zijn er meer dan je denkt, zo’n tweehonderd. Kleine algemene boekhandels, maar ook speciaalzaken als kinderboekhandels en reisboekhandels. Of boekhandels die nu wel aangesloten zijn bij een online verkoopservice, maar onzichtbaar zijn. In Heeze bijvoorbeeld, waar de boekhandel zo belangrijk is voor het dorp dat die niet mag verdwijnen. Ook in mijn eigen Utrecht weet ik er zo drie te noemen: Bijleveld, De Utrechtse Boekenbar en Savannah Bay. De laatste heeft wel een webwinkel, maar verkoopt daar alleen de eigen voorraad.’

Als CB bij wijze van spreken voor iedere uitgeverij een eigen accountmanager aanneemt, wordt distributie toch veel te duur? ‘Natuurlijk. Maar het gaat om het principiële punt dat CB er voor iedereen in de sector moet zijn. Dat idee zou leidend moeten zijn.’ En waarom opereert de rest van het boekenvak te weinig collectief? ‘Iedereen zit er te veel in voor het eigen gewin. VBK, een van de grootste uitgeverijen, heeft óók een verkopende boekensite, waar niet alleen hun eigen uitgaven, maar alle boeken te koop zijn. Dat hoort natuurlijk bij gezond ondernemerschap. Maar door een kleine Bol.com te spelen, werken ze wel mee om hun grootste klant om zeep te helpen: de boekhandel. En dat terwijl alle betrokken uitgevers en redacteuren van VBK hun mond vol hebben over het belang van lokaal kopen en de kwaliteitsboekhandel, ook voor het lezen en de cultuur. Stop dan met Bol.com te spelen en laat de verkoop over aan de partij die daarvan leeft. En VBK is natuurlijk niet de enige uitgeverij waarvoor dit geldt. Ook een dagblad als de NRC doet dit: schrijven over het belang van boekhandels en tegelijkertijd boeken verkopen.’ Je pleit voor radicale solidariteit. ‘Ja. Vergeet daarbij niet: solidariteit is altijd gezond eigenbelang. Door niet de omzet af te romen van boekhandels, blijven er meer verkooppunten overeind – en zal de omzet van uitgeverijen in the end hoger zijn.’

Kwetsbaarste winkels Hoe gaat het, twee jaar na de lancering, met Bazarow? ‘We zijn nog niet zo ver als ik zou willen zijn. Het is, zonder de samenwerking met boekhandels, nog een vrij gewone webwinkel. Met de omzet slaat Bazarow nog geen deuk in een pakje boter. Gelukkig zijn de kosten vooralsnog óók gering en hoeft er weinig geld bij. Het plan is nu om in de zomer boekhandels te benaderen over de manier waarop ze met ons willen samenwerken en dan in oktober

te beginnen met bouwen. Dan moet ook het bereik flink groeien. Via De Leesclub van Alles. Via het Bazarow magazine, dat nu 5000 mensen ontvangen. Via nog meer affiliates – nu al zo’n 150, van Tzum en Literair Nederland tot een aantal kleine uitgeverijen. En via de circa dertig websites met vakinformatie van onze bedrijven. In potentie is dat een miljoenenpubliek.’ Dat heeft ook belangstelling voor een ‘andere’ internetboekhandel? ‘“Koop lokaal” is tijdens corona doorgebroken. De consument beseft het belang om naar de plaatselijke bakker, slager en boekhandel te gaan – en niet naar een grote multinational. Maar het is makkelijk idealen met de mond te belijden. Iedereen zegt ook hoe belangrijk het is om scharrelvlees te kopen, maar koopt toch kiloknallers. Dus of mensen ook lokaal kopen als ze ’s avonds denken aan het boek dat ze nog cadeau willen geven en dat meteen willen regelen? Internet is dan heel makkelijk. Dan is het goed om een internetboekhandel te hebben die de boekhandels steunt. Uit onze lezersenquête blijkt ook dat ze dát het belangrijkste aspect van Bazarow vinden.’ Ook de boekhandel wil met Bazarow in zee gaan? ‘In gesprekken toonden ze grote belangstelling. De interesse in Bookaroo én de ervaringen met bestellingen bezorgen tijdens de coronacrisis geven ook aan dat er vraag is naar nieuwe modellen. Misschien is dit wel hét moment om Bazarow te lanceren. Of boekhandels

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Aura Waarom heeft Bazarow vertraging opgelopen? ‘Het bouwen van een systeem om boekhandels bestellingen te laten uitleveren is complex. En het moet echt goed werken voor we beginnen. De ontwikkelingen werden bovendien geremd door corona. Het afgelopen jaar heb ik, zoals veel ondernemers, alle zeilen bij moeten zetten om mijn bedrijven overeind te houden. Dat is frustrerend, ook omdat ik in 2019 een grote mond heb opgezet over mijn plannen. Maar het is niet anders. Ondertussen heb ik wel anderhalf jaar met Bazarow kunnen oefenen. Dat bleek nuttige tijd om de werking van het boekenvak in de vingers te krijgen. Dat is ingewikkelder dan ik dacht. Om CB te snappen moet je een toch een beetje een rocket scientist zijn.’ Wat heb je geleerd? ‘Ik ben geschrokken van hoeveel geld er verloren gaat met de uitlevering van internetbestellingen. Weet je hoeveel het meesturen van een pakbon kost? 52 cent, voor één velletje! Ik dring er nu al anderhalf jaar bij CB op aan om ermee te stoppen. Kan niet, zeggen ze. En dat terwijl CB e-boeken wél zonder pakbon levert. Volgens mijn berekeningen verdient CB op jaarbasis zo’n 2,5 miljoen euro aan alle pakbonnen. Ook zoiets: omdat veel boeken in een te grote doos zitten, gaan ze schuiven en raakt één op de twintig boeken beschadigd. Waarom kiest CB niet voor een andere verpakking? Dat is ook milieuvriendelijker.’

Is het dan nog mogelijk om een internetboekhandel op te zetten waar de boekhandel aan verdient? ‘Met alle kosten die CB rekent, blijft er van een boek van 20 euro weinig over. De aansluitkosten om binnen te komen: duizenden euro’s. De vaste maandkosten. De kosten voor verwerking. De portokosten van PostNL, waar CB volgens mij ook een marge op pakt. De korting die ze namens de uitgeverij inhouden. De pakbon dus. Dan is het inderdaad lastig om het verschil te maken. Ik heb wel ideeën over hoe het toch kan, maar daar kan ik nu niet te veel over zeggen. Pas als ik ze ga uitvoeren.’ Wat heb je nog meer geleerd? ‘Hoe ondoorzichtig het vak is door het aura dat rond boeken hangt. Er wordt altijd gedaan alsof het boek het allerhoogste is. En ja, zo ervaar ik het ook – na mijn geliefde en mijn kinderen is niets me zo dierbaar als het boek. Maar daardoor hangt er veel vals idealisme en onoprechtheid in het vak, terwijl een meerderheid uiteindelijk alleen bezig is met geld verdienen. In de tijdschriftenwereld wordt daar eerlijker over gedaan. Het gevolg is bijvoorbeeld wat ik net vertelde: dat uitgevers en dagbladen mooie woorden spreken over de boekhandel en ondertussen zelf boeken online verkopen.’ En nóg meer? ‘Eigenlijk de normale dingen als je een nieuwe wereld betreedt. Natuurlijk stoot ik daarbij voortdurend mijn hoofd. De techniek heb ik bijvoorbeeld onderschat. We maken nu de koppelingen tussen boeken en e-boeken, belangrijk om uitgeverijen aan ons te binden, maar: behoorlijk complex. Ook valt me tegen hoe irrationeel en onverantwoordelijk consumenten zich gedragen. Het gemak waarmee ze boeken terugsturen. Hebben ze dan geen enkele notie van hoeveel geld dat heen en weer sturen kost? Hoe belastend voor het milieu dat is? Wij gaan de mogelijkheid bieden om boeken op te halen in de winkels of later te laten bezorgen. Hopelijk kiezen velen daarvoor.’ Kan Bazarow met zijn opzet, de schaal waarop het opereert en al die geleerde lessen uiteindelijk de concurrentie aan met Bol.com? ‘Ik denk het wel. Omdat boeken bij Bol.com geen topprioriteit zijn en bij ons wel. Want algoritmes en big data waarmee Bol.com het doet: het zal allemaal wel. Het gaat, óók op internet, om liefde voor het product. Dat gaat het verschil maken, daar geloof ik heilig in.’ 

‘Om CB te snappen moet je toch een beetje een rocket scientist zijn’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Samenwerken om het boekenvak te versterken

Tekst Enno de Witt

Die teleurstelling echter is onterecht. Dat er zo weinig beter kan, komt doordat we het al zo goed doen in Nederland, waar het boekenvak in CB beschikt over een instituut dat elders in de wereld wordt gezien als een voorbeeld van hoe het moet. ‘Dat er minder kan dan werd gedacht’, zegt Waldmann, ‘komt doordat we al zo veel hebben geregeld in het commerciële traject. Zoals retouren en de afhandeling van “eentjes”.’

Geweldige uitdaging

‘Verdere efficiëntie op deze onderwerpen kan alleen als je de serviceniveaus van de huidige dienstverlening wilt aanpassen of anders gaat gebruiken. Dan pas kun je zowel de effecten op omzet als op kosten verder uitwerken. Een mooi voorbeeld is de fysieke verwerking van retouren, dat kan anders en beter. Dat gaat verder dan korte termijn-optimalisaties’, zegt KBb-voorzitter Rob Haans. Het is een van de vernieuwingsprojecten die nu wordt opgepakt onder leiding van CB.

Drie werkgroepen werden ingesteld, gevuld met deskundigen uit de sector. De eerste keek naar de korte termijn, de tweede naar de uitdagingen in het datalandschap en de derde wierp een onderzoekende blik op de verdere toekomst. De opdracht voor elke groep was om maatregelen te vinden die een significant beter rendement opleveren, door minder kosten, efficiënter werken of meer omzet. Het bleek, en dat werd aanvankelijk met enige teleurstelling vastgesteld, dat op de korte termijn weinig mogelijkheden bestaan om efficiënter te werken.

‘Het is een geweldige uitdaging om te onderzoeken of we distributie en logistiek nog verder kunnen verbeteren’, zegt CB-directeur Hans Willem Cortenraad. ‘We zijn al zo geweldig efficiënt, dat maakt zoeken naar verbeteringen complex en moeilijk, en toch gaan we met elkaar een goede poging hiertoe doen.’ Daarvoor wordt bijvoorbeeld ingezet op het beter op orde krijgen van een tijdige en correcte verschijningsdatum, het op termijn verplicht stellen van de Themacodering als toekomstige genre-indeling

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Het efficiënter organiseren van de retouren Beter oplagebeheer door inzicht in dagelijkse verkoopdata en voorraden Het op termijn verplicht stellen van de Themacodering Een tijdige en correcte verschijningsdatum van titels Een business case voor een brandportal met de CPNB Een business case voor de introductie van RFID Een onderzoek naar een local for local leveringsconcept.

en het onderzoeken of het boekenvak data kan leveren voor beter oplagebeheer.

Meer dan een spreadsheet De onderliggende gedachte die alles wat tot het Deltaplan wordt gerekend, samenbindt, is dat het boekenvak de collectiviteit kan inzetten om het vak te versterken, nu en in de toekomst. Daarvoor is het nodig dat iedere boekenvakker die overtuiging deelt, en dat kan weer door duidelijk te maken dat wat je ook doet, uitgeven of boeken verkopen, je van het collectieve altijd voordeel hebt. Cortenraad spreekt in dat verband over ‘zendelingenwerk’. Niet vanuit een gevoel een plan presenteren, maar met feiten onderbouwd, en duidelijk maken dat het goed is voor je omzet. Elk vernieuwingsproject moet bijdragend zijn. Zo niet, dan wordt het gestaakt. ‘We moeten iedereen kunnen overtuigen’, zegt hij. ‘Dat wordt nog een hele klus, maar als we met cijfers kunnen aantonen dat een vernieuwing voor iedereen voordelig is trekken we veel mensen over de streep. Iedereen zal niet direct lukken, je houdt altijd een klein aantal betrokkenen over dat eerst de kat uit de boom wil kijken, maar dat is niet erg. De praktijk zal vervolgens leren of ook zij kunnen worden overtuigd. Ik weet nog dat we begonnen met barcodes op boeken, dat vonden veel mensen vreselijk, maar het verhoogde de efficiëntie en daar profiteerde iedereen van. Datzelfde kan gebeuren met bijvoorbeeld de effecten van RFID en de waarde die dat kan hebben voor de gehele keten. Een business case voor RFID is een van de vernieuwingsprojecten. Daarvoor zullen veel processen veranderen. Het liefste hebben we dat die RFID-chip al tijdens het productieproces wordt aangebracht. Dat vergt investeringen, maar zorgt er ook voor dat we door efficiënter werken minder kosten maken.’

Hans Willem Cortenraad: ‘‘We moeten iedereen kunnen overtuigen.’

Geneviève Waldmann: ‘We doen veel vanuit gevoel of op basis van historische gegevens, terwijl de markt is veranderd.’ FOTO Marijn Scheeres

iet dat die veelgeroemde collectiviteit ernstig onder druk zou staan. Nog steeds werkt alles en iedereen in het boekenvak enthousiast samen als het bijvoorbeeld gaat om het handhaven van de vaste boekenprijs. Maar vanuit boekhandelaren kwam al in 2019 de suggestie dat het op een aantal fronten wellicht kostenefficiënter en beter zou kunnen. Dat werd door de uitgevers, verenigd in de GAU, en boekhandelsbond KBb plus distributeur en logistiek dienstverlener CB opgepakt. Kennis- en innovatieplatform KVB Boekwerk kreeg de opdracht om een plan op te stellen. ‘Het was een oproep aan alle belanghebbenden’, zegt Geneviève Waldmann, directeur van VBK Uitgeversgroep en voorzitter van de GAU. ‘Die was nodig ook, we krijgen de komende jaren te maken met ingrijpende veranderingen, de wereld wordt steeds groter en diffuser.’

ZES VERNIEUWINGSPROJECTEN EN EEN ONDERZOEKSPROJECT

FOTO © Bonnita Postma

Met een onlangs gepresenteerd Deltaplan dat voorziet in een aantal vernieuwingsprojecten gaan uitgevers, boekhandels en CB de collectiviteit in het boekenvak voor de toekomst borgen. Op die manier kan het vak de uitdagingen aanpakken die op alle betrokkenen af gaan komen als de even zovele kansen. Ook wordt er een onderzoeksproject gestart.

FOTO Erik van der Burgt

VERNIEUWINGSPROJECTEN GAAN COLLECTIVITEIT BORGEN

Rob Haans: ‘Kijk je als collectief naar meer efficiëntie en lagere kosten en omzetkansen, dan levert dat het meeste op voor iedereen in het vak.’

Er valt winst te behalen uit onder meer de verdere uitrol van het classificatiesysteem Thema en een beter gebruik van data, die de komende jaren in de hele samenleving

b o e k & l e z e r - 2 02 1

een in belang toenemende rol gaan krijgen. Dat klinkt simpel, maar er komt nog heel wat bij kijken om al die verschillende data in diverse systemen te krijgen. ‘We zullen samen met collega-uitgeverijen ervoor moeten zorgen dat we Thema’s gaan toekennen aan al onze titels’, stelt Waldmann. ‘Daardoor worden ze beter zichtbaar en beter vindbaar. Maar als het eenmaal zover is, dan zullen uitgevers, boekverkopers én de lezers daar veel aan hebben. Net als met het ontwikkelen van dagelijkse verkoopdata. Uitgevers kunnen daarmee beter oplages vaststellen. We doen veel vanuit gevoel of op basis van historische gegevens, terwijl de markt is veranderd. Het is beter minder te produceren en kleinere oplages te maken met printing on demand en short print runs. Als we slimmer omgaan met onze voorraden, is dat voor iedereen efficiënter en bespaart het dus kosten. Boekverkopers kunnen ook beter volgen wanneer nieuwe titels of herdrukken verschijnen. De lezer wordt met een goede data-infrastructuur beter bediend om makkelijker de juiste titel vinden.’ Enkele vernieuwingsprojecten zijn niet nieuw, maar krijgen een nieuwe impuls. Voor het afhandelen van retouren is enkele jaren geleden ook al een proef gedaan. Die leverde toen niets op, maar sinds corona een factor van belang werd is veel vloeibaar geworden en krijgt het een nieuwe kans. ‘De vitaliteit die het vak heeft laten zien tijdens corona geeft veel hoop voor de toekomst, als het economisch beter gaat’, zegt een optimistische Cortenraad. ‘Het vak heeft laten zien dat het als collectief tot veel meer in staat is dan als losse individuen of als los onderdeel van de keten. Die retouren zijn een prachtig voorbeeld van hoe je partijen mee kunt krijgen. Alleen aantoonbare feiten zijn daarvoor niet genoeg. Met een spreadsheet ben je er niet, je zult de boer op moeten, met mensen praten, zorgen dat zo veel partijen participeren in verandering en vernieuwing. Corona heeft ons geleerd hoe groot het belang van samenwerking is. KVB Boekwerk, KBb, GAU, CPNB, het Letterenfonds, CB en anderen hebben elkaar het afgelopen jaar meer dan ooit gevonden.’ De vernieuwingsprojecten worden samen opgepakt, net als het opzetten van een business case voor een brandportal met de CPNB, een dienst voor boekverkopers en uitgevers om op efficiënte wijze marketing- en communicatiemiddelen te delen.

Veranderende wereld De gedachten die uit het Deltaplan naar voren zijn gekomen, gaan soms rijkelijk ver. Wat niet wil zeggen dat ze kansloos zijn, benadrukt Cortenraad: ‘Denk aan local for local. Dat zou kunnen betekenen dat er lokale distributiehubs komen, maar het kan ook betekenen dat boekhandelaren hun voorraden transparant maken. Als

iemand dan de boekhandel in de buurt binnenkomt voor een boek dat niet voorradig is, kan die naar de volgende boekhandel worden doorverwezen. Technisch is dat niet zo ingewikkeld, maar je zult het goed moeten duiden en uitleggen, want je krijgt onherroepelijk de vraag: wat heb ik er feitelijk aan? Als je daar geen antwoord op hebt, krijg je iemand niet mee, en dat is best ingewikkeld.’ ‘Iets kan naar ons gevoel haaks staan op meer efficiëntie’, zegt Cortenraad, ‘en je zult het goed moeten organiseren, maar we moeten ook openstaan voor dit soort herinrichtingen van een distributienetwerk. Van der Velde heeft al jaren een eigen magazijn, dat noemden we nooit local for local, het was niet meer dan logisch. Je moet zonder enig voorbehoud dingen onderzoeken waarvan we denken dat het een goede ontwikkeling zou kunnen zijn en niet op voorhand dingen afschieten. Ook CB kan heel stellig zeggen dat dingen niet werken, gezamenlijk onderzoek moet dan aantonen of dat werkelijk ook zo is.’ ‘Als het boekenvak zo slim was om een collectieve voorziening als CB te bedenken 150 jaar geleden’, begint een beschouwing over de langere termijn in het Deltaplan, ‘dan moeten we ook nu in staat zijn, indien wenselijk, het CB van de toekomst vorm te geven.’ ‘Het vak is geweldig in beweging’, zegt Cortenraad, ‘daarom ook is het zo goed dat iedereen nu samen optrekt. Dit is ook niet eenmalig, de komende jaren zullen werkgroepen in verschillende samenstellingen, met mensen ook uit de breedte van de bedrijfskolom, aan de slag gaan. Het is enorm belangrijk dat we met dit Deltaplan ook in de toekomst voortdurend met elkaar in gesprek blijven, omdat er altijd verbetermogelijkheden zullen blijven.’ Die zullen ook hard nodig zijn, omdat er nogal wat op het boekenvak afkomt. De boekverkopen stegen weliswaar maar de verhoudingen tussen online en offline verschoven, de consument koos al gestaag steeds vaker voor het online boeken kopen, dat effect werd door corona versterkt en het is nog onzeker of de klant nu de winkels weer open zijn 100 procent terugkeert naar zijn fysieke boekhandel. ‘We zien het belang van een breed assortiment’, zegt Cortenraad, ‘maar ook dat de ordergroottes veranderen. Dat vraagt ook weer om investeringen, om het serviceniveau waaraan boekhandel en consument gewend zijn op peil te houden. Om ervoor te zorgen dat er een level playing field blijft voor zowel de online als de offline retail. Het betekent dat de wereld en het boekenvak er over tien jaar anders uit zullen zien. Dat vraagt om andere logistieke modaliteiten. De offline verkopen worden minder, dat kunnen we niet ontkennen, hoe graag we het ook zouden willen. Dus moeten we anticiperen, daarmee ook aan de slag, ons gedrag aanpassen, zodat we de fysieke boekhandel zo goed mogelijk zijn positie kunnen laten behouden.’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Boekwinkels als Savannah Bay zijn belangrijk als plek waar mensen elkaar ontmoeten.

‘Hoe zorg je ervoor dat je logistiek aan blijft sluiten op die sterk veranderende wereld’, zegt KBb-voorzitter Rob Haans. ‘We zijn geen waarzeggers, we zien wel heel veel beweging. De vitaliteit van boekhandels is in zijn lokale verankering gelukkig heel groot, op veel plaatsen is een sterke klantenbinding, boekhandels vormen daar communities, dat zullen we veel meer gaan meemaken. Boekwinkels zijn belangrijk voor de winkelstraat en als plek waar mensen elkaar ontmoeten. Boekhandels zullen ook het onlinekanaal als integraal onderdeel van hun winkel meer gaan benutten, wat ook weer effect zal gaan hebben op het retaillandschap. In andere sectoren zie je juist weer dat online retailers als Coolblue eigen winkels beginnen. Daar zorgt online juist ook voor fysieke afhandeling in de winkel. De bepalende factor daarbij is de consument.’ ‘Boekverkopers hebben in tijden van corona enorm veel gedaan’, zegt Waldmann. ‘Aan marketing, het verzamelen van mailadressen, het optuigen van webwinkels. Het heeft ze echt versneld in beweging gezet. Als uitgeverij zien we vooral non fictie naar online gaan, terwijl de literatuur – ook al hadden wij daar een aantal klappers – kinderboeken en commerciële non fictie het minder is gaan doen. Daarvoor gaan mensen graag voor advies naar de boekhandel. Uitgevers hebben zich daarom ingespannen om de fysieke boekhandel bij te staan, omdat voor ons de combinatie belangrijk is. Ook dat is collectiviteit, die we verder gaan versterken. Zoals we ook samen sterk moeten staan nu meer en meer Engels wordt gelezen en internationale partijen als Amazon een stuk van onze koek willen.’

Gedragsverandering Haans beaamt het belang van de collectiviteit: ‘En het mooie van het Deltaplan is dat we ook echt met praktische onderwerpen aan de slag gaan, en dat we daaruit het bewijs kunnen halen dat iets werkt. Het kan zijn dat een verandering bij een deel van het vak soms pijn veroorzaakt. Door daar collectief naar te kijken kun je de totale kosten in kaart brengen en bepalen hoe je de opbrengst eerlijk gaat verdelen. Kijk je als collectief naar meer efficiëntie en lagere kosten en omzetkansen, dan levert dat het meeste op voor iedereen in het vak. Daar zal gedragsverandering voor nodig zijn en dat is altijd lastig, maar het moet. De urgentie is groot. Daarom is het goed dat we elkaar blijvend weten te vinden.’ ‘Eens te meer is tijdens corona aangetoond waar we met elkaar toe in staat zijn’, zegt Cortenraad. ‘In het boekenvak hebben we vaak de neiging om onderlinge verschillen uit te vergroten. Maar we hebben al zoveel bereikt, het wordt tijd dat we dat uitvergroten, en gebruiken als motivatie om het waar nodig anders te doen, en om goede nieuwe initiatieven te omarmen.’ ‘De permanente doelstelling’, besluit Haans, ‘is het boek zo snel en zo veel mogelijk bij de lezer krijgen.’ 

Op de website www.kvbboekwerk.nl wordt de komende tijd informatie gedeeld over de verschillende projecten en het onderzoek.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

FOTO Anina Romita

de klassieker

Jaap Scholten leest Haat is een deugd Tekst Wytske Roodbergen ‘Hoewel Skipper, de hondenmatroos en de boeken over Pippi Langkous misschien een grotere, blijvende invloed op mij hebben gehad, ben ik als schrijver gevormd door Flaubert. Deze grootse negentiende-eeuwse Franse auteur had een gruwelijke afkeer van het burgermansbestaan en leefde voor de kunst. Hij leidde een teruggetrokken leven. Wat een man, wat een kijk en wat kon hij schrijven. Stilistisch zo sterk, zo beeldend en gepassioneerd, zo rijk. Ik las Flauberts brieven toen ik twintig was. Flaubert was een woeste beer vol liefde en passie die in alle vrijheid schreef over alles wat hem raakte en bezighield, hij had iets baldadigs. Het heeft mij geholpen schrijver te worden: Flaubert sterkte mij in mijn gevoel, in mijn schrijverschap. Nog steeds. Via Flaubert leerde ik over de mythische Oriënt; een wereld van harems en slaven en donkere mensen in prachtige kledij, met palmen, leeuwen en olifanten en exotische taferelen. Dat appelleerde aan de romanticus in mij. Zijn bekendste werk, Madame Bovary, boeide me matig. Ik las het te vroeg. De brieven die hij schreef, tussen 1834 en 1880, en die verschenen in de reeks Privé-domein, zijn fantastisch. Haat is een deugd, het eerste deel, vind ik het beste. Ik herlees af en toe flarden, vaak glimlachend. De brieven zijn groots geschreven en zijn ontroerend, grappig en leerzaam. De vader van mijn eerste grote liefde wees

me erop, de schrijver A.L. Snijders. Hij was leraar Nederlands en aan de keukentafel oreerde hij over boeken en schrijvers. Door A.L. Snijders ontdekte ik Nescio, Reve, Babel – en dus ook Flaubert. Ik ben voor alles een briefschrijver. Iemand een brief schrijven is makkelijker dan schrijven voor publiek. Een brief is persoonlijk, je kunt van de hak op de tak springen. Een roman vraagt om logica. Mijn eerste vriendinnetje schreef ik eindeloos liefdesbrieven, later schreef ik haar ouders, A.L. Snijders en Y. Müller. Na lezing van Flauberts brieven reisde ik met een oude Peugeot 504 station-

b o e k & l e z e r - 2 02 1

wagon door de Sahara en de voormalige Franse koloniën in West-Afrika. In Marokko, Algerije en Niger proefde ik aan Flauberts wereld en ik schreef erover aan mijn toen al ex-schoonouders; je indrukken vastleggen is verrijkend. Flaubert reisde met een vriend anderhalf jaar door de Oriënt; een Grand Tour zoals die destijds in de mode was bij de gegoede klasse in Frankrijk en Engeland. Zijn reisverslagen in briefvorm zijn prachtig en schaamteloos eerlijk. Bordeelbezoek, slavernij, vrouwen, “naaien” en klaarkomen; hij schreef erover – ook in geuren en kleuren aan zijn moeder. Dat dat bestond! Ik ben in mijn hart een preutse, nogal bleue jongen, te keurig opgevoed. Dat je zó schrijven kon, was een openbaring. Brieven zijn echt, dichterbij kun je niet komen. Voor mijn boek Suikerbastaard schreef ik brieven in naam van Rinus Hilbrink, de hoofdpersoon, misschien de beste passages uit het boek. Flaubert correspondeerde met vrienden en collega-auteurs als Ivan Toergenjev en Emile Zola, met zijn moeder, zijn minnares Louise Colet en later met George Sand. Na een dag aan zijn romans ploeteren converseerde hij ’s avonds vrijelijk op papier: zijn manier om contact te houden met de wereld. Op weergaloze wijze verhaalde hij over zijn leven, dat intens en bewogen was, hoewel hij schreef: “Ik verberg mij in mijn hol en al stort de wereld in elkaar, ik zal geen stap buiten de deur doen.”

Flaubert was enorm belezen en had uitgesproken ideeën over de wereld en de literatuur. Daarover schreef hij in een sublieme stijl, met veel gevoel en bij vlagen erg humoristisch. En hij maakte de meest fantastische vergelijkingen: in het Heilige Graf in Jeruzalem ziet hij de bloemen in porseleinen potten staan “zoals op de schoorsteenmantel van naaistertjes”. Groots, vind ik dat. Recent was ik in Parijs, de musea waren net weer open. In het Louvre zag ik Vrouwen van Algiers van Eugène Delacroix, uit 1834. Delacroix was een

van de grote schilders die de Oriënt vastlegde toen het Ottomaanse Rijk afbrokkelde en tandeloos en romantisch werd. De weelde, het mysterieuze, de loomheid van de vier vrouwen in hun schitterende gewaden, het erotische en het exotische, dat spreekt tot je verbeelding. Ik ga nu Salammbô lezen, Flauberts tweede roman, die speelt in de Oriënt. Ik werk aan een boek over een verre achtertante, de kleindochter van “het meest begeerde meisje van Constantinopel”. Salammbô is dus verplichte studie – waar ik me zeer op verheug.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Jaap Scholten (Enschede, 1963) woont sinds 2003 in Hongarije, afwisselend in Boedapest en op het platteland. Met enige regelmaat is hij in Nederland, in Twente of in Amsterdam. Scholten debuteerde in 1995 met de bejubelde roman Tachtig, die prompt op de longlist voor de AKO Literatuurprijs belandde, evenals Morgenster (2000). De wet van Spengler (2008) werd door Selexyz uitgeroepen tot Boek van het Jaar. Met Kameraad Baron kwam hij op de shortlist voor de Bob den Uyl-prijs en won hij de Libris Geschiedenis Prijs 2011. In 2014 publiceerde Scholten Horizon City, over zijn familiegeschiedenis. Zijn boeken en verhalen zijn vertaald in het Engels, Duits, Frans, Hongaars, Kroatisch en Roemeens. Scholtens recentste roman, Suikerbastaard, verscheen op 28 mei 2020, de nationale dag van Ethiopië. Het boek vertelt het verhaal van tientallen Twentse jongens die in de jaren vijftig van de vorige eeuw gingen werken in het Ethiopië van Haile Selassie, waar machinefabriek Stork in opdracht van de Handelsvereniging Amsterdam (HVA) suikerrietplantages bouwde. Momenteel werkt Scholten aan een nieuw boek, dat zal gaan over het woeste leven van een verre achtertante, een sterke, onafhankelijke vrouw die in 1931 met vijf kleine kinderen oostwaarts trok en in Hongarije eindigde.

VEILING RESULTATEN

meer dan

6 miljoen titels

Meiping vaas, China Hamerprijs € 82.000,-

Boeddha, verguld brons Hamerprijs € 19.000,-

H E T G RO O T S T E VEILINGHUIS

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling. Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica. Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie. Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling. Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms. Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.

Zilveren theedoos, Hamerprijs: € 9.000,-

6700 verkopers

VEILING RESULTATEN

Pendule, ca. 1810 Hamerprijs € 11.000,-

Collier, 3 rijen bloedkoraal Hamerprijs: € 30.000,-

Spiegeltelescoop, Hamerprijs € 7.500,-

INBRENGCOMMISSIE

Poul Kjaerholm PK 11 Hamerprijs € 8.500

particulieren en antiquaren

VA N Z U I D -W E S T NEDERLAND

Staand horloge Hamerprijs € 13.000

U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel

Ook boeken verkopen? Dat kan vanaf 1 euro p/mnd!

www.boekwinkeltjes.nl

Barometer, 18e eeuw Hamerprijs € 3.200,-

Vaas Daum Nancy Hamerprijs € 3.800,-

Vaas, Copier Hamerprijs € 6.000,-

Schilderij Ben Viegers Hamerprijs € 7.500,-

Vaas Georg Jensen Hamerprijs € 6.000,-

Zakhorloge Hamerprijs € 9.500,-

Wapenschotel, 18e eeuw Hamerprijs € 22.000,-

Diamant 4.20 Ct. Hamerprijs € 15.000,-

Empire klok Hamerprijs € 16.000

19e eeuws ivoor Hamerprijs € 46.000,-

Lot oude boeken Hamerprijs € 3.000

18e Eeeuwse tafelklok Hamerprijs € 15.000

Rosenburg Den Haag Hamerprijs € 3.200,-

Broche met diamanten Hamerprijs € 8.000,-

UW ITEM HIERONDER? Yixing theepot 19e eeuw Hamerprijs € 16.000,-

Zwiggelaar Auctions veilt twee maal per jaar in De Burcht, Henri Polaklaan 9, in Amsterdam. Onze volgende veiling zal plaatsvinden in december 2021.

Bijbel, 19e eeuw Hamerprijs € 2.200,-

Van 1 Item Hamerprijs € ?

tot en met Hamerprijs € ?

verzameling Hamerprijs € ?

of inboedel Hamerprijs € ?

Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op

Stoelklok met speelwerk Hamerprijs € 17.000

Glas, 18e eeuw Hamerprijs € 1.900,-

Drakenvaas, China Hamerprijs € 56.000,-

Zilveren tabaksdoos Hamerprijs € 15.000

Rolex herenhorloge Hamerprijs € 20.000,-

Collier, bloedkoraal Hamerprijs € 19.000,-

Chinees ivoor Hamerprijs € 17.000,-

Schilderij, Jan Sluijters Hamerprijs € 9.500

Dekselpot, ca. 1780 Hamerprijs € 20.000,-

Karel Appel, 1958 Hamerprijs € 6.500,-

Birkin bag Hermes Hamerprijs € 4.200,-

Kandelaren, 18e eeuw Hamerprijs € 26.000,-

Wanli kom ca. 1600 Hamerprijs € 28.000,-

Schouwklok A’dam Kangxi kaststel Hamerprijs € 19.000,- Hamerprijs € 24.000,-

Inbreng voor deze veiling is vanaf heden mogelijk. Voor vragen, suggesties, taxatie of inbreng kunt u contact met ons opnemen via: zwiggelaarauctions@gmail.com of telefonisch op 06-479 86 138. Met vriendelijke groet, Vincent en Siska Zwiggelaar Zwiggelaar Auctions Oostenburgervoorstraat 71 1018 MP Amsterdam www.zwiggelaarauctions.nl

(kavel 460 - veiling 1)

www.zwiggelaarauctions.nl

WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË

Yixing, 18e eeuw Hamerprijs € 16.000,-

Livingstoneweg 18, 4462 GL Goes •b o0031 ( 0 ) 6 42 11 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl e k & l e z e r - 2 02 1

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL

ACHTERGROND

Corona en het boekenvak

Een bizar jaar in vogelvlucht

Corona en het boekenvak Een bizar jaar in vogelvlucht

Jan-Joris Keijzer (HarperCollins Holland):

‘We zitten nog in een fase van zaaien’

Een jaar geleden kwamen er uit Italië toch wel wat verontrustende

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

berichten over een virus dat daar huis zou houden. Niet veel later bereikte corona ons land, sindsdien zit het boekenvak in een achtbaan en durft niemand een voorspelling aan over wanneer we weer teruggaan naar normaal – als we dat ooit

Jessica Leffers

Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Geraldine te Gussinklo (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur). Redactieadres Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T (072) 531 49 78 E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

al gaan doen. Een terugblik in

De Belangen des Boekhandels

COLOFON Medewerkers aan dit nummer Klaas de Boer, Wilna Claassen, Maarten Dessing, Walter Jansen, Jesse Keff, Jessica Leffers, Marlèn Nolta, Jonathan Ursem, Mik Vaes, Sander Verheijen, Akke Visser, Corneel de Wilde, Enno de Witt, Willy Wouters. Foto omslag Chris van Houts.

Uitgeverij Boekblad verschijnt in 2021 zes keer, waarvan een keer in combinatie met Boekenpost. Uitgave van Stip Media. Adres: Louise de Colignystraat 15, 1814 JA Alkmaar.

Vormgeving colorscan – Den Haag – Alphen aan den Rijn – Doetinchem – Deventer (basisontwerp)

Advertenties Vincent van de Vrede T (072) 531 49 78 E vincent@stipmedia.nl

Druk Veldhuis (Raalte).

www.boekblad.nl

Jan Scholtus.

© 2021 Stip Media Overname van artikelen is alleen toegestaan met bronvermelding en na overleg met de uitgever. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Zie voor meer informatie www.reprorecht.nl.

vogelvlucht en twee scenario’s. Tekst Enno de Witt

Jessica Leffers van Boekhandel Oisterwijk verbaast zich over de houding van de brancheverenigingen ten tijde van de lockdown van de boekhandels. Over de minder idyllische kant van het boekenvak. Twee jaar geleden begon ik als een naïeve, dromerige boekverslinder aan mijn tweede leven. Ik werd verkoopmedewerker bij de gezelligste boekwinkel van Nederland. Tijdens de lockdown kwam de minder idyllische kant van het boekenvak in de schijnwerpers te staan. Ik leerde dat het Centraal Boekhuis, althans zijn voorloper, sinds 1871 bestaat. Opgezet door de ‘Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels’ (later KVB). Wat is er van dat initiatief overgebleven? Het CB, dat nog net niet voor iedere letter op een pakbon geld vraagt, heeft geen last van de lockdown. Boekhandels bestellen tijdelijk veel minder boeken bij het CB, maar Bol.com des te meer. Wordt het niet eens tijd dat uitgeverijen en het CB een statement van jewelste maken, dat het CB zich herinnert waaruit het is ontstaan en, ondersteund door uitgevers, tijdelijk even niet aan Bol.com levert? Ter bevordering van de ‘Belangen des Boekhandels’? Die vraag werd weggewuifd in boekenland, want dat was wel heel naïef

Annelies Verbeke

FOTO Jelmer de Haas

IN DIT NUMMER:

leesclubdossier

FOTO Alex Salinas

d B oe k b l a e n t on n e m proefab 9,95 NU € 2

maart/april 2021  jaargang 188

p 6 maart vorig jaar leek er nog niets aan de hand en werd in Amsterdam als vanouds het Boekenbal gevierd, de opening van wat later misschien wel de vreemdste Boekenweek ooit zou worden. Niemand wist precies hoe het virus heette en al helemaal niet wat het zou aanrichten, lacherig begroetten mensen elkaar met de elleboog, bij de toiletten hingen oproepen om het toch vooral hygiënisch te houden met elkaar, maar na het hoofdprogramma in de grote zaal stroomden alle boekenvakkers het gebouw in, op weg naar de bar, bovenop elkaar gepakt, en duurde het niet lang meer of de gebruikelijke zoenen en knuffels werden uitgewisseld. In Nederland was die vrijdag de eerste dode gevallen. Maar of het bal een epidemie binnen het boekenvak heeft opgeleverd valt niet vast te stellen, simpelweg omdat niemand die een weekje aan het hoesten was zich kon laten testen. Het OMT bestond al, maar zelfs de regering vond het niet nodig om beschermende maatregelen te nemen of tests in te slaan. Het zou dus wel loslopen. Duikvlucht Dat idee veranderde snel naarmate het aantal besmettingen toenam, met als keerpunt de persconferentie van 12 maart, toen een aantal beperkende maatregelen werd ingevoerd. Dat leidde vooral tot lege schappen in enkele supermarkten en vrolijke filmpjes op YouTube van lange rijen voor de coffeeshops – die tot op heden nog steeds gewoon zaken mogen doen, want essentieel. In het boekenvak begon het enigszins door te dringen doordat grote beurzen in het geding kwamen. De London Book Fair ging op het laatste moment niet door, Bologna werd uitgesteld en in navolging daar-

www.boekblad.nl

Boekenbal 2020: boekenvakkers dicht op elkaar gepakt, gebruikelijke zoenen en knuffels uitwisselend.

van een groeiende reeks. Amerikaanse uitgevers en agenten zagen al weinig heil meer in de Frankfurter Buchmesse van oktober. Een aantal boekwinkels ging tijdelijk dicht, Scheltema voorop, en toen toch maar weer open. De binnensteden hadden veel last van wegblijvende bezoekers, en daarmee ook de winkeliers, die al snel terecht steen en been klaagden. Van de winkels van AKO, die zich vanouds op high traffic-locaties als stations en vliegvelden bevinden, sloot een groot deel wegens gebrek aan traffic, nadat de regering reizen ontmoedigde, buitenlandse bestemmingen onheilspellende codes kregen en veel meer mensen thuis gingen werken. De indruk ontstond zo dat de lezer de fysieke boekhandel links liet liggen. Maar uit de provincie kwamen heel andere geluiden. Boekhandels in winkelcentra en in plaatsen met kleine winkelkernen profiteerden van nieuw gedrag dat consumenten vertoonden. Langdurig shoppen maakte plaats voor efficiënt, gericht inkopen. Even langs de bank, de super, de bakker, de slijter en de slager, en als daar een boekhandel bij zat kreeg die ook nog even snel bezoek, voor het inslaan van een stapel klassiekers waar je enige tijd zoet mee was, oefenboekjes voor de kinderen, puzzels en spellen. Tussen de dubbelcijferige duikvlucht van gerenommeerde boekhandels op westelijke A-locaties doken ineens plussende boekverkopers op. Dat veranderende koopgedrag leverde ook een tot op de dag van vandaag doorgaande verschuiving op van de smaak, zoals die zou kunnen worden afgemeten aan wat mensen kopen. Literatuur, en dan vooral boeken waar je moeite voor moet doen, is uit en als debutant kun je het wel schudden. Opmerkelijk is verder dat

Sommige langer lopende projecten konden simpelweg geen uitstel velen, zoals het nieuwe filiaal van Paagman in de Mall of the Netherlands in Leidschendam.

echte doemtitels over ziektes die de hele wereld met uitroeiing bedreigen grotendeels achterwege bleven, net als de veel gevreesde coronadagboeken. Zoomen Doordat boekhandels nog maar een beperkt aantal mensen mochten binnenlaten, gerelateerd aan vloeroppervlak, veranderden ze van sfeer en aanzien. Klanten moesten mandjes mee, zodat kon worden bijgehouden hoeveel er binnen waren, personeel werd beschermd door spatschermen – daarvoor totaal onbekend – en flesjes reinigingsmiddel, bovendien werden de vloeren vaak ganzeborden, met een vaste looprichting en de aansporing toch vooral op anderhalve meter afstand van elkaar te blijven. Dat leidde tot de nodige creativiteit, die ook de maanden erna zou blijven, maar nam niet weg dat wat ooit als raison d’être van de fysieke boekhandel werd beschouwd, de gelegenheid om al neuzend in de voorraad onverwachte ontdekkingen te doen, daarbij ondersteund door een ter zake kundige verkoper, uit het zicht verdween. Dat gold ook voor de talloze evenementen die de zo gewenste beleving naar de winkel moesten brengen. Jarenlang was daar steeds meer op ingezet, ook tot voordeel van auteurs, in het maartnummer van Boekblad verscheen nog een uitgebreide beschouwing over hoe belangrijk beleving was en hoe je die het beste teweegbracht. Ineens kon vrijwel niets meer. Dat werd improviseren, zeker voor de freelancende organisatoren, die meest uitweken naar digitaal. Nederland werd een werkwoord rijker: zoomen. Nu krijgt iedereen al hoofdpijn van het idee, toen was het dè oplossing, zoomden we ons drie slagen in de rondte en was een dag niet gezoomd een dag niet geleefd. Dat

maart/april 2021  jaargang 188

Bestellingen liggen klaar bij Boekhandel Oisterwijk

gedacht. Ook Bol.com en andere grootmachten zijn immers gewoon aangesloten bij het CB en zouden gezien moeten worden als gezonde concurrentie. In 1907 kwam er een branchevereniging bij: de Nederlandsche Debitantenbond (debitant = kleinhandelaar). Tegenwoordig bekend als Koninklijke Boekverkopersbond (KBb). Met als belangrijkste speer-

punt: ‘voorwaarden te scheppen voor profijtelijk ondernemen en een toegevoegde waarde te leveren voor de continuïteit en vitaliteit van de boekenbranche’. De belangen van het florerende Bol.com (dat toch niet als debitant kan worden gezien) vallen hier ook onder, alhoewel hun belangen toch geen voorwaarde voor continuïteit van de boekenbranche vormen. Zeker niet in een lock-

www.boekblad.nl

maart/april 2021  jaargang 188

Hét platform voor de boekenbranche en uitgeefwereld Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend

Zes maanden Boekblad Nu € 29,95

nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank. Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief. Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95. Stopt automatisch.

 Boekblad.nl  Nieuwsbrief  Magazine (online)

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Gesprek met Annelies Verbeke

‘Ik heb het idee dat alles wat ik schrijf al ergens bestaat’ Hoewel ze succesvolle romans op haar naam heeft staan als Slaap! en Dertig dagen is Annelies Verbeke (1976) een auteur met veel liefde voor het genre van het korte verhaal. Ze publiceerde diverse bundels en kreeg voor Halleluja (2017) de J.M.A. Biesheuvelprijs voor de beste Nederlandse verhalenbundel van het jaar. Centraal in dit dossier staat haar nieuwe verhalenbundel Treinen en Kamers. Tekst Marlene Lunter

Een ‘ambassadeur van het korte verhaal’ noemt Annelies Verbeke zichzelf. Samen met Sanneke van Hassel stelde ze bijvoorbeeld in 2012 de bundel Naar de stad samen, een bloemlezing van verhalen van internationale auteurs die zich in steden afspelen. Met het bestaan van de Biesheuvelprijs is ze erg blij, al vindt ze het spijtig dat het prijzengeld via crowdfunding bijeengebracht moet worden. ‘Maar het laat zien dat er mensen zijn die van korte verhalen houden. Het Nederlandse taalgebied heeft goede verhalenschrijvers en het is spijtig dat de Libris Literatuur Prijs sinds een aantal jaar verhalenbundels uitsluit.’ Je schrijft zowel verhalen als romans. Welke verschillen kom je daarbij tegen? ‘Ik heb meer plezier in het schrijven van korte verhalen, maar ik wil ook romans blijven schrijven. Bij een roman sla je één richting in die je zo’n twee jaar volgt. Als mens verander je toch in die tijd en als mens ben je ook verschillende mensen tegelijk. Die fragmentatie in mijzelf kan ik beter kwijt in een verhalenbundel dan in een roman. Door de verschillende verhalen in een bundel kan ik op verschillende manieren naar een overkoepelend thema kijken. Dat schept een enorme vrijheid. Ik kan ook verschillende tekstvormen kiezen en vormen die ik niet meteen in een roman zou gebruiken. De jijverteller bijvoorbeeld is lastig om een hele roman vol te houden. En een vrouw die in een ezel verandert, dat zou ik niet zo gauw in een roman doen.’ Hoe is Treinen en Kamers ontstaan? ‘Ik had drie uitgangsideeën: ik wilde me laten inspireren door oude teksten, ik wilde het hebben over mensen die voor elkaar zorgen en ik

b o e k & l e z e r - 2 02 1

FOTO Wannes Nimmegeers

leesclubdossier

wilde de verhalen in of rond treinen laten spelen. Bij elke tekst uit de wereldgeschiedenis die ik las, vroeg ik me af: kan ik hier iets mee? Dat was niet altijd zo. Bij het geweldige Reis door mijn kamer van Xavier de Maistre had ik het gevoel dat het niet in deze bundel paste. Bij andere verhalen resoneerde wel iets, soms ook door te lezen óver die teksten. Don Quichot las ik voor de eerste keer, het verhaal kende ik natuurlijk wel. Verbluffend hoe postmodernistisch het is. Cervantes, de auteur, plaatst zichzelf in de werkelijkheid. Hij schrijft over een andere auteur die in de werkelijkheid met een vervolg op Don Quichot

kwam. Ik wilde iets doen met het idee dat iedereen die Don Quichot aanraakt, vervloekt is. Ook met de omkering: wie zorgt hier voor wie? Sancho Pancha voor Don Quichot, of andersom? Ik was halverwege en ik tobde met de liederen van Hadewijch. Moest het een verhaal over een godsdienstfanatica worden? Tegelijk had ik het gevoel dat het te veel treinen in de bundel werden. En ineens moesten we in quarantaine, we moesten allemaal in onze kamer blijven. Ik keek uit het raam en zag dat mijn notelaar de magnolia raakte. Heel symbolisch, die twee waren al jaren naar elkaar toe aan het groeien en

b o e k & l e z e r - 2 02 1

terwijl wij elkaar niet aan mochten raken, raakten zij elkaar, alsof de natuur ons een les leerde. Dat laat ik in ‘Orewoet’ gebeuren, het hartverhaal van de bundel, geïnspireerd op Hadewijch. De treinen komen tot stilstand en de verhalen erna spelen zich in of om kamers af. Ik kon niet om de coronasituatie heen. Die speelde een grote rol in mijn leven en in mijn hoofd. Ik had een reizend bestaan omdat veel van mijn werk vertaald is en ineens zat ik opgesloten in mijn werkruimte. Ik dacht: ik laat corona op de achtergrond spelen. Dat maakte het makkelijker om voor de rest mijn fantasie de vrije loop te laten.’

leesclubdossier Annelies Verbeke Je gebruikt magische elementen in je verhalen. Welke betekenis hecht je daaraan? ‘Ik onderzoek graag andere mogelijkheden om met de werkelijkheid om te gaan. Fictie laat het toe om in metaforen over de werkelijkheid te schrijven. Het verdiept en verduidelijkt de tastbare wereld. Gogol deed het al in Petersburgse verhalen. In het verhaal ‘De neus’ kijkt een man uit het raam en ziet zijn neus in een koets stappen. De lijn van magischrealisme gaat ver terug. Zo vond ik De gouden ezel van Apuleius van Madauros uit de tweede eeuw. Hij schreef al over het transformeren van de mens in een dier. Daar gaat ook mijn ‘Ezel’ over. Het eerste en laatste verhaal waarin “de auteur” het hoofdpersonage is en waarin dingen gebeuren die in de werkelijkheid niet kunnen, schept nog een ander soort vrijheid voor mij. “De auteur” is sinds 2013 mijn alter ego. Daarmee laat ik mijzelf dingen doen in een andere realiteit, een realiteit die net zo waar is als dé realiteit.’ In die twee verhalen heeft je alter ego het erover dat verhalen al bestaan. Is dat je eigen ervaring? ‘Ik heb al jaren het idee dat alles wat ik schrijf reeds ergens bestaat, zelfs in detail, en dat het mijn taak is om die verhalen heel precies op te tekenen. Ik heb daar lang over gezwegen, maar gaandeweg ontdekte ik steeds meer schrijvers met dezelfde ervaring. De eerste keer kwam ik het gevoel tegen bij Céline. Hij spreekt over luchtkastelen die om hem heen zweven als hij aan het schrijven is. Regisseur David Lynch heeft het over beelden die hij doorgegeven krijgt van ‘the man in the other room’. Al schrijvend kom je met een andere dimensie in aanraking. Mijn werk

ontstaat associatief en gevoelsmatig. Ik stel me open voor wat op me af komt. Ik ga patronen zien. Het schrijven zelf blijft wel hard werken en vraagt veel discipline.’ Heel opvallend is de je-verteller die je in ongeveer de helft van de verhalen gebruikt. Waarom heb je daarvoor gekozen? ‘In mijn vorige bundels stond altijd één verhaal in de jij-vorm. In deze bundel wilde ik hem vaker gebruiken. Het hoofdthema is zorg, een thema dat als een rode draad door mijn oeuvre loopt. En bij zorg gaat het om ik, jij en wij en die drie vertellers komen voorbij. Met een ik-personage kan niet iedereen zich vereenzelvigen. Sommige lezers hebben het gevoel dat zo’n ik de lezer iets opdringt. De “jij” gaat een stap verder qua identificatie, alsof de lezer direct wordt aangesproken: hé, jij daar. Het hartverhaal is vanuit “wij”. Daarmee geef ik de harmonie tussen de mensen aan die speelde in de coronacrisis en die zo breekbaar is. We moeten dit onthouden, zegt het verhaal. Maar je weet dat het niet blijvend is.’ Een vrij groot aantal teksten waardoor je je hebt laten inspireren is van vrouwelijke auteurs. Hoe belangrijk vind je dat? ‘Zes van de zeventien motto’s komen van vrouwen, dat vind ik zelf eigenlijk te weinig. Er zijn ook motto’s bij van anonieme schrijvers. Het Gilgamesjepos zou best door vrouwen geschreven kunnen zijn, want het stamt uit een matriarchale cultuur waar vrouwen de culturele productie in handen hadden. Enheduanna, hogepriesteres uit Mesopotamië, was een grote ontdekking voor mij. Ik had nog nooit van haar

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Analyse Tekst Marlene Lunter en Frank Hockx

Treinen en Kamers Uitgeverij De Geus illustratrice in ‘Limbo’ haar man op een bijzondere manier van kanker redden. De tamelijk zwartgallige treinbegeleidster (‘Lijst’) probeert de treinreizigers te amuseren met haar lijst van ‘opbeurende dingen’. Lina wil laten horen op welke gruwelijke manier de indianen zijn uitgemoord en schrijft er een werkstuk over ondanks de weerstand van docent en ouders (‘Wétiko’). Gilles wil koste wat kost op de begrafenis van zijn boezemvriend zijn hoewel de familie daarop tegen is (‘Gilles en Edwin’). ‘Wat een ramp is het leven toch’, denkt ‘de auteur’ in ‘Deserteren’ (p. 59) en de meeste andere personages zullen dat zeker beamen. Onder hen zijn veel eenzame buitenstaanders. De meesten zijn vooral bezig met overleven.

gehoord tot drie jaar geleden. Er zijn gedichten van haar teruggevonden en die gedichten, 4300 jaar oud, ontroeren mij.’ Hoe is het voor jou als vrouw in de moderne, literaire wereld? ‘In die intellectuele wereld moet je je als vrouw steeds bewijzen en verdedigen. Als je daarover praat worden je ervaringen regelmatig weggezet als hersenschimmen of je bent te gevoelig. Ik heb me vaak alleen gevoeld en ik heb er over gedacht met schrijven te stoppen. Maar de verbinding met de oude werken heeft me getroost, ontroerd en gesteund. Ook die auteurs hadden moeite zich staande te houden. Ze vertellen me ook: ik ben met iets belangrijks bezig, ik ben een deel van een millennia-oude traditie, ook al leven we in commerciële en kunstvijandige tijden. Ik had behoefte me met vrouwen te verbinden. Dat heb ik gedaan door in Fixdit te stappen, een collectief van vrouwelijke schrijvers dat vrouwelijke auteurs die in de vergetelheid zijn geraakt op de kaart wil zetten. Ik ontdekte dat ik zelf ook een grote blinde vlek op dat gebied heb. Ik ben zelf ook gestuurd door denkbeelden over wat goed is en wie je gelezen moet hebben. Terwijl het literaire landschap rijker is dan dat. Ik maak nu met Jannah Loontjens podcasts over een aantal boeken dat in de kijker moet komen. Salamanderpockets geeft een deel ervan opnieuw uit en Querido-Academie organiseert er leesclubs over. We willen niet schrappen wat er al is, maar we willen aanvullen.’

Annelies Verbeke

Het boek

Treinen en Kamers is een bundel die bestaat uit vijftien verhalen. Ieder verhaal is geïnspireerd door een klassiek verhaal uit de wereldliteratuur.

Personages

In Treinen en Kamers trekt een keur aan personages voorbij. Het jongste hoofdpersonage is pubermeisje Lina (in het verhaal ‘Wétiko’), het oudste een minister (Gilles in ‘Gilles en Edwin’) die de zestig is gepasseerd. Negen keer krijgt een vrouw de hoofdrol toebedeeld, onder wie twee vrouwen twee keer: het personage ‘de auteur’ en het pubermeisje. Vijf keer speelt een man de hoofdrol. Eén van hen is een robot (‘Om het even’). In ‘Orewoet’ is de hoofdrol voor de in tijden van corona levende mens. Bijna alle personages hebben een doel waarop ze afstevenen en waarvan ze zich niet laten afhouden door tegenwerkende krachten. Zo wil de

Thema

Terugkerend thema in de verhalen is (willen) zorgen, redden en verzorgd worden. Die pogingen zijn niet altijd succesvol. De trouweloze vrouw uit ‘Limbo’ denkt dat ze dat wel is. Volgens haar is haar echtgenoot gestraft met kanker voor haar schuinsmarcheerderij. Ze denkt dat ze hem kan redden door zoveel mogelijk mannen af te stoten en zowaar, het wonder geschiedt. Lina weet ondanks alles toch de aandacht te vestigen op het gruwelijke lot van de indianen (‘Wétiko’). Maar Dimitris uit ‘Verloren zang’ kan niet één vluchteling redden, net zoals ‘de auteur’ (‘Deserteren’) de mensheid niet kan redden. De mens kan wel wat hulp bij zijn pogingen gebruiken. ‘De auteur’ krijgt die van haar ‘schaduwzijden’, een vrouw met huwelijksproblemen (‘Bloopers’) van ‘de Helpertjes’, negen muizen. Beide zijn als een alter ego te beschouwen. Simon wil voor Don (‘Force majeure’), zijn vrouw en

b o e k & l e z e r - 2 02 1

zijn ex zorgen, hoewel hij zelf ook wel hulp kan gebruiken.

Motieven

Positie van vrouwen Vrouwen worden vaak ondergewaardeerd in hun werk. De vrouwelijke auteur in ‘Deserteren’ voelt zich eenzaam binnen de literatuur, heeft nooit een grote prijs gewonnen en heeft vijandige vakgenoten. Een succesvolle wetenschapster krijgt te maken met een jaloerse collega (‘Mantel der liefde’), net zoals Enheduanna (2285-2250 voor Christus), de hogepriesteres uit het Soemerische rijk over wie ze een boek schrijft. Een docent brandt het werkstuk van Lina over de indianen af (‘Wétiko’). Een enkele keer is er zelfs sprake van vrouwenhaat (‘Matroesjka’s’). Relatieproblemen De relaties zijn vaak moeizaam. ‘De auteur’ redetwist met haar vleesgeworden schaduwzijden. Simon verafschuwt Don die hem toch weer heeft weten over te halen om aan een zoveelste filmscenario over Don Quichot te werken. Lars wordt onderdrukt door zijn broers (‘Matroesjka’s’). Een echtpaar praat na een ruzie niet meer en heeft ‘Helpertjes’ nodig (‘Bloopers’). Corona In de laatste verhalen duikt de corona-epidemie op zonder dat die bij naam wordt genoemd. In ‘Orewoet’ gaat het over digitale dankbaarheid, smeken om voorzichtigheid en gesloten grenzen. Lars moet veertien dagen anderhalve meter afstand houden van Hanna en haar vader. ‘De ziekte komt’ (p. 206) in ‘Verloren zang’. In ‘Wétiko’ gaat ‘niemand ’s ochtends de deur uit’ (p. 226), heeft de scholiere thuis les en vormt het virus ‘voor de oorspronkelijke bewoners in

leesclubdossier Annelies Verbeke Brazilië’ (p. 232) een bedreiging. Edwin overlijdt in ‘Gilles en Edwin’ aan een virus. Gilles is een van de ministers die verantwoordelijk zijn voor het falende mondmaskerbeleid.

Titel en motto’s

De titel verwijst naar de locatie waar bijna elk verhaal zich afspeelt: in een trein of in een kamer en soms zelfs in beide. Het motto is van Enheduanna (‘En hulde aan Nisaba, godin van het schrijven’). Nisaba is in de Sumerische mythologie de godin van vruchtbaarheid, schrift, school en astrologie. Treinen en Kamers is in zijn geheel een hulde aan die godin met zijn vele verhalen in verschillende genres. Daarnaast is het ook een hulde aan de voorgangers van Verbeke, een hulde aan de literatuur, want elk verhaal draagt een motto uit een oudere tekst en is ook geïnspireerd op die tekst. Dat zijn bekende westerse teksten zoals Het lijden van de jonge Werther (1774) van Goethe en Frankenstein (1818) van Mary Shelley, maar ook minder bekende, nietwesterse, zoals die van Enheduanna en Sei Shonagon, een Japanse hof¯ dame (965-1010). De motto’s komen uit ruim vierduizend jaar literatuur.

Structuur

De bundel opent met ‘Deserteren’, een novelle van 72 pagina’s, gevolgd door 14 korte verhalen van gemiddeld 11 pagina’s. In de novelle en in het laatste verhaal is het hoofdpersonage ‘de auteur’, daarmee kent het boek een cirkelstructuur. Ook tussen ‘Force majeure’ en ‘Ezel’ is een verbinding: de depressieve echtgenote van filmproducent Don in ‘Force majeure’ is in ‘Ezel’ het hoofdpersonage. Zij heeft een nieuw leven als ezel gevonden en die ezel duikt al in ‘Force majeure’ op. De dromen waaruit ‘Vleermuis’ bestaat

zijn de dromen die het pubermeisje in ‘Wétiko’ heeft. Treindienstleidster Natasja uit ‘Lijst’ komt ook in ‘Limbo’ even voor (p. 100). Verbeke giet haar verhalen in verschillende tekstsoorten. Het traditionele prozaverhaal komt het vaakst voor. Daarnaast is er een prozagedicht, geïnspireerd op de Odyssee, een monoloog en twee toneelteksten. Een aantal verhalen heeft fantastische elementen. In ‘Deserteren’ speelt Verbeke daarmee een spel. De auteur ontmoet haar eigen schaduwzijden, de auteurs Thomas Mann en Goethe en hun personages. Later blijkt dat dit een verhaal is waaraan ze werkt, maar als ze ter afleiding een wandeling maakt, komt ze weer een fantastisch personage tegen. In ‘Mer à boire’, het laatste verhaal duikt Moby Dick, de witte walvis op.

Verteller en perspectief

‘Deserteren’ heeft een personale verteller: de auteur. De toneelteksten hebben geen verteller tenzij je de sprekende personages als ik-verteller ziet. De andere verhalen hebben een ik-verteller (zes keer), een je-verteller (vijf keer) of een we-verteller (één keer).

Tijd en Ruimte

Bijna alle verhalen spelen zich in de huidige tijd af. Sommige verhalen zelfs in het afgelopen jaar, daarin speelt corona een rol. Het verhaal ‘Om het even’ speelt zich in de nabije toekomst af. Hoofdpersonage Délicieux is een denkende, sprekende en handelende robot. Trein en kamer staan symbolisch lijnrecht tegenover elkaar: de trein refereert aan beweging, aan vrijheid, aan onderweg zijn, de kamer aan stilstand, aan opsluiting.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘Verloren zang’ speelt zich af in een verlaten vluchtelingenkamp op een eiland. De verlatenheid staat voor Dimitri’s wanhoop: hij heeft de vluchtelingen niet kunnen helpen. In ‘Bloopers’ ligt een vrouw op haar rug in de tuin. Ze kan niet overeind komen en dat symboliseert haar vastgelopen huwelijk. In ‘Mer à boire’ bevindt de auteur zich eenzaam en alleen op een zeilboot op zee. Talrijke mogelijkheden om te schrijven dienen zich weer aan.

Schrijfstijl

De meeste verhalen zijn in de tegenwoordige tijd geschreven. Verbeke toont zich een grillige en fantasierijke stilist. Ze gebruikt allerlei stijlmiddelen, zoals parallellie (‘Wie wordt daar opgegraven […] Wie was zo gek […] Wie opent daar…’ p. 11), metaforen (‘een ring van woede om je hoofd’ p. 111) en vergelijkingen: een gedachte die ‘zoals een plastic bal, nadat hij onder water is geduwd, telkens weer boven het oppervlak opspringt’ (p. 158). ‘Bloopers’ is in dialoogvorm geschreven, in voornamelijk korte zinnen. ‘Mer à boire’, als toneeltekst genoteerd, is een monoloog in langere, contemplatieve zinnen. De monoloog ‘Lijst’ is in verhaalvorm opgeschreven. Treinbegeleidster Natasja spreekt de passagiers toe. ‘Orewoet’ is poëtisch van taal. ‘Verloren zang’, een prozagedicht, kent even lange regels, in dichtvorm neergeschreven.

Verhalenbundels bespreken in leesclubs

Een vergeten goudmijn

Het bespreken van verhalenbundels in leesclubs is niet populair. Het zou wel eens een kwestie kunnen zijn van ‘onbekend maakt onbemind’. Dat is betreurenswaardig, omdat zo een goudmijn aan fictie buiten het blikveld blijft. Er zijn zoveel grootheden binnen dit genre aan te wijzen.

discussievragen. De deelnemers kunnen ook bij elk gekozen verhaal een fragment van maximaal een halve pagina kiezen. De bespreking van het verhaal kun je starten vanuit het voorleesfragment, een uitstekende manier om in korte tijd het verhaal op te roepen. Eventueel koppel je er een luisteropdracht aan, bijvoorbeeld: Wat valt je op aan de stijl? Wat zegt dit fragment over het hoofdpersonage?

Tekst Marlene Lunter

uist in deze jachtige tijden lenen verhalen zich uitstekend om tussendoor te lezen, bijvoorbeeld tijdens een werkpauze of op een leeg moment. Volgens de Hersenstichting is lezen bij uitstek een ontspannende activiteit, uitermate geschikt om voor het slapengaan te doen. Uitgeverij Querido sprong daar op in met Verhalen voor het slapengaan (2020), een bundel vol verhalen over slapen en dromen van Nederlandse schrijvers. De verhalen zijn gerangschikt naar leestijd, van één tot en met dertig minuten. Onze beste verhalenschrijvers trekken voorbij, zoals Roos van Rijswijk, Manon Uphoff, F.B. Hotz, Anneloes Timmerije, Hella S. Haasse en Marente de Moor.

Andere leeshouding Elk jaar zet ik in mijn leesclubs één verhalenbundel op de lijst. Het stuit op weerstand, totdat de deelnemers daadwerkelijk aan het lezen zijn en we de verhalen bespreken. Dan komen de positieve reacties. ‘Ik ben blij dat je het elk jaar doet’, hoor ik achteraf. Om de volle rijkdom van een verhalenbundel te proeven, is een andere leeshouding nodig dan die waarmee

je een roman leest. Als je de bundel in één ruk uitleest, verlies je je in een grote brij aan personages en gebeurtenissen. Daarom druk ik lezers altijd op het hart, om na elk gelezen verhaal het boek weg te leggen en het te laten bezinken, of het verhaal meteen nog een keer te lezen. Een advies dat ik overigens ook bij romans geef, want bij de tweede lezing van een literair werk ontdek je zo veel meer. Helemaal mooi is het als de deelnemers over elk verhaal iets noteren.

Suggesties voor bespreking Verhalenbundels komen in leesclubs wellicht ook weinig aan bod omdat het bespreken ervan op een andere manier aangepakt moet worden dan het bespreken van een roman. Daarom enkele suggesties voor gespreksleiders aan de hand van Treinen en Kamers van Annelies Verbeke. Uitgaan van de verhalen Je kunt niet alle verhalen in twee uur bespreken, dus je moet keuzes maken. De deelnemers kunnen daarbij een inbreng hebben. Zo kan iedereen van tevoren twee verhalen uitkiezen. De meest gekozen verhalen bespreek je aan de hand van

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Uitgaan van de titel van de bundel Verdeel de deelnemers in groepjes van twee en wijs elk groepje twee personages toe. Geef ze de opdracht om van één van de personages vast te stellen welke rol de trein of de kamer in haar/zijn leven heeft. Vraag ze hun antwoord te formuleren alsof het personage zelf aan het woord is. Op die manier kunnen de andere deelnemers tijdens de centrale bespreking er hun hoofd over breken om welk personage het gaat. Het toekennen van personages kun je doen door de duo’s zelf te laten kiezen, wat vaak een heel gedoe is. Een snellere manier is de ‘Hoge Hoed’: je schrijft van tevoren de namen van de belangrijkste personages per verhaal op losse strookjes of stickers, vouwt ze dubbel en gooit ze in een hoge hoed. Elk duo mag er twee strookjes uit nemen. Uitgaan van het thema ‘zorg’ Als de namen van de personages op stickers zijn geschreven, zijn die in deze bespreekvorm opnieuw te gebruiken. Maak op een flapover-vel (of digitaal scherm) twee kolommen: één met als kop ‘zorger’ en de andere met als kop ‘verzorgde’. Vraag de deelnemers om ‘hun’ personage(s) in de juiste kolom te plakken. Daarna

VEILING 75

leesclubdossier Annelies Verbeke kan gesproken worden over het thema ‘zorg’ en de literaire behandeling daarvan. Uitgaan van de personages Leg (afbeeldingen van) verschillende voorwerpen die bij een personage horen op tafel of benoem ze. Elke deelnemer mag een voorwerp pakken en vertellen welke rol dit in het leven van het desbetreffende personage speelt en wat het zegt over het karakter van dat personage. Uitgaan van de motieven Vraag aan de deelnemers welke motieven er in meerdere verhalen terugkeren. Vergelijk de behandeling van de motieven. Uitgaan van andere literaire aspecten - Discussieer met de deelnemers over de invloed van de gekozen verteller(s) op het verhaal en op de lezer zelf. - In een kort verhaal krijg je een uitsnede uit het leven van een personage. Kies een aantal verhalen uit en bespreek op welk moment ze beginnen en op welk moment ze stoppen. Hoe staan de lezers hier tegenover? - In de eerste zeven verhalen zit veel beweging, in de laatste zeven verhalen staat alles stil. In welk soort verhalen voelen de lezers zich het meest thuis en waarom? Hoe hebben ze het ‘hartverhaal’ ervaren als overgangsverhaal? - Vergelijk de rol van de treinen en van de kamers met elkaar. - Bespreek de magische elementen uit het verhaal en hun rol. Laat lezers beargumenteren waarom ze hier (niet) van houden. - Wat heeft lezen over het motief ‘corona’ de lezers gebracht?

Discussietips 1

Hoe is ‘De auteur’ in het openingsverhaal eraan toe? Welke reden(en) is (zijn) hiervoor? En hoe staat het met haar aan het eind van het verhaal, respectievelijk aan het eind van de bundel?

De verhalen ‘Ezel’ en ‘Om het even’ hebben een niet-menselijke verteller. Hoe heb je die vertelstemmen ervaren?

Tot welke conclusie komt de vrouwelijke wetenschapper in ‘Mantel der liefde’ omtrent haar eigen aandeel in de ontspoorde relatie met haar jaloerse collega Glen? Wat vind je van die conclusie?

Een aantal verhalen is geschreven in de minder gebruikelijke jij-vorm. Hoe ervaar je het lezen daarvan?

Het verhaal ‘Matroesjka’ is geschreven vanuit het perspectief van een ‘incel’, een onvrijwillige celibatair. Hoe vind je het om te lezen over zo’n personage?

b o e k & l e z e r - 2 02 1

BOEKEN, MANUSCRIPTEN EN KUNST

23 t/m 26 november 2021

Wat doet in ‘Wetiko’ de confrontatie met haar leraar geschiedenis en met haar ouders met hoofdpersoon Lina? Hoe zal het verder gaan met haar?

In het motto bij ‘Gilles en Edwin’ (p. 257) staat: ‘Hij die moedig is, hij die voorop loopt, beschermt zichzelf en redt zijn metgezel.’ Hoe was die rolverdeling bij Gilles en Edwin, denk je, op basis van het verhaal?

VEILINGEN BOEKEN, MANUSCRIPTEN & KUNST

Verbeke koppelt ieder verhaal aan een klassieker uit de wereldliteratuur. In hoeverre vond je het een gemis als je zo’n klassiek werk niet kende?

Stilistisch en qua vorm van de verhalen is er een grote variatie in de bundel. Wat sprak je aan, wat minder?

BUBB KUYPER

In een artikel in De Standaard (264-2019) schreef recensent Maria Vlaar: ‘Een kort verhaal gaat om de suggestie van een heel leven, zonder dat volledig te beschrijven.’ Hoe denk je over dat criterium? In hoeverre is Treinen en Kamers voor jou op basis van dit criterium geslaagd? Meer discussietips bij deze bundel vind je bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/deleesclubassistent

met o.a. n een unieke privé collectie betreffende Piet Paaltjens /

François Haverschmidt n een collectie vnl. historische Nederlandse manuscripten Kenaupark 30 2011 MT Haarlem tel. 023 5323986 info@bubbkuyper.com

16e-20e eeuw (deel 5) n wijn en Bacchus – een privé collectie boeken en grafiek n grote collectie moderne en hedendaagse kunst, o.a. werken van Eugene Brands uit de collectie G. Hofland

Meer tips Annelies Verbeke raadt voor leesclubs die een verhalenbundel willen bespreken het werk aan van Rob van Essen, Sanneke van Hassel, Mensje van Keulen en Manon Uphoff. En uit de wereldliteratuur de verhalen van Nikolaj Gogol, Flannery O’Connor, Boris Vian en Katherine Mansfield.

Inbreng voor deze jubileumveiling is mogelijk tot eind augustus Eén procent van de bruto opbrengst van deze veiling zal geschonken worden aan de nationale collecties van de Koninklijke Bibliotheek, het Rijksmuseum en het Literatuurmuseum

www.bubbkuyper.com

boekverkopers lezen

Marlèn Nolta van boekhandel Van Pampus (Amsterdam-Zeeburg): n warm, vlot lezend proza beschrijft deze roman de levens van twaalf Engelse vrouwen wier oerwortels veelal op het Afrikaanse continent liggen. Ieder hoofdstuk bestrijkt aan de hand van deze personages twee, soms drie generaties multiculturele vrouwenemancipatie en gendergeschiedenis, als kleine geschakelde novellen. Voor een beetje mainstream feministe als ik was het mooi om weer eens prettig opgeschud te worden door de strijdbare toneelmaakster Amma, de non-binaire Megan/Morgan, de lesbische Dominique, de homoseksuele Roland en vele andere karakters die dit bijzondere boek bevolken. Ik heb genoten van allen en raad dit boek iedereen aan die wel eens wil weten wat ‘gendervrij’ nou eigenlijk betekent: ‘…dat ik me noch als man noch als vrouw identificeer, ik ben daarnaast panseksueel, wat betekent dat ik op mensen val binnen het hele man-vrouw-trans-spectrum’. Door deze roman ben ik veel mensen beter gaan begrijpen. Een heerlijk boek om rustig in je luie stoel te beleven. MEISJE, VROUW, ANDERS BERNARDINE EVARISTO (DE GEUS, € 22,50)

Sandra de Jong van boekhandel Novita (Bennekom): ulltime avonturier is een prachtig boek over eerste stappen zetten, over moed, je eigen pad kiezen, loslaten, vertrouwen, vol emotie over reizen en culturen. Als je het boek leest is het bijna alsof je er zelf bij bent. Tamar was recherchepsycholoog en altijd al wel avontuurlijk aangelegd. Als ze met een gebroken voet op de bank zit, besluit ze dat wat ze heeft opgebouwd niet meer genoeg is en zodra het kan, stapt ze op een zelfgebouwde fiets. Wat volgt is eerst een reis op de fiets door Europa naar Istanbul, daarna trekt ze met kameel, paard en hond door Mongolië. Dan komt Miriam Lancewood op haar pad en trekken ze samen lopend door Nieuw-Zeeland. Tot slot trekt ze met een ezel door Jordanië. Ook heel mooi zijn de filosofische uitspraken, niet alleen van wijsgeren, maar ook Tamars eigen wijsheden. Vanuit welke interesse je dit boek ook zult lezen, geraakt wordt er zeker iets!

Irene Megens van Boekhandel Adr. Heinen (Den Bosch): e vriendin van Joshua heet Zivan, hij kent haar al vanaf zijn kleutertijd en ze zijn soulmates. Zivan is slim en wil rechten gaan studeren, maar helaas moet ze met haar moeder terug naar Irak om te trouwen met haar neef. Ze komt weer even naar Nederland maar moet op de vlucht blijven voor haar familie en het steeds verhuizen van het ene opvangtehuis naar het andere wordt haar te veel. Ze gaat definitief naar Irak. Het verhaal wordt verteld vanuit de hoofdpersoon Joshua en Erna Sassen weet heel goed de gevoelens van de 15-jarige jongen te beschrijven: je voelt zijn verdriet, woede en machteloosheid. Hij vindt troost in het maken van schetsen (die prachtig getekend zijn door Martijn van der Linden). Zijn tekentalent wordt opgemerkt door twee klasgenoten, die hem eerst bedreigen en intimideren maar het mondt uit in een mooie vriendschap. Een ontroerend en eerlijk portret, voor 15 jaar en ouder.

Inge Roos van kinderboekhandel In de wolken (Voorburg): et nieuwste boek van deze Griffel-auteur is een absoluut pareltje. Je tuimelt door een tunnel naar het einde, tijdens het lezen bestaat er niets anders dan dit verhaal. Knap hoe ze ingewikkelde situaties zo goed invoelbaar kan maken. Want het is nogal wat: je zult in 1940 maar in Londen wonen en acht maanden lang elke nacht gebombardeerd worden. Lees over Ella die langdurig ziek was en nu vastberaden op zoek is naar een kakelvers leven. Lees over de levenslustige Quin die snapt dat rijk zijn niets met geld te maken heeft. Leer Jay kennen, een overlever die ondanks zijn afschuwelijke verleden nog steeds liefde over heeft om te delen. Voel mee met Sebastian die in een tijd leeft waarin hij niet zichzelf mag zijn. De auteur rijgt hun levens aan elkaar en schakelt soepeltjes tussen verschillende emoties (ik heb hard gelachen én hard gehuild). Met ingehouden adem race je naar het einde.

DAS – HET GROTE GEHEIME DASSENBOEK DIET GROOTHUIS & MEREL CORDUWENER (FONTAINE, € 21,99)

FULLTIME AVONTURIER TAMAR VALKENIER (KOSMOS, € 20,99)

ZONDER TITEL ERNA SASSEN (LEOPOLD, € 17,99)

DE TUNNEL ANNA WOLTZ (QUERIDO, € 16,99) 

Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht): p aanraden van collega Grietje heb ik Raam, sleutel van Robbert Welagen gelezen. En wat een ontdekking, wat een belevenis. Voor mij althans, want ik had nog geen van zijn vorige boeken gelezen en dit is toch al nummer negen. In een soort achtbaan van opeenvolgende gebeurtenissen raakt Karlijn, een schrijfster, onder de indruk van haar interviewster Hanna, valt haar huisdeur in het slot en liggen de sleutels nog binnen, belt ze haar man Arne op zijn werk om zijn sleutel te lenen en fietst hij haar tegemoet maar wordt aangereden en overleeft dit niet. Vervolgens ontrolt zich het verhaal van een verliefdheid, rouw en schuld. Karlijn ziet zich als veroorzaker van het noodlot en probeert al gummend, en meer, het verleden ongedaan te maken. Zeer knap geschreven met tot slot een bijzonder Droste-effect.

Iris Meijer van Linnaeus Boekhandel (Amsterdam): ist je dat de das wel vijftien jaar oud kan worden? Maar dat zestig procent van deze pluizige roofdieren niet eens hun eerste verjaardag haalt vanwege de vele mensen, auto’s, spoorwegen en loslopende honden? Hoog tijd dus voor een dassenboek, want hoe meer we weten over deze ‘polderpanda’s’, hoe beter we ze kunnen beschermen! Diet Groothuis leert je aan de hand van leuke weetjes en grappige verhalen alles over de das en hun leefgebied zonder de noodzaak van dit boek uit het oog te verliezen. Want wat gebeurt er met de natuur en met ons als de das zou uitsterven? De prachtige, gedetailleerde illustraties van Merel Corduwener zijn fris en tillen dit boek echt naar een hoger en aantrekkelijker niveau. Een fan-das-tisch boek met een belangrijke boodschap voor lezers vanaf ongeveer negen jaar.

RAAM, SLEUTEL ROBBERT WELAGEN (NIJGH & VAN DITMAR, € 18,50)

b o e k & l e z e r - 2 02 1

abonnementsmodellen

Boeken verkopen op abonnementsbasis

Welkome omzet en contact met een relevante doelgroep Abonnementen op papieren boeken zijn in opkomst. Bij de boekhandel als gevolg van de coronacrisis. Bij de uitgeverij als gevolg van de gewenning bij consumenten om abonnementen te hebben op spullen. Wel zal het aantal abonnees beperkt blijven. Het is bij uitstek een product voor de kleine groep van veellezers. Tekst Maarten Dessing

‘We hadden een jaar of vier geleden al een abonnement’, vertelt eigenaar Nadine Mussert. ‘Dat deden we samen met Singel Uitgeverijen: zes keer per jaar een debuut. Dat heeft nooit meer dan tien abonnees getrokken, dus daar hielden we snel mee op. Niets ten nadele van de gekozen boeken, maar ze waren niet allemaal geschikt voor een groot publiek.’ Toen medio december de winkels dicht moesten, kwam bij Van der Meer direct het idee op om het nog eens te proberen. Klanten belden op om advies te krijgen voor hun volgende boek. Kon dat geen structurele vorm krijgen? Daarbij: als klanten in één keer 97,50 euro afrekenden, was dat in die onzekere weken na de verplichte winkelsluiting een welkome extra buffer. En zowaar: het sloeg aan. ‘Ik had gehoopt op vijftig abonnees in een jaar. Daar zaten we al na een paar maanden aan’, zegt Mussert. Ze verklaart het succes uit het persoonlijk contact met de klant. ‘Dát is de kracht van deze winkel. Daarom komen mensen naar ons. Een abonnement is voor hen alleen maar een andere vorm ervoor. Wij gaan er dan ook zeker mee door nu de winkel gewoon open is.’

Veel werk Nieuw bij boekhandel Van der Meer: een boekenabonnement! Voor 97,50 euro krijgt de abonnee in Noordwijk vier keer per jaar een nieuw boek van 20 tot 25 euro dat is afgestemd op de smaak van de klant. De medewerkers voeren dan ook met iedereen een intakegesprek. Het is niet de bedoeling om op het abonnement zelf een marge te maken. De boekhandel stopt daarom bij ieder feestelijk verpakt boek iets extra’s – zoals zakjes thee.

Van der Meer was niet de enige boekhandel die na de sluiting een abonnement lanceerde. Ook Riemer & Walinga (Ermelo) en Wagner (Sassenheim) deden dat. Bij beide winkels is het wel vrijblijvender. Klanten betalen niets van tevoren, maar gaan een commitment aan om een keer per kwartaal (Riemer & Walinga) dan wel per maand (Wagner) een boek af te nemen dat de boekverkoper voor hen uitkiest.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘Het idee leefde al langer’, vertelt Elise Walinga. ‘We kwamen er alleen nooit aan toe. Toen we na december het bezorgen van boeken op poten hadden gezet, was er ruimte om het op te pakken. Ik ben heel tevreden hoe snel dat zeventig abonnees heeft opgeleverd. Ik denk dat het komt door het verrassingseffect. Mensen hebben een enorm verlangen om nieuwe dingen te ontdekken. Daar komt het abonnement aan tegemoet.’ ‘We merken dat het abonnement, dankzij sociale media, in het hele land aftrek vindt’, zegt Willemien Wagner. ’Voor iedere klant wordt een ander boek gekozen. Voor klanten die je niet kent, is dat superspannend. We erkennen dat het veel werk is. Maar als je een appje na het bezorgen ontvangt met de tekst “Dank weer. Ik vind dit abonnement hartstikke leuk. Elke maand een cadeautje”, dan word ik daar heel blij van. Klanten blij maken, dat is wat we doen. Een mooier compliment kunnen we niet krijgen toch?’

Genres Helemaal nieuw is het boekenabonnement niet voor de boekhandel. Juridische boekhandels hebben bijvoorbeeld al sinds mensenheugenis abonnementenservices voor juridische professionals. Maar het is van oudsher wel een businessmodel van uitgeverijen. Harlequin doet het al sinds de entree op de Nederlandse markt in 1974, Oxfam Novib startte in 1975, en Borre Educatief in 2006 (een serie die aanvankelijk door Pica Educatief werd gemaakt). De oudste is de Romanserie van Z&K. Het abonnement – vier tot tien keer per jaar twee boeken voor 19,50 euro per zending – is een samenvoeging van de Spiegelserie en de VCL-reeks. De eerste is gestart in 1937, de tweede zelfs in 1843. En het abonnement is still going strong, vertelt uitgever Monique Boltje. ‘Veel abonnees blijven wel veertig jaar lid. Een abonnement gaat vaak over van moeder op dochter.’ Al deze abonnementen zijn gericht op een genre. Harlequin doet romantische fictie – uitgesplitst in tien verschillende abonnementen: van de Bouquetreeks, die het populairst is, tot doktersromans en zelfs een abonnement rond één auteur: Nora Roberts. Z&K heeft de familie- en streekromans. En Borre richt zich op leesboekjes voor kinderen van 2 tot en met 12 jaar. Ook zijn de abonnementen veelal gericht op lezers die zelden naar de boekhandel gaan. Ze vinden daar hun genre

niet. Ze wonen er te ver vandaan. Ze voelen zich er minder thuis. En dan is het gemak van leesvoer laten thuissturen verleidelijk. ‘Ze vinden het heerlijk om elke vier weken een pakket te krijgen en gelijk lekker te lezen’, zegt hoofdredacteur Hans Jansen van Harlequin. ‘En het is nog goedkoper ook dan in de losse verkoop.’ Een apart geval is OxfamNovib. Het WereldsAbonnement omvat twee boeken, een kalender en een set postkaarten voor 30 euro per kwartaal. Relatief duur. De abonnees zijn dan ook primair donateurs – die het toevallig leuk vinden dit ervoor terug te krijgen. De boeken, gekozen en gepubliceerd door uitgeverij Orlando, onderstrepen de doelstellingen van OxfamNovib. De auteurs zijn daarom vrouwelijk en komen uit landen waarin de organisatie actief is. De abonneeaantallen nemen gestaag af. Harlequin kende een terugval na 2012. Door de crisis deden veel mensen hun abonnementen eruit. Daarna is het gestabiliseerd tot ‘rond de zevenhonderd’, aldus Jansen. Z&K heeft nu een kleine vierduizend abonnees op de Romanserie. ‘Het daalt gestaag’, vertelt Boltje. ‘Zo’n 5 procent ten opzichte van 2020. Net als kranten en tijdschriften merken we dat de binding met een abonnement minder wordt.’ Dat is echter geen reden om ermee op te houden. ‘Het blijft een goede omzet’, zegt Boltje. Dat de series in 2014 fuseerden was dan ook niet uit armoede, maar omdat in de praktijk lezers, auteurs én uitgeverij toch sterk overlapten. Z&K blijft er dan ook in investeren. Door er marketing voor te bedrijven. En door een pilot te starten met een e-boekvariant.

Fanbase De laatste jaren exploiteren echter niet meer alleen de traditionele namen abonnementen op papieren uitgaven. Het abonnement Singel Uitgeverijen/Van der Meer is slechts een voorbeeld van de experimenten bij algemene uitgeverijen. Ook Das Mag (2017), A.W. Bruna (2018), De Correspondent (2019) en De Bezige Bij (2019) bieden nu abonnementen aan. Soms voor het hele fonds (De Correspondent), soms voor een deelsegment als thrillerdebuten (A.W. Bruna). De uitgeverijen sluiten hiermee aan bij de groei van het abonnement in de breedte – van digitale boekenabonnementen als Storytel tot abonnementen op maaltijdboxen. Maar dat was niet de reden om het op te zetten. Milou

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Klein Lankhorst van De Correspondent benadrukt – naast de waarde van een duurzame band met lezers, zoals ook het journalistieke platform heeft – het belang van de gegarandeerde afzet. ‘In onze uitgaven zit jaren werk. Ook willen we zo duurzaam mogelijk uitgeven. De zekere inkomsten maken het mogelijk die idealen na te streven.’ Bij de twee WPG-uitgeverijen (De Bezige Bij en Bruna) vormen de ontwikkelingen op de boekenmarkt de motor achter de introductie. Thrillerdebuten, legt business owner innovation Hester Siegersma van A.W. Bruna uit, krijgen niet altijd aandacht in boekhandel en media, maar er is wél een groep hardcore lezers voortdurend op zoek naar nieuwe auteurs. Met een abonnement hoeven ze er niet naar op zoek. ‘En ze lezen meteen. Sommigen posten al na twee dagen hun mening in de Facebookgroep.’ Maar de trend verklaart wellicht wél dat boekenabonnementen aanslaan. De Correspondent heeft zeshonderd abonnees (naast 301 voor het e- of audio-abonnement). A.W. Bruna ‘een paar honderd’. En De Bezige Bij, waarvan het abonnement alleen bij elf ‘Triple A-winkels’ te koop is, ‘circa honderd’. Alleen bij Das Mag liep het terug. ‘Sinds een half jaar hebben we het abonnement op alles gestaakt. Er is alleen nog een abonnement op zes titels’, zegt uitgever Daniël van der Meer. ‘Sindsdien trekt het weer aan, tot honderd nu.’ De mogelijkheden voor een abonnement zijn beperkt. De doelgroep is klein: de 8 procent veellezers die minimaal een boek per maand lezen (KVB Boekwerk, 2015). Bovendien lezen ze expliciet het genre dat wordt aangeboden. Dat bleek duidelijk uit recent gebruikersonderzoek van De Bezige Bij. ‘De meeste abonnees kopen iedere maand of vaker een boek’, zegt productmanager audio Noora Lamers. ‘En ze lezen het liefst literatuur, geen andere genres.’ Ook de ruimte om het bereik te vergroten met iets anders dan de inhoud is gering. De abonnees op de boeken van Das Mag en De Correspondent betalen evenveel als iedereen. Ze doen het alleen omdat ze fan van de uitgeverij zijn. Daarom vindt Daniël van der Meer het eigen e-boekabonnement interessanter: 50 euro voor alle uitgaven (circa twintig in 2021). Daarvoor heeft de uitgeverij nu zo’n 250 abonnees. Alleen door een abonnement echt te verkopen als jaargang of speciale edities te laten maken, kun je iets met de prijs. Toch biedt een abonnement, los van de welkome omzet, een groot voordeel: contact met een relevante doelgroep. Dat blijkt het duidelijkst bij A.W. Bruna. Door debutanten in het abonnement te stoppen van wie al bekend is dat ze met vervolgboeken komen, legt Siegerma uit, is het abonnement perfect om fanbase op te bouwen. Thrillerlezers volgen auteurs vaak trouw. Via de community kun je bovendien evenementen en winacties voor andere titels aanbieden. Alle nieuwe toetreders zijn dan ook vast van plan ermee door te gaan. De pas gestarte boekhandels, maar zeker ook de uitgeverijen. 

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Gespecialiseerde aanbieders Sommige bedrijven specialiseren zich in boekenabonnementen. Zoals Kinderplezier. Maar een zoektocht op internet leidt tot een hoop klachten: eenmaal een abonnement afgesloten, kom je er niet meer van af. Hetzelfde geldt voor Kinderboekerij en Boekskes, wiens site en aanbod sterk lijken op Kinderplezier. Vermoedelijk leveren zij ramsjpartijen van tijdschriftachtige uitgaven van – dat dan wel – bekende merken als Sesamstraat en Disney. Zo’n bedrijf zijn Books by Ani en So Many Pages niet. Het eerste is eind 2019 opgezet door Linzi Fidelin en Anne Mpaulo, het tweede begin dit jaar door Lennert Zonneveld. Beide richten zich op een genre dat naar hun smaak niet of nauwelijks in boekhandels te krijgen is. Voor Books by Ani kinderboeken die aandacht hebben voor diversiteit (in het Nederlands én Engels), voor So Many Pages Young Adult (oorspronkelijk Nederlandstalig). Beide leveren nog niet genoeg op om van te leven, maar de groei stemt hoopvol. Books by Ani zit boven de honderd abonnees So Many Pages heeft steeds de meer dan honderd ingekochte exemplaren uitverkocht. ‘Er liggen te weinig inclusieve boeken in de winkel’, zegt Mpaulo. ‘En ouders die hun kinderen boeken willen bieden waar zij zichzelf in kunnen herkennen, hebben geen tijd dat allemaal uit te pluizen. Dan is het ideaal dat wij dat voor hen doen en boeken worden opgestuurd. Wij stoppen er ook altijd iets extra’s bij, waarmee ouders met kinderen iets creatiefs kunnen maken. De resultaten kunnen ze delen op onze socials. Zo ontstaat een community.’ ‘Zelfs in een grote boekhandel als hier in Tilburg Gianotten Mutsaers staan maar twee kasten met boeken voor jongeren’, zegt Zonneveld. ‘Ontzettend zonde, er is zoveel meer. Buiten de boekhandel kun je jongeren ook beter bereiken. Ze zitten veel op sociale media. De Instagrampagina van So Many Pages heeft al bijna 1800 volgers. En als je iets extra’s biedt, zoals een handtekening van de auteur, is het helemaal aantrekkelijk.’

De ‘geweldige boekenverkoopmachines’ van ontwerpbureau NOMNOM

Beleving in de boekwinkel is een blijvertje Het gebied waar ze actief zijn strekt zich uit tot in het centrum van Wenen, de klanten variëren van hotels tot winkels in grasmaaiers, brillen, mode en in toenemende mate boeken. In eigen land timmert NOMNOM Retail and Interior Design namelijk steeds steviger aan de weg, met spraakmakende verbouwingen van boekhandels. Tekst Enno de Witt Beeld NOMNOM Retail & Interior Design

OMNOM is Mirjam Zachrisson en Renze de Graaf als vaste kern, met daaromheen een flexibele schil. Twee studenten aan de kunstacademie die zeven jaar geleden het bureau oprichtten, gevestigd in het zeer noordelijke Usquert in de provincie Groningen, om de simpele reden dat het daar goed wonen is. Het bedrijf speelt in op de trend dat retailers, en zeker boekverkopers, hun klanten de afgelopen jaren steeds meer als gasten zijn gaan zien, die goed moeten worden ontvangen. NOMNOM signaleerde dat al bij tal van mode- en schoenwinkels, en de laatste jaren ook meer en meer bij boekhandels. Hun aandeel in de orderportefeuille van NOMNOM steeg gestaag, boekverkopers nemen inmiddels de helft daarvan voor hun rekening. Taak van het bureau is het samenvoegen van de eisen en wensen van verschillende partijen tot wat ze noemen ‘een geweldige boekenverkoopmachine’. Voor De Graaf en Zachrisson is ieder project een nieuwe puzzel, waar ze zich met hart en ziel op werpen. Het is voorgekomen dat een plattegrond van een gebouw eigenlijk onmogelijk was. Toch kwam er een boekhandel in, al het had ook gekund dat ze hadden moeten adviseren iets anders te zoeken.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

De eerste opdrachtgever in het boekenvak voor NOMNOM was Van der Velde. Impressies van de inrichting in Groningen (Waagplein), Dokkum en Harlingen.

Interieurblindheid De eerste boekhandels die het tweetal onder handen mocht nemen waren in 2014 twee winkels van Van der Velde in Groningen en Drachten. Zachrisson en De Graaf bleken op dezelfde golflengte te zitten als hun opdrachtgever. Die wilde geen klassieke interieurbouwer, maar creatieve mensen die een verhaal konden vertellen. Dat begon met het helder krijgen wat dat verhaal precies was, de geschiedenis van de winkel, waar die naartoe wilde en wat daarvoor anders moest. NOMNOM opereert dan ook niet als autonome kunstenaars vanuit een ivoren toren, maar heeft de ondernemer nodig. Ook omdat het nogal een verschil maakt of een boekhandel in pakweg Harlingen zit of in Zwolle. Kennis en deskundigheid van de ondernemer koppelt NOMNOM aan de eigen ervaring met wat wel en niet werkt – wat uiteraard ook weer per winkel verschilt. Toch horen ze vaak dat hun ontwerpen herkenbaar zijn, door de gebruikte kleuren, de materialen, combinaties. Niettemin wordt ieder project nieuw aangevlogen. Waarbij uiteraard lering wordt getrokken uit de evaluatie van eerdere projecten. Praktische overwegingen spelen natuurlijk een belangrijke rol. De eigen voorkeur van het duo voor strakke kassablokken moet soms wijken voor de kassakoopjes. Al geldt dat niet voor iedere ondernemer. Die hebben ieder op zich ook weer een voorkeur voor bijvoorbeeld de breedte van de planken in hun kasten. Of ze hebben daar juist niet eens bewust over nagedacht. Het is dan aan NOMNOM om erop te wijzen dat een plank van een meter breed wel erg doorzakt. Interieurblindheid, noemen ze dat, een frisse blik van buiten is dan de beste remedie. En dan is er niets mooier dan dat een klant na een jaar opbelt en zegt dat de zaak loopt als een tierelier. Waarvoor niet altijd enorme ingrepen nodig zijn geweest. Ook als het budget klein is

weet NOMNOM dat effectief in te zetten. Het is al voorgekomen dat ze op de weg terug van de ene klant bij een andere wat kasten overnamen voor een zacht prijsje. Allemaal service van de zaak. ‘Op die manier’, zegt De Graaf, ‘kun je vaak de essentie vasthouden en een optimaal resultaat uit een metamorfose halen, een belangrijk onderdeel van onze briefing.’

Duitsland In Nederland verspreidde hun roem zich gestaag in het boekenvak, intussen zijn ze ook in het buitenland doorgedrongen. NOMNOM heeft het voor elkaar gekregen om de Duitse keten Thalia, goed voor driehonderd boekhandels, als klant binnen te slepen. Dat gebeurde op de vertrouwde manier, zonder ingewikkelde marketingcampagnes. Het tweetal had in een winkelcentrum een mooie modezaak gemaakt. De aannemer bouwde ook een Thalia en raadde de keten aan eens met Zachrisson en De Graaf te gaan praten. In het strakke en georganiseerde Duitsland viel hun vrijere aanpak goed, vooral omdat ze in de uitvoering uiterst serieus, degelijk en functioneel blijven. Ook hier werd eerst gesproken over wat Thalia moet zijn. Het bleek dat die vooral de boekhandel om de hoek wilde zijn. Omdat het veel verschillende vestigingen waren, van het centrum van Wenen tot een doorsnee middelgrote Duitse stad, werd gezocht naar reproduceerbare uitingen, die genoeg ruimte overlieten voor individuele accenten. De driehonderd winkels, in grootte variërend van honderdvijftig tot vierduizend vierkante meter, werden gezellig gemaakt, en ogen niet als het zoveelste inwisselbare, gezichtsloze filiaal. Het voordeel was dat Thalia een eigen vastgoedafdeling heeft, waar veel basiskeuzes worden gemaakt. De winkelier kan dan elementen kiezen uit een catalogus. Staat het concept eenmaal, dan kunnen ze er zelf mee aan de slag, en als ze er echt niet uitkomen komen ze weer bij NOMNOM terug.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Van echte trends in winkelinterieurs is amper sprake. De opengewerkte plafonds voor een industriële sfeer zijn op hun retour. De laatste tijd is groen gewild, in de vorm van planten. In middelgrote boekhandels wordt horeca minder belangrijk, daar komen kleinere koffiehoeken of lekkere stoelen voor in de plaats. Dat heeft per winkel ook te maken met schaal en omzetsnelheid, met de vraag of ze klanten extra lang binnen willen houden of gaan voor snellere doorstroming. In andere boekwinkels werd de horeca juist weer uitgebreid. Alles naar gelang de plaatselijke wensen en mogelijkheden. Beleving in de boekwinkel is een blijvertje, merken Zachrisson en De Graaf. Het is niet per se nieuw, maar winkels zijn het serieuzer gaan toepassen. Dat leidde in een aantal gevallen zelfs tot de bouw van een podium, al moet daar natuurlijk wel ruimte voor zijn. Waarbij ook de functie van een boekwinkel in buurt, wijk of dorp een rol speelt. Sommige boekhandels hebben een duidelijke ontmoetingsfunctie en een trouwe klantenschare, waar een podium goed zijn werk kan doen.

Broese Corona had ook voor dit bedrijf de nodige effecten. NOMNOM werd gebeld door winkeliers die personeel hadden rondlopen waar geen werk voor was. Of ze wat kleins konden doen. Het ging dan echt om bescheiden ingrepen. Ergens een andere kleur. Iets nieuws neerzetten. Zorgen dat de winkel nieuw en verrassend oogt. Dat de gedroomde opening van het vernieuwde Broese in Utrecht vorig jaar april in het water, viel was niet alleen voor de winkel zuur, maar ook voor NOMNOM. Dat was al in een vroeg stadium bij het project betrokken en werd ook hier voor een aantal uitdagingen geplaatst. Het oude postkantoor aan de Neude waar Broese met andere winkels en de openbare bibliotheek nu in zit, was extra complex doordat het een monument is. Je

mag dan officieel geen spijker in een muur slaan zonder toestemming van de bevoegde autoriteiten. Ook de inrichting van het pand was lastig, met een smalle indeling en meerdere etages. ‘Als dat dan lukt wil je liefst dat Máxima de opening doet’, zegt De Graaf. ‘Zodat iedereen ziet hoe geweldig het is dat boekverkopers zo’n uitdaging aangaan. Als het dan niet doorgaat is dat zwaar frustrerend.’ Broese deelt het gebouw met onder meer de openbare bibliotheek. Ook boeken, dus je zou verwachten dat er in het interieur een verbinding werd gemaakt. Die kwam er uiteindelijk niet, vanwege teveel praktische haken en ogen, zoals hoe je het toezicht regelt. Het laatste plan zou uitkomen op een kleine achterdeur, en niet de opening die NOM aanvankelijk voor ogen had.

Variabelen Bij Van der Velde in Harlingen speelden ook zulke vraagstukken. Alleen was daar de voordeur van de boekhandel ook de ingang van de bibliotheek en het museum. Daar zijn wel afspraken gemaakt over wie wat doet en hoe de routing eruit moest gaan zien. Dat betekende veel vergaderen, waarbij NOMNOM soms de rol speelde van externe autoriteit, die alle partijen op één lijn wist te krijgen. ‘Je hebt altijd variabelen’, zegt Zachrisson, ‘en met meer gebruikers van een pand zijn de belangen ook variabel. Soms lijkt het of die tegenover elkaar staan, maar dat is vaak helemaal niet het geval. Het is weer een onderdeel van de puzzel: belangen op elkaar aan laten sluiten. Als je het geval bestudeerd hebt en vervolgens aan partijen beargumenteerd laat zien wat wel en wat niet zou werken, kom je bijna altijd er wel uit.’ Zelfs in deze zware tijden gaat het NOMNOM voor de wind. Het is vaak buffelen, maar daar staat genoeg tegenover, terwijl de groei onverminderd doorzet. Maar van vertrekken uit Usquert is geen sprake en uitgroeien

tot een bureau met een managementlaag gaat niet gebeuren. ‘Als we groeien’, zegt De Graaf, ‘is dat een organisch proces.’ 

Meer informatie en beeld van projecten van NOMNOM op de website www.nomnomdesign.nl

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Boven: In 2016 verzorgde NOMNOM de herinrichting na verbouwing van Kramer & Van Doorn in Zeist. Onder: De nieuwe vestiging van Broese zit in een monumentaal pand, waarbij veel muren zichtbaar moesten blijven. NOMNOM loste dat op met creatief gebruik van tafels.

Antiquariaat Klikspaan Hooglandse Kerkgracht 49 2312 HS Leiden

Elke vrijdag op de boekenmarkt op het Spui in AmsterdamHen AND N E zaterdag op de Leidse A markt voor de winkel. BOND

Tel. 071-5144630 / 5234734 E-mail: maanen@antiqklikspaan.demon.nl Web: http://www.antiqbook.nl/klikspaan Facebook: https://www.facebook.com/AntiquariaatKlikspaan/ E

Wat is de reden of zijn de redenen dat kinderen/jongeren in de wereld die deze roman beschrijft een kunstmatige vriend (KV) hebben?

3 Hoe ‘duurzaam’ is de relatie tussen mensen en KV’s in de roman, naarmate mensen ouder worden?

4 ‘Ik geloof dat ik veel gevoelens

heb’, zegt Klara. ‘Hoe meer ik observeer, des te meer gevoelens er voor me beschikbaar komen.’ Klara wil het menselijk gedrag leren begrijpen. In hoeverre lukt dat en ontwikkelt ze empathie?

Hoe zou je de betekenis die Klara toekent aan de zon typeren?

6 Ishiguro beschrijft de toekomstige 44

7 Hoe heb je de wereld die Ishiguro schetst ervaren? En in hoeverre vind je het beeld geloofwaardig, bijvoorbeeld waar het gaat om de invloed en mogelijkheden van kunstmatige intelligentie?

8 Misschien wel de belangrijkste

vraag die de roman opwerpt: wat maakt een mens tot mens? Zal uiteindelijk wat nu nog uniek is, ‘nagemaakt’ kunnen worden? In hoeverre lees je een antwoord op die vraag in de roman?

9 Welk beeld heb je gekregen van

(het ontstaan van) de ziekte van Josie?

b o e k & l e z e r - 2 02 1

baatzuchtige liefde van ouders voor hun kinderen als je kijkt naar het handelen van de moeder van Josie en die van haar vriend Rick? Is er een verschil tussen hen?

Hoe ontwikkelt zich de relatie tussen Klara en de moeder van Josie?

12 Op de laatste pagina’s ontmoet

Meer discussietips en verwijzingen naar informatiebronnen bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/de-leesclubassistent 

www.serendipity-books.

INBRENG GEVRAAGD

10 In hoeverre is er sprake van on-

Klara de cheffin uit de winkel nog een keer. Wat vind je van Klara’s terugblik op haar periode bij Josie in dat gesprek? Slaagt Ishiguro er voor jou in om je te laten meeleven met het uiteindelijke lot van Klara?

Tel. zaterdag 06-45487439 Tel. overige dagen 0299-685666 E-mail: serendipity.book@worldonline.nl

Antiquariaat Traddles, Books in English Tommy Traddles, a good man from Dickens, David Copperfield. Pilatus 18, 1186 EL Amstelveen NL, 06 51045602 e-mail: heny54@ziggo.nl Kamer van koophandel Amsterdam, 75564416 Antiquariaat Traddles

antiquarische en 2e hands boeken, gespecialiseerd in Engelse en Amerikaanse literatuur, biografieën, geschiedenis en poëzie.

Bezoek ons bij:

WWW http://traddles.Boekwinkeltjes.nl en bij Bol.com en Antiqbook.com (zoeken op Antiquariaat Traddles)

Wij kopen ook in:

Bel of mail ons wij kopen alleen Engelstalige hardbacks en een enkele paperback in.

BOEKEN- & PRENTENVEILING

ik-verteller Klara eruitziet. Welk beeld heb jij je gevormd?

wereld enerzijds gedetailleerd, maar benoemt ook zaken zonder die uit te leggen. Welke betekenis heb jij bijvoorbeeld gegeven aan het ‘opgetild’ zijn van kinderen in deze maatschappij?

Winkel: Middenweg 161, Midden Beemster Iedere Zaterdag van 11 tot 17 uur

Discussietips 1 Je komt als lezer niet te weten hoe

Behalve verrassingen veel over geschiedenis, Tweede wereldoorlog, amsTerdam, KoKen, nederlandse liTeraTuur, KunsT en archiTecTuur.

Een ruim assortiment wetenschappelijke boeken.

Tekst Frank Hockx

verkoop@stipmedia.nl

EN IN

Kazuo Ishiguro werd op 8 november 1954 in Nagasaki geboren. Als jonge-

Vraag naar de mogelijkheden en tarieven!

De auteur

Adverteren in Boekenpost?

Kazuo Ishiguro Atlas Contact € 22,99

Klara, de ik-verteller in deze roman, is geen mens van vlees en bloed maar een ‘kunstmatige vriend’, de benaming voor geavanceerde robots die in winkels verkocht worden als gezelschap voor kinderen en jongeren. Klara wordt gekocht door de moeder van het meisje Josie. Geleidelijk wordt duidelijk dat deze Josie ziek is. Klara, geprogrammeerd om dienstbaar te zijn, doet haar uiterste best om Josie te redden. In zijn nieuwe roman roept Ishiguro een toekomstige wereld op waarin kunstmatige intelligentie voor veel verandering heeft gezorgd. Maar die wereld blijft raadselachtig, ook al omdat verteller Klara wel gaandeweg leert, maar toch zaken verkeerd interpreteert.

tje van vijf kwam hij echter al met zijn ouders naar Engeland. Hij studeerde creative writing aan de universiteit van East Anglia. Met Ian McEwan, die daar ook studeerde, behoorde hij tot de meest getalenteerde leerlingen. In zijn romans blikt meestal een ikverteller terug op een leven waarin gedragingen en keuzes verkeerd zijn uitgepakt als gevolg van overmatig plichtsbesef of onjuiste interpretatie van omstandigheden. Zijn meest bekende roman is het met de Booker Prize bekroonde en uitstekend verfilmde The Remains of the Day (1988). Hoewel hij slechts een beperkt oeuvre op zijn naam heeft staan (inmiddels acht romans en een verhalenbundel) kreeg Ishiguro in 2017 de Nobelprijs voor Literatuur toegekend. De jury noemde hem ‘een schrijver die, in romans met grote emotionele kracht, de afgrond heeft blootgelegd onder ons illusoire gevoel van verbintenis met de wereld’.

E BOE

Klara en de zon

Het boek

leesclubtip

EERSTVOLGENDE

VEILING

9 JULI

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE ONLINE BOEKEN- EN PRENTENVEILING

DEZE VEILING VINDT 6 X PER JAAR PLAATS

010 - 411 85 44 WWW.VENDUROTTERDAM.NL

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘De winkel is vrij onzichtbaar aan de straatkant, je dient eerst die hal met onregelmatige tegeltjes door te wandelen.’

Hannah Roels

Boekverkoper schrijft

Boekhandel bij nacht Hannah Roels (1984) werkte lang bij de boekhandel van ‘internationaal literatuurhuis’ Passa Porta in Brussel. Haar baan combineerde ze met het schrijven van korte verhalen voor De Gids en Dietsche Warande & Belfort. In 2017 debuteerde ze met de bij Prometheus verschenen roman Het portret. Begin dit jaar gaf ze haar baan op om aan een tweede boek te werken. Met de blik van een schrijver kijkt ze terug op haar boekverkoperstijd in een mix van persoonlijke herinneringen en bedenkingen over het boekenvak.

Hoe omschrijf je een boekhandel buiten de openingsuren? ’s Morgens is de ruimte vol hoop wanneer ik binnen stommel en meteen alle lichten aansteek, met mijn jas nog aan, om te maskeren dat ik net te laat ben. Het gezoem van een stofzuiger, Rachid heeft koffie gezet, een collega pakt in het kantoortje achteraan boeken uit. In de winter komt het licht uit de deuropening als uit een konijnenhol. Na de middag treedt een landerigheid op. Vooral in de zomer, als er weinig klanten zijn. De boeken voelen dan vlak aan, papier dat nog niet gelezen werd en inkt die vers lijkt, gesloten plekken. Het leegst is de boekhandel ’s avonds, na het afsluiten, galmend van de gesprekken en bewegingen overdag. Als een zwembad na sluitingstijd, stilgevallen en het wateroppervlak gladgestreken, dat zich het woelen herinnert. De eerste jaren dat ik in Passa Porta werkte, liet ik er vaak mijn fiets staan, om uit te gaan in het centrum en later, als een dief in de nacht, weer naar binnen te glippen. Dan probeerde ik om niet over trapjes te vallen en tegen tafels met boeken te stoten, zoekend naar de lichtschakelaars. De plek werd na een tijd zo vertrouwd, dat ik geen lichten meer nodig had, zoals een kind in het donker door het ouderlijk huis loopt. Er hangt een bijzondere stilte in een boekhandel ’s nachts. In de meeste gevallen ontspannen donkere ruimtes, het feit niets te kunnen zien. Maar dit soort duisternis zit vol stemmen, ze slaapt niet helemaal en geeft zin om er te blijven. Ik heb nooit op het tapijt in de kinderhoek geslapen, uit schaamte dat Rachid me zou vinden de volgende dag. Maar ik dacht er soms aan bij het naar huis fietsen. Het is een bekend gegeven; lege theater- en museumzalen. Bestaat er ook lectuur over de boekhandel ’s nachts? Alberto Manguel schreef in De bibliotheek bij nacht: ‘In het donker, met de verlichte ramen en de glimmende rijen boeken, vormt de bibliotheek een afgesloten ruimte, een universum met eigenzinnige regels die de plaats innemen van de regels die gelden in het vormloze universum daarbuiten. Overdag is de bibliotheek het rijk van orde en regelmaat. (…) Maar ’s nachts verandert de sfeer.’ Wanneer ben ik me hier thuis gaan voelen? Wanneer heb ik hier voor het eerst ontbeten, voeten naast het toetsenbord en kruimels wegvegend, voor de telefoons beginnen, voor collega’s en klanten komen? Wanneer zijn deze collega’s vrienden geworden, begon ik klanten bij naam te noemen, veroorloofde ik me balorigheden? Ik vond De onderwaterzwemmer zo’n goed boek, dat ik op een kinderlijk moment een hartje op een exemplaar tekende. Een week later snuisterde een man door de winkel, kalend en verwaaid. Ik had hem nog nooit gezien. Hij bracht De onderwaterzwemmer naar de kassa. Hij wees het hartje aan en zei ‘huhu’, met een Hollands accent. Ik snapte het niet, tot ik hem herkende, Thomése. Mijn eerste indruk van Passa Porta was niet eenduidig positief. Ik hield meer van romantische boekhandels, met

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘Ik vond vooral de fluorescerende schotten tussen het alfabet en het lichtgevende logo aan de muur, erg lelijk.’

houten meubels, schemerlampjes en dode hoeken. Ik vond vooral de fluorescerende schotten tussen het alfabet en het lichtgevende logo aan de muur erg lelijk. Maar ik ben hier bijna negen jaar gebleven en ben van het zwart-witte interieur gaan houden. En van de lange gang. Il faut passer la porte. De winkel is vrij onzichtbaar aan de straatkant, je dient eerst die hal met onregelmatige tegeltjes door te wandelen. (Wat is dat met gangen, traphallen en andere overgangsruimtes? Komt het door een drukverschil, door het weergalmen als in een klankkast? Gangen zijn anders dan de rest van een gebouw, het zijn de plekken waar je gesprekken afluistert, waar stiekem gekust wordt. Ze bieden een belofte aan ontsnapping. Het is de plek waar mijn ouders me vroeger neerpootten wanneer ik gestraft werd. Gangen zijn de plaatsen waar ontmoetingen plaatsvinden, waar dingen vergeten worden, waar clochards schuilen. We denken na over onze living, keuken en badkamer, maar gangen zijn misschien het intiemst, door de restjes die er achterblijven. In krappe appartementsgebouwen stapelen mensen schoenen, ongebruikt meubilair en speelgoed op in de traphal om ruimte te sparen. Het eerste en soms enige wat je als passant ziet, zijn die buitengesloten spullen, verhalen vertellend over de bewoners in hun opgeruimde salon.) Veel mensen die ambitie hebben te gaan ‘werken in literatuur’, zijn eerder aangetrokken door uitgeverijen dan door boekhandels. Het werk van een redacteur wordt hoger ingeschat, ik heb vrienden ervoor naar Amsterdam zien verhuizen, er bestaan zowaar opleidingen voor. Terwijl de job van een boekhandelaar vaak gelijkgeschakeld wordt met die van een krantenverkoper (ik vermoed dat het salaris ook nauwelijks verschilt). Men lijkt meer aangetrokken door schrijvers dan door lezers, het is nu eenmaal interessanter om je aan de kant van de kunstenaar te bevinden. De lezer wordt een beetje geminacht, denk ik soms. Zoals tijdens de kerstperiode, wanneer de ‘lijstjes’ verschijnen, tientallen

b o e k & l e z e r - 2 02 1

geld in ontvangst te nemen. Deze houding is natuurlijk hypocriet. Enerzijds willen we zo veel mogelijk mensen aan het lezen krijgen, anderzijds willen we ook dat boeken sacraal blijven. Maar wat is commercie anders dan uitwisseling, dan conversatie? Gabriel Zaid beschrijft het in Zo veel boeken: ‘Cultuur is natuurlijk geen product. Maar wat zijn sinaasappels, orchideeën, vogels en zonsondergangen dan? Alles kan als onthulling beginnen en valuta, een voorwerp, een handelsartikel worden. (…) Het is heel goed te voelen dat boeken geen handelswaar zijn, maar dialoog en onthulling; in plaats van tot de afwijzing van commercie te leiden, zou dit ons echter moeten doen beseffen dat uiteindelijk niets slechts een handelsartikel is.’ Het gevoel is hardnekkig. Ik denk aan de dichter die ons zijn zelf uitgegeven bundel in bewaring gaf. Wanneer mijn collega meldde dat er eentje was verkocht en wilde uitbetalen, reageerde de dichter met rollende ogen: ‘O ja, zullen we winkeltje spelen?’ Ik denk ook aan mijn moeder, die haar teleurstelling niet kon verbergen toen ik in Passa Porta begon: ‘Al dat studeren en nu ga je in de verkoop?’ Het gevoel steekt in de kerstperiode ook bij mij de kop op. Dan voelt het alsof ik de hele dag bandwerk sta te doen. Niets conversatie, niets uitwisseling. Dan wil ik ’s avonds in bed kruipen met een deken over mijn hoofd.

‘Hoewel ik blij was aangenomen te zijn, stak het winkelaspect dus. Het commerciële. Want dat was wat ik zou doen, naast titels inkopen en aanraden; aan de kassa zitten om geld in ontvangst te nemen.’ specialisten die de meesterwerken van dat jaar kenbaar maken. Ik vraag me af wie deze opsommingen doorploegt in de hoop iets te vinden dat vooralsnog onbekend bleef. Lezers worden wat over het hoofd gezien, terwijl ze hoogst boeiende dingen over boeken te vertellen hebben, zo heb ik ondervonden. Deze minachting voelde ik heel concreet bij een uitgeefster, met wie ik in gesprek was over mijn eigen teksten. Ze zei letterlijk: ‘Je werkt toch voor de vzw van Passa Porta, niet? O, voor de boekhandel?’ Hier zijn veel redenen voor. Eén ervan is het gevoel dat literatuur verkopen niet helemaal nobel is. Dit is een taai gevoel. Ik moest me er zelf overheen zetten toen ik in de boekhandel begon, want ik zag literatuur volledig los van het fysieke object boek. Ik was niet geïnteresseerd in dure uitgaves, gaf veel van mijn boeken weg en als ik met de rugzak op reis vertrok, sneed ik banden doormidden om het gewicht te beperken (dit weten mijn collega’s niet). Het geschrevene viel nu eenmaal niet samen met het voorwerp. Hoewel ik blij was aangenomen te zijn, stak het winkelaspect dus. Het commerciële. Want dat was wat ik zou doen, naast titels inkopen en aanraden; aan de kassa zitten om

In een boekhandel werken is misschien minder ambitieus, tenzij het je eigen boekhandel is. Maar minder ambitie zorgt vaak voor meer vrijheid. Wij raden aan wat we willen en lezen bijgevolg wat we willen. Wat dit laatste betreft, hebben boekhandelaren vaak medelijden met zichzelf. Ze zien vanaf de eerste rang voortdurend nieuwe titels verschijnen. Ze kennen de vreugde van het uitpakken, verzegelde dozen openritsen met boeken die ze voor hun afdeling hebben besteld. Ze herinneren zich, snuffelend en ruggenstrelend, kaftenkeurend en prijzen scherpzettend, de beloftevolle catalogi waaruit ze deze boeken hebben gekozen, of de gesprekken met ver-

‘“Zo veel boeken” is de meest gehoorde klacht in een boekhandel. Ironisch natuurlijk, want waarom zou dit net geen rijkdom zijn.’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

tegenwoordigers over de nieuwe X en het tweede deel van Y. Bovendien ben je geïnteresseerd in andere afdelingen, je collega’s halen ook fijne dingen in huis en de Klant met zijn Vraag (die hij altijd stelt tijdens dit breekbare moment), deze Klant heeft ook dingen aan te raden. Om niet te spreken van de recensies. En hé, nieuwigheden lezen is prima, maar vergeet Dostojewski niet, en die andere dreigende ruggetjes van de Russische Bibliotheek. Kortom, deze overvloed geeft de boekhandelaar nogal eens stress. ‘Zo veel boeken’ (niet toevallig de titel van Gabriel Zaids werk) is de meest gehoorde klacht in een boekhandel. Ironisch natuurlijk, want waarom zou dit net geen rijkdom zijn? We zijn vrij om onze eigen weg te banen in deze wildgroei. In Passa Porta heb ik geleerd om de expedities zo bewust mogelijk te houden. Want het ene boek leidt tot het andere en het voert dikwijls ook terug, sommige namen duiken steeds op in een bepaalde context of uit de mond van een intrigerende lezer en die ene titel blijft gefluisterd worden, maar is nog niet vertaald. Dat neem je allemaal mee tot het moment daar is, toevallig of gezocht, dat je het boek in handen krijgt. Deze bewegingen hebben een zekere schoonheid. Omdat lectuur verweven raakt met de andere dingen waar je mee bezig bent. Je zou aan de hand van deze lijntjes een dagboek kunnen bijhouden, een plattegrond waarop tegelijkertijd andere aspecten van je leven worden uitgetekend. Iets anders wat ik geleerd heb, is dat referenties relatief zijn. Ik herinner me het sollicitatiegesprek voor ik aangenomen werd in Passa Porta. ‘Lees je echt veel’, vroeg mijn toekomstige baas, waarop ik ‘ja’ zei en eraan toevoegde dat hij me best enkele vragen mocht stellen. ‘Ik geloof je wel’, was het antwoord. Nu ik hem ken, weet ik dat ik op die vragen misschien niet had kunnen antwoorden. Hij en ik hebben een andere smaak. We hebben andere klassiekers gelezen, houden van andere genres en lezen vaak in andere talen. Het is een cliché, die relativiteit van referentiekaders, maar dat lost het probleem niet op. Het is gewoon moeilijk je ervan bewust te zijn. Als lezer diep je eerder je bestaande kader uit, dan je op zoek gaat naar een nieuw. Je vergeet dan wel eens dat het slechts een kader is, als een default modus waar je niet omheen kunt. Een goede boekhandelaar weet dit en is voorzichtig met zijn oordeel. Voor mij is hij eerder een helper dan een poortwachter, zoals de criticus dikwijls wordt gezien. Dat is belangrijk omdat hij naast titels inkopen en op de tafels etaleren, vaak degene is met wie klanten over hun lectuur spreken en dat is een intieme kwestie. Ja, ik weet het. De vriend die bij ieder gesprek met W.F. Hermans schermt, alsof hij de enige is die ooit een boek heeft geschreven. Of de klant die Rode Ruiterij blijft vermelden, maand na maand, samen met Ernest en Célestine. Goed, ik heb ook mijn obsessies. Boekenliefde is niet lichtzinnig. Zo was er een Franstalige klant die dweepte met Marguerite Duras. Wanneer de vzw een lezing over Duras

‘De boeken vormen nu de voornaamste aanwezigheid.’

organiseerde, kwam ze me in de boekhandel zoeken. Er moest haar iets van het hart. Ze kende de spreekster van de avond en ‘deze deugde voor geen meter’. Toen ik haar uitlegde dat ik hier niets aan kon doen, dat vzw Passa Porta de programma’s maakt, zei ze met pijn in de stem: ‘Vous n’avez pas le droit. Duras n’est pas à vous.’ Ik heb haar nooit meer teruggezien. Het is zo persoonlijk. Als het klikt, absorberen lezers een tekst, alsof deze speciaal voor hen geschreven is. Net daarom hebben ze even fascinerende dingen te vertellen als de schrijver in kwestie. Vrienden die ik een boek geef, zijn er vaak van overtuigd dat ik dat gedaan heb met een reden. ‘Ik weet wat je bedoelt, maar ik ben het laatste jaar erg veranderd.’ ‘Wat wil je daar eigenlijk mee zeggen, met dat personage?’ Het boek als persoonlijke boodschap. Het blijft verbazen. Ik herinner me een leesclub over mijn eerste roman. De theorieën die de lezers over mijn tekst hadden gevormd waren wonderlijk en divers. Toen ik mijn eigen interpretatie opperde, ik vermomde het als ‘de mening van een lezer’, omdat ik niet van mijn zogenaamde autoriteit als schrijver gebruik wilde maken, wezen ze deze stellig af. ‘Wat een idee’, zei iemand, ‘ik weet zeker dat je dit niet hebt willen zeggen, toch?’ We mogen nog zo in het midden van onze beleving staan, van het universum dat we bij elkaar hebben gelezen, andere lezers doen precies hetzelfde, en op hun eigen manier. Ik hoop dit niet kwijt te raken, nu ik bij Passa Porta vertrokken ben. In ieder geval kan ik me de ruimte ’s nachts nog perfect inbeelden, die massa boeken in het donker, met alleen de knipperende lichtjes van de computer. ‘De geluiden klinken gedempt, gedachten worden luider’, schrijft Manguel, ‘de boeken vormen nu de voornaamste aanwezigheid.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Moderne boekhandels met respect voor het verleden

Hoeders van historisch erfgoed

Tekst Frits van Wolveren

Plukker vroeger en nu Boekhandel Plukker (Schagen) Respect voor het verleden is ook terug te zien in het pand in het Westfriese Schagen waar boekhandel Plukker gevestigd is. Een boekhandel met een regionale betekenis. Met de huidige eigenaar Margreet Plukker staat inmiddels de vierde generatie aan het roer:

‘Onze boekhandel beslaat drie historische panden in het oude centrum. De boekhandel is rond 1870 opgericht in een van de panden. Mijn overgrootmoeder, die weduwe werd, is toen begonnen in een winkel in bijbels en rozenkransen tegenover de katholieke kerk.’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

‘H

et Schone Kennen Veredelt de Ziel.’ Deze tekst prijkt prominent al jaren op de gevelsteen naast de ingang van boekhandel Hijman Ongerijmd in Arnhem. Deze zes woorden van dichter Jan Greshoff omlijsten een menora, een zevenarmige Joodse kandelaar. Dat de gevelsteen de tand des tijds heeft doorstaan, is een wonder en mag je opvatten als een voorbeeld van respectvol omgaan met monumentaal erfgoed. Hijman is meer dan honderd jaar gevestigd in een pand met een rijke geschiedenis. Hijman was ooit ook een uitgeverij waar bijzondere uitgaven van A. Roland Holst zoals Deirdre en de Zonen van Usnach, en J.C. Schagens Narrenwijsheid werden uitgegeven. De combinatie uitgeverij, boekhandel en drukkerij komt nog sporadisch voor maar was in de negentiende eeuw gebruikelijk. Boekhandels zijn een inspirerende ontmoetingsplaats voor schrijvers en lezers en zijn mede de hoeders van ons erfgoed. Winkels gevestigd op historische locaties, zoals Dominicanen in Maastricht en Waanders In de Broeren in Zwolle, spreken tot de verbeelding en weten bezoekers van heinde en verre te trekken. Maar vergeet niet de kleine verborgen parels in ‘verstilde’ dorpen en steden. Volgens de website Erfgoed Bekeken is Boekhandel Den Boer in Baarn de mooiste boekhandel van Nederland. ‘Mooi’ heeft in dit verband eveneens de betekenis van sfeervol en authentiek. Een rondgang langs enkele boekhandels die aan die criteria voldoen.

Interieur Boekhandel Den Boer FOTO Frits van Wolveren

Dit voorjaar waren de boekhandels grotendeels gesloten. De winkels moesten het doen met ‘click and collect’, een afhaalloket. Maar dat past helemaal niet bij de authentieke boekhandel. Dit type boekhandel nodigt immers bij uitstek uit om te ‘struinen’, een boek ter hand te nemen, erin te bladeren, te lezen, het terug te leggen of te kopen. Een contemplatieve, bijna uitstervende beleving, zeker in boekhandels op locaties die onderdeel zijn van ons cultureel erfgoed. Je vindt ze in een ‘verlaten’ kerk, ‘vergeten’ bankgebouw of ‘verdwenen’ postkantoor. Hoe ga je om met een historisch pand als je een moderne boekwinkel wilt runnen?

Voorgevel met boekbakken bij de Eerste Bergensche Boekhandel

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Boekhandel Den Boer (Baarn) Boekhandel Den Boer eindigde in de verkiezing van Erfgoed Bekeken in 2020 prominent op de eerste plaats, gevolgd door Waanders en De Vries Van Stockum in Haarlem. De winkel van Den Boer stamt uit 1887. Het pand is direct bij de bouw als boekhandel in gebruik genomen en heeft altijd als zodanig gefunctioneerd. In 1905 is het echter verbouwd door eigenaar Felz in een Jugendstil-stijl. Den Boer is bijzonder zowel vanwege de gevel als het interieur. In 2000 kreeg het pand de status van rijksmonument. Eerste Bergensche Boekhandel (Bergen) De Eerste Bergensche Boekhandel in het kunstenaarsdorp Bergen is 111 jaar oud en valt onder beschermd dorpsgezicht. Eigenaar Thomas Swinkels: ‘Aan de voorgevel is door ons niets veranderd, wel zijn twee boekbakken onder de luifel geplaatst, die als ze gesloten zijn als zitelement kunnen dienen (naar het Parijse voorbeeld van bouquinistes aan de Seine kunnen de bakken open en dicht). In het dagelijkse beleid zijn we niet bezig met de authenticiteit te behouden, maar hebben we wel respect voor het verleden.’

Boekhandel De Vries Van Stockum (Haarlem) In 1905 opende Hendrik de Vries zijn boekhandel in Haarlem. Het groeide uit tot een familiebedrijf dat bij het honderdjarig bestaan het predicaat Hofleverancier kreeg toegekend. In 2011 sloeg het de handen ineen met de Haagse boekwinkel Van Stockum, ook een familiebedrijf. Sinds 2018 voeren ze de naam De Vries Van Stockum. Winkelmanager Daan van der Valk: ‘Onze boekhandel is gevestigd in vijf historische panden elk met een eigen geschiedenis. Eén pand was een erwtenzaak, één een voormalige paardenstal, één heeft als kroeg gediend, kortom elk pand heeft een rijke geschiedenis. Wij gaan met respect met het verleden om. Dat kun je zien aan de originele plafonds en muren. We doen veel om het karakter van de panden te bewaren maar we schuwen het moderne niet. In het hart van de vijf panden was een binnentuin, die is lang geleden op ingenieuze wijze overdekt. Het geeft de boekhandel een fris en modern karakter.’ Boekhandel Dominicanen (Maastricht) Boekhandel Dominicanen, gevestigd in de Dominicanerkerk in Maastricht, is een rijksmonument. ‘We bewonen sinds december 2006 het gebouw’, vertelt directeur-eigenaar Ton Harmes. ‘Aan de opening ging een langdurig verbouwings- en restauratietraject vooraf. Bij een rijksmonument is het verboden om zaken aan het gebouw te bevestigen, alle installaties staan los van het gebouw, ook de grote “boekenflat” en de muziekvloer. We realiseren ons maar al te goed dat we slechts tijdelijke bewoners zijn en dat we het religieuze en culturele erfgoed van zeven eeuwen zorgvuldig moeten behandelen. Niet alleen uit technisch oogpunt maar het gaat ook om het respect voor de lange geschiedenis die in het gebouw zichtbaar aanwezig en voelbaar is. Het authentieke karakter van onze boekhandel is gelegen in de combinatie van de boekhandel en de kerk. De ontmoetingsplaats die we geworden zijn, koesteren we in onze benadering van onze bezoekers en klanten.’ Boekhandel Broese (Utrecht) De geschiedenis van boekhandel Broese gaat terug tot 1845. Sinds april 2020 is Broese ondergebracht in het gerestaureerde postkantoor aan de Neude. Voordien (sinds 1974) bevond de boekhandel zich in de voormalige V&D op de Stadhuisbrug. Erik van Doorn, samen met zijn vrouw Sandra eigenaar: ‘Het postkantoor heeft een monumentale status. Na ongeveer tien jaar leegstand is het opgeknapt. Het bestaat uit een oud en nieuw gedeelte. Met de interieurontwer-

Interieur De Vries Van Stockum in Haarlem

Entree van Donner aan de Coolsingel

Boekhandel Donner (Rotterdam) Het pand aan de Coolsingel waar boekhandel Donner sinds 2014 is gevestigd, is een rijksmonument. Het is het eerste grote gebouw dat in de ‘wederopbouw’ gereed kwam, in 1949. De bouw is aan het begin van de Tweede Wereldoorlog gestart. In het midden van het rijksmonument, rond het trappenhuis en de centrale hal, bevindt zich een monumentaal glaskunstwerk van A.D. Copier, met voorstellingen van de historische stad. De afgelopen jaren heeft een grote interne verbouwing plaatsgevonden en ook de ‘schil’ is aangepakt, dat wil zeggen in oorspronkelijke staat hersteld, vertelt Leo van de Wetering, een van de directeuren van Donner. ‘Alle wijzigingen en toevoegingen die wij zelf aan de binnenkant hebben mogen uitvoeren geschiedden onder – streng – regime van “welstand”. Toch hebben wij een tussenverdieping mogen aanbrengen en is er aan de achterzijde een atrium gemaakt. In de gevel aan de Binnenwegpleinzijde is tamelijk fors ingegrepen door een tweede ingang aan te brengen. Alles dus onder “rijksmonumentaal” toezicht.’ Athenaeum Boekhandel (Amsterdam) Ook de vestiging van Athenaeum Boekhandel aan het Spui 14 in Amsterdam bevindt zich in een historisch pand en is geclassificeerd als rijksmonument. Volgens medewerker Daan Stoffelsen dateert het uit 1904. ‘We streven ernaar de gevel intact te laten en niet te veel te morrelen aan het labyrintische interieur. Al is dat best moeilijk voor een forse winkel. Wanneer we vernieuwingen doorvoeren, gebeurt dat in nauwe samenspraak met de gemeente. Die moet immers de vergunningen goedkeuren voor de verbouwing van een monument.’

Religieus en cultureel erfgoed van zeven eeuwen in Dominicanen

Al met al zien we dat boekhandels die gevestigd zijn in panden die meer dan honderd jaar oud zijn, respectvol omgaan met het historische karakter. Niet alleen is er die aandacht voor de gevel, ook aanpassingen van het interieur worden met het gevoel voor het verleden uitgevoerd. Zo gezien zijn het hoeders van historisch erfgoed. 

Overzicht begane grond Broese pers van NOMNOM is ervoor gekozen om de “oudbouw”’ zo veel mogelijk zichtbaar te laten.’ [Zie ook het artikel over NOMNOM in dit nummer, red.]

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Etalage en gevel Athenaeum Boekhandel

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Het succes van literaire natuurreeksen

De belangstelling voor natuurboeken neemt al jaren toe. Veel (literaire) uitgeverijen hebben inmiddels een vogelboek en filosofische reisverslagen zijn populair. Dankzij de coronapandemie groeide bovendien de aandacht voor wandelen en natuur, ook in de letteren. Dat heeft mede geleid tot succesvolle reeksen op het snijvlak van natuur en literatuur. Uitgeverij Atlas Contact publiceert al jaren de populaire Vogelserie en sinds vorig jaar is er de succesvolle wandelreeks Van Oorschot Terloops. Wat is de kracht van reeksen? Tekst Wytske Roodbergen

edacteur Caspar Dullaart van Atlas Contact was als elfjarig jongetje al gefascineerd door vogels – en dat is hij nog steeds. ‘Vogels kunnen vliegen en wij niet. Dat intrigeert. Het zijn mooie, interessante dieren die je goed kunt bestuderen. Als je daar dan ook over mag schrijven, komt er veel bij elkaar.’ Dullaart is sinds een jaar of drie als redacteur betrokken bij de Vogelserie; een reeks vogelmonografieën die begon in 2014. Het was een droom van toenmalig uitgever Emile Brugman, zelf leunstoelvogelaar. De rotgans van bioloog Barwolt Ebbinge was het eerste deel, op 17 juni verscheen De wilde eend, alweer het 21ste deel, geschreven door vogelaar, reisleider, columnist en publicist Gerard Ouweneel. Dit najaar volgt deel 22: De knobbelzwaan van de Almeerse

FOTO’S Wytske Roodbergen

Appelleren aan het verzamelinstinct De Vogelserie van Atlas Contact op de plank bij Plukker in Schagen.

stadsecoloog Ton Eggenhuizen. Eerder dit jaar verschenen De fuut van Jan Johan Vlug, en De zeearend van de eerste vrouwelijke auteur in de reeks, wetenschapsjournalist Nienke Beintema. Dullaart: ‘Met name dat boek loopt geweldig. Nienke heeft een toegankelijke, enthousiaste stijl die mensen graag lezen. En de zeearend is natuurlijk een iconisch beest.’ De reeks wordt steeds meer opgemerkt en wordt goed besproken in de media. Zowel ornithologen, geïnteresseerde leken als literatuurliefhebbers kopen de boeken. ‘Ik ben blij verrast dat er al jarenlang aandacht voor de reeks is’, zegt Dullaart. ‘Het is altijd spannend hoe dat loopt. Wat mij betreft gaan we door tot elke vogelsoort in Nederland is beschreven: de steenuil en de wilde eend komen eraan, de oehoe, eidereend, geelgors, ijsvogel, koolmees en de kanoetstrandloper staan onder contract.’ Emile Brugman en Caspar Dullaart hebben veel contacten in de vogelwereld en de auteurs zijn gedreven mensen met veel kennis en redelijk wat schrijfervaring. Elke auteur heeft zijn expertise; soms als bioloog en wetenschapper, soms als schrijver of kunstenaar. Elk deel is anders. Ook de verkoopcijfers variëren, en de mate waarin een deel herdrukt wordt. Auteurs krijgen de vrije hand om over ‘hun’ vogel te schrijven en worden intensief begeleid door een redacteur. Voor elk deel geldt: ‘Het moet goed geschreven zijn, er moet een verhaallijn in zitten en het moet over vogels gaan. Dat is de essentie.’ Voor een literaire uitgeverij ligt een reeks uitgeven niet voor de hand: immers, zij publiceren schrijvers, geen onderwerpen. Toch lenen vogels zich blijkbaar goed voor een (literaire) reeks, meer dan zoogdieren. De meeste vogels zijn bekend en zichtbaar, ze bieden een toegankelijke natuurbeleving. De serie heeft echte fans, vertelt Dullaart. ‘Het is een mooie, verzamelbare reeks. Op SOVON-dagen staan we met een kraam en spreken we

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Van Oorschot Terloops bij de kassa bij Godert Walter in Groningen.

lezers. Vaak hardcore verzamelaars die alle delen op de plank hebben staan.’ Het karakteristieke omslagontwerp met de gekleurde band op de rug en de soepele kaft is van Melle Hammer, het omslagbeeld is van Elwin van der Kolk. Deze kunstenaar tekent en aquarelleert ook prenten van vogels voor de Vogelbescherming. Dullaart: ‘De vormgeving is tijdloos en elegant, heel fraai.’ Sinds 2019 brengt Atlas Contact ook De Scharrelaar uit, een literair vogeltijdschrift. Dullaart: ‘Eindelijk een vogeltijdschrift met meer tekst en minder beeld. Ik ben betrokken als redacteur, twee keer per jaar maken we een editie, in de lente en in de herfst. Het blad is compact, paperbackachtig. Zeer bewaarbaar, dus. Ideaal voor vogelminnende lezers, een beetje de Vogelserie in het klein.’

Herkenbare vorm

Een bijzonder deel in de Vogelserie is het in 2018 verschenen De kievit, geschreven door kievitexpert en voorvechter van het ‘aisykje’(eierzoeken) Sake P. Roodbergen. De vrijwel identieke Friestalige editie (De ljip) kwam gelijktijdig uit, in een andere vormgeving dan de reeks. Emile Brugman van Atlas Contact ging meteen akkoord met het idee van de Friese uitgave: ‘Wij beschouwen de Friese uitgave als amuse voor die van ons.’ De verkoop van beide boeken loopt redelijk. ‘Veel eierzoekers zijn geen lezers’, constateert Roodbergen nuchter. Gepassioneerd ‘fjildman’(natuurman) Roodbergen was overigens de auteur van een reeks handzame natuurgidsjes die uitsluitend verscheen in het Fries die dit jaar tot een afronding kwam. Sinds 2005 schreef hij zeven deeltjes van de Fryske natoergids over respectievelijk vogels, bloemen, dagvlinders, nachtvlinders, paddenstoelen, kevers en bomen. De eerste twee deeltjes werden uitgegeven door Steven Sterk, de andere door Louw Dijkstra van Uitgeverij Wijdemeer in Dokkum. Roodbergen: ‘Mijn initiatief werd ingegeven door liefde. Voor het Friese landschap,

b o e k & l e z e r - 2 02 1

de biodiversiteit en de Friese taal, die langzaam dreigt uit te sterven.’ De gidsjes staan in de traditie van Jac P. Thijsse, die honderd jaar geleden over natuuronderwerpen schreef voor de Verkade-albums. ‘Er is publiek voor reeksen. Het is als met een feuilleton, een vaste rubriek, een column. Mensen vinden dat prettig, een herkenbare vorm. En het appelleert aan het verzamelinstinct.’

Wandelende schrijvers

Geliefde cadeautjes ‘Ik werk hier alweer acht jaar’, zegt Lisanne Hoogendonk, winkelchef en hoofd inkoop van Boekhandel Plukker in Schagen. ‘En ik weet niet beter dan dat de Vogelserie van Atlas Contact er is. Hij verkoopt goed in onze winkel, lezers zijn trouw. Alle natuurboeken lopen hier goed. Misschien heeft ons publiek meer binding met de natuur, zo op het platteland.’ Inderdaad staan de schappen ‘Dier’ en ‘Planten’ in de winkel vol. De reeks Van Oorschot Terloops ligt bij de kassa. Het compacte formaat van de boekjes maakt ze minder geschikt voor de afdeling ‘Literatuur’ en op de grote ligtafels vallen ze nauwelijks op. In Schagen loopt ook deze reeks goed, mensen informeren wanneer het volgende deeltje uitkomt. De handzame boekjes zijn geliefde ca-

FOTO Van Oorschot

Frederike Doppenberg is acquirerend redacteur bij Uitgeverij Van Oorschot. Zij kreeg het idee voor een wandelreeks toen ze liep te wandelen met haar pasgeboren kind in de draagzak. ‘Veel schrijvers zijn fervente wandelaars. Ze incorporeren lopen in hun schrijven. Die twee solistische bezigheden gaan goed samen, ze zijn in harmonie. Een schrijver als Thomas Rosenboom loopt elke dag dezelfde route, heel strak en gestructureerd, net zoals hij schrijft. Marjoleine de Vos is veel meer een essayerende, filosofische auteur en zo wandelt en observeert ze ook. Sinds een jaar of vijf neemt de aandacht voor wandelen toe, ook in de letteren: een wandelkatern in NRC, glossy’s gericht op wandelen, ineens was het er. En zo bedacht ik al ver voor de covidpandemie: hoe leuk zou het zijn om schrijvers over hun wandeling te laten schrijven.’ Doppenberg bracht haar idee in in een redactievergadering, waar het meteen werd opgepikt. Vorig jaar april verschenen de eerste twee deeltjes van Van Oorschot Terloops – de titel voor de reeks werd bedacht door collega Jaap Blansjaar en is een knipoog naar een wandelbundel van J.J. Voskuil, een echte wandelaar. Marjoleine de Vos en Bregje Hofstede beten het spits af, daarna volgden Thomas Rosenboom en Gerbrand Bakker. Dit jaar verschenen wandelingen van Maartje Wortel, Nelleke Noordervliet, Willem Jan Otten en Marijke Schermer. Vanaf 2022 komen er jaarlijks zes deeltjes uit. ‘Een voordeel van een reeks is dat het als merk gaat werken, dat mensen reikhalzend uitkijken naar “de nieuwe” Terloops, of een nieuw deel in de Russische Bibliotheek’, vertelt Doppenberg. ‘In het specifieke geval van Terloops

lag het voor de hand om een reeks te starten, omdat zo veel schrijvers wandelaars zijn. We hadden zo een indrukwekkend lijstje van wandelende schrijvers. Een wandeling verbindt het fysieke en het geestelijke; dat levert altijd een mooi verhaal op.’ De handzame boekjes zijn prachtig vormgegeven en geïllustreerd. Ze zijn 80 pagina’s dik, met een significante afbeelding op het omslag, ontworpen door Joris De Raedt. Doppenberg: ‘Joris is dé man voor deze klus. Ik zag zijn werk in een tijdschrift en was meteen verslingerd. Hij werkt heel ambachtelijk, dat past uitstekend.’ De reeks loopt goed, aldus Doppenberg. ‘Voorlopig gaan we ermee door. In eerste instantie benaderde ík auteurs met de vraag of ze een wandeling wilden beschrijven, inmiddels melden kandidaten zich zelf. Iedereen is enthousiast. Het is een fijne, afgebakende klus die je als auteur tussen twee romans door kunt doen.’ Iedere auteur gebruikt de 10.000 woorden op zijn of haar eigen manier. ‘We proberen een balans te vinden tussen nieuwe en meer gevestigde auteurs en daarin slagen we goed. Het is echt een team effort. Met redacteuren, vormgever, persklaarmaker en natuurlijk onze auteurs, bouwen we gestaag aan een bijzondere nieuwe reeks.’

b o e k & l e z e r - 2 02 1

deautjes, merken ze bij Plukker. ‘Er wordt in onze wereld veel gewandeld, mensen weten hoe het is om hetzelfde rondje te lopen – niet alleen in coronatijd. Wie weet is er voor lezers iets van herkenning. En Van Oorschot staat voor kwaliteit, lezers kennen de auteurs. Dat Gerbrand Bakker een deeltje schreef, was ook goed voor de verkoop. Hij komt hier uit de buurt, uit Wieringerwaard.’ Inkopen in coronatijd is lastig, meent Hoogendonk. Ze koopt extra scherp in op natuurboeken: ‘Er wordt veel moois geschreven en gepubliceerd. En door de pandemie zijn mensen wandelen en natuur in het algemeen meer gaan waarderen. Dat versterkt elkaar.’ Het aanbod is groot: nieuwe en herziene gidsen, zakgidsjes, vogelboeken, wandelgidsen en literaire wandelboeken met persoonlijke verhalen. Ook in vertaling, zoals de ‘terreinromans’ van Esther Kinsky, Kreupelhout en Langs de rivier, en een bestseller als Het zoutpad van Raynor Winn over een spirituele wandelreis langs de Engelse zuidwestkust, met poëtische overpeinzingen, natuurobservaties en persoonlijk drama. ‘Al googelend reizen mensen een beetje mee vanuit hun stoel.’ Voor kinderen is er veel natuurgerelateerde non-fictie – en de immer populaire reeks De grijze jager van John Flanagan. Het eerste deel verscheen in 2011, afgelopen februari kwam het vijftiende deel uit. Hoogendonk: ‘Het is een topserie. Ook kinderen sparen graag!’

Noord-Groningen. Steenbergen: ‘We hebben er honderden van verkocht. De boekjes verschijnen in een goede tijd, mensen wandelen meer. Wellicht loopt de reeks daardoor nog beter dan verwacht.’ Natuurboeken verkoopt Godert Walter sowieso veel, vooral de verhalende, filosofische titels. ‘De combinatie natuur en zingeving werkt, misschien juist wel in coronatijd. De boeken van Raynor Winn zijn populair, en alles van Robert Macfarlane. Ook Ik ben een eiland van Tamsin Calidas doet het geweldig.’ Vogeltijdschrift De Scharrelaar past uitstekend in het assortiment en verkoopt goed: ‘Het is leuk vormgegeven op een origineel formaat, tussen boek en tijdschrift in. Er staan mooie verhalen in en enkele prachtige tekeningen. Een vogeltijdschrift voor lezers was er nog niet. Heel slim.’ Volgens Steenbergen hebben zowel de Vogelserie als de Terloops-reeks zeker bestaansrecht. Elk volgend deel is een verrassing. ‘Van mij mogen de reeksen blijven, ik hoor onze klanten niet klagen!’ 

Regionale interesse Eigenaar Allard Steenbergen van boekhandel Godert Walter in de Oude Ebbingestraat in Groningen reageert enthousiast als ik hem vraag naar de Vogelserie. De kleine boekwinkel is gespecialiseerd in literatuur, natuur, Duitse en Groninger boeken. De specialisaties hebben een eigen website. ‘De Vogelserie loopt bij ons al een hele tijd erg goed. We hebben trouwe klanten die van natuur en literatuur houden: de ideale doelgroep. Nu mensen meer buiten zijn, groeit de aandacht voor natuurbeleving en dat vertaalt zich in de verkoopcijfers.’ Van klanten hoort Steenbergen dat een enkel deel in de reeks minder goed is geschreven. Dat zoiets opvalt pleit voor de redacteuren, vindt Steenbergen: over het algemeen kiezen zij dus vogelaars met een prima pen. Wie één deel heeft gekocht, koopt vaak meer, een enkeling verzamelt alles. Van De zeearend verkocht Godert Walter relatief veel exemplaren. ‘Die vogel broedt hier in de buurt, bij het Lauwersmeer. Mensen gingen kijken en kochten het boek. Vaak is er toch regionale interesse.’ Ook De gierzwaluw en De meerkoet van Remco Daalder gaan goed, en De spreeuw van Koos Dijksterhuis. Steenbergen: ‘Die boeken zijn heel goed geschreven.’ De deeltjes in de Terloops-reeks liggen ook in zijn winkel bij de kassa en zijn succesvol. Het eerste deel, Je keek te ver van Marjoleine de Vos, speelt zich af in Zeerijp, in

b o e k & l e z e r - 2 02 1

Natuurreeksen bij webwinkels Hoe populair natuurreeksen ook zijn in de algemene boekhandel, bij gespecialiseerde webwinkels is dat anders. Een online zoekactie naar delen uit deVogelserie bij webwinkel Vogelboekhandel J&J te Nunspeet levert zelfs geen enkele hit op. Eigenaar Jan Keppel beaamt nog nooit een aanvraag voor een boek uit de serie te hebben gehad. Keppel: ‘Wij verkopen wel nieuwe boeken, maar toch vooral tweedehands. Dergelijke series koop ik niet meer in, ons lezerspubliek zoekt andere vogelboeken. Europese gidsen, veldgidsen, buitenlandse boeken. Minder literair, denk ik. Reeksen als die van Atlas Contact kopen mensen in de boekhandel of via Bol.com, niet bij ons. Ook de Vogelbescherming heeft veel, wat dat betreft. Wat wij in het verleden aan reeksen hebben gehad – monografieën over Europese vogels, bijvoorbeeld, en mooie ANWB- en KNNV-gidsen – liep zeer moeizaam. Vaak konden we boeken afgeprijsd weggooien. Met verlies.’

puzzeltijd

12 15

32 37

48 50

70 75

71 76

Horizontaal

8 14

18 24

33 38

13 17

81 85

87 2

Oplossing 78

Doe mee en win!

Het magazine voor échte boekenliefhebbers

Verticaal Kamers van Annelies Verbeke, de bij uitgeverij De Geus verschenen verhalenbundel die in dit nummer centraal staat in het leesclubdossier. Kans maken op dit boek? Mail de oplossing van de kruiswoordpuzzel en uw adresgegevens vóór 1 augustus naar info@ boekenpost.nl onder vermelding van ‘puzzel’. Winnaars krijgen bericht.

Doe mee en win! Onder de inzenders met de juiste oplossing verloten we drie exemplaren van Treinen en

1. weegtoestel; 7. medicijn met omhulsel; 12. bloeimaand; 13. naar omlaag; 14. haarkrul; 15. grote kledingmaat (afk.); 17. niet gevuld; 19. plaats in Noord-Holland; 21. kunstmatige inseminatie (afk.); 22. omslag voor papieren; 24. onbezonnen en onvoorzichtig; 27. duivenhok; 28. Australische struisvogel; 30. bladgroente; 31. familielid; 32. korte aantekening; 33. jong takje (loot); 35. woestijn in Afrika; 37. natuurgebied; 38. onfris en goor; 41. vruchtennat; 42. ongemak na lange vliegreis; 44. berggeel; 46. sappig; 47. provincie (afk.); 48. turnoefening; 49. lastdier; 50. windrichting; 52. deel van de hals; 54. ingevoerde goederen; 56. telwoord; 58. ex-president van Amerika; 61. bontgekleurde papegaai; 62. houten loods; 64. mannetjes bij; 65. laag racewagentje; 67. kippenloop; 68. zuigspeen; 70. goed geschoten; 72. fopspeen; 73. niet lerend van zijn fouten; 76. noodsignaal (afk.); 77. Verenigde Staten (afk.); 78. uitvinder van de telefoon; 79. steekwapen; 81. waarnemer (afk.); 82. boerderijdier; 83. vrijaf bij strenge vorst; 84. Europeaan; 86. spel met schijven; 87. de gezamenlijke ministers.

De oplossing van de puzzel in Boekenpost nummer 173 luidt: Wandelpad. De prijswinnaars zijn: Irene Annegarn uit Alkmaar, M.F.Snelleman-Geitenbeek uit Wassenaar en Jacomien van der Steen uit Nuenen. Zij ontvangen een exemplaar van Het lichtschip van Mathijs Deen.

b o e k & l e z e r - 2 02 1

1. plaats in Noord-Brabant; 2. sadomasochisme (afk.); 3. gevangen verblijf; 4. melkklier; 5. wereldtaal; 6. ingegeven gedachte (inval); 7. inwoner van Suriname; 8. meertje of poel; 9. rekenopgave; 10. klein kind; 11. slotwoord (narede); 16. jong dier; 18. godin van de dageraad; 20. kerk in Utrecht; 21. horizon; 23. geld; 25. zuivelproduct; 26. vergrootglas; 27. metalen wasbak; 29. et cetera; 32. bouwvakker; 34. lichte klap; 36. huisdiertje; 37. onderwereld; 39. zeer gevat; 40. graangewas; 42. schutter op wild; 43. welpenleidster; 45. knaagdier; 46. niet wild; 51. bid (Lat.); 53. plechtige belofte; 54. octopus; 55. deel (stuk); 56. grondsoort; 57. brandkast; 59. gazongewas; 60. iemand die nergens voor deugt; 62. plaats in Duitsland; 63. plaats in Noord-Holland; 66. landcode van Australië; 67. waadvogel; 69. voor (Lat.); 71. algemene ouderdomswet (afk.); 73. niet kapot; 74. vulkanisch product; 75. bagger; 78. dierengeluid; 80. steen; 82. boksterm (afk.); 85. radon (scheik. afk.).

CADEAUABONNEMENT Stopt automatisch

€ 31,95

Verras je buurvrouw, beste vriend of jezelf met een Boekenpost cadeau-abonnement! Voor slechts € 31,95 ontvangt iemand (of jij) een jaar lang Boekenpost magazine (6 nummers). Het cadeau-abonnement stopt automatisch. b o e k & l e z e r - 2 02 1 B o e k e n p ost 1 72

Ga naar www.boekenpost.nl of bel 072 531 49 78 42

€29,90

3 delen in cassette

Nieuwe roman van David Leavitt, auteur van onder andere De Indische klerk en De verloren taal der kranen.

Debuutroman. Raaf is het verhaal over de grenzeloze relatie tussen een zoon en zijn moeder. In compact en humoristisch proza weet Roos Vlogman feilloos de vinger op de zere plek te leggen, waardoor je je steeds afvraagt: kun je werkelijk loskomen van waar je vandaan komt?

€24,50

Debuut van illustrator Isa Grütter waarin ze de weinig bescheiden taak op zich neemt de eerste schetsen voor de mens op te tekenen.

€22,50

€17,50

Een comedy of manners over het Trump-tijdperk

Lezen is gezond www.deharmonie.nl