Boekblad Magazine 4 2023

BOEK&Lezer

Uitgevers storten zich op audio

De speelse kant van W.F. Hermans

Literaire duizendpoten: agenten en managers

Sacha Bronwasser:

‘Als schrijver moet je soms genadeloos zijn’

Alle verhalen van Tom Poes en heer Bommel zoals zij oorsponkelijk in de dagbladen verschenen, nu als facimile

Vijfenveertig jaar lang schreef en tekende Marten Toonder, samen met zijn medewerkers, voor de kranten elke dag een nieuwe aflevering van de belevenissen van deze helden. Slechts weinigen is het gelukt om al die oorspronkelijke afleveringen uit de dagbladen bijeen te krijgen. In september 2023 verschijnen, bij voldoende belangstelling, alle 12.000 dagafleveringen en dus alle 177 verhalen van Tom Poes en heer Olivier B. Bommel ongewijzigd in boekvorm, in een reeks van 40 delen. Alle afleveringen worden in facsimile perfect in kleur gereproduceerd, gekozen uit de beste gevonden kranten. De oplage van de reeks van 40 delen (met gemiddeld 160 bladzijden per deel) wordt beperkt tot 200 series, bedoeld voor de werkelijk geïnteresseerde Bommel-liefhebbers. De prijs is vooralsnog gesteld op € 425 voor de gehele reeks, inclusief verzendkosten.

De leden van de MTVC – de vereniging van liefhebbers en verzamelaars van het werk van Marten Toonder –ontvingen in juni 2022 als extra het voorbeeldexemplaar deel 18 van Tom Poes en heer Bommel in facsimile, zodat zij kunnen beoordelen hoe de 40 delen eruit gaan zien. Wordt lid van de MTVC vanaf 2022 en ontvang ook een exemplaar. Email naar: dorknoper@toondertijd.nl .

Wie deze reeks wenst te ontvangen, kan dat doorgeven door Uitgeverij Panda een email te sturen onder vermelding van: ‘Tom Poes in facsimile’. Vermeld dan ook duidelijk uw naam en adres. In september, wanneer de gehele reeks gedrukt en gebonden is, ontvangt men een betalingsverzoek en na ontvangst van de betaling, sturen wij alle 40 delen in één keer toe.

Een uitgave van Uitgeverij Panda bv, Antonie Heinsiusstraat 21A, 2582 VR ’s-Gravenhage, in samenwerking met het Haagsch Bommel Genootschap.

Email: uitgeverij.panda@gmail.com / Telefoon: 06 22672962 of 070-363 59 51

&

- 2023

Handelsregister Haaglanden: 27136575 / BTW-nr: 8006.19.377.B01

INBRENG GEVRAAGD VOOR ONZE KOMENDE KUNST, ANTIEK, JUWELEN, ZILVER EN AZIATICA VEILING

5, 6 EN 7 SEPTEMBER 2023

Voor deze bijzondere veiling hebben we reeds fraaie collecties binnengekregen, zoals zeer zeldzaam 17e en 18e eeuws Hollands zilver, verzamelingen met gouden munten, vintage herenhorloges, zakhorloges, juwelen en streeksieraden. Bijzonder wordt ook weer onze sessie met klokken en uurwerken, kunst en antiek. En uiteraard 1 van onze bekende specialiteiten, Chinees porselein en Aziatica, verdeeld over 6 sessies in 2 dagen.

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN

Wilt u 1 of meerdere items inbrengen voor deze zeer bijzondere veiling, dan is dat mogelijk, neemt u hiervoor contact met ons op via onderstaand telefoonnummer of emailadres. U betaalt 0% inbrengcommssie, dus u krijgt 100% hamerprijs uitbetaald, minus € 15 kavelgeld. Wordt een kavel van u verkocht voor € 20.000, dan ontvangt u maar liefst € 19.985!

catalogi en Dat kunnen we. Als geen ander.

High-Tech Offset volgens Veldhuis Media

We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten. Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.

Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.

Colofon

Boek & Lezer is een gezamenlijke uitgave van Boekblad en Boekenpost, verschijnend als juli/augustusnummer 2022 van beide titels.

Uitgever: Vincent van de Vrede

Hoofdredactie: Vincent van de Vrede en Frank Hockx

E redactie@boekblad.nl/info@boekenpost.nl

Vormgeving: Jan Scholtus

Druk: Veldhuis Media – Meppel

Medewerkers aan dit nummer: Roelke Aalderink, Sjoerd Agterhof, Janny Beima, Maarten Dessing, Inge Drewes, Ad van Dun, Anthoni Fierloos, Wim Hazeu, René Hesselink, Constantijn Hoffscholte, Wim Huijser, Peter IJsenbrant, Jesse Keff, Ton Kok, Maaike Kramer, Marlene Lunter, Wytske Roodbergen, Casper Schuckink Kool, Truusje VroolandLöb, Marjoleine Wolf, Willy Wouters, Judith Zeeman.

Coverfoto

Bert Wisse

Abonnementen Boekenpost (6 nummers):

Nederland € 41,95 (1ste jaar € 34,95).

Europa: € 50,95.

Losse nummers: € 7,95

Meer informatie: www.boekenpost.nl

Abonnementen Boekblad: Kijk voor de diverse abonnementsvormen op www.boekblad.nl/ abonneren. Prijzen op de site zijn exclusief BTW. Boekblad is niet verkrijgbaar in de losse verkoop.

Uitgeverij en klantenservice: Stip Media

Louise de Colignystraat 15

1814 JA Alkmaar

T: 072-531 49 78 (ma t/m do 13-16 uur)

E: administratie@stipmedia.nl

I: www.stipmedia.nl

Adreswijzigingen en opzeggingen

Uw adreswijziging of opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te zijn doorgegeven aan onze klantenservice.

ISSN

Boekblad: 1586-2897

Boekenpost: 0928-4230

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen. De uitgever heeft ernaar gestreefd om de rechten betreffende illustraties te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich richten tot de uitgever.

Luisteren

In deze vierde gezamenlijke zomerspecial van Boekblad en Boekenpost is ‘Luisteren’ een belangrijk begrip. Ten eerste omdat zich ontwikkelingen voordoen in de manier waarop mensen verhalen ‘consumeren’. Dat gebeurt in toenemende mate via luisterboeken en podcasts. Niet verwonderlijk dat uitgeverijen daarop inspelen en de grote concerns de productie en distributie van ‘audio’ geheel of gedeeltelijk in eigen hand nemen. ‘Als je als uitgever toekomstbestendig wilt zijn, moet je verhalen ook op andere manieren vertellen’, zegt Hedi de Vree van VBK in het artikel over de experimenteerdrift van uitgevers op audiogebied. Om daarbij zelf te constateren dat dit ‘toekomstige’ in feite teruggrijpt op de manier waarop verhalen in het tijdperk voor het boek werden verteld: mondeling.

De titel van de roman van Sacha Bronwasser die centraal staat in ons leesclubdossier, Luister, geeft aan dat iemand een verhaal te horen krijgt, toegesproken wordt. Maar in dit boek draait het ook om kijken en zien (en het verschil daartussen) en vastleggen in beeld en op schrift. Het is een rijke roman waar leesclubs een boeiend gesprek over kunnen hebben. En een die we vast gaan terugzien op de shortlists van literaire prijzen.

Een gesprek in een leesclub veronderstelt ook dat je naar elkaar luistert. Dat is zeker van belang als het om gevoelige thema’s gaat, zoals die aan de orde komen in de ‘Educate Yourself-leesclub’ van de eigenzinnige boekhandel Bosch&De Jong in Rotterdam die op een bijzondere locatie behoorlijk succesvol is. En misschien ‘succes’ ook wel anders definieert.

Zo zijn er wat lijntjes te trekken in dit nummer waarbij we nog heel wat onbenoemd laten. Maar er moet wat te ontdekken overblijven, dus we nodigen u graag uit verder te bladeren. En we wensen u uiteraard een zomer met mooie verhalen, in druk, als audioboek, e-book, podcast of welke vorm dan ook.

Vincent van de Vrede

Hoofdredacteur Boekblad

Frank Hockx

Hoofdredacteur Boekenpost

Rectificaties Boekblad nummer 3

In het vorige nummer van Boekblad was in de rubriek ‘Over het nieuws’ een verkeerde foto afgedrukt bij de bijdrage van Irene Kunst. Hierbij het juiste portret.

Bij het interview met Oswald Schwirtz in dat nummer ontbrak de naam van de fotograaf. De foto’s bij het artikel zijn gemaakt door Ivo van der Bent.

18 De speelse kant van W.F. Hermans

Inhoud

ARTIKELEN

8 Uitgevers investeren in luisterboeken en podcasts

‘Audio is een logische keuze’

22 Klassieker

Thomas Heerma van Voss leest Bleek vuur

29 Leesclubdossier

Sacha Bronwasser – Luister

24

Literaire duizendpoten: agenten en managers

44

Bosch&De Jong: boekverkopers in een versmarkt

50

KinderBoekenHuis

Winsum: schatkamer vol ‘heimweeboeken’

38 Boeken op een voetstuk

Francesco Petrarca in Arezzo

48 Boekverkoper schrijft

Marjoleine Wolf: Het ‘nieuwe normaal’

56 Rare books | Rare boeken

‘Hoe raarder en raarder’, riep Alice

EN VERDER

14 De collectie: Het optreedkostuum van Johnny van Doorn

17 Wim Hazeu – Op Boekenspoor: De brieven van Gerard Reve

37 Winkeldagboek

40 Boekverkopers lezen

42 26e Dordtse Boekenmarkt

43 43 Vertalershuis Amsterdam weer open / Leesclubtip: De verre voortijd van Sebastian Barry

53 Wim Huijser – Lopen in Luiletterland: Het grote gebeuren

58 Ton Kok vertelt

60 Puzzeltijd

FOTO Rob C. Croes, Nationaal Archief / Anefo

Uitgevers experimenteren volop met luisterboeken en podcasts

‘Audio is een logische keuze’

In house studio’s, een streamingdienst, eigen podcasts – algemene uitgeverijen, met name de grote concerns, hebben hun investeringen in audio de afgelopen jaren flink opgevoerd.

Waarom? En wat leveren die investeringen op? ‘Als je als uitgever toekomstbestendig wilt zijn, moet je verhalen ook op een andere manier vertellen.’

Tekst Maarten Dessing

Regiekamer in de eigen studio van WPG.

Zijn luisterboeken al winstgevend? Esther van Dijk, uitgever audio van Singel Uitgeverijen, aarzelt geen seconde. ‘Zeker.’ Natuurlijk verschilt het per boek. ‘Sommige titels hebben de investering na zeven jaar nog niet terugverdiend. Maar voor bepaalde genres is er een groot publiek zoals thrillers en romance. En in sommige gevallen stijgt het succes van het luisterboek zelfs uit boven de verkoop van het fysieke boek. Soms misschien ook ten koste ervan, maar ik denk dat dat verwaarloosbaar is en het grotendeels andere mensen bereikt.’

Ze staat niet alleen met deze mening. ‘Onze audioomzet groeit elk jaar’, zegt Anne Hoogeveen, account manager digitaal van Overamstel. ‘Romans en thrillers gaan het allerbest. Maar we hebben bij elk imprint mooie uitschieters naar boven.’ En eigenlijk valt, als je maar geduld hebt, aan bijna iedere titel geld te verdienen. ‘Het draait in deze markt niet alleen om bestsellers maken van de nieuwste titels. De backlist is net zo belangrijk. De verkoop daarvan kun je goed beïnvloeden door een luisterboek bijvoorbeeld een keer een andere cover te geven.’

boek, is dan ook flink gestegen. Sommige titels zijn evident niet geschikt als audioboek, zoals een prentenboek. Van sommige vertaalde titels verbiedt de rechthebbende om een luisterversie in een all you can read-model onder te brengen en is een luisterboek, gezien de minieme markt voor losse downloads, niet rendabel te exploiteren. Sommige genres, zoals poëzie, kennen een te klein publiek. Maar de rest wordt tamelijk standaard ingesproken.

In de praktijk betekent het dat grote uitgeverijen circa de helft van alle nieuwe titels ook als luisterboek uitbrengen. Bij Singel Uitgeverijen 200 luisterboeken op 400 papieren boeken. Bij MeulenhoffBoekerij 90 titels op 200 papieren boeken. Bij WPG 350 tot 400 titels. En bij Overamstel zo’n 150 titels. Wel moet gezegd dat dat nog altijd inclusief het uitbrengen van de backlist is, al nadert de inhaalactie zijn einde.

Anne Hoogeveen

Juist het in Nederland dominante abonnementsmodel draagt bij aan het succes, vult projectleider Noora Lamers van WPG Audio aan. ‘Al onze titels staan op alle platforms. Als ze daar eenmaal zijn gevonden door de consument, is de bereidheid groot om te klikken op iets wat men nog niet kent. Je hebt al betaald, dus je hoeft niet te vrezen dat je een verkeerde aankoop doet.’ Mogelijk versterkt de prijsstijging van papieren boeken dit effect, maar dat weet Lamers niet.

Daarbij merkt ook zij dat luisterboeken echt een ander publiek aanspreken. ‘Luisterboeken zorgen voor groei omdat je ze aanbiedt op een plek waar je anders helemaal niet aanwezig bent: de telefoon. Daar wordt best wel op gelezen, maar: nieuws, nauwelijks boeken. Terwijl je er goed op kunt luisteren tijdens het wandelen of schoonmaken. Vooral jongeren die niet naar de boekhandel gaan, consumeren zo toch boeken.’

Eigen studio’s

Dit succes van luisterboeken verrast niemand meer. Het aantal luisteraars vertoont al jaren significante groeicijfers. Ook vorig jaar. Had in 2021 16 procent van alle Nederlanders ‘weleens een boek geluisterd’, in 2022 was dat 18 procent, zo blijkt uit het GfK-rapport Trends in digitale media. Het consumentenonderzoek van KVB Boekwerk laat zelfs hogere percentages zien. Daar luisterde in 2019 al 18 procent ‘weleens een boek’. In 2022 is dat gegroeid naar 22 procent. Het aantal titels dat wordt geproduceerd als luister-

‘Een deel doen we omdat we weten dat er veel pr voor die titel aankomt’, zegt Van Dijk. ‘Dat geeft het idee dat deze het ook goed doet binnen een abonnement. Zodat als een consument er op tv over hoort, hij zo nodig dezelfde avond nog aan een boek kan beginnen. Iets dergelijks geldt voor Vlaamse versies. Die willen we gewoon hebben voor als de markt daar aantrekt.’

Het bereik en aanbod van luisterboeken is daarmee zo volgroeid dat met name de grote concerns de afgelopen jaren een stap verder zijn gegaan. VBK en WPG hebben inmiddels eigen studio’s – VBK door eind 2021 Thinium over te nemen, WPG door een eigen studio met twee inspreekcabines en een podcaststudio in het hoofdkantoor in te richten. Daar neemt het alle mogelijke audio op, ook bijvoorbeeld de eigen radiocommercials.

Beide hebben ook geïnvesteerd in een eigen streamingdienst. Samen met Singel Uitgeverijen, maar ook kranten- en tijdschriftenuitgever DPG en Libris Blz. zijn ze mede-eigenaar van Fluister, dat rond de jaarwisseling live ging. Een platform dat zich wil onderscheiden door auteurs, journalisten, boekverkopers en andere deskundigen op te laten treden als curator. En er kan nog meer. Naast het op de markt brengen van luisterversies van titels die primair als papieren boek zijn gemaakt, zijn beide concerns gestart met het uitgeven van podcasts. VBK begon oktober 2021 met VBK Audiolab, onder welke vlag uitgever Hedi de Vree in 2022 en dit jaar twaalf producties maakt. WPG volgde een half jaar later met een podcasttak die onder leiding van Hester Siegersma tien titels heeft geproduceerd.

Ondanks de groei en investeringen vinden de verschillende audio-uitgevers deze markt nog niet uitgekristal-

(Overamstel):

‘Onze audio-omzet groeit elk jaar’

liseerd. Neem alleen al de productie. De kosten voor een luisterboek zijn niet gedaald ook al worden er véél meer gemaakt. Het is nog steeds circa 1000 euro voor 100 pagina’s tekst, aldus Van Dijk van Singel. Mogelijk komt dat doordat er weinig studio’s actief zijn. ‘Er is nog geen serieuze marktwerking’, vindt adjunct-uitgever Roselinde Bouman van Meulenhoff Boekerij. ‘Al breidt het aantal studio’s waarmee we samenwerken wel uit.’

Ligt het dan voor de hand om, net als WPG, een studio in huis te hebben? Van Dijk gelooft niet dat dat een gezonde investering is. ‘Je moet al gauw een paar mensen extra aannemen, zoals technici en planners. Dan moet je zó veel producties doen om uit te komen. En wij nemen liever af bij meerdere studio’s, zodat je bij elkaar een veel groter netwerk en meer expertise hebt. De een heeft een diverser netwerk, de ander heeft juist op korte termijn een gaatje. Zo kun je steeds een goede afweging maken. Alleen als je ook podcasts doet, is een eigen studio misschien wijzer.’

De opkomst van AI (kunstmatige intelligentie) kan de productie in theorie wel goedkoper maken. Vergelijk een stem uploaden versus een inspreker aan het werk zetten, inclusief het regisseren, corrigeren en editen van de opname. Een consument zou bovendien voor hij op play drukt, zelf kunnen kiezen tussen, zeg, een voorleesstem met een Friese tongval of die van een Vlaamse jonge vrouw. Kunstmatige intelligentie ontwikkelt zich zo stormachtig dat het moment nabij kan zijn. Maar Bouman gelooft er niet in. ‘Je wilt dat iemand jou het verhaal voorleest, met de juiste intonatie en verschillende stemmen. Het is de verre toekomst dat een gerobotiseerde stem dat goed genoeg kan. En mensen luisteren ook op favoriete voorlezers. Zoals je een film probeert omdat het de nieuwe Leonardo DiCaprio is, luister je opeens een thriller of literaire klassieker omdat die is ingesproken door Sander de Heer, Jan Meng of Charlotte Lap.’

Platforms

Het aantal aanbieders van audiotitels in Nederland is wel gegroeid. De tijd dat Storytel de concurrentie overvleugelde is voorbij. Het platform is nog altijd de grootste: 13 procent van de Nederlanders had in 2022 Storytel gebruikt voor de consumptie van e- en audioboeken, volgens Trends in digitale media. Gevolgd door de bibliotheek en Bol/Kobo. Maar ook Nextory, Bookbeat, Fluister en zelfs aanbieders zonder Nederlandstalig aanbod timmeren aan de weg. Ondanks het identieke assortiment, op de originals van ieder platform na, vullen ze elkaar goed aan. Kijk maar naar de top 10-en per aanbieder. ‘Steeds meer

aanbieders betekent simpelweg: meer mogelijkheden voor onze titels’, zegt Hoogeveen van Overamstel. ‘Elk platform bereikt weer andere doelgroepen. De kunst is om deze allemaal zo goed mogelijk te bereiken met de juiste luisterboeken.’

En toch is ook het spectrum lang niet uitgekristalliseerd. Zo heeft Audible een ‘token-model’: voor een vast bedrag per maand kun je een titel naar keuze aanschaffen. Waarom zou dat niet ook in Nederland kunnen aanslaan? Van Dijk ziet er wel wat in. ‘Het nadeel van all you can read is het gebrek aan prijsperceptie. Niemand realiseert zich hoeveel een luisterboek waard is. Als je 10 euro betaalt, waarmee je ook een luisterboek van 30 euro kunt kopen, wél.’

Daarbij is de markt nog enorm in beweging. Storytel heeft in Zweden het aantal minuten per maand gemaximeerd. Zal dat ook hier gebeuren? De Amerikaanse Big Five-uitgevers ziet Bouman nog wel met een eigen platform komen – en dan ook in Nederland. En steeds meer partijen bundelen het aanbod. Luisterboeken en podcasts, zoals Podimo en Fluister. Of e-boeken en luisterboeken, zoals meerdere platforms. Of audioverhalen met muziek, zoals Spotify.

De samenwerking van uitgevers met al deze partijen verloopt harmonieus. Omdat de luisterboekenmarkt nog altijd groeit en iedereen daarvan profiteert, ligt de focus nog altijd meer op het gezamenlijk vergroten van de totaalomzet dan op een strijd om wie welk percentage van iedere geluisterde titel binnenhaalt. Anders dan bij verkoopgesprekken met verkopers van het fysieke boek gaat het nooit om inkoopkortingen en marketingbijdragen. Maar om: welke acties doen we samen?

‘Het grote verschil met reguliere aanbiedingsgesprekken is dat je niets naar binnen hoeft te praten’, vertelt Lamers van WPG. ‘Het gaat over: welke titels lopen bij jullie goed, hebben wij iets wat daarop lijkt, hoe kunnen we die zichtbaar maken in jullie nieuwsbrieven of op de homepage. Je bent echt samen bezig om het aantal abonnees van het platform te vergroten, waar je allebei automatisch van profiteert.’

‘Het is prettig samenwerken’, vindt ook Van Dijk van Singel. ‘Je moet vooral zorgen dat je op de hoogte bent van elkaars plannen. Wij van de thema’s op hun planning, zij van onze verschijningskalender. Ook als een titel van ons een prijs wint, moet je dat meteen doorgeven. Je moet wel een ongelooflijk grote fondskennis hebben. Je moet eigenlijk alles weten. Als Storytel voor de campagne Movember vraagt om omslagen met snorren, moet je ook iets kunnen vinden.’

Pas als de markt verzadigd raakt, kan ze zich voorstel-

Het recent gelanceerde Fluister, eigendom van onder andere VBK, WPG en Singel Uitgeverijen.

len dat uitgevers geld moeten betalen om ‘luisterboek van de maand’ te worden of bovenaan tiplijsten te worden gezet. Nu is de behoefte van retailers aan content nog groter dan de behoefte van uitgevers om een afzetkanaal en goede zichtbaarheid op dat kanaal te vinden. ‘En wanneer dat wel gebeurt? Dat duurt nog jaren. Al zijn er nu regelmatig titels enige tijd exclusief op één platform.’

Bouman van MeulenhoffBoekerij ziet daarentegen ‘online retailers goed kijken naar wat in de fysieke retail gebeurt. Zoals je in winkels betaalt om torentip te worden of in de etalage te liggen, kun je met een e-tailer in gesprek over een banner of een plek op de homepage. Of je maakt een licentiedeal voor een aantal minder bekende auteurs in ruil voor twee maanden exclusief die ene nieuwe grote titel. Dat is zeker een teken van volwassenwording van de online markt.’

Met alle aanbieders wordt ook geëxperimenteerd met de inhoud. Want zoals Bouman zegt: ‘Anders dan de e-boeklezer hebben we de typische luisteraar in Nederland nog niet in kaart. Je ziet internationaal wel subgenres komen bovendrijven – zoals cosy crime in Engeland en Duitsland – juist omdat je zulke verhalen goed kunt bingen tijdens het afwassen zonder dat je je iedere seconde moet concentreren. Maar veel weten we in Nederland nog niet.’

En dus is er bij Meulenhoff Boekerij genoeg ruimte voor experiment: ‘Onze Amerikaanse auteur Dan Karaty spreekt zijn If I’m being honest zelf in. In het Engels dus, en er komt geen Nederlandse versie. Wat gaat dat doen? Ook experimenteren we met boeken opgeknipt in delen met aan het eind van elk deel een cliffhanger. Andersom brengen we een boekenserie van vier delen in samenwerking met een partner juist nagenoeg tegelijk.’

En deze uitgeverij is uiteraard de enige niet. ‘We brengen geregeld luisterboeken in serievorm uit’, zegt Hoogeveen. ‘Een mooi voorbeeld is Box, het eerste deel in een serie van Camilla Läckberg & Henrik Fexeus. Voor die thriller van 600 pagina’s moet je twintig uur luisteren. Daar moet je wel even voor gaan zitten. Dus hebben we deze uitgebracht in delen, elke week een nieuw deel. Met zo’n groot succes dat we dat een jaar later hebben herhaald bij deel twee: Cultus.’

Podcasts

Tegen de achtergrond van platforms met een hele waaier aan audioproducten en aanhoudende experimenten met de verschijningsvorm is het logisch dat algemene uitgeverijen ook podcasts produceren. Dat vindt men in ieder geval bij WPG. ‘Auteurs die bij ons komen, hebben een verhaal te vertellen’, legt Siegersma uit. ‘Wij brengen die verhalen naar de wereld. Maar de vorm maakt niet meer uit. Ieder verhaal komt in een andere vorm het beste tot zijn recht.’

De Vree van VBK Audiolab onderschrijft dat. ‘Als je als uitgever toekomstbestendig wilt zijn, moet je verhalen ook op andere manieren vertellen. Audio is dan een lo-

Hester Siegersma (WPG): ‘Iedereen wil wel iets met podcasts’

gische keuze: verhalen werden in het tijdperk vóór het boek uitsluitend mondeling verteld. Bovendien past het begeleiden van auteurs in deze context naadloos in de organisatie. Hoe vertel je op de beste manier je verhaal – daar kan een redacteur bij uitstek bij helpen, ongeacht of het een boek of een podcast wordt.’

WPG en VBK hebben wel aparte podcastteams gevormd, maar beide werken nauw samen met de verschillende uitgeverijen. ‘Al hangt het een beetje af van de podcast zelf’, zegt Siegersma. ‘Onze podcast van Valentijn Hoogenkamp is gemaakt ter promotie van zijn boek. Thomas Rap deed daarom de redactie. Maar de podcast Wie het weet mag het zeggen die Belle Barbé en Iven Cudogham maken, staat los van hun boeken. Dan doen wij de redactie en spreken we alleen met de marketeers van WPG Kindermedia over het mogelijke bereik.’

Het VBK Audiolab werkt altijd nauw samen met een uitgeverij binnen het concern, vertelt De Vree. ‘Gezamenlijk denken we na over mogelijke onderwerpen en auteurs. Wie is Poetin? is bijvoorbeeld ontstaan in gesprek met de redactie en marketing van Atlas Contact. De oorlog was begonnen en bij de uitgeverij kwam de vraag: kunnen we een podcast over Poetin doen?

Vanuit die brainstorm ontstond het concept, maar ook het sounddesign, de klank en toon. Ook Thinium dacht over die aspecten mee.’

Het enthousiasme dat beiden ontmoeten, bewijst voor hen dat ze op de juiste weg zitten. Ten eerste bij auteurs. ‘Het nieuws verspreidt zich heel snel en iedereen wil wel iets met podcasts. Ik krijg wekelijks voorstellen in mijn mail’, zegt Siegersma. ‘Auteurs zien dat wij vernieuwend bezig zijn’, vult De

Vree aan. ‘Dat we volwaardige audioproducties creëren met een eigen bestaansrecht en niet alleen maar iets maken ter promotie van een boek. Dat inspireert ze om mee te werken.’

Binnen de bedrijven is het niet anders. ‘Ik zie bij redacteuren en marketeers veel energie om voor een heel ander product aan de slag te gaan,’ legt De Vree uit. ‘Al is het óók wennen. We zijn tot nu toe boekenmakers geweest, nu moet iedereen leren denken in audio. Hoe een verhaal overkomt als je ernaar luistert. Of een idee geschikt is om voor meerdere afleveringen interessant te blijven. Hoe je iets kunt opknippen in afleveringen.’

Beide concerns kunnen een dik jaar na de start de eerste successen claimen. ‘Gonzo van Merel Westrik en Frans Lomans, dat we samen met Corti Media maken, is meteen door het dak gegaan: 50.000 luisteraars per aflevering’, somt Siegersma op. ‘Wat ik vandaag weet trekt 5000 luisteraars per aflevering. En de pas gelanceerde podcast De Vrouw Met Duizend Gezichten van Lex Noteboom zat na twee weken al op 65.000 streams.’

VBK Audiolab heeft de podcast van De Zoete Zusjes – die al meer dan twee miljoen keer is beluisterd. ‘Al drukken kinderen misschien veel op repeat’, nuanceert De Vree. Ook trots is ze op het helemaal zelf ontwikkelde Wie is Poetin? ‘Niemand wist toen we begonnen wie host Simon Dikker Hupkes is [redacteur van Atlas Contact, md] en toch is die ruim 600.000 keer beluisterd. Daarmee zaten we in de top 1 of 2 procent van 2022. Het vervolg Wie is Rutte? is net zo populair.’

Zulke aantallen geven voldoende vertrouwen om door te gaan. ‘Maar rendabel is het nog niet’, erkent Sie-

gersma. ‘Ook Gonzo niet. Het begint te lopen, maar we moeten nog meer shows maken. Bij elke show heb je minstens 40.000 luisteraars nodig om adverteerders tussen de 3000 en 4000 euro per aflevering te vragen. Maar als er een boek aan verbonden is, benaderen we het als een geheel: met alle afgeleide producten bij elkaar opgeteld moet je onderaan de streep zwarte cijfers schrijven.’

De podcasts leveren in ieder geval genoeg op om te blijven investeren voor de toekomst, vinden de betrokken. Er staan nu al podcasts achter een paywall – bij Podimo. Het aantal Nederlanders dat bereid is om

daarvoor 5 euro per maand te betalen, zal groeien. Net als de interesse van adverteerders. Daarbij moet niet vergeten worden dat podcasts ook de populariteit van de auteurs die eraan meewerken, een boost kunnen geven – en dus wat ze doen voor de verkoop van hun boeken, al is dat moeilijk te meten.

Verdienmodel

Toch blijven andere uitgeverijen vooralsnog afwachtend als het gaat om zelf podcasts maken. ‘Natuurlijk zien wij de toegevoegde waarde’, zegt Bouman. ‘Meerdere van onze auteurs hebben ook succesvolle podcasts, zoals Aaf Brandt Corstius, Marcel van Roosmalen en Isa Hoes. Maar we denken ook: schoenmaker blijf bij je leest. Podcasts maken is – net als boeken maken – een vak, dat doe je er niet “even bij”. Dan zoeken we liever professionele podcastmakers als partner. Ook hebben podcasts nog geen duidelijk verdienmodel.’

Het is ook moeilijk om het precies goed te doen, vindt zij. ‘Een verhalende podcast moet narratief genoeg zijn, niet overkomen als reclame en tóch effect hebben op verkoop. Laura H. was een goed voorbeeld.

Hedi de Vree (VBK):

Die podcast stond op zichzelf, vulde het boek aan en nodigde uit om het te gaan lezen. Maar ik hoor ook genoeg podcasts die dezelfde inhoud hebben. Wat bereik je dan? Als je ook meeweegt dat de productie nog duurder is dan van een luisterboek.’

Dat wil echter niet zeggen dat Meulenhoff Boekerij nooit aan podcasts begint. Net als Singel of Overamstel oriënteert het bedrijf zich wel degelijk op de mogelijkheden. ‘Je moet focussen op waar je goed in bent. Daarom koppelen wij onze auteurs liever aan de juiste partners’, zegt ook Van Dijk van Singel. ‘Maar je moet wel goed blijven nadenken waar een auteur zichtbaar moet zijn. Wat is zinvol om te doen? Wat niet? En dat verandert tegenwoordig zó snel.’ 

Dit artikel is tot stand gekomen met steun van de KVB.

‘We zijn tot nu toe boekenmakers geweest, nu moet iedereen leren denken in audio’

De collectie Op deze pagina’s presenteert het Literatuurmuseum in Den Haag bijzondere voorwerpen uit de collectie.

Het optreedkostuum van Johnny van Doorn

Tekst Maaike Kramer

an Doorn draagt het pak als hij als Johnny the Selfkicker de Nederlandse podia onveilig maakt met zijn opzwepende performances, waarbij hij de controle compleet kan kwijtraken. Het wordt voor hem gemaakt door beeldend kunstenaar Madelon Vriesendorp rond het uitkomen van zijn tweede bundel De heilige huichelaar (1968), als regisseur Henk Meulman een korte film van de voordracht wil maken. Het pak is ook te zien op de cover van zijn lp Eureka, het ei van Columbus (1969).

Met een knal komt Van Doorn in 1966 de letteren binnen als hij tijdens de manifestatie ‘Poëzie in Carré’ als Johnny the Selfkicker gedichten voordraagt over seks, drugs en rock-’n-roll. Ook treedt The Selfkicker op in het voorprogramma van The Pretty Things, met zijn voordracht ‘Een magistrale, stralende zon’, die het hoofdprogramma in de schaduw stelt, zo wil de legende. In de autobiografische verhalenbundel De geest moet waaien (1977) vertelt Van Doorn hoe hij bij zichzelf het talent ont-

dekt dat hem als The Selfkicker beroemd zal maken: ‘Een mitraillade van klanken schoot uit mijn keel in een moordend ritme’. Later matigt Van Doorn zijn toon en wordt hij de chaos meester, in elk geval op papier. Hij verandert van woeste podiumpoëet in een schrijver van kaal en effectief proza. 

Het pak van Johnny van Doorn is vanaf juli te zien in de Galerij van het Literatuurmuseum in Den Haag. Meer weten over The Selfkicker? Ga dan naar het online museum LiteratuurLab op Literatuurmuseum.nl en bekijk in de online schrijversgalerij twee portretten van hem en lees het artikel dat curator Joost Oomen over hem en zijn optreedkostuum schreef.

Marketing en poëzie? Ook een dichter kan opvallen met zowel zijn optreden als verschijning. Johnny van Doorn deed dat zonder terughoudendheid, daarvan getuigt het uitbundig, goudkleurig en van glitters voorzien kostuum dat bewaard wordt in het Literatuurmuseum.

Wim Hazeu

Biograaf Wim Hazeu in het voetspoor van schrijvers en dichters.

De brieven van Gerard Reve

Uit mijn uitgeversverleden duikt in mijn dromen regelmatig Gerard Reve op. Het zijn verrassende ontmoetingen en gesprekken. Na het ontwaken suddert de droom nog even door. Het verschil tussen droom en werkelijkheid is vaak onduidelijk. Was het nu in de droom dat Gerard mij bij het ontbijt begroette met de leus: ‘Arbeiders, vecht voor uw auto. Stem VVD’, of zei hij dat werkelijk tijdens een van mijn bezoeken aan hem in zijn Franse of Engelse woning? Ik weet wel zeker dat hij in mijn aanwezigheid zijn waarzeggende vriendin Josine Meyer opbelde om haar te vragen wat zij vond van het plan om een nieuwe auto te kopen. Zij adviseerde hem dat nog niet te doen. ‘Wacht nog maar drie maanden.’ We reden na dat korte onderhoud in de oude auto naar de markt van Montélimar. Reves partner Joop, alias Matroos Vos, verweet Gerard dat het regende. ‘Ik ben God niet’, antwoordde Gerard. Of Gerard de waarheid sprak, werd door Joop betwijfeld.

‘Toen uitgever Geert van Oorschot hoorde over deze uitgave, dreigde hij met een proces. Hij had ooit het contract met Gerard gesloten voor een boek met die titel’

Ik lees bij tijd en wijle in de ruim honderd brieven van Gerard aan mij. Ze bevatten aardige verhalen over bijvoorbeeld het ontstaan van de novelle De vierde man, die door de boekenweekcommissie geweigerd werd vanwege homo-erotische passages. Gerard schreef de novelle in vroege ochtenduren, toen ik een aantal dagen bij hem in Le Poët-Laval was. Ik mocht dezelfde dag bladzij na bladzij – de inkt van de regels was maar net opgedroogd – lezen en van commentaar voorzien. Even aardig vind ik de brieven over de roman Moeder En Zoon (Elsevier Manteau, 1980).

In mijn exemplaar schreef Gerard: ‘Voor Wim Hazeu, in dank voor heel veel. Amsterdam, 12.9.1980’. De eerste titel was Wat ik Geloof, maar werd door Gerard gewijzigd in Het Boek van het Violet en van de Dood. Hij had eerder gezegd dat zijn belangrijkste roman deze ‘mythische’ titel moest dragen. Toen uitgever Geert van Oorschot hoorde over deze uitgave, dreigde hij met een proces. Hij had ooit het contract met Gerard gesloten voor een boek met die titel. Titel en manus-

cript moest ik onmiddellijk aan hem afstaan. Ik trok mij van dit dreigement niets aan. Immers, de titel en de inhoud van een boek zijn het onvervreemdbaar bezit van de schrijver, en niet van een uitgever. De directie van uitgeverij Elsevier, waar ik toen werkte, raadpleegde voor de zekerheid mevrouw D.W.F. Verkade, expert op het gebied van het auteursrecht. Nadat zij mij gelijk had gegeven, verspreidde ik de dummy van Het Boek van het Violet en van de Dood. Enkele weken later moest ik toch bakzeil halen, toen Gerard mij schreef dat hij geen ‘opspraak’ met zijn vroegere uitgever wilde hebben. Over deze gewijzigde houding is te lezen in Gerard Reve/Geert van Oorschot: Briefwisseling 1951-1987 (Van Oorschot, 2005). Gerard legde mij vervolgens enkele vervangende titels voor. Wij kozen voor Moeder En Zoon

Veel later, in 1996, verscheen bij uitgeverij Veen een roman onder de afgeslankte titel Het Boek Van Violet En Dood. De werktitel van deze ‘wereldroman’ was Een Zondagskind. Met als mogelijke tweede titel Boek van Violet En Dood. In Moedig Voorwaarts. Brieven aan Bert en Netty de Groot 1974-1997 (2007, een jaar na Gerards dood) las ik, dat volgens Gerard een titel geen aanstoot mocht geven: ‘zoals Seks in Bomen: dat loopt één week hard, en dan is het voorbij’. In de verantwoording van dit brievenboek schreef bezorger Nop Maas dat ‘op verzoek van de auteursrechthebbenden’ in een aantal gevallen een naam of adres, of geldbedragen waren vervangen door drie sterretjes. Dus Rudy K. in plaats van Rudy Kousbroek, Peter van B. in plaats van Gerards bedevaartvriend Peter van Bergen en sterretjes in plaats van 50.000 gulden (Elsevier) en 10.000 gulden (Athenaeum), ‘wat voor mij reeds een zeer ruim burgermans jaarinkomen vormt’, aldus Gerard op 20 december 1975 aan Bert de Groot. Gerards brieven aan mij wachten nog op publicatie. De beslissing ligt bij ‘de auteursrechthebbende’. 

Foto: Lilianne Vloet

boek & lezer - 2023

Levendig portret van veelzijdig schrijver-kunstenaar

De speelse kant van W.F. Hermans

Van en over Willem Frederik Hermans leken we eigenlijk alles al te weten. Zijn Volledige Werken verschenen in 24 delen. En behalve dat twee biografen zich over zijn leven en werk bogen, verschenen er sinds zijn dood verschillende proefschriften en talloze andere studies en artikelen. Desondanks kon er opnieuw een rijke en verrassend speelse documentaire aan de grote schrijver worden gewijd.

Het is een jaar of tien geleden dat ik voor onderzoek het ‘Muzeum voor Kleine Kurioziteiten’ van de Vlaamse schrijver-dichter Gust Gils in het Letterenhuis in Antwerpen bezocht. Ik wist niet goed wat me in dit museum te wachten zou staan, maar uiteindelijk bleek de bonte verzameling collages, objecten, foto’s en andere parafernalia, voornamelijk daterend uit de tweede helft van de jaren vijftig, de bescheiden omvang te hebben van een zevental archiefdozen waarvan de inhoud vermoedelijk al jaren geen daglicht meer had gezien. Het werd op een karretje de studiezaal in gereden, waarna mijn opgravingen konden beginnen.

Gust Gils had als conservator collega-schrijvers opgeroepen

‘kurioziteiten’ in te zenden, zo klein en ‘2-dimensionaal mogelijk’. Op

30 januari 1956 antwoordde Willem Frederik Hermans (WFH) aan Gils: ‘Uw idee […] wordt door mij begroet met luid handgeklap. Bovendien ben ik zeer gevoelig voor Uw eervolle uitnodiging erin plaats te nemen.’ Het zou nog een paar jaar duren voor Gils voor het eerst

zijn grote voorbeeld als schrijvercollagemaker ontmoette. Vanaf dat moment groeide de vriendschap tussen de twee uit tot een voor het leven.

Veel stof

Het ‘dossier Hermans’ in Gils’ curieuze museum bevat behalve brieven diverse collages, krantenknipsels, foto’s, ansichtkaarten, blikken doosjes met minuscule knipseltjes en de vulpen die Julien Weverbergh hem stuurde naar aanleiding van een stuk in Mandarijnen op zwavelzuur. Bij elkaar stuurde Hermans tussen 1955 en 1973 zo’n zestig brieven aan Gils. Hermansbiograaf Willem Otterspeer noemde de briefwisseling ‘een van de boeiendste uit het hele Hermansarchief’. Ze waren min of meer verwante geesten en minstens even speels. De nuchtere Hermans en de meer filosofisch ingestelde Gils verstonden elkaar vooral waar het literair-surrealistische experimenten betrof. Hermans toverde zijn postpakketten aan ‘de goede Gust’ soms om tot complete readymades. Bepaald curieus is bijvoor-

beeld een doosje dat een vermaning bevat aan Hermans’ zoon Ruprecht. Aan Freddy de Vree, een andere vriend, verklaarde Hermans ooit een afkeer van doosjes te hebben. Veel mensen maakten doosjes of dingen die veel stof verzamelen. Ook collages hadden voor hem een nadeel, omdat ze dikwijls samengesteld waren ‘uit rotzooi, uit verkleurende drukken of papier dat niet houtvrij is en dat geel wordt, het eerste waar je dan aan denkt […]: laten we deze zaak maar naar de vuilnisbak brengen’.

Niet eerder gepubliceerd

Gelukkig bracht WFH alleen het hoognodige naar de vuilnisbak, waardoor Max Pam, Hans Renders en Piet Schreuders op basis van nooit eerder gepubliceerde brieven, foto’s en andere documenten uit het niet-openbare archiefHermans nu een nieuw en levendig portret van de veelzijdige schrijverkunstenaar hebben kunnen samenstellen: Het universum van Willem Frederik Hermans. Het omvangrijke boekwerk is vormgegeven door Schreuders en (onder auspiciën

Tekst Wim Huijser

van het Willem Frederik Hermans Instituut) ronduit schitterend uitgebracht door De Harmonie. In een chronologische opbouw van zijn geboortejaar 1921 tot en met 1995, het jaar van zijn overlijden, manifesteert zich een caleidoscoop aan verrassende onderwerpen, van Wim Hermans’ liefde voor de King Arthur-legende tot zijn vermeende laatste woorden. Ondanks het ‘bombardement aan publicaties’ is altijd een aspect van WFH onderbelicht gebleven, zo schrijven de auteurs-samenstellers in de Inleiding: ‘zijn speelse kant’. Onderwerpen die de schrijver interesseerden, mondden al gauw uit in ‘soms obsessieve interesse’, die schriftelijk moest worden vastgelegd. Het is echter pas dankzij de toestemming tot inzage in de tienduizenden persoonlijke documenten (waaronder zowel dertig strekkende meter aan brievenarchief als een collectie van circa 15.000 foto’s) die de samenstellers van dit boek hebben gekregen, dat zowel trouwe Hermans-liefhebbers als nieuwe generaties lezers daarvan kennis kunnen nemen. Uitgangspunt was dat alles wat erin staat niet eerder gepubliceerd mocht zijn. Om nog een paar liefhebberijen van Hermans te noemen: zijn zoektocht naar de geschiedenis van het eenrichtingsverkeer, zijn ervaringen met de vlaflip, zijn typemachineverzameling en diverse pogingen om te slagen als professioneel fotograaf. Maar ook serieuzere kwesties passeren de revue, zoals de ‘moord en/of zelfmoord’ op/van zijn oudere zus Corry, zijn gammele Wittgenstein-vertaling, de controverses met Gerard Reve en Harry Mulisch en de Weinrebkwestie.

Gezamenlijk werk

Pam, Renders en Schreuders verklaren in de ‘Inleiding’ dat zij gedrieën als auteur van het boek mogen worden aangemerkt. Alle drie bezochten zij wekelijks het

Briefkaart van Hermans aan Gust Gils.

Schenking van Hermans aan het Muzeum voor Kleine Kurioziteiten van Gust Gils. Van links naar rechts: Max Pam, Hans Renders en Piet Schreuders, samenstellers van Het universum van Willem Frederik Hermans.

archief-Hermans en eveneens gedrieën bekeken ze welke stukken om publicatie vroegen, waarna de teksten werden geschreven en becommentarieerd zonder deze afzonderlijk te ondertekenen. Ook stelden ze als gezamenlijk werk al eens de bundel Het motorzijspan van Willem Frederik Hermans

FOTO Wim Huijser

FOTO Wim Huijser

(2015) samen. Toch hebben alle drie een eigen verbinding met Hermans gehad. Zo interviewde biografiespecialist Hans Renders Hermans ooit over het surrealisme (in Het oog in ’t zeil 4 van 1987), kende grafisch ontwerper en uitgever Piet Schreuders Hermans als enthousiast medewerker aan De Poezenkrant en Furore en maakte hij samen met Freddy de Vree over hem eerder al De aardigste man ter wereld (2002). Journalist Max Pam interviewde Hermans in 1983 voor Maatstaf, maakte samen met Jan Bosdriesz in 2005 de film Willem Frederik Hermans. Een overgevoelige natuur en is de bezorger van Niet uit kwaadaardigheid, een bloemlezing uit het polemisch werk van Hermans. Want laten we ondanks zijn speelse kant niet vergeten dat Hermans ook een polemist met een bijzonder scherpe en vileine pen was, die hij gebruikte om zichzelf een weg te banen door de Nederlandse literatuur en ‘literaire kabouters, epigonen en tweederangs talenten’ op hun plaats te zetten.

Vinden, scheuren, knippen en plakken

Als biograaf van de Dordtse dichter C. Buddingh’ (1918-1985) wordt het mij nog altijd koud om het hart wanneer ik Hermans’ ongevraagd toegestuurde stuk voor NRC Handelsblad teruglees, waarin hij in september 1978 niet alleen het vierde deel dagboeken van Buddingh’ afserveerde, maar tegelijk moedwillig karaktermoord op hem pleegde. ‘Buddingh’ de cricketkoning’ luidt de titel van de collage die Hermans vijf jaar later maakte en waarin deze ‘koning’, die zelf ook een gedreven collage- en kastjesmaker was, op een heel verkeerd speelveld is beland. Op het knip- en plakwerk dat Hermans destijds in Parijs aan Hans Dütting liet zien, slaat hij met een golfstick in op een regen aan ballen: papier-

snippers uit een perforator. Het maakt onvermijdelijk nieuwsgierig naar het document dat daarvoor door de kunstenaar was geslachtofferd. Het is een van de collages uit de jaren zestig en tachtig die later werden opgenomen in Het hoedenparadijs. 40 collages (1991), waarvan een vijftiental werd geëxposeerd bij boekhandel Dekker van de Vegt in Nijmegen. Wie in 1963 intekende op de door de auteur zelf uitgegeven eerste editie van Mandarijnen op zwavelzuur kreeg als toegift zo’n door Hermans, met een ‘vriendelijke schaar’, vervaardigde collage. De meeste van deze ‘unicaten’ zijn verdwenen in het verzamelaarscircuit. Dat we er in het ‘Universum’ weer een aantal van terugzien, waaronder exemplaren waarvoor Hermans dankbaar gebruikmaakte van advertenties voor damesondergoed, is te danken aan het feit dat de schrijver er ook foto’s van maakte. ‘Figuratieve collages scheppen een nooit geziene droomwereld uit de brokstukken van een wereld waarop we uitgekeken waren’, schreef Hermans onder de kop ‘Vinden, scheuren, knippen en plakken’ in 1993 in Elsevier. Een van de merkwaardigste objecten uit

Twee liefdes van Hermans in één beeld gevangen: katten en fotografie.

het beeldend oeuvre van Hermans is volgens de samenstellers diens ‘collagekast’, waarvan de laden vermoedelijk al in de jaren vijftig werden beplakt en die op 31 augustus 2021 gedurende één dag werd tentoongesteld in Amsterdam. ‘Niemand kent de inhoud van de collagekast’, zo luidt het bijschrift, ‘want de sleutel is zoek’.

Kattenliefde

Hadden Willem Frederik Hermans en Kees Buddingh’ elkaar beter leren kennen dan tijdens de enkele terloopse ontmoetingen, dan zouden ze het behalve over hun beeldende hobby ongetwijfeld ook over katten hebben gehad. Een veel aangehaalde uitspraak van Hermans is immers dat de huid van een kat ruikt als ‘een pasgestoomde deken’. Hermans kon het weten want op menige foto drukt

hij zijn neus in een nekvel, zoals in die van kat Sebastiaan op een foto van Ed van der Elsken uit 1955. Het hoofdstuk ‘Een kattenchronologie’ in het ‘Universum’ is een ‘relaas vol zwervers, vondelingen, schurft, kapotte stoelen, gebroken kaken, vervoer per sinaasappelkist en geimproviseerde begrafenissen’, met hoofdrolspelers als Wollejan, Molletje, Balapoes, Cals, Patser en niet te vergeten Toetie (Flop), die in 1980 door Hermans zelf in de studeerkamer op de avenue Niel werd gefotografeerd en eerder al het omslag sierde van De liefde tussen mens en kat, de Literaire Boekenmaand-uitgave van de Bijenkorf in 1985. Toeties opvolger Koekje leeft, getekend door Franka van der Loo naar Hermans’ foto van de slapende kat, nog altijd voort als bronzen reliëf op de herdenkingssteen voor WFH (naar een ontwerp van Piet Schreuders) in de Nieuwe Kerk te Amsterdam.

Fotomodel

Fotografie was voor Hermans een constante liefde. In 1958 liet hij zich zelfs bij de Kamer van Koophandel registreren als ‘Persfotobedrijf W.F. Hermans’. Hij zakte echter voor het

verplichte examen. ‘Dit komt ervan’, schreef hij Gust Gils, ‘wanneer men in geordende rechtsstaten de middenstand gaat belasten met het afnemen van examens’. Als voormalig bladenmaker boeit mij natuurlijk het feit dat Hermans in 1986 rond de verschijning van zijn fotoboek Koningin Eenoog inging op de uitnodiging van Rupert van Woerkom, destijds hoofdredacteur van de glossy Elegance, om op Parijse locaties een modereportage te maken met het vermaarde fotomodel Linda Spierings. Naast bijzondere creaties van Chanel en Karl Lagerfeld leverde dat een reeks kleinbeeld-dia’s op die volgens Van Woerkom ‘wegens incidentele onscherpte’ beter tot hun recht kwamen in een zogenaamde portfolio-layout. Een omslagfoto zat er tot zijn spijt niet in omdat het model de lezer niet aankeek.

Merkwaardig genoeg is dat op de Elegance-cover die Schreuders construeerde wel het geval, en nog geslaagd ook. Al even verrassend tenslotte was het om te lezen dat mijn oud-collega Chris de Gier, die ik er overigens nooit over heb gehoord, Hermans in datzelfde jaar wist te verleiden om zichzelf te interviewen voor het lifestylemagazine Profile, dat werd toegezonden aan Audirijders. Dat gebeurde onder de titel ‘Hij en ik over grote schrijvers’ en leverde bovendien een mooi dubbelportret op van de Parijse fotograaf Stephan Speiser. ‘Het is de bedoeling dat hij in één shot u én als schrijver én als interviewer vastlegt’, schreef Chris. Hermans speelde als model het spel overtuigend mee. Of hij geen grafmonument wilde hebben, stelde hij in het interview zichzelf de vraag. Daar viel over na te denken, luidde het antwoord, mits voorzien van een bronzen beeldje van een slapende kat, met als onderschrift: ‘Zlaap zacht, baaz, dat doe ik ook. Zoals je weet kunnen katten de S niet zeggen […]’ 

ISBN 9789463361644.

Max Pam, Hans Renders, Piet Schreuders, Het universum van Willem Frederik Hermans. Uitgeverij De Harmonie, 452 pagina’s, € 49,50.

FOTO Stephan Speiser

Dubbelportret voor het ‘zelfinterview’ in de uitgave Profile.

Thomas Heerma van Voss leest Bleek vuur

geïnspireerd en met schrijf- en uitzoekingszin. Wekenlang verdiepte ik me in alles rondom dit geweldige, raadselachtige boek.

Bleek vuur (1962) draait om het gelijknamige gedicht van de fictieve dichter John Shade. Een gedicht bestaande uit 999 regels, in rijmende paren vijfvoetige jamben, opgedeeld in vier canto’s. Een en ander wordt ingeleid en van commentaar voorzien door dr. Charles Kinbote, een mogelijk krankzinnige collegawetenschapper die naast Shade en zijn vrouw komt wonen. Deze Kinbote heeft een wonderlijke kijk op de wereld – én op zichzelf. Uit het uitgebreide notenapparaat, dat origineel genoeg de kern vormt van de hele roman, blijkt dat hij meent dat hij de gevluchte koning van Zembla is, achternagezeten door moordenaar Gradus, die uiteindelijk per ongeluk de dichter doodschiet. Kinbote verzorgt na diens dood de uitgave van Bleek vuur. Dit is het verhaal kort samengevat. Het boek is ook het verslag van een mentale ontsporing – met een glimlach. Een verhaal over gekte, vanuit gekte, in een geniale vorm die jou als lezer en schrijver op scherp zet. Ook in Lolita laat Nabokov hoofdpersoon Humbert Humbert op een verwrongen manier de meest bizarre zaken goedpraten. Waanzin fascineerde Nabokov, blijkbaar.

‘Hoe vaak gebeurt het dat je na je vijfentwintigste, dertigste een boek leest dat je beeld van literatuur doet kantelen? Een boek dat overrompelt, net als toen je als jonge, onervaren lezer de magie van literatuur ontdekte? Mij overkwam dat zo’n twee jaar geleden, toen ik Bleek vuur van Vladimir Nabokov las. Het was het juiste moment, mijn stemming was ontvankelijk. Én ik had aandacht en energie voor het boek. Want op een bepaalde manier is het een taai boek, dat het nodige vraagt van de lezer. Het is vol en dicht, er staat geen saai stukje in. Wie erin kan meegaan, stuit op de ene fraaie vondst na de andere. Mij kreeg Nabokov precies waar hij me hebben wilde; vol bewondering,

Toen ik begon met lezen was ik in de war. Wat las ik eigenlijk? Een gedicht? Non-fictie? Een roman via een notenapparaat? Wie vertelt wat, en waarom? Is die verteller betrouwbaar? In elk geval was dit geen gewoon, geijkt lineair boek. Al lezende, heen en weer bladerend tussen voetnoten en tekst die continu naar elkaar verwijzen, ontdek je dat de verteller behoorlijk onbetrouwbaar is. Om niet te zeggen: knettergek.

Grasduinend in commentaar, voorwoord en gedicht, ontdek je de strekking van het boek, al blijft veel onduidelijk. Je moet je overgeven aan dit bedwelmende boek en tegelijkertijd moet je voortdurend opletten en de essentie uit die voortdenderende woordenstroom vissen, want het echte verhaal staat in de bijzinnen. Of toch niet? Draait het om dat wonderlijke gedicht? Het is een boek waarover ik niet uitgepraat raak, ook omdat je het op zoveel manieren kunt aanvliegen.

Nabokovs biograaf Bryan Boyd raakte volledig in de

Tekst Wytske Roodbergen

ban van het boek en schreef er een studie over. Grote lof voor vertaler Peter Verstegen die Pale Fire in het Nederlands vertaalde. Vooral de vertaling van het gedicht waarnaar de titel verwijst, is verbluffend knap. In 1973 won Verstegen de Martinus Nijhoff Prijs voor zijn vertaling.

Bleek vuur is een complexe puzzel. Zoals je eindeloos kunt kijken naar een opstelling op een schaakbord, zo kun je in het boek blijven lezen. Sla een willekeurige pagina open, je blijft geïntrigeerd. Nabokov trekt een rookgordijn op. Hij maskeert het verhaal en fascineert met hysterisch taalgebruik. Wordt Shade per ongeluk vermoord? Is Kinbote gek? En wat zegt dit over de schrijver? Nabokovs taalgebruik is weelderig en bloemrijk, gevuld met adjectieven. Die barokke stijl dient in dit geval een doel; het is geen pochen, maar draagt bij aan het overbrengen van de gekte van de hoofdper-

Thomas Heerma van Voss

Thomas Heerma van Voss (Amsterdam, 13 juni 1990) studeerde Engels in Londen en Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. In 2009 debuteerde hij met De Allestafel, met de veelgeprezen roman Stern (2013) kreeg hij echte bekendheid. Zijn verhalenbundel De derde persoon (2014) haalde de shortlist van de J.M.A. Biesheuvelprijs. Plaatsvervangers (2016) is zijn vierde boek. Condities (2020), zijn meest recente roman, belandde op de longlist van de Libris Literatuur Prijs en de Boekenbon Literatuurprijs. In 2022 verscheen de verhalenbundel Passagiers/achterblijvers en op 7 april van dit jaar Omwegen, Heerma van Voss’ bijdrage aan de wandelreeks Terloops van Van Oorschot. Heerma van Voss schrijft essays, recensies en artikelen voor ondermeer de Volkskrant en De Groene Amsterdammer. Hij woont in Amsterdam.

soon. En hoewel ik zakelijker, kaal taalgebruik zeker kan waarderen – ik groeide op met Elsschot en Grunberg – ben ik onder de indruk van die virtuoze manier van schrijven, vol bijzinnen en onderkoelde humor. Alle registers mogen open, alles is toegestaan. Omdat deze manier van schrijven ver afstaat van hoe ik zelf schrijf, is mijn bewondering des te groter.

Nabokovs Verzameld werk staat naast mijn bureau, de uitgave van De Bezige Bij uit 2009. Het zijn mooie boeken, met mooi dun papier. Ik heb drie delen in mijn bezit: Russische romans Delen 1 en 2, en Deel 1 van de Amerikaanse romans, waarin Bleek vuur is opgenomen. Ik blader er niet dagelijks in, maar als ik ze zie, denk ik vaak: “Zo moet het.” Bleek vuur verdient meer aandacht. Ik praat er graag over, mijn enthousiasme en mijn bewondering zijn grenzeloos. Wat Nabokov deed, is geniaal. Zoiets zou ik ook willen kunnen bedenken.’ 

Agenten en managers voor steeds meer auteurs onmisbaar

Literaire duizendpoten

Sparringpartner, meelezer, onderhandelaar, planner, strategisch denker, marketeer; een groeiend aantal schrijvers maakt voor deze en nog een rijtje andere diensten gebruik van een literair agent of manager. Zij doen het werk waar uitgeverijen vaak niet aan toekomen en dat de auteur zelf alleen maar afleidt van de hoofdtaak: het schrijven. Vier van hen vertellen over hun werk.

Tekst Constantijn Hoffscholte

In de VS en Engeland is het de gewoonste zaak van de wereld om in het geval van schrijfaspiraties een literair agent te benaderen. Zónder word je daar als auteur niet eens serieus genomen. Een manuscript insturen naar een uitgeverij zonder tussenkomst van een agent? Kansloos. Nederland kent een andere traditie, maar ook hier is het fenomeen literair agent al jaren bezig aan een opmars. Paul Sebes en Caroline van Gelderen begonnen eind jaren negentig een van de eerste agentschappen. Hun bureau werd later Sebes & Bisseling, vaak de eerste naam die je hoort als het over de literaire vertegenwoordiging van Nederlandse auteurs gaat. Deze eeuw volgden geleidelijk meer agentschappen. Marianne Schönbach bouwde een reputatie op met haar bureau voor zowel binnenlandse vertegenwoordiging als vertaalrechten. Lolies van Grunsven en Maarten Boers verruilden

hun functie bij een uitgeverij voor een zelfstandig bestaan als literair agent. Remco Volkers begon naast zijn PR-werk ook schrijvers te begeleiden. Henneman Agency, een bureau dat zich oorspronkelijk vooral richtte op de film-, tv- en theaterwereld, nam speciaal iemand in dienst voor literaire projecten. Een relatief nieuw verschijnsel is de manager. Michaël Roumen bemerkte in 2015 de behoefte bij auteurs aan iemand die allerlei ‘regelwerk’ uit handen nam. Inmiddels is hij nauw betrokken bij tien auteurs, veelal bekende namen, voor wie hij niet alleen zakelijke gesprekken voert maar ook de agenda beheert en een toekomststrategie uitstippelt. Oscar van Gelderen, voorheen uitgever van Lebowski, doet soortgelijk werk, maar dan speciaal voor multitalenten: schrijvers of artiesten die zich op meerdere artistieke vlakken bewegen. Waar de literair agent zich door-

gaans primair richt op het sluiten van een uitgeefcontract voor de auteur, is het werkveld van de manager breder. Naast zakelijke afspraken houdt deze zich ook bezig met de ontwikkeling op lange termijn, organiseert hij evenementen en pakt andere zaken op die voor de auteur van belang zijn. De afbakening is overigens niet altijd kraakhelder; er zijn agenten die, al dan niet voor een deel van de auteurs, ook managerstaken verrichten.

Zakelijke huishouding

Agent of manager, één ding merken ze allemaal: steeds meer schrijvers zoeken iemand die hen helpt bij hun ontwikkeling. De traditioneel belangrijkste dienst van de agent, het zoeken van een uitgever, is lang niet meer het enige waaraan behoefte is. Sommige agenten denken actief mee over inhoudelijke ideeën of treden op als redacteur. Andere coördineren mediavragen

en boekingen voor optredens. ‘Alle verzoeken komen bij mij binnen’, zegt Michaël Roumen. ‘Ik doe de planning, de facturering, de hele zakelijke huishouding. Ik ben er altijd voor de auteur om mee te sparren en het vuile werk op te knappen. Zodat hij zich optimaal kan concentreren op waar bij goed in is.’

De groeiende vraag vanuit auteurs maakt dat de agenten scherpe keuzes moeten maken. Welke auteur heeft de meeste potentie? Welk genre is het beste onder te brengen bij een uitgeverij? Wat levert de investering in tijd en energie op voor zowel auteur als agent?

De gebruikelijke vergoeding van 15 procent van de royalty’s is nog altijd van toepassing. ‘Het is no cure, no pay’, zegt Schönbach. ‘Wij moeten dus wel keuzes maken waar we onze energie in steken.’ Het onder druk staan van Nederlandstalige literaire fictie betekent ook dat agenten voorzichtig zijn in het aannemen van onbekend literair talent. Het boek is doorgaans nog steeds de basis, maar niet het enige dat in creatieve en commerciële zin een rol van betekenis speelt. Lezingen, een mogelijke verfilming of theaterversie, een podcastserie; het zijn allemaal uitingen die een project tot wasdom kunnen brengen. En die de naamsbekendheid en het succes van een auteur kunnen versterken. Volgens Van Gelderen ontwikkelt het klassieke uitgeefmodel zich naar een meer hybride vorm waarin meerdere combinaties mogelijk zijn. ‘Als een boek verschijnt, is voor de uitgeverij het belangrijkste werk gedaan. Zelf vind ik vooral de fase daarna interessant. Wat gebeurt er als het verhaal is gepubliceerd? Wat roept het op als mensen het lezen? Juist die tweede fase leent zich goed voor initiatieven waar een agent of manager een rol in kan spelen.’

Marianne Schönbach:

In 2001 begon Marianne Schönbach als literair agent. Ruim twintig jaar later vertegenwoordigt haar agentschap ruim honderd Nederlandse schrijvers, onder wie Philip Dröge, Jackie van Laren, Thomas Olde Heuvelt, Janneke Siebelink en ‘culinair schrijver’ Joël Broekaert.

Marianne Schönbach heeft goede jaren achter de rug. De coronaperiode bracht een reeks aan bestsellers van auteurs uit ‘haar stal’. Meer dan ooit was er tijdens de pandemie behoefte aan afleiding en ontspanning. Het leidde tot een stijgende populariteit van commerciële fictie en laat dat nou juist een genre zijn waarin zij een aantal sterke auteurs vertegenwoordigt. Niet alleen Nederlandse overigens, want Schönbach Literary Agency

‘Uitgevers weten dat wij kwaliteit aandragen’

heeft ook zo’n 120 buitenlandse uitgeverijen en agenten als klant, waarvoor het de Nederlandse, Duitse en Scandinavische markt bewerkt. Als gevolg van dat succes is de slush pile, de stapel met ongevraagd opgestuurde manuscripten, nóg hoger dan voorheen. Toch komen de meeste nieuwe auteurs niet binnen na het opsturen van een manuscript, maar via de Querido Academie waarmee Schönbach exclusief samenwerkt, of dankzij bestaande contacten. ‘Soms via een auteur die we al vertegenwoordigen, soms via een uitgever en soms zoeken we zelf contact met een potentiële nieuwe auteur. Vooral met journalisten, want driekwart van onze portfolio bestaat uit non-fictie. Steeds meer auteurs en uitgeverijen beseffen dat literair agenten niet meer weg te denken zijn. Wij zijn selectief in wie wij vertegenwoordigen. Uitgevers weten dat we hen alleen manuscripten sturen die al door een scherp selectieproces zijn gegaan en waarvan ze een bepaalde kwaliteit mogen verwachten.’

De toenemende vraag vanuit auteurs naar een agent is niet de enige ontwikkeling. Schönbach merkt ook dat auteurs steeds hogere eisen stellen aan de dienstverlening. ‘We denken inhoudelijk mee over een project, vaak al voordat er een manuscript ligt. We houden ons bezig met de positionering van een auteur en met de samenwerking met de uitgeverij. Een agent gaat steeds meer in de richting van een manager omdat we ook meedenken over de carrièreplanning van een auteur. Voor mij zijn er wel grenzen. Wij doen bijvoorbeeld zelf geen publiciteitswerk, maar zorgen soms wel voor een geschikte PR-manager. Onze redactioneel-inhoudelijke medewerking stopt op het moment dat we een auteur overdragen aan een uitgever.’

Aan de onderhandelingstafel is Schönbach wel degene die het woord voert namens de auteur. Uitgevers kijken daar al lang niet meer van op. ‘Zij zien ook wel dat het een voordeel is om zakelijke dingen met de agent van de auteur te bespreken in plaats van met de auteur zelf. Uitgeverijen willen een goede band onderhouden met hun schrijvers. Het kan ongemakkelijk zijn om dan een zakelijk gesprek te moeten voeren.’

De huidige trend dat er minder Nederlandstalige boeken worden gelezen, baart Schönbach grote zorgen. ‘Voor auteurs en vertalers, maar ook voor de cultuur en identiteitsvorming van een land is dat geen goede ontwikkeling. Wat zegt het over het zelfbeeld van een land als de eigen taal wordt verwaarloosd? Iedereen moet hierin zijn verantwoordelijkheid nemen. Er ligt een grote taak voor de overheid en het onderwijs om de eigen taal meer te waarderen. Maar ook voor ouders, boekhandelaren, uitgevers en iedereen in het culturele circuit wordt het steeds belangrijker om het belang, de schoonheid en de rijkdom van de eigen taal te benadrukken.’

Maaike Pereboom:

chaos

Boekverfilmingen stimuleren, dat was de eerste opdracht toen Maaike Pereboom in 2020 in dienst kwam van Henneman Agency. Al snel verlegde het accent zich naar de rol van literair agent en manager.

Henneman richt zich sinds 2005 op het vertegenwoordigen van acteurs, scenaristen en regisseurs. Omdat het vaak te maken kreeg met boeken als aanleiding voor een tv-, film- of theaterproductie verbreedde het werkterrein zich tot de boekenwereld en werd drie jaar geleden Maaike Pereboom aangetrokken. Vanuit haar achtergrond bij onder meer het Nederlands Letterenfonds was zij de aangewezen persoon om interessante projecten te scouten. ‘Ik begon uitgeverijen te vragen of zij hulp konden gebruiken bij de verhandeling van filmrechten. Inmiddels hebben veel titels een verfilmingsdeal gevonden.’

Gaandeweg ontdekte Pereboom bij auteurs een verdergaande behoefte. Alleen filmrechten verhandelen was niet genoeg, de auteurs vroegen om een bredere begeleiding. ‘Zo begon ik ook managementtaken erbij te doen. De laatste tijd is dat stevig gegroeid.’

Pereboom begeleidt nu twaalf auteurs, naast enkele projecten met scenarioschrijvers. Vaak gaat het om auteurs die zich ook in de theater- of filmwereld begeven, een logisch gevolg van de expertise die bij Henneman aanwezig is. Door een krimpende boekenmarkt ziet zij de trend dat schrijvers hun inkomsten steeds vaker uit

‘Orde in de

scheppen voor een auteur’

FOTO Tatjana Almuli

meerdere bronnen halen. ‘Het geschreven verhaal is de basis, maar er is zoveel meer dat je kunt doen met een verhaal. Optredens, podcasts… het wordt allemaal wat dynamischer.’

Tot de cliënten van Pereboom behoren onder anderen schrijftalenten als Tatjana Almuli, Valentijn Hoogenkamp en Sarah Meuleman. De Vlaamse auteur David Van Reybrouck staat ze bij in de behandeling van de vele aanvragen die hij ontvangt. ‘Hij wordt voor van alles en nog wat gevraagd. Ik fungeer als sparringpartner en filter. Wat heeft de meeste impact? Waar wil je over vijf jaar staan en hoe helpen deze activiteiten je daarbij? Als je druk bent als auteur kan je aandacht heel snel versnipperd raken. Ik help om keuzes te maken. Orde in de chaos scheppen, dat geeft mij voldoening.’

Resteert de vraag of Pereboom zichzelf gezien haar brede takenpakket nog ziet als literair agent of toch meer als manager. ‘Ik ben manager voor de literaire talenten en agent voor de uitgevers die een verfilmingsdeal zoeken en voor de scenaristen voor wie ik een uitgever zoek en een boekdeal begeleid. Feitelijk ben ik dus allebei.’

Stoner van John Williams was een van de titels waarmee Oscar van Gelderen zijn neus voor talent én marketing liet blijken. Een nog grotere kraker was het eerste boek van Astrid Holleeder, zus van, dat met on-Nederlandse bravoure op de markt werd gebracht. Het bracht OvG –de afkorting is van hemzelf – uitgeversfaam. Toch voelde hij zich in zekere zin beperkt. ‘Waar ik als uitgever tegenaan liep, was dat ik niet méér kon doen dan uitgeven. Het ging altijd alleen om het boek. Ik probeerde het wel te verbreden, bijvoorbeeld door exposities te organiseren op de uitgeverij, en we hebben ook geïnvesteerd in films, maar dat was toch vooral bijzaak.’

Als manager heeft Van Gelderen de gewenste verbreding gevonden. Hij richt zich in hoofdzaak op multitalenten: schrijvers, beeldend kunstenaars, muzikanten en acteurs die niet in één hokje passen maar er een veelheid aan creatieve activiteiten op nahouden. Een beetje zoals OvG zelf, die ook actief is als auteur en kunstcurator. ‘Ik vind het interessant als mensen meer dan één ding doen. Ik bekijk hen niet zozeer als schrijver of kunstenaar, maar als talent wiens artistieke output zich op verschillende manieren kan manifesteren.’

Het klassieke uitgeefmodel kan hier onderdeel van zijn, maar is zeker niet het enige. Van Gelderen bekijkt per auteur of project welke activiteiten het beste passen. Dat kan een boek zijn, of een reeks artikelen, een podcast, tv-serie, tentoonstelling en noem maar op. OvG Management begeleidt zo’n veertig auteurs, onder wie Simone Atangana Bekono, Hugo Borst, Johan Fretz en Roxane van Iperen, maar ook Sander ‘Lucky TV’ van de Pavert en kunstcollectief KIRAC. ‘Ik doe zowel fulltime als parttime management. Bij iemand als dichter en spoken word-artiest Gershwin Bonevacia loop ik alle lijnen mee, van boek en theaterstuk tot plaat. Maar het kan ook op projectbasis, zoals onlangs bij het bezoek van Quentin Tarantino waarbij ik voor William Morris Endeavor de deal maakte met Nijgh & Van Ditmar en samen met de uitgeverij vorm gaf aan de campagne.’

Oscar van Gelderen:

Als uitgever van Lebowski wist Oscar van Gelderen de grenzen van het boekenvak op te rekken met zijn onconventionele aanpak. Twee jaar geleden begon hij een managementbureau voor artistiek talent. Ook daarin begeleidt hij auteurs op geheel eigen wijze.

Van Gelderen merkt veel behoefte aan ‘extra back-up’ onder auteurs. ‘Dat ligt niet aan de uitgeverijen, er ligt gewoon heel veel werk. Ik pak dingen op waar een auteur of uitgeverij geen tijd voor heeft. Het betekent dat je als manager allround moet zijn.’ Een keer of tien per jaar werkt hij samen met het agentschap van Marianne Schönbach. Zij neemt dan de contractuele zaken voor haar rekening, Van Gelderen richt zich meer op de uitgeefaspecten en carrièreplanning van de auteur.

Soms is het voor uitgevers nog een beetje wennen dat er meer mensen aan tafel zitten dan alleen de schrijver, zegt Van Gelderen. ‘Maar de meesten zien de voordelen wel. Ik ken de andere kant van de tafel natuurlijk ook.

Een uitgever krijgt van mij niet te horen hoe hij moet uitgeven, maar ik kan wel van waarde zijn bij zaken waar de uitgeverij niet aan kan voldoen.’

‘Ik ben vooral geïnteresseerd in multitalenten’

Michaël Roumen:

Hij was waarschijnlijk de eerste in Nederland die zich literair manager noemde. Michaël Roumen ging in 2015 in op een vraag van Ilja Leonard Pfeijffer. Acht jaar later heeft hij net iemand aangenomen om zijn eigen werklast te verlichten.

Roumen werkte in 2014 als directeur van Cultuurfonds Leiden toen hij de kans kreeg een studie Arts Administration te volgen aan de New York University. In Amerika maakte hij kennis met het daar gangbare systeem van literair agenten en managers. Hij begon zich af te vragen waarom er in de Nederlandse cultuursector zo slecht werd gezorgd voor kunstenaars en schrijvers, terwijl die essentieel zijn voor het bestaan van die cultuur. Even later won Ilja Leonard Pfeijffer, een bekende van Roumen uit het Leidse, de Libris Literatuur Prijs voor La Superba. ‘Hij werd overspoeld door alle aandacht en verdronk er praktisch in. Ilja vroeg of ik iemand wist die hem kon helpen. Dat leek mij een mooi moment om het zelf te gaan doen.’

Een schrijver met een manager, in het begin werd er wel eens lacherig over gedaan. Inmiddels heeft Roumen zijn waarde aangetoond en begeleidt hij ook auteurs als Lize Spit, Marieke Lucas Rijneveld en Jaap Robben. Bij het aannemen van nieuwe auteurs gaat

hij niet over één nacht ijs. ‘Ik begeleid nu tien auteurs, elke keer gaat er een lange flirt aan vooraf. Het gaat om een hele intensieve samenwerking, dus je wilt er zeker van zijn dat het voor beide partijen de moeite waard is.’

Het werk dat hij voor auteurs doet noemt Roumen een combinatie van strategie en ontzorging. Hij is het ‘interne kompas’ waar de schrijver op vaart. Waar wil de auteur naartoe en welke acties dragen ertoe bij om dat te bereiken? ‘Er komt veel op ze af en alles presenteert zich als een fantastische kans. Je wilt niet weten wat voor verzoeken ik soms krijg… Zelfs de landelijke overheid waagt het om schrijvers te vragen voor nul euro te komen opdraven. Ook festivals hebben daar een handje van. Ik probeer ze dan te laten inzien: is een auteur op aarde om jouw festival beter te maken, of is het festival er om het werk van de auteur uit te dragen?’

Voor zijn werkzaamheden ontvangt de manager een percentage van alle inkomsten, zowel van publicaties als andere activiteiten. Met succesvolle schrijvers als klant is er een goede boterham mee te verdienen. Maar de weg om daar te komen is volgens Roumen niet eenvoudig. ‘Zeker als je net begint neem je een risico, want je hebt geen vaste inkomsten. Ik denk dat er daarom relatief weinig mensen in dit vak stappen. Ik ben de eerste jaren ander werk ernaast blijven doen.’ Roumen hoopt dat er meer managers bij komen, om zo de positie van auteurs te versterken. Zelf kan hij niet veel meer klanten aan. ‘Ik heb net een assistent aangenomen voor één dag in de week. Toen ik op zondagavond nog mijn eigen facturen zat te versturen, vond ik het daar wel tijd voor.’ Hij vindt echter niet dat elke auteur een manager nodig heeft. ‘Ik ontmoet nu veel jonge auteurs die op zoek zijn naar vertegenwoordiging omdat ze het bij anderen zien. Maar het is ook goed om eerst zelf te ondervinden hoe de wereld in elkaar zit. Begin gewoon, doe ervaring op en ga uitvinden waar je naartoe wilt. Dan komt de rest daarna wel.’

Websites:

Marianne Schönbach Literary Agency

www.schonbach.nl

Henneman

www.hennemanagency.nl

OvG Management (Oscar van Gelderen)

www.ovgmanagement.com

Michaël Roumen

www.michaelroumen.com

‘Niet eenvoudig om hier je brood mee te verdienen’

FOTO Katarina Petrović

leesclubdossier Sacha Bronwasser

Door Marlene Lunter en Frank Hockx

leesclubdossier

Gesprek met Sacha Bronwasser

‘Ik zoek altijd naar een beter idee dan het eerste idee dat in me opkomt’

Een tweede boek schrijven na een succesvol debuut blijkt voor veel auteurs een lastige opgave. Sacha Bronwasser slaagde er glansrijk in. Haar in februari verschenen roman Luister kreeg vrijwel uitsluitend positieve recensies en was in mei al toe aan de zevende druk.

Niets is gelogen, Bronwassers debuut uit 2019, kende een goede ontvangst. Voelde ze daardoor druk bij het schrijven van haar tweede roman? ‘Ik wist niet of ik wel een heel ander boek zou kunnen schrijven dan het eerste’, zegt ze als we elkaar treffen in Amsterdam. ‘Ter vergelijking: toen ik zwanger was van mijn tweede kind kon ik me niet voorstellen dat het een ander kind zou worden dan het eerste. Ik droomde dat ik hetzelfde jongetje zou krijgen, maar tot mijn grote verrassing werd de tweede een heel ander meisje. Die blijd-

schap voel ik nu weer, het gevoel dat de mogelijkheden oneindig zijn. Het schept enorme vrijheid. Er zijn natuurlijk overeenkomsten, maar de boeken zijn toch heel verschillend.’

Van beeld naar woord

Welke weg heb je afgelegd voor je debuut verscheen?

‘Bijna overal waar ik studeerde of werkte, richtte ik een blaadje op om te kunnen schrijven. Maar ik voelde nooit de ambitie om schrijver van fictie te worden – misschien schoof ik dat verlangen voor me uit. Ik studeerde kunstgeschiedenis met het idee over kunst te gaan schrijven.

In mijn werk ben ik altijd gestopt als ik wist: dit gaat mij niets nieuws meer brengen. Zo stopte ik als coördinator bij het Sandberginstituut, de masteropleiding van de Rietveldacademie, en later als freelancejournalist bij de Volkskrant Ik was toen bijna vijftig. Vrij snel daarna las ik een oproep van mijn huidige uitgeverij die een schrijver zocht voor een boek over kunstverzamelaars. Tijdens het gesprek vertelde ik in een opwelling dat ik een idee had voor een roman. Ze hebben de vierduizend woorden gelezen die ik al had geschreven en zeiden: “Laat dat interviewboek maar zitten, schrijf deze roman.” Een droomentree. Als ik op mijn 25ste was gedebuteerd, had ik niet zo kunnen schrijven als ik nu doe. De lange ervaring van het kijken naar en schrijven over kunst, van het vertalen van beeld naar woord, heeft mijn schrijven echt gevormd, denk ik.’

Wat was de kiem van Luister?

‘Ik begon vrij snel na mijn debuut aan het volgende boek. Dat

Tekst Marlene Lunter

speelde in een Oost-Europees land en ik zou voor research daarheen gaan. En ineens was er corona. Ik liep vast. Ik moest in mijn verbeelding terug naar een omgeving die ik goed kende. Eind jaren tachtig was ik als au pair in Parijs. Die stad is me blijven boeien: de sfeer, de situatie, de gebeurtenissen op het wereldtoneel die je als twintiger niet zo goed meekrijgt. Die periode was vormend voor me en staat me nog levendig voor de geest. Ik had nog veel brieven uit die tijd en het boek begon als een briefroman. Die vorm heb ik losgelaten, maar wat bleef was een vrouw, Marie, die zich tot iemand richt. Ze heeft iets af te rekenen met die persoon uit het verleden. Ik dacht: zij gaat haar verhaal doen en die ander kan niet antwoorden.’

Had je genoeg aan je herinneringen om over een au pair in Parijs te schrijven?

‘In 2021 heb ik de hele maand september in mijn eentje in Parijs doorgebracht. Ik heb naar locaties gezocht waar mijn verhaal zich kon afspelen. Er is een groot filmarchief waar je de gekste onderwerpen kunt opzoeken. Je kunt er korte documentaires zien over bijvoorbeeld de metro in de jaren tachtig of over verschillende wijken. Dat was een rijke bron. Ik kon het eerst bekijken en dan door die straten lopen. Ik heb Parijs weergegeven zoals het toen was, geen geromantiseerde versie.

Het was ook belangrijk om me in de eenzaamheid van Marie te verplaatsen. Je kunt heel alleen zijn in zo’n grote stad. Ik wilde dat voelen.

‘Ik heb Parijs weergegeven zoals het toen was, geen geromantiseerde versie.’

Zelf had ik een leuke tijd gehad met Franse vrienden.’

Omslagpunt

Hoe kwam je op het thema van grensoverschrijdend gedrag?

‘Jaren geleden was al in het nieuws dat dit op theateropleidingen gebeurde. De laatste tijd is er veel discussie over grensoverschrijdend gedrag op kunstopleidingen. Het trof mij dat dat nog steeds gebeurt en al zolang duurt. Wat ik erover heb gehoord, heb ik sterk uitvergroot. Flo, een docent, manipuleert Marie. Ik wilde het uit laten draaien op iets anders dan je verwacht. Ik zoek altijd naar een beter idee dan het eerste idee dat in me opkomt. Het is nooit duidelijk hoe je in zo’n situatie terechtkomt. Marie is in eerste instantie gevlijd door de aandacht van Flo. Al schrijvende begreep ik dat wat haar overkwam behoorlijk naar moest zijn. Je moet als schrijver soms hard en genadeloos zijn voor je personages. Inmiddels waart er een golf aan vernieuwing door de kunstacademies. Ze slaan een beetje door. Marie krijgt op een afschuwelijke manier kritiek op haar werk, maar nu wordt kritiek geven als ingewikkeld ervaren, terwijl je wel kritiek moet geven als je iemand iets wilt leren. Bovendien moeten de studenten ook leren om te gaan met kritiek. Nu lijkt het of opleidingen alleen maar bezig zijn met de sociale veiligheid.’

Welke rol speelt de manier waarop Marie de Franse taal machtig wordt?

‘Ze spreekt geen woord Frans als ze arriveert. Ik heb haar de ervaring meegegeven die ik zelf had. Toen ik er kwam, sprak ik matig middelbare

FOTO Barbara Coolen

leesclubdossier

Sacha Bronwasser

school Frans. Als au pair kreeg je toen een taalcursus aangeboden. Eerst ben je alleen maar aan het leren, het opbouwen, je kunt het nog niet gebruiken. En ineens is er dan het moment dat je het verstaat en kunt spreken – zelfs gaat denken en dromen in die taal. Het is een omslagpunt voor Marie. Het is het eerste wat ze helemaal gaat beheersen. Ze wordt er vrijer door, kan zich gaan ontwikkelen. Eerst is ze alleen bezig met overleven. Dat laat ik in de structuur terugkomen. Nadat ze het verhaal van Flo heeft gelost, kan ze gaan groeien, ook al is het maar een beetje.’

Het nut van mislukken

Een derde personage is Philippe, de vader van het gezin waar Marie au pair is. Hoe is zijn inbreng in de roman ontstaan?

‘Ik was al een eind op weg met het verhaal toen ik begreep dat hij een rol zou spelen. Maar ik wilde niet de clichésituatie van de vader van het gezin die de au pair lastigvalt. In de jaren tachtig zijn er veel terroristische aanslagen in Parijs geweest, veel meer dan ik heb onthouden. Ik wist dat ze een ingrediënt zouden vormen. Dat grote geweld kon ik gebruiken als een spiegel van het persoonlijke geweld dat de personages overkomt. Philippe is wat ouder, hij maakt die aanslagen bewust mee. Ik stelde me de angst voor die dat teweegbrengt.

Ik heb Philippe een slordige gave meegegeven, hij “weet” dat iemand uit zijn omgeving “iets” overkomt. Hij kan er niets mee, heeft er vooral last van. Ik heb geen onderzoek naar dat verschijnsel gedaan, ik was bang in een bos van mensen met allerlei gaven te verdwalen. Als

zijn oudste zoon wordt geboren, weet Philippe: dit kind overkomt niets. Drie jaar is hij verlost van zijn helderziendheid. Tot Eloïse binnenloopt, een van de voorgangsters van Marie.

ophaalde en had niemand het erover. De middelbare school is de eerste stap naar zelfstandigheid, die ontnemen wij onze kinderen zo. Ook daarna is alles wat ze doen zichtbaar. Ze worden voortdurend bekeken en beoordeeld.

Ik kon van alles uitproberen: van studierichting veranderen, een baantje nemen of een tussenjaar. Je kon je een mislukking permitteren. Het nut van mislukken wordt nu onderschat. Jonge mensen hebben een nauw pad om op te groeien. Ze moeten snel beslissen wat ze gaan studeren. Ze hebben haast: kiezen, punten halen, afstuderen. Ik heb met ze te doen.

Het schrijven van zijn verhaal bracht me puur schrijfplezier. Het heeft een tijd geduurd voor het de juiste plaats had in het boek. Uiteindelijk heb ik het aan het begin van de roman gezet. De lezer heeft meer informatie dan Marie als zij het gezin binnenkomt.’

Hoe was het om al die tijd in Maries hoofd te zitten?

‘Het was geen onverdeeld genoegen omdat ze iets vreselijks meemaakt en daar nog lang onder lijdt. Aan de andere kant was het heerlijk om met haar mee te kijken en om die tijd opnieuw te beleven. Wat ik ook wilde laten zien, is hoe anders je in die tijd volwassen werd.

De tijd in Parijs en mijn studietijd heb ik als heel vrij ervaren, niemand lette op je. Je kon zelf alles uitvogelen. Nu leven jonge mensen in de openbaarheid, online, maar ook in het echte leven. Het begint al op de middelbare school. Als ouder kun je elke prestatie volgen via Magister. Ik vind dat een misdadige uitvinding. Als ik een onvoldoende haalde, zorgde ik dat ik mijn cijfer

Bij toeval komt Marie op de fotoacademie, bij toeval vertrekt ze naar Parijs. Dat geeft haar bagage voor de rest van haar leven. Tegenwoordig probeert men toeval uit te bannen. Mensen worden al zenuwachtig als alles niet tot op de seconde vastligt.

Marie kan een beetje mislukken, ze kan van de radar verdwijnen. Ze wordt een kruimel in dat gezin, ze stelt niks voor. Dat geeft haar ruimte om te observeren en te groeien. Wat haar wordt aangedaan, is vreselijk, maar in Parijs ondergaat ze een harde reset en dat brengt haar uiteindelijk een eigen stem en een eigen bestaan.’ 

‘Als schrijver moet je soms genadeloos zijn voor je personages’

Analyse Sacha Bronwasser Luister

Uitgeverij Ambo|Anthos, 256 pagina’s, € 22,99

2015, als er opnieuw aanslagen zijn en Marie weet dat haar docent van destijds daarbij gewond is geraakt, en in 2021 als het proces tegen de daders begint.

Personages

Marie (1968) is afkomstig uit een klein dorp. Als ze na de middelbare school in 1987 een opleiding fotografie gaat volgen is ze eenzaam, naïef en heeft ze weinig zelfvertrouwen. Door de aandacht van docent Flo voelt ze zich gevleid. Half bewust kiest ze ervoor er niet over na te denken waaraan ze die aandacht heeft verdiend. Als ze in 1989 in Parijs arriveert, is ze helemaal kwijt wie ze is. Ze noemt zichzelf doodsbang en leeg. Ze onderzoekt daar wat er nou precies tussen haar en Flo is gebeurd. Langzaam groeit haar zelfvertrouwen en wordt ze volwassen.

Fotograaf Flo (Florence) da Silva geeft narratieve technieken en is een goede docent. Om haar heen wervelen mensen die haar naar de ogen kijken. Met haar eigen werk is ze redelijk succesvol. Nietsontziend gebruikt ze haar modellen. Ze laat zich niet kennen. Marie ziet dat er zich een ‘leegte’ (p. 173) achter haar ogen bevindt.

SPOILER ALERT!

Deze bijdrage is bedoeld ter voorbereiding van een leesclubbijeenkomst rond Luister. In de tekst wordt het verhaalverloop bekend verondersteld. De bespreking bevat spoilers voor wie de roman nog wil gaan lezen.

Het verhaal

De Nederlandse Marie arriveert in 1989 als au pair in Parijs, nadat ze is weggevlucht van de fotografieopleiding die ze volgde, waar een docent grenzen overschrijdt. In Parijs komt ze te weten hoe het een voorgangster van haar is vergaan en wat dat heeft gedaan met de vader van het gezin waar ze werkt. Parijs is in de jaren tachtig in de ban van aanslagen. Herinneringen aan die tijd keren terug in

Philippe Lambert (1954) is een nakomertje, het vierde kind en de jongste zoon in een gegoede familie. Als kind is hij gevoelig, angstig en dwangmatig. Hij heeft voorgevoelens als er iets ernstigs gaat gebeuren. Zijn ouders weten niet wat ze met hem aan moeten en daardoor gaat hij de onheilsbeelden die hij ‘ziet’ verzwijgen. Hij lijdt aan spanningen, hoofdpijn en slapeloosheid. Dit verdwijnt na de geboorte van zijn oudste zoon. Het komt drie jaar later terug als au

Tekst Marlene Lunter en Frank Hockx

leesclubdossier

Sacha Bronwasser

pair Eloïse arriveert. Zijn vrouw Laurence Duclos is in armoede opgegroeid en werkt als stewardess. Voor haar kinderen Nicolas en Louis heeft ze weinig aandacht. De au pairs zijn voor haar inwisselbaar, ze zijn in haar ogen slechts personeel en ze verdiept zich niet in hun leven. Ze lijkt vooral met Philippe getrouwd te zijn om een comfortabeler leven te krijgen. De intelligente Eloïse Schiller komt uit Tübingen waar haar ouders een hotel drijven en waar zij vaak meewerkt. Ze wil er weg in de hoop op een interessanter leven. Ze is een voorgangster van Marie als au pair. Andere personages zijn Robbie die door Flo voor haar karretje wordt gespannen, Ugo met wie Marie kort een ongecompliceerde liefdesrelatie heeft en de Spaanse Clara met wie ze in Parijs vriendschap sluit.

Thema

De invloed die je hebt op de gebeurtenissen en op het leven van een ander is beperkt.

Philippe, gedreven door zijn voorkennis, probeert het leven van Eloïse te redden. Hij slaagt daarin, maar zij komt zwaargewond uit de gewelddadige gebeurtenissen tevoorschijn. Of zij helemaal herstelt, is de vraag.

Flo probeert van Marie een andere persoonlijkheid te maken, maar de verandering gaat niet verder dan Maries uiterlijk en Marie draait dat uiteindelijk terug. Marie kan op haar beurt later Flo’s leven beïnvloeden, maar doet dat niet.

Motieven

Volwassen worden

Met vallen en opstaan ontwikkelt

Marie zich van een onzeker meisje tot een volwassen vrouw die ge-

lukkig is met haar leven en werk. Tijdens haar studietijd en haar periode in Parijs krijgt ze te maken met omstandigheden die haar beschadigen, maar ze overwint die en vindt haar eigen koers.

Kunst en cultuur

Een belangrijk aspect van de volwassenwording van Marie is het leren verstaan van de taal die in een nieuwe omgeving gesproken wordt. In de stad A. is dat de taal van de docenten aan de opleiding en van de kunstzinnige types om Flo heen. Daarin slaagt ze niet echt. In Parijs volgt ze taallessen Frans en die dragen eraan bij dat op een dag de gesprekken om haar heen tot haar doordringen en ze zich makkelijker in de stad gaat bewegen. Je kunt pas iets vastleggen, door schrijven of fotograferen, als je het echt ziet. Marie legt in het begin in Parijs in losse woorden de dag vast. Later legt ze haar geschiedenis met Flo vast en het verhaal van Philippe, dat ze aanvult met eigen details. Wat Flo in 2015 in Parijs overkomt, stelt ze zich voor en dat wordt een verhaal. Als reactie op de foto’s die Flo maakt, ontwikkelt Marie een eigen stijl als fotografe, waarbij ze geen mensen vastlegt. In Parijs raakt ze met name geïnteresseerd in gebouwen en kunstwerken in de stad.

Zien, gezien worden

In de fotografie speelt kijken een grote rol. Flo leert haar studenten dat zien iets anders is dan kijken. Marie houdt zichzelf lang blind voor wat haar overkomt. Pas als haar ruw de ogen worden geopend, kan ze het zien en gaan begrijpen. Zoals Flo Marie niet ziet als een zelfstandig individu zien Philippe en Laurence hun au pairs alleen als een soort machines die er zijn om

het werk uit te voeren. Philippe is helderziend. De beelden die hij ziet zijn zo vaag dat hij er weinig mee kan doen.

Macht versus vrijheid

Flo misbruikt de macht die ze over haar studenten kan uitoefenen ten faveure van haar carrière als fotograaf. Ze pikt er naïeve mensen zoals Marie uit, die gevleid door de aandacht een metamorfose ondergaan die Flo vastlegt in haar foto’s. De fotoboeken die Flo aan Marie stuurt, staan vol met foto’s die over macht gaan.

De aanslagplegers hebben door de angst die ze zaaien macht over de bewoners van Parijs.

De helderziendheid van Philippe oefent macht over hem uit. Hij kan door die gave niet anders dan de mensen om wie het gaat in de gaten houden.

De vrijheid van Marie, van de Parijzenaars en van Philippe wordt door die vormen van macht ingeperkt.

Identiteit

In de zelfportretten van Cindy Sherman die in de roman aan de orde komen, meet deze fotografe zichzelf telkens een andere identiteit aan. Flo dringt de onzekere Marie ook een andere identiteit op. Zij raakt zichzelf daardoor kwijt. Ook in Parijs als au pair heeft ze lang geen eigen identiteit.

Aanslagen

In 1983 begint een reeks terreuraanslagen in Parijs. In 2015 zijn er weer aanslagen. Het grote geweld weerspiegelt het kleine geweld tussen de personages.

Symboliek

Muren

Tot in 1989 hebben de Oost-Duit-

sers weinig zicht op de wereld en hebben ze weinig bewegingsvrijheid. Marie is in Parijs als de Berlijnse muur valt, maar kan de berichtgeving aanvankelijk slecht volgen. De ondoordringbare muur van de Franse taal belet Marie om echt aan de Franse samenleving deel te nemen. Dat lukt pas als er een deur in die muur openzwaait en ze plotseling gesprekken kan verstaan. Marie moet ook de figuurlijke muur slechten die Flo rond haar heeft opgetrokken voor ze zichzelf kan leren kennen en aan het leven kan meedoen.

Kunstwerken

In het oude Parijs staat een reeks nieuwe geometrische kunstwerken, de Grand Travaux. De oude stad symboliseert het oude leven van Marie. Ze ziet de nieuwe kunstwerken pas als ze aan een nieuw leven kan beginnen.

Titel

Marie begint in Parijs in 2021 haar verhaal voor Flo op te schrijven. Ze spreekt Flo in haar tekst aan en zegt tegen haar: ‘Luister’ (p. 8). Philippe zegt over zijn voorspellende gevoelens: ‘alles wat hij kan doen is luisteren om erger te voorkomen’ (p. 53). Vanaf pagina 208 luistert Marie naar zijn verhaal.

Structuur

Luister begint met een korte proloog. Daarna volgen er vijf delen die genummerd zijn met een Romeins cijfers en een titel en een jaartal dragen.

Alle delen hebben hoofdstukken. Deel II heeft hoofdstukken genummerd van 1 tot en met 12. In deel IV gaat de nummering verder tot en met 19. In deel I, III en V krijgen de

hoofdstukken sterretjes. Het zijn er respectievelijk zeventien, zestien en zeven.

De proloog vertelt de afloop van de gebeurtenissen verhuld. De roman begint dus post rem (letterlijk vertaald: met de afloop). Het einde van deel V sluit aan bij de proloog. Daarmee is het verhaal circulair.

Verteller en Perspectief

Luister is een lange monoloog waarin Marie zich als ik-verteller tot Flo richt. Ze spreekt Flo daarin in de jij-vorm aan. In ‘Het verhaal van Philippe’ (deel I) en ‘Het verhaal van Flo’ (deel V) vertelt ze vanuit het perspectief van die personages. In Philippes verhaal ligt het perspectief ook bij Laurence en Eloïse. Philippe vertelt Marie zijn geschiedenis, die ze met details aanvult. In deel I lees je dat verhaal, in deel IV, vanaf pagina 208, beschrijft Marie hoe en waar Philippe haar zijn verhaal vertelde. ‘Het verhaal van Flo’ verzint Marie na research naar de gebeurtenissen op 13 november 2015, de dag van de aanslagen, waarbij Flo gewond raakt. In de andere delen en de proloog ligt het perspectief bij ik-verteller Marie.

Tijd en Ruimte

Het verhaal wordt niet-chronologisch verteld. Dat voert de spanning op. De proloog speelt zich in 2021 af. De gebeurtenissen in de delen I tot en met IV vinden plaats vanaf 1986 tot in 1989. Deel V springt naar 2015 en eindigt in 2021. Chronologisch geordend: deel I, III, II, IV, V, proloog, laatste hoofdstuk deel V.

Deel III speelt zich af in een stad in Nederland, aangeduid met de letter A. Maries leven vindt voor-

namelijk plaats in haar studentenkamer, op de foto-opleiding en in het huis van Flo. Ze maakt ook een uitstapje met Flo naar de kust in Noord-Nederland.

De rest van de roman is gesitueerd in Parijs. Marie werkt daar in het piepkleine appartement van Philippe en Laurence en gaat met de kinderen de stad in. Met de metro reist ze naar het enorme huis van de familie Lambert, waar ze op zolder in een tochtige dienstbodekamer woont. In 2021 is ze terug in Parijs, waar ze in een huurappartement haar aan Flo gerichte verhaal schrijft.

Schrijfstijl

Bronwasser vertelt in een hoog tempo. Belevenissen, beschrijvingen, dialogen en overpeinzingen wisselen elkaar af. De zinnen zijn dan weer lang en meanderend en dan weer zijn het staccato opsommingen: ‘Hij vertelde over zijn werk, het meisje, de onrust. Over de vakantie, de warmte…’ (p. 212).

De stijl is zintuigelijk. Parijs komt in geuren en kleuren tot leven: ‘De lucht was dik. […] De hitte uit de straatstenen…’ (p. 82). ‘Het geraas en de stank waren overal’ (p. 83). Het kleurenpalet is ‘blauwgrijs en vuilwit’ (p. 84).

De vergelijkingen zijn treffend: angst keert terug ‘als een geduldige hond die buiten de supermarkt op zijn baas heeft zitten wachten’ (p. 29). Soms zijn ze lang uitgesponnen zoals bijvoorbeeld in de beschrijving van hoe docent Michel Dufour Franse les geeft (p. 105). Metaforen zijn er ook: ‘Ze verdwijnt […] in de coulissen’ (p. 30) en ‘de navel van de oude stad’ (p. 188). 

leesclubdossier

Sacha Bronwasser Discussietips

Persstemmen

‘Nondeju, is het allemaal niet wat véél? Misschien, maar Bronwasser hanteert een logische vertelconstructie, het ene lijntje vloeit vanzelfsprekend over in het andere. Zeldzaam, een boek dat je “gewoon lekker” kunt lezen maar waar ook genoeg in zit om over na te denken.’

(Bo van Houwelingen, de Volkskrant, 18-2-2023)

‘Luister is een roman die boogt op goede voorbeelden en voorgangers, maar die zich ook ontworstelt aan de leermeesters – passend, want dat is wat de hoofdpersoon ook doet.’

(Thomas de Veen, NRC, 24-2-2023)

‘Je verwacht een voorspelbaar verhaal over machtsmisbruik tussen docent en student; een grimmige coming-of-age, maar Bronwasser verrast de lezer met een ander, gelaagder verhaal, met een interessante structuur.’

(Dieuwertje Mertens, Het Parool, 4-3-2023)

‘Er schuilt iets bitters in deze roman, verdriet over gemiste kansen, gefnuikte ambities, begeerte, maar tegelijkertijd wilde de schrijfster daar niet aan toegeven. Juist deze tegenspraak tussen bitterheid en verzet daartegen, brengt altijd meeslepende literatuur voort, ook nu weer.’

(Kees ’t Hart, De Groene Amsterdammer, 8-3-2023)

‘De grootste kracht schuilt vermoedelijk in de prachtige beelden waarin het verhaal gegoten is, en die de personages en decors echt tot leven wekken.’

(Willem Goedhart,www.tzum.info, 10-4-2023)

‘Luister blijft iets te veel een boek volgens het boekje. Het is een roman als een hedendaags neoclassicistisch bouwwerk. Knap neergezet, maar je wilt niet per se een omweg maken om het te bezichtigen. De vaardig opgevoerde spanning leidt uiteindelijk tot weinig opzienbarende onthullingen.’

(Sam De Wilde, De Standaard, 13-5-2023)

1. Wat zet de ik-figuur in 2021 aan tot schrijven?

2. De roman gaat nadrukkelijk over zien/kijken en beelden. Is Luister toch een goede titel?

3. Hoe gedraagt Philippe zich tegenover Marie, die drie jaar na Eloïse als au pair begint?

4. Parijs is een belangrijke locatie in de roman. Hoe heb je de beschrijvingen van de stad ervaren?

5. Tegen het eind van deel II (p. 120-121) beschrijft Marie hoe ze met de kinderen van Philippe en Laurence in een toren van de kunstenaar Dubuffet ronddwaalt. Als ze buiten komen, weet ze zeker ‘dat er iets onbenoembaar veranderd, verschoven was’. Wat heeft het bezoek voor effect gehad?

6. Hoe heb je de beschrijvingen ervaren van de manier waarop beginnende studenten zich voelen in hun nieuwe bestaan?

7. Wat vind je van Flo’s handelen ten opzichte van M.? Gelden voor een kunstenaar andere morele grenzen, omwille van de kunst?

8. Hoe ervaart M. de aandacht van Flo en hoe gaat ze daar later over denken?

9. Marie vraagt zich enkele keren af in hoeverre ze zelf schuld heeft aan wat er in de jaren tachtig tussen haar en Flo gebeurde en of ze in 2015 Flo had moeten waarschuwen voor een reis naar Parijs. Hoe zie jij dat?

10. Op p. 160-162 beschrijft M. de eerste les die ze in het tweede jaar van haar opleiding krijgt van Flo, waarbij de foto van de boulevard du Temple van Louis Daguerre uit 1898 (de eerste foto waarop een mens is vastgelegd) centraal staat. Wat doet Flo’s aanpak in die les met M.?

11. Wat doet het verhaal dat Philippe aan Marie vertelt tegen het eind van deel IV met haar?

12. Hoe kijkt Marie jaren later (in deel V) terug op haar tijd in Parijs? Wat heeft het haar gebracht?

13. De structuur van de roman maakt dat je als lezer lang moet raden naar ‘het geheim van het verhaal’ zoals recensent Kees ’t Hart schrijft in De Groene Amsterdammer (8-3-2023). Hoe heb je deze opzet ervaren? 

Meer tips bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/deleesclubassistent

Vrijdag 28 april

Het gebeurt regelmatig dat we een bericht ontvangen van een tevreden klant. (Ontevreden klanten zijn er ook, toegegeven, maar dat zijn er wel minder.) Vanochtend bij de mail een wel bijzonder beleefdvriendelijke reactie: ‘Vandaag heb ik het genoegen gehad om het boek in ontvangst te nemen en ik ben uiterst tevreden. Zojuist heb ik dan ook met plezier de betaling via overschrijving uitgevoerd. Bedankt voor de uitstekende service!’

Donderdag 4 mei

Mevrouw C. Hesse bestelt een boek van Herman Hesse. Ik antwoord dat ik het boek zal opsturen en de klant reageert: ‘Dat is wel erg veel Hesse in één klap.’ Inderdaad: mevrouw Hesse bestelt een boek van Hesse bij meneer Hesselink. Ik heb me nooit gerealiseerd dat de naam van de Nobelprijswinnaar Hesse helemaal in mijn naam zit.

Donderdag 11 mei

Gisteren hadden we historicus

Wim Berkelaar op bezoek. Hij is regelmatig op de radio te horen, onder andere op zondagochtend bij het VPRO-radioprogramma

OVT, waar hij recent verschenen geschiedenisboeken bespreekt.

Ik hoor hem altijd graag, hoewel ik vrijwel nooit geschiedenisboeken

lees. Hij is niet alleen een bevlogen boekbespreker, ook is hij een enthousiaste twitteraar. Over zijn bezoek twitterde hij: ‘Wat een genoegen om een boek te kopen bij de erudiete antiquaar René

Hesselink aan de Oude Gracht in Utrecht en met hem en kompaan

Roland Fagel uitgebreid over van alles en nog wat (vooral literatuur) te spreken en ook nog Winkeldagboek 2007-2022 aan te schaffen.’ Ik vraag me af wie het erudietst is, maar een genoegen om Wim Berkelaar te ontvangen was het zeker. Zijn tweet is maar liefst 1769 keer gelezen (of ‘weergegeven’, wat natuurlijk niet hetzelfde is)!

Zaterdag 13 mei

Groepje meiden staat luidruchtig de buitenbakken te becommentariëren. Eentje herkent Boudewijn Büch: ‘Boudwijn Boeg. Seks met een aubergine, dat is toch van Boudwijn Boeg?’ Ik ken die titel niet. Het zal wel een boek zijn van Boudewijns broer, Menno Buch, die in tegenstelling tot Boudewijn geen puntjes op de u zette.

Prachtige dag, vandaag. Qua weer dan, niet qua omzet. Wel was het druk, en ook best veel verkocht, maar vrijwel alleen pocketjes en buitenbaksels.

Maandag 15 mei

Zojuist had ik mijn nieuwe boekhouder op bezoek, Erik J. Vanaf het begin is onze boekhouding in handen geweest van Jaap R., die ooit als klant binnenkwam, maar al snel tot bevriende klant en boekhouder werd gepromoveerd. Veertig jaar lang heeft hij zich naar onze volle tevredenheid over de boekhouding ontfermd. Eerst samen met zijn collega Urwin de V. en nu toch zeker al wel twintig jaar in zijn eentje. Afgelopen zaterdag is hij 91 geworden en hij wil nu weleens op zijn lauweren gaan rusten. Volkomen terecht. Maar ik moest dus op zoek naar een nieuwe boekhouder. Op internet vond ik twee jonge boekhoudkantoren die heel dynamisch leken en die ik digitaal heb benaderd of zij mijn boekhouding konden doen, maar allebei bleken ze geschikter voor moderne zzpers dan voor ouderwetse middenstanders. Vooral de zogenaamde ‘margeregeling’, waar handelaren in tweedehandsspullen onder vallen, was een struikelblok. Via een website, ‘Vindeenboekhouder’ of zoiets, ben ik nu bij een eenmansbedrijfje terechtgekomen dat mij, zeker nu ik de eigenaar gezien heb, ideaal lijkt.

Administreren is een van de allervervelendste bezigheden die ik ken. Maar het moet nu eenmaal

Belevenissen in het Utrechtse

antiquariaat Hinderickx & Winderickx

Tekst René Hesselink

gebeuren want we moeten belasting betalen. Bijzonder sympathiek was me de man, met wie ik ooit een interview las, die principieel weigerde om belastingformulieren in te vullen en daardoor ongeveer twee keer zoveel belasting betaalde als eigenlijk moest. Helaas kan ik me dat niet permitteren. Zo’n vetpot is het tweedehandsboekenbedrijf nou ook weer niet. Ook om mijn nieuwe boekhouder met open vizier tegemoet te kunnen treden, heb ik de boekhouding tot nu toe netjes bijgewerkt, waardoor ik mooi even een kleine omzetvergelijking kan doen: vergeleken met de eerste vier maanden van het vorige jaar is de verkoop gestegen met maar liefst 28 procent. Ik zal het er maar op houden dat de klant nu eenmaal een grillig persoon is, zoals we al vaak hebben kunnen constateren. Een andere reden voor deze stijging kan ik niet bedenken. 

boeken op een voetstuk

Francesco Petrarca Geen mens zag ooit zo luisterrijke ogen

‘Hoewel het te betwijfelen valt of een weinig bekende naam wel ver in ruimte en tijd kan doordringen, hebt u misschien toch wel eens iets over mij gehoord.’ Zo opent de veertiende-eeuwse dichter Francesco Petrarca zijn beroemde Brief aan het nageslacht. Weliswaar met enig zelfvertrouwen geschreven maar onwetend over zijn ongekende invloed op de literatuur in de eeuwen die gaan volgen. De schrijver geldt als de aartsvader van het humanisme en wordt gezien als de invloedrijkste dichter van de Europese poëzie. Maar niet alleen dat, Petrarca is zonder discussie ook de grootste liefdesdichter aller tijden.

Tekst en beeld Peter IJsenbrant

Het is 6 april 1327 als de dan 23-jarige dichter in de ogen kijkt van een jonge vrouw genaamd Laura. Petrarca is op slag verliefd en zal haar gedurende zijn hele leven bezingen in de prachtigste verzen, verzameld in Il Canzoniere (Het Liedboek). Deze bundel telt 366 gedichten die op onovertroffen wijze de schoonheid van Laura beschrijven. In de vertaling van Peter Verstegen lezen we naast de passie en het liefdesgevoel ook Petrarca’s klaagzang over de onbereikbaarheid van de geliefde. Maar bijna vijftig jaar lang bleef hij zonder beperking woorden geven aan zijn geliefde: ‘Geen mens zag ooit zo luisterrijke ogen in onze tijd of in vervlogen jaren’; ‘Elk woord van haar klonk mooier dan een aardse stem kan zingen’; ‘Haar tred was niet die van een stervelinge, maar van een hemeling’; ‘Ach, met haar lokken is mij ’t zoet gezicht van levend goud ontzegd’; ‘Meer gratie heeft de hemel nooit gebaard’, enzovoort enzovoort.

Petrarca werd in Arezzo geboren en bij gelegenheid van het zesde eeuwfeest daarvan nam de stad in 1902 het initiatief tot de oprichting van een monument voor deze illustere

stadgenoot. Het zou ruim 25 jaar duren voor het standbeeld op 25 november 1928 in aanwezigheid van de koning van Italië, Vittorio Emanuele III, kon worden ingehuldigd. De totstandkoming was extreem moeizaam en commissie na commissie boog zich over de realisatie van de sculptuur. Uiteindelijk kreeg de in Carrara geboren Alessandro Lazzerini de opdracht en kon met financiële ondersteuning van het toenmalige hoofd van de regering, Benito Mussolini, het monument gerealiseerd worden. Voor het standbeeld gebruikte Lazzerini ruim 240 ton wit marmer waarmee hij een beeld schiep dat in een rariteitenkabinet niet zou hebben misstaan. Het standbeeld is vol verwijzingen naar de belangrijkste thema’s in het werk van Petrarca, maar heeft daarnaast ook elementen uit de geschiedenis van Italië en in twee van de bijfiguren zijn zelfs het eigen portret van de beeldhouwer en dat van de excentrieke dichter Gabriele d’Annunzio te herkennen. Enigszins verborgen aan de achterzijde van het monument is een kleine medaillon met de buste van Laura afgebeeld.

Gelukkig staat Petrarca groots op

vier meter hoogte op de linkerpunt van het monument, waarmee hij de eer krijgt die hem toekomt. Lazzarini heeft het gelaat gebaseerd op Petrarca-portretten uit de veertiende eeuw. Louis Couperus zou in zijn novelle In het huis bij den Dom een liefdevolle beschrijving geven: ‘een kalme ernst lag over zijne regelmatig-schoone, fijnbesneden trekken (…), uit de donkere oogen straalde geen vurige blik, geen jeugdige opgewondenheid meer; rustig staarden zij voor zich uit, somwijlen overtrokken als met een zacht-weemoedig waas’.

De Italianen creëerden begin twintigste eeuw een monument voor Petrarca. De dichter zelf realiseerde zeshonderd jaar eerder een monument voor de Eeuwige Liefde, duizendmaal mooier. Léés die gedichten. 

Sjoerd Agterhof van boekhandel Jaspers (Badhoevedorp):

Het is een heerlijk gevoel als je in een boek begint en je langzaam in de gaten krijgt dat je iets heel nieuws leest. De man met duizend gezichten is een thriller, maar verwacht geen aan lager wal geraakte inspecteur, geen lijk of seriemoordenaar. Noteboom neemt je mee naar de Democratische Republiek Kazichië in de Kaukasus. Daniel Lechkov reist met zijn Nederlandse vrouw en dochtertje terug naar zijn geboorteland voor de begrafenis van zijn broer Vigo, de president van het land. Daar komen ze in een machtsspel van de heersende elite en families terecht. Het boek is zeer origineel, spannend, goed geschreven en ook nog eens heel actueel. Ik las door bij mijn ontbijt, in mijn lunchpauze en op ieder ander vrij moment. En dat ga ik ook aanraden aan mijn klanten. Het zal mij niet verbazen als dit de nieuwe internationale thrillersensatie wordt. Naast het boek maakt Noteboom een podcast over hetzelfde onderwerp. Op het moment dat ik dit schrijf start die net, dus die ga ik natuurlijk beluisteren!

DE MAN MET DUIZEND GEZICHTEN

LEX NOTEBOOM

(A.W. BRUNA, € 22,99)

Roelke Aalderink van boekhandel Het Colofon (Arnhem): Wat is Xerox van Fien Veldman een mooi, bij vlagen absurdistisch en ontroerend debuut! ‘Gek dat mensen destijds over ons zeiden dat we aan de rand van de maatschappij leefden, al hoorden we dat later pas.’ Zo opent de roman. Het naamloze hoofdpersonage werkt als klantenservicemedewerker bij een start-up. Ze is losgekomen uit de buurt en het milieu waarin ze opgroeide, maar blijft zich een buitenstaander voelen in de kantoorsamenleving. In Xerox wordt pijnlijk duidelijk hoe bepalend je sociale achtergrond is. Als de stress op het werk oploopt, begint de hoofdpersoon te praten tegen haar printer. Dat klinkt wat vreemd wellicht, maar daar ga je als lezer gewoon in mee. Ze deelt veel met hem, ook de flarden uit haar jeugd waar ze verder niet over praat. Ik ben onder de indruk van Veldmans scherpe schrijfstijl, een origineel verhaal dat blijft hangen. In 2021 won zij de Joost Zwagerman Essayprijs.

Willy Wouters van boekhandel

De Boekenmolen (Meliskerke):

In Rome stuitte ik op een Van Gogh-tentoonstelling in het Palazzo Bonaparte. Ik genoot van die prachtige expositie en misschien nog wel meer omdat ik Mevrouw Van Gogh net gelezen had. Caroline Cauchi haalt hierin Johanna Bonger voor het voetlicht, een vrouw die vanwege een schandaal naar Parijs moet vluchten. Ze trouwt met Theo van Gogh en krijgt zijn broer Vincent op de koop toe want die twee zijn onlosmakelijk verbonden. Het boek neemt je mee Johanna’s wereld in: de kunstwereld, de positie van de vrouw daar (ze ontmoet onder anderen Camille Claudel), verwikkelingen tussen Vincent en Theo, haar zoon Vincent Willem en tenslotte haar trieste terugkeer naar Nederland na het overlijden van de Van Goghs, vergezeld van een koffer met Vincents schilderijen. En dan zet ze enorm belangrijke stappen. Ik hou van zulke krachtige vrouwen. Ze heeft ervoor gezorgd dat Van Goghs schilderijen altijd te zien zijn, zelfs als ik in Rome ben.

XEROX

FIEN VELDMAN

(ATLAS CONTACT, € 22,99)

MEVROUW VAN GOGH CAROLINE CAUCHI (HARPERCOLLINS, € 23,99)

Anthoni Fierloos van boekhandels

De Koperen Tuin en Het Paard van Troje (Goes):

Dit is zo’n boek dat door zijn onderwerp veel mensen zal aanspreken. Het kan je niet onberoerd laten. Aaf en Annemarieke zijn enkele maanden na de geboorte afgestaan ter adoptie. Niet ongebruikelijk, maar op deze manier wel, want de tweeling wordt gescheiden en de meisjes komen in verschillende gezinnen terecht. Ze lijken niet ongelukkig, het ene gezin is wel liefdevoller dan het andere maar tot dan toe niets bijzonders. Tot ze te horen krijgen dat ze een tweeling zijn. Direct dringt zich de vraag op ‘hoe kan het dat ik nooit een gemis heb gevoeld? Ze zeggen toch altijd dat je dat voelt een tweelingziel?’

Dat gemis komt vanaf dan naar boven, ze leren elkaar kennen en gaan op zoek naar hun gezamenlijke verleden. Schrijnende verhalen die mooi worden verteld komen naar boven, ook over wat doet dit met de adoptiegezinnen. Aan het eind kom je te weten dat het geheel is gebaseerd op een waargebeurde geschiedenis in katholiek Limburg, eind jaren zestig.

DE ONBEDOELDEN

COBI VAN BAARS

(ATLAS CONTACT, € 22,99)

Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht): Spannend, broeierig en vlot geschreven. Een boek over relaties en verhoudingen, geven en nemen. Een liefdesrelatie die op z’n einde loopt, een ongelijkwaardige affaire, een familierelatie die gebukt gaat onder een groot verdriet, een onbegrepen moeder-dochterrelatie, de verhouding tussen leven en dood als een communicerend systeem. En dat allemaal in en rondom een bos in de Achterhoek waar alles altijd teruggaat naar de bodem en niets wordt verspild. Opvallend in het boek is het, voor mij onverklaarbare, gebruik van merknamen, geen idee waarom Van der Haar dat gedaan heeft. Ik heb zin om een collage te maken van alle producten en logo’s die genoemd worden. Hierbij een greep: van Gilse schenkstroop, Wokkels, Sultana’s, Zaanse Hoeve melk, Zonnatura, Canderel, Witte Reus, Conimex, Robijn, Andrélon. Deze literatuur werd mede mogelijk gemaakt door… ???

Eens in de zoveel tijd lees je een boek waar je in wilt wonen. Dat zo mooi en ontroerend en grappig is dat je wilt dat het nooit ophoudt. Morgen en morgen en morgen is zo’n boek. Sam en Sadie hebben een intense vriendschap: ze komen elkaar van kind af aan tegen, vaak als ze kwetsbaar zijn, en kunnen niet te lang samen zijn. Ze creëren legendarische videospellen, richten een ontwerpbureau op en stijgen samen tot grote hoogte maar gaan ook weer spectaculair uit elkaar als het teveel wordt. Vooral de scènes waarin de spellen ontworpen worden zijn prachtig: ze stoppen zoveel van zichzelf in de personages dat het intieme portretten worden van hun diepste gevoelens en angsten. In dit meeslepende verhaal leef je mee met de vrienden terwijl ze leren over liefde, zelfliefde en vriendschap. Een boek dat je met pijn in je hart dichtslaat.

DE KUIL LAURA VAN DER HAAR (DE BEZIGE BIJ, € 23,99)

MORGEN EN MORGEN EN MORGEN

GABRIELLE ZEVIN

(NIEUW AMSTERDAM, € 24,99)

Jesse Keff van Athenaeum Boekhandel (Amsterdam):

Oude boeken in de Zuiderkerk

Internationaal evenement in Amsterdam:

Op vrijdag 13 en zaterdag 14 oktober a.s. treffen tientallen handelaren in oude en bijzondere boeken, prenten, kaarten en grafiek elkaar in de Zuiderkerk te Amsterdam. Uit Frankrijk, Spanje, Zwitserland,

Zondag 2 juli

Engeland, de Verenigde Staten, maar ook dichter bij huis uit Duitsland en België, komen ze. Uiteraard zijn ook de belangrijkste Nederlandse antiquaren present, met bijzondere en gekke boeken, affiches, zeventiende-eeuwse kaarten van verre streken, en grafiek van oude en nieuwe meesters.Vaak van museale kwaliteit, maar op de Amsterdam International Book Fair

kunt u alle boeken voelen, en zelf de bladzijden omslaan. Dit jaar beleven we alweer de 41e editie van deze grootste beurs van antiquarische bijzonder drukwerk in ons land, georganiseerd door de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren. Wilt u weten wie de deelnemers zijn, en wat ze meenemen naar de beurs, kijk dan op: www.amsterdambookfair.net

26e Dordtse Boekenmarkt

De historische binnenstad van Dordrecht vormt op 2 juli weer het decor van de Dordtse Boekenmarkt. Na de jubileumeditie van vorig jaar verbreedt de markt dit jaar de formule doordat ook ‘handelaren in vinyl’ ofwel langspeelplaten, hun aanbod kunnen presenteren. Overwegingen voor deze verruiming waren onder andere dat een gemêleerd aanbod kan leiden tot meer en ook jongere bezoekers. De Dordtse Boekenmarkt is een initiatief van de Dordtse boekhandelaar Bart van Dulmen, naar het voorbeeld van de grote Deventer Boekenmarkt in augustus.

De eerste editie in 1996 bleek al direct zeer succesvol: in plaats van de gehoopte tachtig kramen, waren er tweehonderd stands van boekverkopers en antiquaren. Langs het parcours door de binnenstad zijn diverse podia met optredens. De boekenmarkt begint op 2 juli om 10 uur en duurt tot 17 uur. Traditiegetrouw wordt onder de bezoekers een gratis gidsje verspreid waarin alle deelnemende handelaren staan vermeld met hun specialisatie.

Meer informatie op: www.dordtseboekenmarkt.nl

vertalershuis

Vertalershuis Amsterdam weer open

Het Vertalershuis Amsterdam is na een ingrijpende renovatie feestelijk heropend. Duurzamer en toegankelijker, en met meer ruimte voor workshops en bijeenkomsten, kan het pand weer een paar decennia mee. Vertalers van over de hele wereld kunnen hier twee tot acht weken werken aan een nieuwe vertaling, zich onderdompelen in de Nederlandse taal en cultuur en uitgevers, schrijvers en collega’s ontmoeten.

Het Vertalershuis aan de Van Breestraat is een onderdeel van het Nederlands Letterenfonds, het publieke fonds dat de Nederlandse literatuur in binnen- en buitenland ondersteunt. Literair vertalers zijn daarbij onontbeerlijk. Niet alleen voor het behoud van de kwaliteit van boeken in vertaling, maar ook omdat vertalers in eigen land niet zelden grote ambassadeurs voor de Nederlandse literatuur zijn. Zoals de Italiaanse Anna Bechi bijvoorbeeld. Bechi studeerde filo-

sofie, Duits en Italiaans, vertaalde Duitse filosofie maar wilde zich specialiseren in jeugdliteratuur en ontdekte via Duitse vertalingen de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur. Volgens haar ‘op dit moment de allerbeste’, zoals ze onlangs vertelde in een interview over haar Schmidtvertalingen op letterenfonds.nl.

Annie M.G. Schmidt is – met Andreas Burnier, Hella S. Haasse, W.F. Hermans en Anton de Kom – een van de vijf schrijvers wier werk de inspiratie vormde voor de inrichting

van de verschillende kamers in het Vertalershuis. Schmidts werk is in 53 talen vertaald. Wie wil weten welke talen dat zijn, of wat er elders zoal aan Nederlandstalige literatuur verschijnt, kan terecht bij de vertalingendatabase.nl.

Het Vertalershuis organiseert naast de jaarlijkse Literaire Vertaaldagen (in 2023 op 8 en 9 december) ook workshops voor opkomend vertaaltalent, zoals The Chronicles en de Vertalersfabriek. Ook in het huis zelf is nu ruimte gemaakt voor beginnende vertalers. Juist zij kunnen profiteren van het contact met ervaren collega’s. Onder de eerste vijf tijdelijke bewoners zijn twee nieuwe vertalers: Jihie Moon uit Zuid-Korea werkt in juli aan Het journaal van Hendrick Hamel en vertaler Arabisch Hazim Kamaledin aan Een boek voor jou – een verhalenbundel in meerdere talen voor vluchtelingkinderen in Nederland. 

De verre voortijd

Sebastian Barry Querido, 264 pagina’s € 23,99

Het boek

Oud-politieman

Tom geniet van zijn pensioen en neemt alle tijd om te mijmeren over zijn leven, zijn vrouw en hun twee kinderen. De rust wordt verstoord als twee voormalige collega’s hem opzoeken met vragen over een moordzaak van tientallen jaren geleden. Een zaak waarbij twee priesters waren betrokken en waarbij politieonderzoek vastliep op orders van hogerhand. Tom heeft deze zaak nooit helemaal los kunnen laten.

De auteur

Sebastian Barry (1955, Dublin) studeerde Engels en Latijn, en publiceerde aanvankelijk vooral gedichten en toneelstukken. Sinds de jaren tachtig schreef hij elf romans, waarin hij de levensverhalen van twee Ierse families vertelt en die verbindt met de soms zwarte geschiedenis van Ierland in de afgelopen anderhalve eeuw. Barry’s werk is veelvuldig bekroond. Hij won onder meer twee keer de Costa Book of the Year Award, de Walter Scott Prize voor Historical Fiction en de Irish Book Award voor de beste roman.

Discussietips

1. De oorspronkelijke titel is Old God’s Time. Wat vind je van de Nederlandse titel?

2. Barry’s stijl kenmerkt zich door

veel vergelijkingen, lange zinnen en herhalingen. Wat vind je van die stijl? Heb je voorbeelden van zinnen/beschrijvingen die je echt opvielen?

3. Het motto is afkomstig uit het Bijbelboek Job 39:12: ‘Zal de eenhoorn u willen dienen’. Op p. 73 en p. 257 komt die eenhoorn ter sprake. Wat zou het motto kunnen betekenen?

4. Hoe zou je Tom typeren als echtgenoot en als vader?

5. De buurman van Tom is cellist. Hij speelt regelmatig het Kol Nidrei (‘Alle geloften’) van Max Bruch, een muzikaal gebed om kwijtschelding van geloften. Welke rol speelt dat thema in de roman? 

Meer tips bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/ de-leesclubassistent

FOTO Teun Grondman / Nederlands Letterenfonds

Tekst Inge Drewes

Bosch&deJong: eigenzinnig maar succesvol

Boekverkopers in een trendy versmarkt

Ze zijn net op vakantie geweest en vinden die vrijheid nog steeds een luxe. Eelkje Bosch en Folco de Jong legden de zorg voor hun zelfstandige boekhandel Bosch&deJong op het Rotterdamse Katendrecht twee weken lang in handen van hun parttimers. Extra hulp die ze al snel nodig hadden toen ze in 2015 neerstreken in de Fenix Food Factory, een versmarkt in een havenloods. Daar varen ze een eigenzinnige, maar succesvolle koers.

Vanaf de Rijnhaven wervelt een verkoelende bries het terras van de Fenix Food Factory op, terwijl nu en dan een omvangrijk schip door het water ploegt. De voormalige overslagloods aan de haven lijkt een onwaarschijnlijke plek voor een trendy culinaire versmarkt, maar het gebied is al een tijdje in opkomst en trekt publiek dat zichzelf wil verwennen en de middelen heeft om dat te doen. Binnen ruikt het naar lekker eten, er is versgebakken brood, bier, kaas, groente en fruit. En er is een boekwinkel.

Volle touringcars

‘Toen we hier bij toeval een keer de loods binnenliepen, werkte Folco in een boekhandel en ik was zelfstandig redacteur’, vertelt Eelkje Bosch. ‘We hadden eerder een boekhandel gehad, de Balustrade in Delfshaven, maar in een economisch moeilijke tijd. Na drie jaar moesten we er met pijn in het hart mee stoppen. Daarna hebben we elkaar beloofd: als we nog eens ergens een mooie plek vinden, proberen we het opnieuw. Hier voelde het energiek en bruisend en het was origineel. Ook zagen we enkele van onze oude

klanten terug die inmiddels hier woonden. Daarna waren we snel om. We realiseerden ons dat op deze plek mensen komen die van cultuur houden, dus waarschijnlijk ook van lezen.’

Ze gingen niet over één dag ijs, aldus Folco de Jong: ‘We deden vooraf zorgvuldig onderzoek: wat voor mensen wonen hier, wat zijn de inkomens, zit er groei in de buurt? Met tellertjes zaten we bij de ingang van de Fenix Food Factory de bezoekersaantallen te turven. Ook maakten we lijstjes: welke werkzaamheden vinden we leuk of vervelend en waarin zijn we goed of slecht. De resultaten legden we naast elkaar en we vulden elkaar perfect aan. En voor het geval klanten op deze plek misschien geen serieuze boekhandel zouden verwachten, kozen we voor een klassieke winkelnaam: Bosch&deJong. Onze namen zijn heel algemeen, maar samengevoegd precies waarnaar we zochten.’

‘Toch was het eng om onze banen op te geven’, blikt Eelkje terug. ‘Ik denk dat je als ondernemer over een zekere roekeloosheid moet beschikken.’ Aan Folco vraagt ze: ‘Hoelang zitten we hier nu?’ ‘Acht jaar’, zegt hij na even nadenken. Twee verbaasde gezichten laten zien dat de tijd sneller is gegaan dan het voelt. ‘In het begin moesten we nog een beetje aftasten welk publiek hier komt’, zegt Eelkje. ‘Zo werden we een tijdlang bijna overlopen door toeristen, omdat de reisgids van Lonely Planet de Fenix Food Factory had aangeprezen. In volle touringcars kwamen ze deze kant op. Alleen keken ze vooral rond en waren dan weer weg.’ Ze kan er nu om lachen. ‘Inmiddels hebben we een fijn aantal vaste klanten uit de buurt en ook veel leuke dagjesmensen en vakantiegangers uit België en Duitsland.’ Eind 2019 liep het huurcontract af voor alle ondernemers in Fenix II, de loods waar de Fenix Food Factory was gevestigd, en de ondernemers verhuisden naar de

Tekst en beeld Judith Zeeman

loods ernaast, Fenix I. Zo ook Eelkje en Folco. Eelkje: ‘Wat een bizarre tijd was dat. We begonnen én op een nieuwe plek én we kregen meteen de coronacrisis voor onze kiezen. Het eerste anderhalve jaar had elke dag een nieuwe verrassing voor ons in petto en niet altijd een fijne. Maar we hebben volgehouden.’ Folco: ‘We misten in één keer alle extra aanloop. Daarom zijn we bestellingen gaan bezorgen en konden klanten boeken afhalen. Gelukkig hadden we net op tijd genoeg vaste klanten om op te kunnen blijven draaien, ook dankzij nieuwe bewoners, zoals in het appartementencomplex hierboven. Vaak mensen met een goed inkomen die op een beetje aparte plek willen wonen en geïnteresseerd zijn in cultuur.’ Eelkje: ‘Sommigen hadden zelfs gezegd: wij overwegen daar te gaan wonen, maar willen eerst weten of jullie hier wel blijven.’ Folco: ‘Uiteindelijk was de omzetdaling minder erg dan we hadden gevreesd, al waren de inkomsten zeker niet geweldig.’

Lezers samenbrengen

‘In die tijd ontstond ook ons initiatief “Educate Yourself” via Zoom’ zegt Eelkje. ‘Een boekenclub, waarbij we vooral zochten naar een manier om lezers samen te brengen die elkaar anders niet hadden gevonden. Onze parttimer Carina hielp ons daarbij. Zij blogt en vlogt over de boeken die ze leest en doet dat met oog voor maatschappelijke problematiek. Het bracht ons op het idee van een boekenclub waarbij het gaat over onderwerpen als racisme, seksisme of gender. We

Eelkje

zorgen voor een veilige omgeving om daarover te praten, hier een verdieping hoger. Daar is een zitplek voor alle bezoekers. Die ruimte reserveren we voor onze deelnemers op avonden dat het daar rustig is.’

‘En we houden silent reading bijeenkomsten, waarbij ieder zich in een eigen boek verdiept’, vult Folco aan. ‘Daar heb je in principe geen anderen voor nodig, maar toch blijkt het te werken: met anderen in stilte lezen. De deelnemers nemen zelf een boek mee of kopen er een bij ons. Maar daar dringen we niet op aan. We willen niet profiteren van elke interactie, net zoals we niet elk boek blind aanraden. En mensen waarderen het dat we ze niet als winkelmandje zien.’

We luisteren even naar het geroezemoes van gesprekken en wisselende stemmen in de hal en naar de muziek die daardoorheen dwarrelt. Eelkje: ‘Grappig genoeg zorgt juist die achtergrondruis ervoor dat je helemaal in een boek kunt opgaan.’

Tijdens die bijeenkomsten bleek er ook vraag te zijn naar de mogelijkheid om in stilte te schrijven, maar wel in gezelschap. Folco: ‘We dachten: prima, dat kan er mooi naast. De eerste stil-schrijven-bijeenkomst

Bosch en Folco de Jong: ‘We vullen elkaar perfect aan.’

hebben we inmiddels achter de rug.’ Eelkje: ‘We hopen ook weer te kunnen beginnen met Nieuwe Taal, onze boekenclub voor mensen die nog niet zo goed Nederlands spreken en willen oefenen met de taal. Tijdens de coronaperiode koos Carina de boeken uit en praatte er via Zoom in het Nederlands over met de deelnemers. Ze is Portugese, heeft zelf Nederlands leren spreken en begrijpt waar anderen tegenaan kunnen lopen.’

Hoe kondigen ze hun activiteiten eigenlijk aan? Eelkje: ‘Via uiteenlopende kanalen, maar wat vooral goed werkt, zijn Instagram en een postertje in de winkel. Het gebeurt zelfs dat mensen zich dankzij een poster ter plekke aanmelden.’ Ze grinnikt. ‘Gewoon helemaal analoog.’

Sommige boeken niet oké

Het assortiment – zo’n 2500 titels – is geleidelijk aan meer toegespitst op hun publiek. Folco: ‘Er bleek extra vraag naar non-fictie, dus nu hebben we meer boeken over psychologie, toegepaste filosofie en maatschappijkritiek. Ook van Young Adult en fantasy is de keus groter en uiteraard is literatuur goed vertegenwoordigd. Van spannende boeken verkopen we juist minder. We hebben het idee dat die vaker als e-book worden gekocht. Klanten zeggen weleens: “Ik zet zo’n thriller niet in de kast, want dan heb ik straks kastenvol boeken die ik nooit meer lees. De boeken die ik echt wil hebben, daar koop ik de papieren variant van.”’

Bij Bosch&deJong zullen klanten niet de gebruikelijke top 10 van boeken aantreffen. Folco: ‘Als je geen top 10 neerlegt, hou je ook geen top 10 in stand en verkoop je een veel bredere keus aan boeken. Natuurlijk zorgen we wel dat we het nieuwste boek van Ilja Leonard Pfeijffer hebben. En de reeks De zeven zussen van Lucinda Riley verkoopt ook best, zij het geen enorme stapels. Maar dat weten we van tevoren. Dat zou ook niet heel erg passen bij onze klanten.’

Hun eigenzinnigheid blijkt ook uit het bijstellen van de ongeschreven regel ‘niet met klanten in discussie gaan over hun opmerkingen of over politieke zaken’. Eelkje: ‘Onze parttimers, jonge mensen, houden ons scherp. Zij sterkten ons in het gevoel dat er geen tijd meer is om welwillend te zijn tegenover mensen die zich gedragen als extremisten en haatzaaiers. Dus nemen we tegenwoordig in zulke gevallen – zo redelijk en vriendelijk mogelijk – een standpunt in. Daarnaast zijn sommige boeken niet oké, al verschijnen ze misschien bij een nette uitgever. Die kopen we niet in.’

En als iemand zo’n boek wil bestellen? Folco: ‘Wanneer het een boek is waar we het inhoudelijk niet mee eens zijn, dan bestellen we het evengoed. We zijn hier niet om te censureren. Maar gaat de opbrengst naar een strijd waar we echt niet achter staan, bijvoorbeeld naar een extreemrechtse beweging, dan nee. We lichten die keus uiteraard toe. Het kan ook zijn dat een klant zegt: maar ik wil het boek kritisch lezen om te weten wat er wordt gezegd. Natuurlijk bestel je het dan.’ Ze hebben er een enkele klant mee verloren. Maar van het geld dat ze daarmee misliepen, bleven ze toch al liever verschoond.

Lokaal winkelen

Een webshop heeft Bosch&deJong niet. Eelkje: ‘Veel mensen weten niet dat de meeste boekhandels op hun webshop toeleggen. Dan is het vooral een vorm van promotie, klantenbinding en service. Folco: ‘Je

Het gesprek aangaan met de klant.

Silent Reading & Writing Evenement.

Boekwinkel in een ‘food factory’: op de achtergrond de groentewinkel.

Oproep om lokaal te kopen en een verrassingsboek aan te schaffen.

hebt een snel en goedwerkend zoeksysteem nodig, en een aansluiting op het Centraal Boekhuis. Dat kost geld, net als elke betaling en verzending.’ Vrolijk: ‘En dat, terwijl je ons op zoveel andere manieren kunt bereiken.’ Hij somt op: ‘Je kunt ons mailen, bellen, een whatsappje sturen, ons bereiken via Signal, Facebook en Instagram. Als we met z’n allen willen dat lokale winkels blijven bestaan, zullen we dat een beetje moeten borgen.’ Eelkje: ‘We zijn misschien antikapitalistisch voor zelfstandige ondernemers met een winkel, maar we hoeven niet rijk te worden. We kunnen hiervan leven en zelfs een paar mensen een parttimebaan geven. Dat is al ongelofelijk bijzonder.’

Een klant vraagt aandacht en Eelkje springt op om te helpen. Intussen bekijkt Folco de muur van boeken die hij als zijn broekzak kent. Mijmerend: ‘Ik zie soms

boeken die al twee jaar in de kast staan. Dan denk ik: waarom verkopen ze nou niet? En dat je zo’n boek dan eventjes plat op een plank legt, omslag naar boven, waarna iemand het direct aanschaft. Gewoon, omdat het voor de meeste klanten geen oud boek is, maar een boek dat ze nog niet eerder opmerkten. Er zijn ook mensen die elke plank uitpluizen en elk boek bekijken, getriggerd door wat wij hebben uitgekozen. Dat voelt als erkenning. Zeker als ze er die pareltjes uit pikken waarvan je weet dat ze niet in elke boekhandel staan. Er is al zo verschrikkelijk veel. Als wij hetzelfde neerleggen als de Bruna verderop, wat voegen wij dan toe?’ 

Meer informatie over de winkel en de leesclubs: https://boschendejong.nl/

Rotterdamse kunst aan de muur.

Het ‘nieuwe normaal’

Marjoleine Wolf van De Coöperatieve Amsterdamse Boekhandel kijkt terug op de coronatijd die de boekhandel en het boekenvak blijvend heeft veranderd.

Een aantal weken geleden hebben we eindelijk de coronaspatschermen bij de kassa’s weggehaald. We hadden het er al vaker over gehad, maar dan was er opeens toch weer een opleving van het virus en besloten we het weghalen voor de zekerheid nog maar even uit te stellen. Better safe than sorry.

Maar nu was het echt tijd en konden we eindelijk volledig terug naar het ‘nieuwe normaal’. Maar wat is eigenlijk dat ‘nieuwe normaal’? Corona heeft de boekhandel en het boekenvak blijvend veranderd, het wordt niet meer zoals het was. Ik las toevallig laatst de blogs weer eens die ik schreef voor Boekblad in het begin van corona, nu iets meer dan drie jaar geleden. Absurd om terug te lezen hoe we in zo’n korte tijd allerlei bizarre maatregelen moesten nemen in een poging het virus buiten de deur te houden, maar de deur zelf open.

Een beetje lacherig trokken we rubberen handschoenen aan (heel handig als je prijsstickers van boeken moet peuteren…), organiseerden we ‘looproutes’ voor de klanten, maakten een 1,5 meter brede toonbank, installeerden een ‘spatscherm’ (het smerigste coronawoord dat ik kan bedenken) en ontsmetten we braaf het pinapparaat na iedere transactie. Cashgeld was mogelijk ‘besmet’ en geen betaalmiddel meer. Als iemand hoestte of niesde deinsde je achteruit.

Maar al snel viel er weinig meer te lachen. In korte tijd werden we naast enthousiaste boekverkoper, ook fietskoerier, handhaver op de 1,5 meter regel en verkeersregelaar. En de maatregelen volgden elkaar

Marjoleine Wolf

steeds sneller op. Korter open, klanten mochten alleen op afspraak nog de boekhandel in, maximaal één klant per 25 vierkante meter. Mondkapjes verplicht. Opening van het bestelluik, het afhaalloket en toen toch nog onverwacht: de sluiting van niet-essentiële winkels. Dat laatste was de genadeklap in meerdere opzichten en een letterlijk zwarte bladzijde voor het boekenvak. Zo waren wij op ons winkelpleintje samen met de zonnebank en de stripwinkel de enige zaken die dicht moesten. De overige ondernemers hadden het drukker dan ooit…

Gelukkig bleken boeken voor veel klanten wel essentieel en konden we dankzij vrijwilligers de bezorgdienst uitbreiden, zodat niemand zonder boek hoefde te zitten. En ook de door de CPNB uitgewerkte campagnes #ikleesthuis en ‘Steunjeboekhandel’ hadden een hartverwarmend en positief effect. Toch kwam de boekhandel, ondanks die mooie campagnes, de steunmaatregelen van de overheid en de hulp van vrijwilligers, door de pandemie in zwaar weer terecht. De opgebouwde reserves vlogen er doorheen en we kwamen op het punt dat we een nieuwe ‘ramp’ niet zouden overleven.

De eigenaar wilde het niet zover laten komen en ging naarstig op zoek naar oplossingen. En zo werd – met hulp van mensen die boeken en de boekhandel een warm hart toedragen – iets meer dan een jaar geleden De Coöperatieve Amsterdamse Boekhandel opgericht. De coöperatie bestaat uit iets meer dan 200 leden voor wie onze boekhandel wel degelijk essentieel is. Voor wie persoonlijk advies of lekker kunnen rondsnuffelen onmisbaar is. Voor wie een praatje of een goed gesprek belangrijk is. Deze leden komen graag naar de lezingen, het Italiaans voorlezen,

de Spaanse leesclub, de Joodse bibliotheek of genieten van de met zorg ingerichte etalages vol nieuwe boeken en origineel werk van illustratoren.

Ze zijn betrokken bij ‘hun’ boekhandel en het gevoel van saamhorigheid is groot. Ik vind dat nu ruim een jaar later nog steeds bijzonder en ontroerend. Dat meer dan 200 boekenliefhebbers, in een voor veel mensen moeilijke en onzekere tijd, onbaatzuchtig geïnvesteerd hebben in het behoud van onze boekhandel. En daarmee indirect ook in het behoud van mijn fijne baan. Een baan die ik volgend jaar alweer 25 jaar uitvoer. De baan waarmee ik door de jaren heen duizenden kinderen, jongeren en volwassenen blij gemaakt heb met een boek (of twee). De baan waarmee ik ook mezelf gelukkig heb gemaakt en waarmee ik dit jaar zelfs genomineerd werd voor de prestigieuze titel Boekverkoper van het Jaar. ‘De kers op de taart’ oftewel ‘De kaft om het boek’. Voor mij persoonlijk, maar natuurlijk ook een beetje voor onze meer dan 200 coöperatieleden. 

Wie wordt de Boekverkoper van het Jaar?

Op 2 juni werd de shortlist bekendgemaakt voor de titel Boekverkoper van het Jaar. De vijf overgebleven kanshebbers zijn:

Ad Quist van Quist Boeken, Bergen op Zoom

Hans Loeve van Boekhandel Riemer, Amersfoort en Groningen

Evelyn Evertsen-Romp van Boekhandel Westerhof, Zwolle

Astrid Derijks van Boekhandel Derijks, Oss

Joris Koek van Veenerick Boek en Kantoor, Roelofarendsveen

Een jury bestaande uit boekenvakkers en auteur Mark H. Stokmans, winnaar dit jaar van de Boekhandelsprijs met zijn roman Land van echo’s, kiest een winnaar uit de genomineerden.

Op 28 augustus wordt tijdens het evenement De Beste Boeken

Live de Albert Hogeveenbokaal die aan de prijs is verbonden, uitgereikt aan de winnaar. Op de website van Boekblad verschijnen interviews met de genomineerde boekverkopers.

KinderBoekenHuis in Winsum Schatkamer vol ‘heimweeboeken’

Ver van het hoofdstedelijke gewoel, in het vlakke land van Groningen en direct aan het ‘Pieterpad’ gelegen, staat in Winsum Het KinderBoekenHuis. Een wat hybride museum dat in eerste instantie gericht is op het verzamelen, bewaren en ontsluiten van Nederlandstalige kinder-en jeugdliteratuur sinds 1770. Maar tegelijkertijd is het ook een bibliotheek waar oude kinderboeken gelezen en geleend kunnen worden. Er is zelfs een licht verkoopelement, want de geschonken dubbele exemplaren kunnen regelmatig door bezoekers gekocht worden (of besteld via www.boekwinkeltjes.nl ). Vanaf de start wordt het KinderBoekenHuis gerund door vrijwilligers. Een gebrek daaraan leidde recent tot problemen.

De basiscollectie voor Het KinderBoekenHuis (KBH) ontstond uit de circa achthonderd boeken van Toos Maria Saal-Zuurveen (19342004) uit Winsum. Deze auteur van een tiental meisjesboeken, (zoals Lutje, de pony en Vlinder in het net), deed op een gegeven moment tijdens haar werk bij de Rijksuniversiteit Groningen en haar studie sociologie een onderzoek naar het kindbeeld zoals dat door de eeuwen heen uit kinderboeken naar voren kwam. Het viel haar daarbij op dat er in de noordelijke bibliotheken weinig jeugdliteratuur uit de periode 1900-1940 te vinden was. Dat veranderde na haar oproep in Het Nieuwsblad van het Noorden en op de radio of mensen nog oude kinderboeken hadden voor haar onderzoek: ze werd overspoeld met boeken. Het resulteerde uiteindelijk in haar publicatie Van Zedenleer tot Bruintje Beer: kind, kindbeeld en kinderboek door de eeuwen (Stubeg, Hoogezand, 1990).

Kinderboek Cultuurbezit

Het echte levenswerk voor de ‘markante, strijdlustige Toos Zuurveen op haar brommertje’, zoals coördinator Petra de Vries haar

Tekst Truusje Vrooland-Löb

Leestafel en een deel van de collectie.

typeert, werd daarna het beheren en uitbreiden van deze door spontane schenkingen ontstane collectie. Zij begon ook met het uitlenen, vanuit een soort schuldgevoel dat zij over zoveel mooie kinderboeken kon beschikken terwijl er vast mensen in het Noorden waren die ze graag zouden willen raadplegen of lezen zonder daarvoor naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag te moeten reizen. Waar ze immers ook niet geleend konden worden. Omdat haar man, hoogleraar sociologie Cees Staal, al deze boeken weliswaar interessant vond, maar niet thuis wilde herbergen, bood burgemeester Jaap Spros van Winsum voor een symbolisch huurbedrag een ruimte aan in het voormalig gemeentehuis in de Hoofdstraat. Dat was het begin van het KinderBoekenHuis. Sinds 2016 is het gehuisvest in een aantrekkelijk nieuw pand aan het Kerkpad, vlakbij de Nicolaaskerk van Winsum dat in 2020 door de ANWB werd uitgeroepen tot ’mooiste dorp van Nederland’.

In 1985 werd voor het beheer van deze collectie – die inmiddels zo’n 30.000 boeken, strips, tijdschriften, bordspellen en centsprenten omvat – De Stichting Kinderboek Cultuurbezit (SKC) opgericht. Een mooi initiatief met betrekking tot deze particuliere verzameling die nu weliswaar ondersteuning krijgt van de gemeente Winsum, zo’n 350 donateurs (‘van Limburg tot Roodeschool’) en wat incidentele sponsors, maar ondanks het indrukwekkende comité van aanbeveling (met auteurs als Wim Daniëls, Harm de Jonge, Jan Jutte en Dolf Verroen) nog steeds geen subsidie ontvangt. In 1990 kreeg Toos Zuurveen voor haar initiatief de ANV Visser-Neerlandiaprijs.

Snikhoekje

Wie binnenloopt in dit kinderboekenparadijs en na wat verlekkerd speuren aanschuift aan de grote

Kleine gedichten voor groote kinderen van Hieronymus van Alphen.

tafel met een uit de kast geplukt teruggevonden boek en een kop koffie of thee, raakt al snel aan de praat met vrijwilligers die dit bijzondere bolwerk draaiende houden. En komt onder de indruk van hun betrokken enthousiasme.

Voor wie van kinderboeken houdt, blijkt dit een fijne plek om nuttig werk te verrichten, vertelt vrijwilligster van-het-eerste-uur (1986)

Bouwina Hellinga-Schuitema: ‘Mensen komen hier met verhalen over vroeger en over de boeken die ze toen lazen. Helemaal als ze zo’n

boek hier opnieuw in handen hebben. In het oude pand hadden we zelfs een apart plekje hiervoor dat wij het ‘snikhoekje’ noemden. Want ja, iemand met een oorlogstrauma die hier het enige kinderboek terugvindt dat haar moeder kon meenemen na het bombardement van Rotterdam, raakt vanzelfsprekend geëmotioneerd. Wij praten dan met zo iemand en proberen die wat te troosten. En lenen daarna het boek uit. Of die meneer uit Tilburg van wie de onderwijzer elke week op vrijdagmiddag voorlas uit een

Het ‘kaftenmozaïekportret’.

boek. Maar daarmee ophield omdat de klas vervelend was. Hij vond het bewuste boek hier, leende het en las het nu pas eindelijk uit.’

Hellinga-Schuitema heeft Toos Zuurveen heel goed gekend: ‘Zij was eigenlijk een soort tweede moeder voor mij. En ik een dochter voor haar, want op een gegeven moment vroeg ze zelfs aan mijn eigen moeder: “Mag ik uw dochter ook als míjn dochter beschouwen?” Heel ontroerend. Maar het KBH was echt haar kindje. En ook van mij. Nog steeds krijgen we hier boeken binnen van mensen die hun kinderboeken opruimen. Er staan nog zeker vijftig dozen te wachten om ingewerkt te worden. Dubbele boeken gaan uiteindelijk in de verkoop en alleen boeken met zilvervisjes weigeren we.’

Bijna iedereen heeft wel zo’n verloren, verdwenen of doorgegeven kinderboek waaraan warme herinneringen kleven. En waarvan het geweldig is om het een keer terug te zien, te voelen, te lezen. Bezoekster/voormalig jeugdbibliothecaris

Emilie van der Bruggen doneerde met plezier een indrukwekkend antiek Tielse Flipje-boek en is zichtbaar verrukt als ze het verloren geraakte, geliefde boek uit haar kindertijd Daan de Eend van A.D. Hildebrand voor het eerst in decennia in handen krijgt. Ze blijft er in lezen, herkent meteen sommige zinnen en weet nog precies hoe haar oudere zusje haar vroeger als kleuter hieruit voorlas. Even later blijkt al pratend aan de leestafel dat na zeventig jaar het hardop uit het hoofd voorgedragen kleutercitaat ‘De broer van juffrouw Sabel, / Die voer vaak over zee / En als hij thuis kwam, ieder jaar, / Dan bracht hij veel cadeautjes mee’ uit het geschenkboekje De gouden haan van Marietje Witteveen, van de schoenwinkel gekregen bij aankoop van witte kaplaarsjes, nog

helemaal klopt! Hoe kundig en fris en vooral artistiek overtuigend geïllustreerd blijkt deze pretentieloze kleine oorlogsuitgave ook nu nog te zijn!

Schatkist

Rondkijkend in de lichte ruimte valt meteen het indrukwekkende ‘kaftenmozaïek-portret’ op, gemaakt van tegeltjes van 2,5 centimeter die door de kunstenaar zijn uitgesneden uit oude kinderboekkaften. Samen vormen ze als het ware de verf waarmee hij ‘schildert’. Op een tafeltje los in de ruimte staat een kamishibai met platen uit het prentenboek Wie is toch die vreemde vogel? (2022) van de Vlaamse Myriam Roelandt waar regelmatig mee opgetreden wordt. En tegen de grote ruit staan de vitrines over Toos Zuurveen en wisselende thematische selecties uit de ‘bijzondere collectie’, die hierdoor ook van buitenaf gezien kunnen worden. Maar het meest indrukwekkend is links in de hoek de echte schatkast met heel, heel oude boeken. De verzameling kattenboeken vertedert meteen, maar het meest bijzonder is het exemplaar van de Kleine gedichten voor groote kin-

deren van Hieronymus van Alphen, oorspronkelijk verschenen in 1778.

Vrijwilligers gezocht

Uiteraard nodigen zowel de fijne locatie als het boekenbezit uit tot activiteiten. Behalve de tentoonstellingen, rondleidingen, lezingen en workshops tekenen en verhalen schrijven is er ook een aantrekkelijke waaier met een kinderspeurtocht door het fraaie Winsum met verwijzingen naar natuurlijk… oude kinderboeken! Het is dan ook te hopen dat de plotselinge sluiting van het KinderBoekenHuis die half mei werd afgekondigd (met uitzondering van een geplande schrijfcursus voor volwassenen) een tijdelijke is. Het streven is weer snel in elk geval een dag per week geopend te zijn. Wie als vrijwilliger een steentje bij wil dragen is zeer welkom. Op de website staan uiteenlopende vacatures vermeld, van collectiebeheerder tot ict-er en van gastvrouw/gastheer tot communicatiemedewerker. 

KinderBoekenHuis, Kerkpad 2, 9951 EP Winsum, tel. 0595-443663, info@kinderboekenhuis.eu. Website: www.kinderboekenhuis.eu.

Schrijver/publicist Wim Huijser bewandelt beschreven paden in het literaire landschap.

Het grote gebeuren

Het zomerde. Ik koos voor de waterkant en besloot met de nieuwe gids Wandelen langs de Regge van Karin de Graaff en Maarten Metz – zelf inwoners van Salland – op zoek te gaan naar de bron van deze grote kleine rivier. ‘De Regge was vanouds een bevaarbare rivier maar geen Rijssenaar bevoer haar ooit’, schreef Belcampo in het verhaal Het grote gebeuren (1958), ‘de scheepvaart was uitsluitend in handen van de Entersen. Aan de Engelse oorlogen, die oorspronkelijk op zee werden uitgevochten, nam dan ook nooit een Rijssenaar deel.’ Voor het traject richting Nijverdal reisde ik af naar het centrum van Rijssen. ‘De Turkse moskee is een opvallend vreemde eend in de overwegend streng gereformeerde bijt in Rijssen’, las ik terzijde van de routebeschrijving. Deze moskee bleek gevestigd in een voormalig krantenkantoor. Maar eerst passeerde ik de Schildkerk of Grote Kerk, het brandpunt van Rijssens gebeuren, en belandde daarmee in het decor van Belcampo. Was het niet daar dat de ik-figuur in het surrealistische verhaal iets wonderlijks waarnam? ‘Het hemellichaam vlamde en had vorm. En het werd groter, het kwam op ons af. Dichtbij beschreef het een boog en bleef toen staan midden boven het Schild. Licht flakkerde op onze gezichten, Rijssen werd groengeel.’ Ik herinnerde me ook Hotel De Kroon. Om mij heen kijkend nam ik echter vooral een lelijk winkelcentrum waar en vreesde voor de beeltenis van De Kroon mijn heil te moeten zoeken in oude ansichtkaarten. De Rijssense hotels leken in de verbeelde Apocalyps van Belcampo te zijn meegenomen. Enigszins ontgoocheld probeerde ik het verloop van het grote gebeuren te ordenen.

‘De Rijssense hotels leken in de verbeelde Apocalyps van Belcampo te zijn meegenomen. Enigszins ontgoocheld probeerde ik het verloop van het grote gebeuren te ordenen’

Het grote gebeuren is altijd Belcampo’s beste, maar voor de Rijssenaren moeilijkst verteerbare, verhaal geweest. Wat hij over zijn woonplaats schreef, stuitte menigmaal op onbegrip. Na zijn dood in 1990 werd het stoffelijk overschot van Herman Pieter Schönfeld Wichers op een boerenkar naar de Oude Algemene Begraafplaats in Rijssen vervoerd. Ofschoon bewonderaars van zijn werk in Rijssen graag een gedenkteken hadden gezien, liep dat steeds weer stuk op tegenwerking van de gemeentelijke overheid. Het bleef bij een bescheiden en vrij onzichtbare buste in de lokale bibliotheek. Kennelijk schopt Belcampo’s fantasie vier generaties verder in Rijssen nog altijd tegen het zere been. Wellicht nog dat iemand zijn voorvader herkent in de passage waarin iemand op slinkse wijze trachtte de zwevende banen naar de hemel te betreden. ‘Het was een raadslid van Rijssen, een man die door mateloze ijdelheid gedreven, de samenwerking en ´t vertrouwen jarenlang met zijn intriges had ondermijnd, ja, die gelijk een harpij der oude Grieken onzuiver maakte wat hij maar even beroerde en die daarbij nog alle kerken van Rijssen beurtelings naar zieleheil had afgedregd.’ Waarschijnlijker is dat met literaire visoenen van het einde der tijden in Rijssen nog altijd niet te spotten valt. Kennelijk is dat alleen gegeven aan Johannes in het Bijbelboek Openbaringen

Rijssen is het dorp van Belcampo’s jeugd. Als hij er na vele jaren naar terugkeert blijkt er niets veranderd; iedereen leeft er nog volgens dezelfde levenswijsheden. Tot Belcampo op een dag zijn buurvrouw hoort gillen nadat ze in haar slaapkamer een monsterachtig beest heeft gezien. Hoewel het beest wordt gevangen en in een leeg aquarium gestopt, blijkt alles anders in Rijssen – de dag des oordeels lijkt aangebroken. ‘Het waren de apocalyptische ruiters! Wij stonden aan de ochtend van de jongste dag.’

Belcampo vertelt wat zijn fantasie waarneemt. Halverwege zijn tocht door het dorp trekt hij, om aan de aandacht te ontsnappen, zelf een duivelspak aan. Alleen zijn schoenen verraden nog zijn menszijn. Als in het laatste bedrijf de wonderlijke wezens op zoek gaan naar de laatste mens, wordt uiteindelijk ook hij door engelen naar de hemel gedragen. ‘Rijssen was ontvolkt, nergens meer iemand. Musjes pikten in de straat, de dierenwereld was intact. Van bovenaardse dingen was niets meer te zien, er stond een gewone avondlucht. Niets wees er op, dat er nog meer met de aarde zou gebeuren.’ Opgelucht raadpleeg ik de wandelgids en sla linksaf, de Grotestraat in. Langs de moskee en door het Volkspark; de Regge kan niet ver meer zijn. 

vertaling Mari Alföldy

vertaling Gertrud Maes

A a nbod voor lee sclubs

L e e sclub s d ie e en va n de genom i ne erde t itel s b e spr eken, k u n nen de ver t a ler u it no d igen om me t hen i n ge spr ek te ga a n over de r oma n en de ver t a l i ng er va n Hier vo or geldt i n 2023 he t ger e duc e erde t a r ief va n 10 0 eu r o plu s r ei sko s ten (z ola ng he t bud ge t s t r ek t).

Ver t a lersgelu k

vertaling Annemarie Vlaming

vertaling Karina van Santen & Martine Vosmaer

Europese Literatuurprijs Shortlist 2023

K om i n de b o ek ha ndel lu i s ter en na a r de genom i ne erde ver t a ler s: op d i n sd a gavond 27 ju n i i n Ku n s t l ie vend G eno ot schap P ic t u r a , Gr on i ngen (i. s.m. b o ek ha ndel G o der t Wa lter), op 29 ju n i i n Va n Pa mpu s, A m s terd a m, op donderd a gavond 12 ok tob er i n L ov i n k , L o chem en z ond a gm idd a g 1 5 ok tob er 2023 i n D e Tor en va n Bem mel, Bem mel

eu r op e sel iter at uu r pr ijs n l ver t a ler sgelu k n l hebba n.n l/ver t a ler s

D e u it r ei k i ng va n de Eu r op e se L iter at uu r pr ijs v i ndt pla at s t ijden s he t C r o s si ng B order Fe s t iva l, 1 t/m 4 novemb er i n D en Ha a g.

@Eu r op e seL iter at uu r pr ijs

Vind jouw volgende favoriete boek

Met de app heb je altijd Hebban bij je! Check snel en overal wat lezers van een boek vinden.

Een nogal oppervlakkig verhaal

‘Hoe raarder en raarder’, riep Alice

Casper Schuckink Kool verzamelt rare boeken. Maar ja, wat is raar? De Arabische vertaling van Alice in Wonderland lees je van achter naar voren. Dat lijkt misschien raar, maar voor een Arabier is het heel gewoon, evenals voor een Chinees, Japanner of Israeliër. Wie veel leest, komt heel veel raars tegen. Sommige boeken hoef je daarvoor niet eens te lezen. Elke kennismaking begint met de buitenkant.

Tekst Casper Schuckink Kool

Ten eerste: het formaat. Doorsnee-boeken zijn niet hoger dan 32 centimeter, anders passen ze niet in de doorsnee-boekenkast. Ik verzamel dus boeken die ofwel klein zijn (Boskabouter), of heel groot, of idioot langgerekt (Een hand vol Kronkels, 47 bij 8 centimeter, past niet eens onder de scanner). Dan is er de vorm. Meestal is dat een baksteen, een stoeptegel of een andere rechthoek. Zo niet

De maat van de hand is heilig, uitgegeven door een kunstenaarsgroep uit Hoorn Makers van kookboeken wagen zich ook vaak aan bijzondere

boekvormen: een boek over cola in de vorm van een fles, of een rond boek met pannenkoekenrecepten.

Bijzonder geslaagd vind ik De tos-

tifabriek: een vierkant boek dat als een tosti diagonaal is doorgesneden. De pagina’s zijn ook nog eens wit (brood), roze (ham), geel (kaas), wit. De beide tosti’s zijn een eeneiige tweeling, met identiek ISBN. Ook bij kinderboeken, vooral voor kleuters, zie je soms wonderlijke

vormen. De bedenker van Ik ga op het potje wilde wel erg veel tegelijk: zindelijkheidstraining in de vorm van een giraf, en dat heet dan een ‘deurhangerboek’.

Ik blijf nog even bij de buitenkant: de band. Meestal is die van karton, linnen, leer of perkament, soms van hout, plexiglas of aluminium. Bij oude boeken is soms de band kostbaarder dan de inhoud, en joodse gebedenboeken hebben vaak een prachtband van messing met ingelegde sierstenen. De afgebeelde aluminium band met uitgezaagd sleutelgat is misleidend. Geen peepshow-erotiek, geen spannende detective, maar een oersaai boek over informatiebeheer.

‘Blinde band’ is de term voor een band zonder enige informatie. Meestal vermeldt de band tenminste de titel en de schrijver van het boek. Dat was ook het geval bij Souvenir van de Franse schrijver Topor, ware het niet dat alle woorden, niet alleen op de band maar ook binnenin, zorgvuldig zijn doorgestreept. De

titel is alleen nog te vinden op het bijbehorende losse buikbandje. Helemaal geen band, en ook geen titelpagina, is aanwezig bij Gevangen! van Gerben Hellinga. Dit boekje, dat bestaat uit veertig ongenummerde pagina’s in een ringbandje, heeft geen begin en geen einde. Het is het volmaakte oneindige verhaal. Er hoort een enveloppe bij met de bibliografische gegevens.

Opmerkelijke, rare boeken bij de vleet, en dan heb ik het nog steeds uitsluitend over de buitenkant. Ook het laatste hier besproken boek moet het niet van z’n inhoud hebben. Straatsieraden telt negen pagina’s, die alle negen ook op de voorkant staan afgebeeld. Van dit boek kun je dus kennisnemen zonder het te openen. Ik denk dat menig recensent, jurylid, boekverkoper of beroepslezer af en toe wel eens zo’n boek zou willen aantreffen op zijn stapel nog-te-lezen-boeken. Ik wens de lezer succes met zijn of haar stapel, en begin voor de zoveelste keer aan de mijne. 

Ton Kok is antiquaar in Amsterdam en oudvoorzitter van de Nederlandse Vereniging van Antiquaren (NVvA). Al tientallen jaren runt hij zijn antiquariaat A. Kok en Zn aan de Oude Hoogstraat. Hij vertelt over zijn belevenissen in de wereld van het oude boek.

In memoriam Henk van Wijk

Zaterdagmorgen 9 juli, 10 uur, 2022. Een overvolle zaal, met chique geklede aanwezigen, in afwachting van de dienst voor Henk B. van Wijk (1944). Een klein aantal sprekers schetst zijn leven. Heel veel daarvan was nieuw voor ons, Henk was geen prater. Zeker niet over zichzelf. We ontmoetten elkaar begin deze eeuw, een aantal keren bij Posada Art Books in Brussel. Henk zocht daar boeken over tin maar ook kunstboeken. Na een aantal ontmoetingen overtuigde ik hem dat hij ook eens naar Amsterdam moest komen. Zo geschiedde. Het moet zo rond 2012 geweest zijn dat hij aanbood de vele stapels voor onze stellingen op de juiste plek op de planken te laten belanden. Eerst kwam hij eens in de week, maar de enorme achterstanden, veroorzaakt door de aankoop van enkele grote bibliotheken, maakten dat hij, na verloop van tijd, soms wel vier keer in de week zijn gezicht liet zien. Geen stapels meer, alles recht op de plank zoals bij zijn eigen bibliotheek, zoals we later merkten. Moest er gesjouwd worden, Henk voelde zich altijd geroepen.

Opruimen was zijn hobby. De vele nog te bewerken stapels en collecties, zoals de partij landen en volkeren die we ooit van antiquariaat Junk hadden gekocht en inmiddels decennia op de trap naar de achterkelder stond, dik onder het stof, kwamen natuurlijk ook aan de beurt. Hij wilde geen geld voor zijn werk, maar korting op een aankoop nam hij graag aan. Het enige wat we moesten verzorgen was zijn lunch: twee witte broodjes, met roomboter en rosbief.

Soms wilde hij ’s avonds doorwerken, dus kreeg hij de sleutel. Een paar maal troffen we hem nog aan bij aanvang van een nieuwe dag. Had hij ergens op de grond

geslapen. Het was voor hem echter vechten tegen de bierkaai omdat er alsmaar nieuwe partijen binnenkwamen. Zijn harde werken viel niet bij elk personeelslid in goede aarde want elke opdracht moest onmiddellijk uitgevoerd worden. Zelfs oude tl-buizen, prentenlijsten en meer kwam hij ophalen en afvoeren in zijn luxe auto.

Na een aantal jaren van prima samenwerken kreeg hij verschil van mening met Sascha en Sander over de elektrische fiets van Sascha. Hij wilde die niet in de kelder hebben. Hij kwam niet meer werken maar we bleven een goed contact houden. Gedurende de jaren dat hij bij ons werkte, zijn we tweemaal samen naar de beurs in het Luchtvaartmuseum in Brussel gereden. De eerste keer haalde ik hem in Ridderkerk op en bracht hem weer thuis aan het eind van de dag. Een groot patriciërshuis op de grens met Barendrecht. Fraaie landschapstuin waarin Cootje, zijn vrouw, zich kon uitleven. Tuinieren deed Henk niet. We maakten een rondgang door het huis. Van de ene kamer met boeken naar de volgende. In het koetshuis nog twee kamers met boeken. Hij was trots, en terecht, op zijn verzameling boeken over tin. Een enorme collectie. Maar ook zijn collectie tinnen bodemvondsten mocht er zijn. Na de collectie van Beuningen, de belangrijkste in Nederland. De twee verwoede verzamelaars zaten nogal eens in elkaars vaarwater. Het patina, ontstaan door de invloed van de bodem, was van groot belang. De prijzen van tinnen voorwerpen, die niet langdurig in de grond hebben gezeten, staan in geen enkele verhouding tot het tin dat wel is opgegraven. De boeken over tin zijn geschonken aan Boymans van Beuningen en de Nederlandse Tin Vereniging, het

tin aan het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. De tweede keer Luchtvaartmuseum spraken we af aan de grens, hetgeen op de weg terug problemen gaf. De snelweg lopend oversteken was natuurlijk geen optie. Hij wilde dat ik hem op de afslag voor de grens liet uitstappen. Ik loop wel, over de ventweg, naar mijn auto. Het was donker, geen goed idee vond ik. Er viel niet over te praten.

We hielden contact, ook toen Marga en ik in de Dominicaanse Republiek waren en wegens corona vastzaten. In mei belde hij op dat het niet goed met hem ging. Hij had nogal wat gewicht verloren en had een slechte uitslag gekregen. Uitgezaaide longkanker. ‘Ik wil

geen chemo. Ja ik ben 78, dan kan dat gebeuren.’ Ik reageerde niet gelijk, 78 was ik immers ook. ‘Ik bel je later nog over de boeken.’ Ik probeerde een afspraak te maken om een kop thee te komen drinken als ik boeken in Rotterdam moest ophalen, maar Henk had geen tijd meer. Hij belde eind juni. We maakten een afspraak voor donderdag 2 juli. Op woensdag belde Wouter, zijn zoon of ik de afspraak kon verzetten naar dinsdag.

Die dinsdag bleek hij de dag voordien te zijn overleden. De dichte kist stond er nog! Henk had gezegd dat het geen probleem was als ik de boeken op de kist legde. Het geheel nam het gezicht weg op een wand met kunstboeken, dus moest er geschoven worden. Om een indruk te krijgen liepen we van kamer naar kamer.

Hoe had Henk het zover gebracht? Na de ULO had hij aan de Erasmus Universiteit gestudeerd. Met werken begonnen op de H.A.L. Het bedrijf verkeerde in grote financiële problemen. Zijn werk viel hier zo op dat hij bij Aegon terechtkwam als financieel directeur. Zijn COO vertelde dat als Henk iets niet wilde, het ook niet gebeurde. Deze baan bracht hem in vele landen. Hij liet zijn chauffeur bij de antiquariaten stoppen. Op 56-jarige leeftijd, in 2000, ging hij met pensioen. Tot 2012 vervulde hij allerlei commissariaten, waarna hij besloot alleen nog voor culturele instellingen te werken. De Nederlandse Tin Vereniging (medeoprichter), Hendrik de Keyser, de Rotary et cetera. Wij wisten dat hij bij Aegon had gewerkt en voor Hendrick de Keyser, omdat het Rietveldhuis tegenover ons door De Keyser werd verhuurd en hij daar opvallend veel over wist. Maar over alle andere zaken sprak hij nooit. Wouter vertelde dat hij tot zijn twintigste niet wist was zijn vader precies deed. Als hij iets vertelde ging het over zijn vier kleinkinderen. Hij had wel belangstelling voor de financiën van ons bedrijf, gaf regelmatig tips in bank- en belastingzaken. Hielp ons ook uit de brand toen Sander een pakhuis in Haarlem kocht: een lening tegen 1 procent rente. Toen de componist Thom Willems, de huurder van het Rietveldhuis, door corona in huurproblemen kwam, was een mailtje naar Henk voldoende om de zaak met Hendrik de Keyser te regelen. Van zijn vrouw begreep ik later dat hij voor velen heeft klaargestaan, hetgeen zij ook niet wist. Henk van Wijk, gepassioneerd verzamelaar, die zich gelukkig voelde tussen zijn eigen en onze kunst(boeken). 

Oplossing

Doe mee en win!

Doe mee en win!

Onder de inzenders met de juiste oplossing verloten we drie exemplaren van de roman Luister van Sacha Bronwasser die centraal staat in het Leesclubdossier in dit nummer. Kans maken op dit boek? Mail de oplossing van de puzzel en uw adresgegevens vóór 1 augustus naar info@boekenpost. nl onder vermelding van ‘puzzel’. Winnaars krijgen bericht. De oplossing van de puzzel in Boekenpost 185 was ‘Schrijfopdracht’. De winnaars van een exemplaar van de roman Schemerleven van Jaap Robben krijgen hun prijs toegestuurd.

Horizontaal

1. voorjaarsbloem; 7. groente voor de soep; 12. rekenopgave; 13. plaats in Noord-Holland; 14. nachtroofvogel; 15. veiligheidsraad (afk.); 17. hete vulkaan vloeistof; 19. uitstapje (trip); 21. Rolls Royce (afk.); 22. oude wijnmaat van vier ankers; 24. plaats in Zuid-Holland; 27. bezit van een boer; 28. uiting van verkoudheid; 30. Ned. luchtvaartmij. (afk.); 31. verhoogde muzieknoot; 32. Europeaan; 33. godin van het onheil; 35. blaasinstrument; 37. gong; 38. eilandengroep in de Atlantische oceaan; 41. aanhechting van twee stukken; 42. lopen voor je conditie; 44. behaagziek; 46. inham van een zee; 47. Engelse lengtemaat; 48. voormalige vorst van Monaco; 49. familielid; 50. Baltische taal; 52. ver naar beneden; 54. inspuiting van vocht; 56. cafébuffet; 58. waadvogel; 61. landcode van Israël 62. betaalloket; 64. een zekere; 65. marterachtig dier; 67. pasvorm; 68. wandversiering; 70. kampeerverblijf; 72. roem en aanzien; 73. historische infanterist; 76. nieuw (Lat.); 77. godsdienst (afk.); 78. hoffeest; 79. schaaldier; 81. laag getij; 82. horizon; 83. jaargetijde; 84. streling; 86. groot zoogdier; 87. gemalen biefstuk.

Verticaal

1. hoofdstad van Cuba; 2. verbrandingsrest; 3. halsboord; 4. hoofd van een moskee; 5. telwoord; 6. drukmachine; 7. wintergroente; 8. insect; 9. gedekte tafel; 10. oude lengtemaat; 11. koude neerslag; 16. tentoonstellingsgebouw in Amsterdam; 18. ambacht; 20. vordering; 21. opstootje; 23. middelbaar economisch en administratief onderwijs (afk.); 25. gering en niet breed; 26. land in zuidoost Azië; 27. deel van een fietswiel; 29. zin in het gevecht; 32. uitgangspositie (start); 34. plechtige belofte; 36 kreeftachtig schaaldiertje; 37. reuzenslang; 39. sierlijke zwemvogel. 40. marterachtig roofdiertje; 42. zijn geboortedag vieren; 43. larve van de langpootmug; 45. onderricht; 46. slaapplaats; 51. Erasmus Universiteit Rotterdam (afk.); 53. roem en aanzien; 54. verwoestende ramp; 55. parmantig (trots); 56. stevig stuk hout; 57. oevergewas; 59. deel van de voet; 60. wijnmaand; 62. harde steensoort; 63. opplakbriefje; 66. gymnastiektoestel; 67. los en pulverig; 69. sociaal economische raad (afk.); 71. ontkenning; 73. familielid; 74. zwemvogel; 75. eigenaardig; 78. stof met schadelijke werking; 80. slaghout bij cricket; 82. kunstmatige inseminatie (afk.); 85. dierengeluid.

CADEAUABONNEMENT

€ 34,95

Verras je buurvrouw, beste vriend of jezelf met een Boekenpost cadeau-abonnement! Voor slechts € 34,95 ontvangt iemand (of jij) een jaar lang Boekenpost magazine (6 nummers). Het cadeau-abonnement stopt automatisch.

Stopt automatisch

Stripboekhandel

Behalve verrassingen veel over geschiedenis, Tweede wereldoorlog, amsTerdam, KoKen, nederlandse liTeraTuur, KunsT en archiTecTuur.

Winkel: Middenweg 161, Midden Beemster Iedere Zaterdag van 11 tot 17 uur

Tel. zaterdag 06-45487439

Tel. overige dagen 0299-685666

E-mail: serendipity.book@worldonline.nl www.serendipity-books.

Antiquariaat Traddles, Books in English

Tommy Traddles, a good man from Dickens, David Copperfield. Pilatus 18, 1186 EL Amstelveen NL, 06 51045602 e-mail: heny54@ziggo.nl Kamer van koophandel Amsterdam, 75564416

Antiquariaat Traddles antiquarische en 2e hands boeken, gespecialiseerd in Engelse en Amerikaanse literatuur, biografieën, geschiedenis en poëzie.

Bezoek ons bij: WWW http://traddles.Boekwinkeltjes.nl en bij Bol.com en Antiqbook.com (zoeken op Antiquariaat Traddles)

Wij kopen ook in: Bel of mail ons wij kopen alleen Engelstalige hardbacks en een enkele paperback in.

Antiquariaat Klikspaan

Hooglandse Kerkgracht 49 2312 HS Leiden

Een ruim assortiment wetenschappelijke boeken.

Elke vrijdag op de boekenmarkt op het Spui in Amsterdam en zaterdag op de Leidse

Tel. 071-5144630 / 5234734

E-mail: maanen@antiqklikspaan.demon.nl

Web: http://www.antiqbook.nl/klikspaan

Facebook: https://www.facebook.com/AntiquariaatKlikspaan/

Antiquariaat Klikspaan Hooglandse Kerkgracht 49