Boekblad Magazine 2 2025

3

2

Opvolger gezocht! Geslaagde overnames, (meestal) blije klanten

Op weg naar een duurzamer boekenvak Hoeveel boeken met recepten voor de airfryer zijn er nodig?

Vakblad voor het boekenvak Melanie Groot en Marielle Hoeks (Keesing):

www.boekblad.nl

catalogi en Dat kunnen we. Als geen ander.

High-Tech Offset volgens

Veldhuis Media

We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten. Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.

Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.

Melanie Groot en Marielle Hoeks

(Keesing):

‘We horen van boekhandels dat de puzzelboeken veel als cadeau worden verkocht’

Colofon Boekblad is hét vakblad voor de boekenbranche. Het tijdschrift verschijnt zes keer per jaar, waarvan één keer in combinatie met Boekenpost Het laatste nieuws is te volgen via Boekblad.nl en de digitale nieuwsbrief. Boekblad is een uitgave van Stip Media, Alkmaar.

Uitgever Vincent van de Vrede.

Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Bart Janssen (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).

E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

Medewerkers aan dit nummer Roelke Aalderink, Janny Beima, Maarten Dessing, Monique Eskens, Anthoni Fierloos, Sylvia Harmes, Bart Janssen, Seb van der Kaaden, Jurgen Maas, Rene Prins, Toine Susijn, Erwin de Vries, Nienke Weick, Jochum Winkelman, Willy Wouters.

Foto omslag Chris van Houts.

Advertenties Vincent van de Vrede T 072-5314978 E Vincent@stipmedia.nl Vormgeving Jan Scholtus.

Druk Veldhuis Media, Meppel.

20

Geslaagde overnames, (meestal) blije klanten Nieuwe eigenaren over het eerste jaar

Seminar KVB Boekwerk

Op weg naar een duurzamer boekenvak 28

EN VERDER

06 Vooraf Bestsellers en miskleunen

08 Over het nieuws

Jurgen Maas, Sylvia Harmes, Jochum Winkelman

32 De wijze lessen van schrijver/uitgever

Andries Jelle de Jong

Waarom de verkoop van de Dennis Schouten-biografie een drama werd

34 Column Rene Prins (Van Ditmar Boeken): Je moerstaal

37 Boekverkopers lezen Recensies

Copyright 2025 Overname van artikelen is alleen toegestaan na overleg met de uitgever en met bronvermelding. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Meer informatie: Reprorecht.nl.

Abonnementen

Boekblad Compleet Online + magazine (print) € 179 (eerste jaar), daarna € 269. ZZP-ers € 108 (eerste jaar), daarna € 148.

Boekblad Online Online + magazine (digitaal) € 119 (eerste jaar), daarna € 209. ZZP-ers € 86.

Toine Susijn neemt afscheid

‘Het vak heeft me gevormd’

Proefabonnement Online + magazine (digitaal) € 29,95 (Stopt na zes maanden).

Alle prijzen zijn exclusief btw. Meer informatie: www.boekblad.nl/abonneren

Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.

Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.

Klantenservice

Stip Media

Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T 072-5314978 (ma t/m do 13-16 uur) E administratie@stipmedia.nl www.boekblad.nl

ISSN 1586-2897

COLOFON

Bestsellers en miskleunen

In de laatste week van januari was het tijd voor de cijfertjes over 2024. Die van de Nederlandse boekenmarkt, bekendgemaakt tijdens de CPNB-nieuwjaarsborrel, lieten een stabiel beeld zien wat betreft de afzet (nagenoeg gelijk aan 2023) en een lichte groei in omzet van 0,7 procent tot 690 miljoen euro. Kort nadien volgden de cijfers voor Vlaanderen, samengevat onder de noemer ‘De Vlaamse boekenmarkt kraakt maar blijft overeind’. Hier was sprake van een daling van 0,7 procent in omzet, tot 225 miljoen euro. De CPNB publiceerde traditiegetrouw ook de top 100 van bestverkochte en van meest uitgeleende titels. Beide werden aangevoerd door De Camino van Anya Niewierra. Met al haar vijf boeken in de top 100 van bestverkochte titels en vier van de vijf in de top 10 van meest uitgeleende boeken, is zij een uitstekend voorbeeld van een bestsellerauteur. Het Platina Boek dat Niewierra bij de nieuwjaarsborrel kreeg uitgereikt door Eveline Aendekerk vanwege de verkoop van meer dan 350.000 exemplaren van De Camino sinds publicatie in 2021 onderstreept dat. Naast bestsellers en talrijke boeken die minimaal break-even draaien, zijn er echter boeken die bij lange na niet uit de kosten komen. Eén voorbeeld komt langs in dit nummer: de biografie van Dennis Schouten die Andries de Jong publiceerde. Van de 10.000 exemplaren liggen er nog 8000 op de plank. Er verschijnen teveel boeken, daarover was het panel op het aan de borrel voorafgaande KVB Boekwerk Seminar over duurzaamheid het roerend eens. In zijn bijdrage aan de rubriek ‘Over het nieuws’ in dit nummer, schrijft commercieel directeur van CB Jochum Winkelman dat het nieuwe magazijn van CB al weer bijna helemaal vol ligt met boeken waarvan een belangrijk deel zeer waarschijnlijk geen lezer gaat zien. Een ontnuchterende opmerking die vraagt om actie. ‘In der Beschränkung zeigt sich der Meister’ zei de oude Goethe al. Dat kunnen we tegenwoordig korter: ‘Less is more’.

Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Vincent@stipmedia.nl

Home Magazine Boekblad was erbij Vacatures Agenda Lees de besproken artikelen op boekblad.nl

Over het nieuws

Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten die tot 20 januari verschenen op Boekblad.nl.

JURGEN MAAS

Eigenaar van de gelijknamige uitgeverij, nam onlangs Uitgeverij Bulaaq over.

Jurgen Maas zet Bulaaq voort Het voortzetten van Uitgeverij Bulaaq geeft veel energie, maar er komt ook veel werk bij kijken, zoals gesprekken voeren met de auteurs, integreren van de websites en bedenken van nieuwe titels.

Gelukkig heb ik sinds februari een stagiaire van de opleiding ArtEZ in Arnhem. In maart verschijnt de eerste nieuwe titel: Het boek van honderden-een nacht . Het is een Noord-Afrikaanse variant van de Duizend-en-een nacht en is overgeleverd in handschriften die dateren uit de achttiende en negentiende eeuw. De verhalen zijn echter veel ouder en behoren, net als die van Duizend-eneen nacht , tot het grote reservoir van de Indiase, Perzische en Arabische tradities. Het kaderverhaal is zelfs waarschijnlijk de oudste versie van het beroemde verhaal van Sjahrazaad en koning Sjahriaar. En volgens veel lezers is Sjahrazaad hier nog beter in vorm dan in het werk waarmee ze haar wereldwijde roem heeft verworven. Uit het Arabisch vertaald en ingeleid door Richard van Leeuwen.

‘Waarom nog boeken uitgeven?’ In zijn stuk ‘Waarom nog boeken uitgeven?’ schreef Joost Nijsen onder andere dat de wereld stemmen nodig heeft. ‘De wereld staat in brand, mogen we toch wel zeg-

gen. Een eeuw terug zagen we ook barbaren het roer overnemen.’ Nu staat de wereld volgens mij altijd in brand, alleen mag er wat mij betreft nog meer worden geschreven in Boekblad over vermoorde schrijvers in bijvoorbeeld Oekraïne en Gaza, de vernietigde boekhandels, de collega-uitgevers onder druk. Wat kunnen wij in deze tijden voor ze betekenen? Vertel hun verhalen, lees hun boeken, ook als de oorlog al een tijd gaande is.

Meerdere berichten over sluiting boekhandels Soms doen de berichten me denken aan overlijdensadvertenties, berichten met koppen als ‘Haasbeek Herenhof (Alphen) gaat dicht’, of ‘De Vries (Zierikzee) en Bruna (Dongen) te koop aangeboden’, beide uit januari. Soms worden ze tussentijds aangepast. Want las ik toch echt eerst op Facebook bij Wouter Roelants in een bericht van Boekblad dat Libris Broese in Utrecht een overnamekandidaat zoekt, scroll ik nu door het bericht dan is die mededeling verdwenen. Laten we hopen dat dat goed nieuws betekent. Maar die berichten over verschillende winkels die dichtgaan of te koop staan, hoe ernstig is de situatie nu? Hoe verhoudt zich dat tot het CBS-onderzoek uit april 2024 dat meldde dat het aantal boekwinkels in een jaar tijd met ruim 12,9 procent was gestegen? Jurist Hans Bousie stelde dezelfde vraag ook al in zijn blog van 6 mei op de website van Boekblad . Waar zitten die boekhandels, wat voor winkels zijn het?

Kan iemand eindelijk opheldering verschaffen?

SYLVIA HARMES

Volgde op 1 januari haar vader Ton op als directeur van boekhandel Dominicanen in Maastricht en Heerlen.

Kabinet gaat ‘verplichting’ aan alternatief voor btw-verhoging te zoeken

Dit was voor mij persoonlijk het beste nieuws van het afgelopen jaar. Dankzij de samenwerking tussen KBb, CPNB en GAU werd voorkomen dat de btw op boeken van 9 naar 21 procent zou stijgen. Ik vond het inspirerend om te zien hoe deze organisaties, met steun van verschillende politieke partijen, hebben gezorgd voor ruimte om een alternatief te vinden. Hoewel de verhoging voorlopig in de ijskast staat, heb ik er vertrouwen in dat de btw op 9 procent blijft. Zeker als jonge boekhandelaar is dit een enorme opluchting. Deze samenwerking toont aan dat je samen veel kunt bereiken voor de toekomst van de boekenmarkt, wat geweldig nieuws is voor iedereen die van boeken houdt of in de sector werkzaam is.

Boekenweekgeschenk wordt ticket voor museum

Dit jaar krijgt het Boekenweekgeschenk een mooie toevoeging: een gratis museumbezoek. Ik vind dit een heel waardevol idee, omdat het de cultuur meer in de schijnwerpers

zet en mensen aanmoedigt om niet alleen boeken te lezen, maar ook kunst en geschiedenis te ontdekken. Voor onze boekhandel is het mooi dat we nu nog meer kunnen samenwerken met de musea in de regio van Maastricht en Heerlen. Het versterkt de banden tussen boeken en musea en maakt cultuur toegankelijker voor iedereen. Met hopelijk veel musea die meedoen, krijgen lezers de kans om extra te genieten van hun Boekenweekgeschenk. Het thema ‘Je moerstaal’ zorgt er ook voor dat streekmusea en onze Limburgse dialecten een mooie plek kunnen krijgen in dit project.

Deze samenwerking is een geweldige manier om cultuur en literatuur ook lokaal samen te brengen en ik kijk er echt naar uit om te zien wat voor mooie acties er gaan plaatsvinden. Wij zijn er in ieder geval al mee aan de slag.

KBb lanceert gedragscode voor veilige boekhandelssector

De lancering van deze gedragscode vind ik een belangrijke stap in de professionalisering van ons vak. Het is goed dat er nu een duidelijke richtlijn is voor boekhandelaren en hun medewerkers om op te treden bij ongewenst gedrag. Het zou naïef zijn om te denken dat dit soort gedrag niet voorkomt in onze sector. Deze gedragscode biedt niet alleen handvatten voor het omgaan met situaties zoals pesten en intimidatie, maar maakt deze onderwerpen ook bespreekbaar op de werkvloer. Het draagt bij aan een gezondere en meer respectvolle werkcultuur. Het is belangrijk dat we als sector actief werken aan een veilige werkomgeving voor iedereen. De gedragscode is een waardevol hulpmiddel om dit te realiseren.

Voor de toekomst van de boekhandel is dit een positieve ontwikkeling

die de basis legt voor een nog sterkere en professionelere sector.

JOCHUM

WINKELMAN

Trad op 6 november aan als commercieel directeur van CB. Hij is de opvolger van Caroline Reeders.

Libris Blz. en Audax tevreden over eindejaarspiek

Het is goed te horen dat boekverkopers een mooie decembermaand hebben gehad. Belangrijk. Ook bij ons is het einde van het jaar natuurlijk traditioneel druk en eind 2024 sneuvelden bij CB zelfs meerdere ‘distributierecords’. Iedereen bij CB weet dat de feestdagentijd extra belangrijk is voor onze klanten. Je kunt er ook niet omheen als je in die tijd in onze magazijnen loopt. Machines draaien continu, steekwagens met pallets rijden af en aan en er zijn veel meer mensen (dag en nacht) aan de slag. Een mooie club mensen die samen gaan voor een doel. Zelf heb ik ook meerdere zondagen meegedraaid. Dat is hard werken en supergezellig.

Spotify nu al populairste luisterboekenapp

Sinds oktober biedt Spotify Nederlandstalige luisterboeken aan en volgens de data van KVB Boekwerk is het nu al de meest gebruikte aanbieder. Ik lees graag en ben een ‘hybride’ lezer. Thuis lees ik nog altijd het liefst van papier, maar vanwege tijdgebrek en een flinke dagelijkse commute luister ik ook graag naar boeken. Soms begin ik in het weekend aan een nieuw boek en ‘leesluister’ ik datzelfde boek tijdens mijn woon-werkverkeer verder of helemaal uit. Soms even zoeken

waar je gebleven bent. Eerst lezen en dezelfde hoofdstukken ook nog eens luisteren komt ook zeker voor. Mijn verwachting is dat de toetreding van Spotify muziekluisteraars richting boeken en het boekenvak zal trekken. Omdat ze meer boeken willen luisteren, een goed boek ook willen lezen of cadeau doen, omdat iemand geïnspireerd is geraakt of een boek gewoon mooi vond.

CB wordt zelfvoorzienend in energie dankzij zonnedak Ons nieuwe magazijn is een mooi voorbeeld van duurzaam bouwen en opwekken van eigen, groene energie. Het is goed om bewuster bezig te zijn met onze footprint en ik denk dat we daar als vak nog in kunnen winnen. Zo ligt ons nieuwe magazijn al weer bijna helemaal vol en eerlijk, een belangrijk deel van de boeken in dit magazijn gaat zeer waarschijnlijk geen lezer zien. Samen zetten we stappen in duurzame productie van boeken en duurzame distributie. Maar hoe mooi zou het zijn als we minder boeken produceren die niet gelezen zullen worden. Dat vraagt wat van uitgevers en we helpen ze graag. Met inzicht in bijvoorbeeld omloopcijfers en levenscycli en de mogelijkheid om voorraadloos uit te geven. Ik ben ervan overtuigd dat we er samen voor kunnen zorgen dat we minder voorraad hoeven op te slaan of uiteindelijk te vernietigen. De brancheverenigingen GAU en MEVW pakken hier overigens een constructieve rol met hun bijeenkomsten, initiatieven en kennisbundeling over duurzaamheid. 

Marielle

‘WE

Hoeks en Melanie Groot (Keesing):

HOREN VAN BOEKHANDELS DAT DE PUZZELBOEKEN

VEEL ALS CADEAU WORDEN VERKOCHT’

Sinds Keesing vijf jaar geleden op het idee kwam puzzelboeken te maken, heeft de boekhandel er een hele reeks bestsellers bij. De Nederlandse divisie van het internationale concern in braintainment werkt ook steeds vaker voor nieuwe titels samen met andere uitgeverijen. Een gesprek met Marielle Hoeks, hoofd marketing van Keesing Nederland, en acquirerend redacteur Melanie Groot. ‘Mensen houden ervan om interactief en speels om te gaan met iets waar ze fan van zijn.’

Het Grote Bosatlas Puzzelboek was bij verschijning in november 2020 een schot in de roos. Zonder pr-campagnes of mediaaandacht was de eerste druk van 15.000 exemplaren binnen vijf dagen uitverkocht. Daarna blééf het lopen dankzij inspanningen van boekverkopers, maar vooral dankzij mond-tot-mondreclame. Na minder dan anderhalf jaar werd de grens van 100.000 exemplaren gepasseerd. Inmiddels staat de teller boven de 150.000 exemplaren.

Het was voor Denksport, het bekendste puzzelmerk van Keesing Nederland, de eerste van een nieuw type uitgave. Geen geniete magazines met 96 pagina’s

aan sudoku’s of 128 pagina’s aan filippines, maar integraal gebonden boeken voorzien van een kapitaalbandje, met een gevarieerd aanbod aan puzzels rond een duidelijk thema. Niet bedoeld voor de tijdschriftenwand, maar voor een mooie plek tussen de boeken. Of in de displays die het bedrijf begin vorig jaar beschikbaar stelde aan de boekhandel. Momenteel hebben meer dan 150 winkels in heel Nederland een verrijdbare en draaibare vloerdisplay met zestien posities of een draaibare toonbankdisplay met acht posities.

Inmiddels telt het aanbod tientallen titels. Van Het Grote Bosatlas Puzzelboek zijn inmiddels vier delen verschenen, van Het Top 2000 Puzzelboek al drie delen.

Tekst Maarten Dessing Beeld Chris van Houts

‘MENSEN DIE VAN PUZZELEN HOUDEN, ZIJN OVER MEERDERE TITELS ENTHOUSIAST’

Ook heb je Het Twente Puzzelboek , Het Wonderlijke Efteling Puzzelboek , het De Zeven Zussen Puzzelboek en nog veel meer. Regelmatig duiken de uitgaven op in de bestsellerlijst. Dat wil zeggen: de niet-openbare GfKtop 100. Puzzelboeken hebben niet de juiste NURcode om door de CPNB in de Bestseller 60 te worden opgenomen.

De Keesing Media Group, waar Keesing Nederland onderdeel van is, is sinds de lancering van Denksport in 1930 uitgegroeid tot de grootste uitgeverij ter wereld in de markt voor braintainment . Het bedrijf heeft 900 werknemers in veertien landen en verkoopt via merken als De Puzzelaar (Vlaanderen), Tankesport (Denemarken, Noorwegen, Zweden), Onni Kustannus (Finland) en Megastar (Frankrijk, Spanje, Duitsland) 200 miljoen puzzeluitgaven per jaar. Keesing waagde al direct na de Tweede Wereldoorlog de stap naar het buitenland, maar vooral de laatste jaren gaat het hard. Zo kocht het onder meer de puz -

zelactiviteiten van het Zweedse Bonnier (2018), het Duitse Bastei Lübbe (2019) en Italiaanse PRS (2020) en de Amerikaanse puzzeluitgeverij Kappa (2022). Stuk voor stuk grote spelers in eigen land, zodat Keesing in vrijwel alle landen waarin het actief is zich marktleider kan noemen.

Uiteraard zet het bedrijf ook in op digitaal. In 2018 nam het een belang in de Amerikaanse app-bouwer Elevate Labs, die zich onder meer toelegt op gepersonaliseerde puzzels. Later volgde onder andere het Nederlandse CoolGames, dat is gespecialiseerd in casual games en bijvoorbeeld vorig jaar Battleship lanceerde op het gameplatform van Netflix. Maar de puzzelboeken bewijzen dat ook in het papieren portfolio nog steeds wordt geïnvesteerd.

Boekhandelspubliek

Hoe kwam Keesing Nederland op het idee van puzzelboeken?

Marielle Hoeks: ‘Onze manager New Business Development Wouter Takes was in 2017 aangesteld om nieuwe producten, nieuwe verkoopkanalen en nieuwe markten te ontginnen. Bij de puzzelboeken komt dat allemaal samen. Zo lagen onze uitgaven altijd goed bij supermarkten en wat wij het non-foodkanaal noemen: Bruna, Primera en dergelijke, maar niet bij de kwaliteitsboekhandel – tenzij in de tijdschriftenwand. Met

Het Grote Bosatlas Puzzelboek konden we daarom een nieuw publiek via dit nieuwe kanaal bereiken. Wouter heeft zelf in het verleden boeken gemaakt [onder meer bij FC Klap, red.], dus het lag ook voor de hand in die richting te denken.’

Waarom uitgerekend een puzzelboek met kaarten?

Hoeks: ‘Vanuit het idee dat mensen met interesse in kaarten ook van puzzelen houden. Die mensen zoeken graag dingen uit. En: het is boekhandelspubliek. Toen wij contact zochten met Noordhoff was Peter Vroege, destijds uitgever van de Grote Bosatlas , direct enthousiast. Samen hebben we het concept uitgewerkt.’

Hoe hebben jullie dit eerste succes uitgebouwd?

Hoeks: ‘We zijn met consumenten in gesprek gegaan om beter te begrijpen wat we intuïtief vermoedden: dat mensen wilden puzzelen aan de hand van kaarten. En om te zien over welke onderwerpen ze nog meer wilden puzzelen. Daar zijn meerdere richtingen

uitgekomen, waarna we hebben gebrainstormd over de vraag met welke mogelijke samenwerkingspartners we dit zouden kunnen opzetten. Wij volgen namelijk twee routes: co-branded boeken, waarin we optrekken met een ander A-merk, en boeken die we helemaal zelf maken. Dat laatste doen we met name op het gebied van sport. Ook vragen we mensen die contact opnemen met de klantenservice om ideeën. Dat zijn maandelijks 4000 mensen, die vaak “natuur” en “koken” noemen. Over natuur zijn we nog in gesprek met partners, maar we komen in 2025 al zeker met culinair puzzelen, samen met Miljuschka Witzenhausen.’

Welke richtingen kwamen destijds uit het onderzoek?

Melanie Groot: ‘Kunst en cultuur ten eerste. Dat hoort duidelijk bij het boekhandelspubliek, dat vaak naar musea en andere culturele instellingen gaat. Al blijken in de praktijk mensen breed geïnteresseerd. Puzzelboeken over sport, over muziek en Het Eftelingpuzzelboek spreken voor je gevoel allemaal andere doelgroepen aan, maar mensen die van puzzelen

‘IN HET VERMARKTEN

VAN DE PUZZELBOEKEN GAAT AARDIG WAT GELD ZITTEN’

houden, zijn toch over meerdere titels enthousiast. Vandaar ook dat de breed ingestoken pubquizboeken het goed doen. Sommige mensen verzamelen zelfs alle titels.’

Hoeks: ‘Soms is een nieuwe titel ook gewoon trial and error op basis van trends die we waarnemen. Zo komen we dit jaar met een Suske & Wiske puzzelboek, samen met Standaard Uitgeverij. Dat is weer een heel andere categorie.’

Wat was naast het allereerste puzzelboek vooral succesvol? En wat niet?

Hoeks: ‘Het Rijksmuseum-boek, waarvan ook een vertaling is geweest. Het voetbalboek het jaar erna en vorig jaar vooral het Efteling-boek. Ook de Top 2000-luisteraars blijken fervente puzzelaars. De drie edities van puzzelboeken rond het programma verschenen natuurlijk mooi voor de feestdagen. Wat

het minder goed deed, was het quizpuzzelboek met cijfers – misschien omdat het geen inhoudelijk thema had zoals voetbal of Olympische Spelen. Ook wilden we op de tv-serie Het verhaal van Nederland meeliften, maar de vertaling naar puzzelboek bleek toch lastig. Overigens gaat het niet alléén om omzet. Een titel als Mindmaster is kleiner, maar wordt enorm gewaardeerd onder puzzelaars.’

En halen alle bestsellers de 150.000 exemplaren?

Hoeks: ‘Was het maar zo’n feest. Je moet denken aan zo’n 10.000 exemplaren voor de minder goed lopende titels tot maximaal 150.000 exemplaren. Alle titels zijn daarmee levensvatbaar.’

Samenwerkingspartners

Hoe is de verhouding co-branded versus zelf ontwikkeld?

Groot: ‘Ongeveer tweederde is co-branded. Dan tel ik Het Geheim van je Brein Puzzelboek mee, dat we samen met de Hersenstichting hebben gemaakt.’

Wanneer is een partner geschikt?

Hoeks: ‘We kijken om te beginnen alleen bij A-merken. Denksport is zelf een A-merk, de partner moet daarbij passen. Ook moet een samenwerking inhoudelijk iets toevoegen. De uitgave mag geen promotieflyer

voor, zeg, het Rijksmuseum worden, het moet leuk en inhoudelijk interessant puzzelen blijven. Ten derde zoeken we naar een win-winsituatie. Voor de partner moet een samenwerking net zo goed iets opleveren. Een boekpropositie kan heel interessant zijn voor partijen die – in marketingtermen – aan merkextensie willen doen of merchandise willen brengen en die zelf niet in het boekhandelskanaal aanwezig zijn. Het kan hen helpen bij het realiseren van allerlei doelstellingen op het gebied van loyalty, retentie of acquisitie. Zo wil de Efteling met de uitgave mensen bekendmaken met het park voordat ze het bezoeken of hen juist na afloop van een bezoek aan het park blijven binden.’

Zoeken jullie altijd zelf een partner?

Groot: ‘Tegenwoordig niet zo vaak meer, partijen weten ons inmiddels ook te vinden. Het Twente Puzzelboek is gemaakt op vraag van boekhandel Broekhuis in samenwerking met DPG, waar wij al contact mee hadden – in dit geval via hun titel Tubantia . Broekhuis zag hoe goed de puzzelboeken het deden en vroeg specifiek om een titel voor Twentenaren. Ze namen ook een significant deel van de oplage af, zodat wij de rekensom rond konden maken. Dat was een heel leuke samenwerking.’

Hoeks: ‘Vervolgens dachten wij meteen: en nu Friesland, Noord-Brabant enzovoort.’

Bellen ook partijen uit het boekenvak steeds vaker op?

Groot: ‘Valt mee. Broekhuis is de enige boekhandel. En behalve DPG is vooralsnog WPG de enige uitgever met wie we hebben samengewerkt: voor Het Happinez Puzzelboek – een tijdschrift dat nu bij Roularta zit. En het De Zeven Zussen Puzzelboek natuurlijk. De serie heeft een grote fangroep, die de boeken leest en herleest en het leuk vindt om ermee te puzzelen: een stamboompuzzel over hoe de familie in elkaar zit, een woordzoeker bij een fragment, noem maar op. Niet iedere roman heeft zo’n grote groep lezers.’

En niet ieder boek is misschien geschikt om puzzels van te maken. Of kun je zeggen: van elk onderwerp is een puzzelboek te maken?

Hoeks: ‘Als het onderwerp maar genoeg mensen aanspreekt. Wij kunnen niet in niches gaan zitten. Daarvoor zijn de uitgaven te intensief om te maken. Ook moeten we goed zichtbaar kunnen krijgen waar die mensen zitten en hoe we hen kunnen aanspreken. Ook in het vermarkten van de puzzelboeken gaat aardig wat geld zitten.’

Sterke redactie

Het puzzelboek moet natuurlijk goed zijn. Wat is de essentie van een goed puzzelboek?

Groot: ‘Het geheim zit hem vooral in het onderwerp –en hoe je dat verbindt met puzzelen. Mensen houden ervan om interactief en speels om te gaan met iets

waar ze fan van zijn. De puzzels moeten daar goed bij aansluiten, je moet bij ieder onderwerp inschatten welke kennis een puzzelaar heeft en wat voor soort puzzels ze leuk vinden om te maken. Dat verschilt per onderwerp. Voor kaartpuzzels hoef je geen kennis mee te nemen, voor pubquizboeken juist wel. Voor het De Zeven Zussen Puzzelboek gaan we ervan uit dat puzzelaars veel weten omdat ze de boeken hebben gelezen, maar een puzzelboek over de Efteling koop je omdat je het park leuk vindt. Dat kan ook zonder er veel vanaf te weten, dus zitten er ook puzzels in die eerder kennis verschaffen. Voor een voetbalpuzzelboek moet je inschatten: dit weet een gemiddelde voetbalfan, dit de doorgewinterde voetbalkijker, dit alleen de echte nerd , en het zo mengen dat iedereen het leuk vindt.’

Is dat allemaal handwerk?

Groot: ‘Ja. We hebben hier in huis een grote, sterke redactie, al werken we soms, zoals voor Het Grote Bosatlas Puzzelboek , met externe redacteuren. We beginnen, zoals in de tijdschriftwereld, met een plank. Wat willen we per pagina bieden? Zorgt dat voor een uitgebalanceerd boek? Dan worden eerst de puzzels

‘ALLES BIJ ELKAAR WERKEN WE VIJF MAANDEN MET EEN GROOT TEAM AAN

EEN UITGAVE’

‘SOMMIGE

gemaakt, vervolgens worden er teksten bij geschreven en de pagina’s vormgegeven. En we testen veel om te zorgen dat de puzzels kloppen. Dat doen correctoren, vaak puzzelredacteuren die niet aan het project hebben meegewerkt. Zij kijken er met verse ogen naar: kloppen de oplossingen, de coderingen, de grids , enzovoort? Ook proberen ze met consumentenogen te kijken: hebben de puzzels de gewenste moeilijkheidsgraad? Alles bij elkaar werken we vijf maanden met een groot team aan een uitgave.’

Werkt de partner ook inhoudelijk mee?

Groot: ‘Dat wisselt. De ene controleert alleen de inhoud, de ander schrijft ook teksten voor ons. Voor het De Zeven Zussen Puzzelboek heeft Amber Malik van Xander meegeschreven. Wij kunnen er wel iemand voor inhuren, maar niemand anders kent de inhoud

van de boeken zo goed. Ook de Hersenstichting heeft meegelezen aan Het Geheim van je Brein Puzzelboek en meegeholpen met het verzorgen van interviews met een aantal neurowetenschappers, onder wie Erik Scherder. Zij hebben de kennis over de gunstige werking van puzzelen voor de hersenen.’

Vlaanderen

Ik begreep dat Keesing voor de klassieke puzzelboeken inmiddels wel een uitgeefplatform heeft dat zelf puzzels kan maken.

Groot: ‘Zeker. Dat moet ook als je wereldwijd zoveel uitgaven maakt. Maar deze boeken, met puzzels over specifieke thema’s, zijn toch overwegend handwerk. Voor de grids hebben we een programma, maar iedere vraag en ieder antwoord is door ons uitgedacht en geschreven. Alleen vakmensen beschikken over de benodigde creativiteit, software en AI-systemen niet.’

Vandaar ook de prijsstelling: vaak 18,75 euro. De puzzelboeken zijn daarmee misschien Keesings duurste producten. Weerhoudt dat consumenten niet als ze ook een doorloper voor 6 euro kunnen krijgen?

Hoeks: ‘Alleen een aantal legpuzzels is nog duurder. Maar het klopt: als we alle kosten en onze marge verrekenen rolt daar een relatief hoge prijs uit. Wel toetsen we de prijs regelmatig bij consumenten om te voorkomen dat we ons uit de markt prijzen. Tegelijk spreken we hier echt een ander publiek aan, mensen die vallen voor het thema, maar ook voor het luxegevoel dat de vormgeving biedt. Dit is niet bedoeld voor de heavy puzzelaar die misschien al jaren een abonnement op hetzelfde blad heeft en gewend is elke dag bij de koffie een puzzel te maken. Zo iemand koopt geen boek, tenzij een keer als extraatje of als cadeau. Dat horen we ook van boekhandels: dat de puzzelboeken veel als cadeau worden verkocht.’

Zijn de uitgaven exporteerbaar naar andere landen waar de Keesing Media Group actief is? De zeven zussen was in heel Europa een succes. Hoeks: ‘Dat is precies de titel waarover we in gesprek zijn. Maar vanuit een merkgedachte is dat in andere landen lastiger. Denksport is een sterk merk, dat in combinatie met de kracht van De zeven zussen een boek kan dragen. Keesings’ merken in andere landen zijn relatief minder sterk geladen.’

Groot: ‘En dan nóg zijn het niet echt vertalingen. Een puzzelboek in een ander land uitbrengen komt eigenlijk neer op: een puzzelboek opnieuw maken. Als ook maar één oplossing een ander woord wordt, verschuift alles. Daarbij heb je culturele verschillen. Daarom kunnen zelfs niet alle titels zomaar in Vlaanderen op de markt worden gebracht, ook al houden Vlamingen van dezelfde soort puzzels en proberen we zoveel mogelijk taalneutraal te werken. Onze Vlaamse redactie kijkt daarin mee. Omdat Vlamingen een “bank”

Cijfers over de puzzelboekenmarkt

De categorie non-fictie vrije tijd maakt geen bloeiperiode door. Alle subcategorieën zijn sinds 2019 gedaald, blijkt uit cijfers van KVB Boekwerk. Op één uitzondering na: puzzelboeken (NUR 493). Ten opzichte van 2019 was de afzet in 2023 maar liefst 90 procent gestegen. Het afzetaandeel binnen de categorie steeg daarmee van 3 naar 6 procent. Dat komt neer op circa 335.000 exemplaren. Hoewel Keesing niet het monopolie heeft, is de groei voor een belangrijk deel te danken aan hun puzzelboeken.

zetel noemen en ze dat woord associëren met tuinbank , is dat in het De Zeven Zussen Puzzelboek “leesstoel” geworden. Maar als je een puzzelboek maakt over wielersport hebben ze daar gewoon andere helden en andere kennis.’

Maar wát in Vlaanderen op de markt komt, verkoopt goed?

Hoeks: ‘Jazeker, maar ze zitten meer in het beginstadium: op het niveau van 2021 in Nederland. Belgen zijn traditioneler publiek, we moeten er wat meer effort in stoppen om ze te overtuigen van het product. Maar Standaard Boekhandel is er enthousiast over. En wellicht kan het Suske & Wiske-puzzelboek hierin iets betekenen. Dat is meer een Vlaamse dan een Nederlandse uitgave.’

Nieuwe generatie puzzelaars

Hoe vermarkten jullie nieuwe uitgaven?

Hoeks: ‘We doen paid advertising op Facebook, Instagram en Google, maar brengen ze ook onder de aandacht via onze eigen socialemediakanalen, onze nieuwsbrief en met advertenties in onze eigen tijdschriften en klassieke boekjes. Uiteraard adverteert een partner, als het om een co-branded titel gaat, óók via zijn eigen kanalen. Zo bereiken we steeds nieuwe doelgroepen.’

Hebben jullie met de puzzelboeken inderdaad nieuwe doelgroepen aangeboord?

Hoeks: ‘Zeker. Dat was oorspronkelijk ook een idee achter de boeken: mensen de puzzelcategorie intrek-

Anke

Roelen (Xander):

‘Voor ons allebei een perfecte uitgave’

‘Al toen wij op de uitgeverij spraken over andere mogelijkheden met het Zeven zussen-merk als de serie afgelopen zou zijn, hadden we een puzzelboek geopperd’, vertelt directeur Anke Roelen van Xander. ‘Omdat er altijd 10.000 dingen te doen zijn, bleef het idee hangen. Tot we op de Audax Retail Dag toevallig een stand recht tegenover Keesing hadden. We raakten in gesprek en wisten al snel: dit wordt voor ons allebei een perfecte uitgave. Als lezer van De zeven zussen moet je eigenlijk de hele tijd puzzels oplossen om elke keer iets meer te weten te komen over wie de zussen en Pa Salt zijn. Toen we de doelgroepen van de leesboeken en de puzzelboeken naast elkaar legden, bleek er inderdaad overlap te zijn.

Omdat het historische element van de boeken zo belangrijk is, had de serie ook een geschikte inhoud om fijne puzzels van te kunnen maken. En het was goed mogelijk om een gezamenlijke campagne op te zetten: door die overlap in doelgroep, maar ook in retailkanalen.

De samenwerking was heel fijn. Keesing heeft een geweldige puzzelredactie. Het was superinteressant van dichtbij te zien hoe zij een boek maken. Ze waren al fan van de boeken, hebben die ook herlezen, maar we konden ze goed ondersteunen met allerlei teksten die wij hebben aangeleverd. In commercieel opzicht was Keesing in the lead. Zij beheren het ISBN. Maar over de campagne en alle aspecten eromheen, was altijd nauw overleg. Ook over

ken. Via de tussenstap van onze magazines hopen we ze naar de klassieke puzzelboekjes te leiden. In één keer van Het Rijksmuseum Puzzelboek naar een van onze elf segmentpuzzelboekjes is een te grote stap. De magazines zijn net wat goedkopere uitgaven die in de food- en non-foodkanalen liggen, maar die in uitstraling en thema aansluiten op de boeken. Zo verschenen vorig jaar juni de magazines bij de twee grootste thema’s: Kaart puzzelen en Quiz puzzelen .’

En die liggen in de boekhandel dan naast de puzzelboeken?

Hoeks: ‘Nee. In de tijdschriftenwand bij het puzzelschap. Met retailers in food- en non-foodkanalen maken we wel afspraken over het plaatsen van displays, zodat de magazines bij bijvoorbeeld de Albert Heijn goed zichtbaar zijn. Boekhandelsbezoekers doen ook boodschappen. Soms staan overigens de

de verdeling van de opbrengsten hebben we goede afspraken kunnen maken.

We hebben zeker iets moois aan het De Zeven Zussen puzzelboek overgehouden. Creatief én financieel. Ik denk niet dat wij een nieuwe doelgroep hebben aangeboord. Vooral fans zullen het hebben gekocht. Interessant is wel dat wij de internationale rechten ervoor hebben, omdat we het zelf hebben ontwikkeld – uiteraard in samenspraak met Lucinda Rileys zoon Harry Whittaker, die een voorwoord heeft geschreven. In Londen en Frankfurt heb ik de eerste contacten met Rileys internationale uitgevers gelegd, omdat ik hen al langer ken, maar Keesing pakt dit nu verder op. Ik vind de opkomst van puzzelboeken erg leuk. Het past goed bij elkaar: lezen en puzzelen zijn allebei dingen die je, bijvoorbeeld op vakantie, ter ontspanning doet. Ik zou er dus graag nog één maken. Maar als ik eerlijk ben, heeft Xander op dit moment niets in het fonds dat daar geschikt voor is – of je zou iets moeten ontwikkelen op genreniveau. Hopelijk hebben we over een paar jaar wel weer zo’n uniek merk als Lucinda Riley.’

boeken ook in de tijdschriftenwand. Bij boekhandels, maar ook bij sommige supermarkten.’

Maakt de consument daadwerkelijk de overstap naar segmentpuzzelboekjes?

Groot: ‘De koper van de boeken is gemiddeld een stuk jonger, dus het kan niet anders of daar zitten ook nieuwe puzzelaars tussen. We proberen deze nieuwe generatie daarom via deze boeken bekend te maken met puzzelen en het brede aanbod aan puzzelsoorten. En dat werkt. Op basis van onze scandata bij de Albert Heijn kunnen we zien dat een groot deel van de kopers niet eerder een puzzelboek(je) heeft aangeschaft.’

Waren boekhandels aanvankelijk terughoudend om puzzelboeken een prominente plaats in de winkel te geven?

Nick Riesthuis (Broekhuis): ‘Twee goedlopende rubrieken gecombineerd’

‘De puzzelboekjes van Denksport verkopen heel stabiel’, zegt Nick Riesthuis, chef van het Broekhuis-filiaal in Hengelo. ‘Het knappe van Keesing is dat zij er iets nieuws van hebben gemaakt. Door de luxere uitstraling en aansprekende thema’s zijn het cadeauartikelen geworden. De uitgeverij pakt het heel slim aan: vlak voor het EK is er een Voetbalpuzzelboek, vlak voor de Tour de France een Tourpuzzelboek. Dat slaat enorm aan. Dus toen we dachten: we hoeven niet alleen te wachten op de producten die ons worden aangeboden, we kunnen ook zelf iets verzinnen, kwamen we snel op het idee om twee goedlopende rubrieken te combineren: de puzzelboeken en de streekboeken, die altijd gretig aftrek vinden. Via Georg Goren, de accountmanager van Keesing, kwamen we in contact met Wouter Takes. Het bleek dat zij ook al over een soortgelijk product zaten te broeden. Toen was alleen nog de vraag: hoe gaan we een Twente-puzzelboek realiseren? Het lag voor de hand Tubantia aan boord te halen. De krant maakt dagelijks teksten en beelden over de regio, zij konden de inhoud leveren. Zelf is Broekhuis daar alleen in het overleg vooraf bij betrokken geweest, toen we spraken over de thema’s die zeker aan bod moesten komen. Ook hebben

we de gehele inhoud ingezien voor het boek werd geproduceerd. Mochten we iets willen toevoegen, dan was daar ruimte voor. Wij hebben bijna de gehele oplage afgenomen: 4000 exemplaren. Wel hebben we doorgeleverd aan alle winkels in de regio. Daarom staat ook ons logo niet op het omslag. Maar het heeft ons genoeg aandacht opgeleverd. Tubantia, dat de resterende 1000 exemplaren van de oplage had afgenomen, besteedde veel aandacht aan het boek – ook redactioneel: zowel bij verschijnen op 20 november als bij de pubquiz die we met z’n drieën hebben georganiseerd. Steeds werden wij als enig verkooppunt genoemd. Klanten zal het dus zeker zijn opgevallen dat wij ons hebben ingezet voor de regio.

Groot: ‘Eigenlijk niet. De boeken zijn aantrekkelijke cadeauartikelen met een goede kassa-aanslag. Bij ons gaat ook een relatief groot aandeel van de verkoop via de fysieke winkel: omdat je daar goed door de boeken kunt bladeren. Ze beschouwen het eigenlijk als een gewoon artikel, dat op dezelfde manier wordt aangeboden met drie folders per jaar en via CB te bestellen is. Onze vertegenwoordigers bezochten hen vaak ook al voor de boekjes in de tijdschriftenwand.’

En doen boekhandels veel met de puzzelboeken? Hoeks: ‘Absoluut. Sommige boekhandels maken er een feestelijke presentatie van, richten etalages in of maken hele wanden voor ons vrij. Bij lanceringen van nieuwe titels organiseren ze signeersessies of faciliteren we een pubquiz. Dit hebben we bijvoorbeeld rond de verschijning van Het PubQuiz Puzzelboek gedaan

Het puzzelboek is nog niet uitverkocht. Maar we zijn zeer tevreden met de verkoop. In onze vier Twentse vestigingen stond het in de top 5 van het najaar. Alleen in Deventer en Apeldoorn begrijpelijkerwijs niet. Al hebben wij wel geprofiteerd van verkoop in de rest van het land. We wilden niet een of twee boeken naar andere winkels sturen, dus consumenten buiten de regio konden alleen terecht in onze webshop. Dat leidde tot menig pakketje richting Hilversum of Alblasserdam. Het succes smaakt zeker naar meer. Niet zozeer naar een tweede puzzelboek, maar naar het zelf ontwikkelen van iets exclusiefs – dat hoeft niet eens per se over Twente te gaan. Het is leuker om zelf iets te maken en daar je klanten mee te binden.’

met Sander Denneman en Lennaert Lubberding bij Paagman en in het Rijksmuseum tijdens de Museumnacht. Maar Bruna ondersteunt ons net zo goed met een plek in het schap bij de kassa. We proberen steeds bij boekwinkels te peilen wat we kunnen doen om het product groter te maken.’

Tot slot, wat zijn de mogelijkheden digitaal? Groot: ‘Die zijn beperkt. We zetten wel eens een taalpuzzel uit de boeken ter promotie online. Daar is dan iets meer werk aan. Maar puzzelboeken integraal als e-boek aanbieden kan gewoon niet, omdat het format niet interactief is. De inhoud als app aanbieden kan evenmin, zoals we wel doen met sudoku’s of kruiswoordpuzzels. Wel zijn de uitgaven zoals gezegd online te koop, ook via onze eigen site die 20.000 bezoekers per maand trekt. Die groep weet ons ook steeds beter voor de boeken te vinden.’

Vier nieuwe eigenaren over het eerste jaar

Geslaagde overnames, (meestal) blije klanten

Als trouwe volger van de website van Boekblad zou je soms bijna moedeloos worden van de stroom berichten over boekhandels die de deuren moeten sluiten, vaak omdat er geen overnamekandidaat gevonden kan worden. Maar er zijn ook voorbeelden van boekhandels die wel een doorstart weten te maken, soms na overname door een bestaande boekhandel, in andere gevallen doordat een jonge medewerker besluit de boekhandel voort te zetten en soms omdat een collectief, zoals een stichting, zich ervoor inzet om een boekhandel te behouden. Vier gesprekken met recent aangetreden nieuwe eigenaren.

Tekst Bart Janssen

Anouk Storteler (Boekhandel Veenendaal, Amersfoort):

‘Ik heb het afgelopen halfjaar soms wel ervaren als een achtbaan’

Boekhandel Veenendaal is een zelfstandige kwaliteitsboekhandel in de historische binnenstad van Amersfoort. De boekhandel heeft een eerbiedwaardige geschiedenis die teruggaat tot 1902 en op 1 juli 2024 voegde de jonge nieuwe eigenaar Anouk Storteler (38) daar een volgend hoofdstuk aan toe. Zij is de opvolger van Ton Vrakking (67), die bijna veertig jaar bij Veenendaal werkte.

Storteler: ‘De overname werd eigenlijk jaren geleden al in de verf gezet toen ik half gekscherend tegen Ton had gezegd dat ik wel interesse had in overname van de zaak als hij ermee zou stoppen. In 2020, toen hij ging nadenken over zijn pensioen, zijn we in gesprek gegaan en de laatste anderhalf jaar zijn we het serieus gaan voorbereiden. We hebben er dus vrij veel tijd voor genomen.’

Storteler, afgestudeerd in klassieke talen en literatuurwetenschappen, werkt al sinds 2015 bij Veenendaal en

Anouk Storteler.

Impressie van een young adult ruilavond bij Veenendaal.

had wel de ambitie om ooit een boekhandel te runnen. ‘Ik had er destijds nog niet zo’n concreet beeld van, maar mijn tijd als medewerker bij Veenendaal heeft die ambitie wel versterkt. Het is een winkel waar ik me heel erg thuis voel en ik wist: als ik meer wil in het boekenvak, dan is dit voor mij wel de plek.’ De overgang naar het eigenaarschap is volgens Storteler vrij probleemloos gegaan, mede door de lange aanloopfase en doordat ze al jaren werkte in de winkel. ‘Toch realiseer je je pas wat het inhoudt als je echt verantwoordelijk wordt voor het draaien van de winkel. In die zin is het toch wel een jaar met een steile leercurve geweest, op het gebied van bedrijfsvoering en dingen als personeelsplanningen. Die verantwoordelijkheid is heel leuk maar kan ook soms zwaar en stressvol zijn. Ik heb het afgelopen halfjaar soms wel ervaren als een achtbaan. Ik zit zo in elkaar dat ik denk: we gaan er vol in en we gaan knallen, maar dat betekent dan bijvoorbeeld ook dat ik in december zo’n beetje alle dagen in de winkel heb gestaan. Dat is hartstikke leuk, maar kost ook een hoop energie. Nog niet alles zal helemaal op de rit staan, en ik had me er ook wel op ingesteld dat het eerste jaar vrij hectisch zou zijn met onverwachte hobbels op de weg, maar ik verwacht dat de rust er meer in komt.

Ik heb na de overname niet gekozen voor rigoureuze veranderingen omdat ik het voor de klanten belangrijk vind dat er een grote mate van continuïteit zichtbaar blijft. Er zijn wat kleine praktische dingen die we nu anders doen, zoals het wat meer stroomlijnen van bepaalde werkprocessen, zodat we als team zoveel mogelijk kunnen doen waar we goed in zijn: het klantcontact en het creëren van een fijne sfeer in de winkel. Maar in grote lijnen is het ook een voortzetting van dingen die al liepen, zoals het intensiever inzetten van sociale media, met name als marketingkanaal richting de jongeren, en intensiever contact met scholen in de regio.’

De omzet is goed op peil gebleven sinds de overname. ‘Het is geruststellend dat die stabiliteit er is. Vanwege de stijgende kosten is het echter wel zaak alert te blijven. Maar over het geheel genomen ben ik heel tevreden over hoe het sinds de overname loopt. Ik zie zeker een goede toekomst voor deze winkel en voor boekwinkels in het algemeen, als we blijven doen waar we goed in zijn: onze adviserende rol en het klantcontact goed houden.’

Ook de reacties van klanten op de overname hebben Storteler veel vertrouwen voor de toekomst gegeven. ‘We hebben heel veel positieve reacties gekregen, mensen die zeiden: we hebben ons weleens afgevraagd wat er zou gebeuren als Ton met pensioen zou gaan, maar we zijn nu zo blij dat de winkel blijft. Zoiets hoor je normaal gesproken niet snel van klanten, maar op zo’n moment merk je hoe betrokken men is bij de winkel. Dat is heel bemoedigend en geeft veel vertrouwen voor de toekomst.’

Ida

Eisma (Goedhart Boeken, Zwolle):

‘Hartverwarmende reacties vormden een belangrijke stimulans’

Goedhart Boeken is gevestigd in de Zwolse wijk Assendorp. De winkel werd 38 jaar geleden opgericht door de inmiddels 69-jarige Joost Goedhart, die enkele jaren geleden op zoek ging naar een overnamekandidaat. Dat bleek nog niet zo makkelijk, maar op de valreep verenigden zich vijf mensen die zich betrokken voelden bij de winkel in een stichting die zorgde voor een doorstart. Een van die vijf is Ida Eisma, bedrijfslei -

der van Goedhart.

Eisma: ‘Joost Goedhart was al voor de coronaperiode gestart met het voeren van gesprekken met verschillende geïnteresseerden, maar daar kwam toch niets uit. Toen hij in april 2024 publiekelijk bekendmaakte dat de winkel zou moeten sluiten, leidde dat tot veel reacties en zijn aankondiging heeft vijf mensen samengebracht die, terwijl de opruiming al bezig was, om de tafel zijn gaan zitten om te bespreken of en hoe sluiting nog te voorkomen was. Die vijf, onder wie ikzelf en drie klanten van de winkel, hebben hun krachten gebundeld en een stichting gevormd die de winkel heeft overgenomen. Zij brengen ieder hun eigen expertise in – zo is de een deskundig op financieel gebied, is iemand anders goed in marketing en PR en heeft een derde ervaring met een stichting die

meerdere kringloopwinkels heeft opgezet – en hebben tevens de financiële middelen ingebracht waarmee de winkel kon worden voortgezet. De bestuursleden bieden met hun expertise vooral ondersteuning op de achtergrond, op de werkvloer is gewoon betaald personeel aanwezig om de winkel te runnen. Ik ben gebleven als bedrijfsleider, verder moesten we het personeelsbestand weer vanaf nul opbouwen. De plek van Joost Goedhart moest immers ingevuld worden en een andere voormalige collega is ander werk gaan zoeken in haar woonplaats Groningen. Maar het bleek niet erg moeilijk om nieuw personeel te vinden. De werving viel in de zomervakantie, maar per 1 september hadden we het team compleet.’ Eisma stelt dat in algemene zin voor de doorstart van een winkel één overnamekandidaat de voorkeur zal

Het team van Goedhart Boeken.

Tweede van links Ida Eisma.

hebben, maar mocht dat niet lukken, dan valt ook te denken aan een constructie in de vorm van een stichting of coöperatie. Ze vermoedt dat een dergelijke constructie nog niet altijd prominent op het netvlies staat van eigenaren die willen stoppen. ‘Het is natuurlijk niet altijd mogelijk een zo betrokken groep van mensen bij elkaar te krijgen die tijd en geld willen investeren in het voortzetten van de boekhandel, maar ik heb de indruk dat er ook niet altijd aan gedacht wordt door eigenaren die willen stoppen. De mogelijkheid van een stichting hadden wij ook niet direct op ons netvlies; het kwam eigenlijk pas in beeld toen we al aan het opruimen waren om de winkel te sluiten.’ Het overweldigende aantal reacties van klanten na Goedharts aankondiging, heeft volgens Eisma een belangrijke rol gespeeld bij de uiteindelijke doorstart. ‘Er kwamen enorm veel reacties. Klanten die aangaven het ontzettend jammer te vinden. Het draagvlak dat we toen vanuit de lokale gemeenschap hebben ervaren is ook een belangrijke impuls geweest voor de plannen van de stichting om de winkel te behouden voor Zwolle. Voor mij persoonlijk vormden al die hartverwarmende reacties ook een belangrijke stimulans om er extra de schouders onder te zetten.’ Sinds het moment van de overname zijn (nog) geen grote veranderingen doorgevoerd. ‘We zijn met een nieuw team gestart dus het eerste halfjaar hebben we vooral gebruikt om hen de gelegenheid te geven het vak van boekverkoper in de vingers te krijgen. Dat gaat gewoon wat tijd kosten, we zijn nog niet toegekomen aan het doorvoeren van vernieuwingen. Er zijn wel plannen, maar die zijn op dit moment nog niet concreet genoeg om er al iets over te kunnen zeggen.’ Ook het karakter van de winkel, met behalve algemene boeken een vrij groot aanbod religie en een grote afdeling kinderboeken, zal volgens Eisma niet ingrijpend veranderen. ‘Voor de afdeling “kerk en geloof” vervullen we een soort regiofunctie, veel klanten gaven aan die afdeling te zullen missen toen Joost de sluiting aankondigde. Tal van basisscholen hebben in het najaar ook weer bestellingen geplaatst, dus ook onze uitgebreide afdeling kinderboeken blijft goed lopen.’

Eisma is tevreden over de omzet sinds de doorstart van de winkel. ‘Die vertoont een stijgende lijn. Ik zie de toekomst vol vertrouwen tegemoet, de resultaten zijn goed en het team en het stichtingsbestuur raken steeds meer op elkaar ingespeeld na een wat “zoekende” beginperiode.’

Michel

Vroon (Boekhandel

Westerhof, Zwolle):

‘Ik wil mezelf blijven

uitdagen’

Boekhandel Westerhof bestaat inmiddels meer dan 100 jaar en is met twee vestigingen in Zwolle een gevestigde naam. De winkel was sinds 1987 in handen van Christa Westerhof en haar partner Bep de Groot. Het voortbestaan van de winkels kwam aan een zijden draadje te hangen toen Westerhof in november 2023 ongeneeslijk ziek werd, een ziekte waaraan ze in februari 2024 overleed. Michel Vroon, onder andere eigenaar van de Borker Boekwinkel in Westerbork, bleek echter samen met zijn compagnon Gerry Poster, eigenaar van Bruna Roden, interesse te hebben in een overname. Daarmee was de toekomst van Boekhandel Westerhof verzekerd.

Vroon: ‘We waren al vanaf 2021 met de dames Westerhof in gesprek. Ik ben door Ad Peek met hen in contact gekomen. Ze hadden aangegeven zo langzamerhand te willen stoppen, omdat ze op leeftijd begonnen te komen. Aanvankelijk kwamen we er niet uit. In de zomer van 2023 hebben we de gesprekken daarom on hold gezet. Toen deed zich het trieste feit voor dat Christa Westerhof ernstig ziek werd en ben ik in januari 2024 gebeld door hun zaakwaarnemer om nog eens te komen praten. Samen met mijn compagnon Gerry hebben we enkele gesprekken gevoerd met de erven van Christa en Bep. Vervolgens kwamen we er vrij snel uit. De beide winkels hebben we officieel per 17 mei overgenomen.’

Vroon en Poster hebben de afgelopen jaren al meerdere winkels overgenomen of opgestart, waardoor het totaal inmiddels op zeven staat. Nadat Vroon in 2011 de boekhandel in Westerbork overnam (toen nog een Bruna-winkel) volgden in 2019, samen met Poster, een reisboekenafdeling in de Kampeerhal in Roden, in 2022 de Elburger Boekhandel en in 2023 een filiaal van cadeauwinkel De Giftclub in het Universitair Medisch Centrum Groningen. Gevraagd of hij het geen risico vond om zo snel daarna ook Westerhof over te nemen, zegt Vroon: ‘Gerry en ik hebben elkaar jaren geleden gevonden en geloven beiden sterk in een groeistrategie, omdat je door het schaalvoordeel de kosten voor bijvoorbeeld inkoop en logistiek kunt reduceren. Gezien de stijging van die kosten moet je de keuze maken tussen óf klein blijven óf groeien. Het is niet mijn ambitie om nog twintig jaar uitsluitend achter de toonbank in Westerbork te staan, alhoewel ik het daar erg naar mijn zin heb. Maar ik wil mezelf blijven uitdagen.’

De groeiambitie is voor Vroon en Poster nog niet ten einde. Er hebben zich inmiddels alweer enkele nieuwe mogelijkheden aangediend, zegt Vroon, maar hij vindt het nog te prematuur om er al iets over te zeggen. ‘Inmiddels weet men ons ook wel te vinden, zo

blijkt, omdat bekend is dat wij openstaan voor verdere groei. De ontwikkelingen in het boekenvak gaan momenteel razendsnel. Als je alleen al kijkt naar de berichten op de website van Boekblad in januari over boekwinkels die stoppen of een opvolger zoeken, dan gaat het om meerdere zaken.

Inmiddels is de wereld veranderd, is er sprake van een aanzienlijke stijging van tal van kosten en nieuwe ondernemers staan niet in de rij. Het aantal winkels zal waarschijnlijk minder worden, maar de winkels die blijven, zullen wel groter worden. Dat biedt uiteindelijk ook weer kansen.’

Na de overname van Westerhof hebben Vroon en Poster bij de vestiging in het centrum van Zwolle nog niet zo veel veranderd, maar de winkel in Stadshagen heeft wat meer wijzigingen ondergaan. ‘We hebben bij beide winkels de oude voorraad opgeschoond.

In de winkel in Stadshagen, een nieuwbouwwijk van 30.000 inwoners met veel jonge gezinnen en maar één winkelcentrum, hebben we een kleine verbou -

wing doorgevoerd waardoor het er nu aantrekkelijker en toegankelijker uitziet. We zijn de voorraad gaan ophogen en we hebben veel kleine cadeauartikelen toegevoegd. Maar wat een heel belangrijke ingreep is gebleken, is het toevoegen van spellen en puzzels. Dat heeft ons daar in een halfjaar een enorme omzetplus opgeleverd.’

Voor Vroon zelf is er door de keuze om uit te breiden met meer winkels ook een en ander veranderd. ‘Inmiddels hebben we zeven winkels en daardoor verandert je rol; dat vind ik soms nog wel lastig. Enerzijds is Westerbork, waar ik in 2011 begon in het boekenvak, mijn basis. Daar sta ik ook nog veel in de winkel. Er is met Gerry een bepaalde rolverdeling ontstaan waarbij ik, behalve Westerbork, vooral achter de schermen het financiële deel en de commerciële contacten doe. Gerry runt zijn Bruna in Roden en doet meer in operationele zin. Zonder deze rolverdeling hadden we onze groeiambitie waarschijnlijk niet in zo’n korte tijd kunnen realiseren.’

Michel Vroon (links) en Gerry Poster.

Arnaud Makkenze (Hyperion werd Vos & Van der Leer Walburg, Zwijndrecht):

‘In het begin hebben we last gehad van lelijke reacties’

In maart 2024 werd boekhandel Hyperion in winkelcentrum Walburg in Zwijndrecht overgenomen door de Dordtse Boekhandel Vos & Van der Leer die in Dordrecht twee vestigingen heeft (in het centrum en in de nieuwbouwwijk Stadspolders). Directeur Arnaud Makkenze legt uit hoe de overname tot stand kwam en waarom hij de winkel overnam. Makkenze: ‘Om te beginnen hou ik niet zo van stilzitten, maar de directe aanleiding voor de overname was dat het niet zo vaak gebeurt dat je buurman vrij komt. Bovendien heeft Zwijndrecht zo’n 45.000 inwoners en zit er geen andere boekhandel; daarom durfde ik het wel aan. Zo bezien is het een beredeneerd gokje, ik ga er niet kapot aan omdat ik al twee goedlopende winkels heb. Daar ben je per slot van rekening ook ondernemer voor. Ik heb de ambitie om te groeien en aangezien het in beide Dordtse winkels goed loopt, zag ik een nieuwe uitdaging wel zitten. Mocht zich in de wat verdere toekomst weer een kans voordoen om een boekhandel over te nemen hier in de omgeving, dan acht ik het niet uitgesloten het weer te overwegen.’

Na het plotselinge overlijden van oud-eigenaar Peter Sassen besloot diens familie Hyperion te verkopen, maar het bleek lastig om gegadigden te vinden omdat de winkel vastzat aan een contract met Audax en een daaraan verbonden lening, waardoor een faillissement noodzakelijk werd. Makkenze vond overname aanvankelijk te risicovol, maar toen door de faillietverklaring de betreffende overeenkomst verviel, bracht hij alsnog een bod uit. Zijn bod werd, na twee rondes, door de curator aangemerkt als aantrekkelijker dan dat van toenmalig bedrijfsleider Erwin Looye en dat van een derde partij.

Makkenze zegt dat deze voorgeschiedenis de doorstart van de winkel aanvankelijk niet makkelijk maakte. ‘Wat ik moeilijk vond, was dat er een lokale dichter was opgestaan die vond dat ik de winkel had moeten gunnen aan de oud-medewerker. Zo ontstond er een soort campagne die zorgde voor hele lelijke reacties, ook in de winkel. Het heeft kwalijke sentimenten opgeroepen en daar hebben we in het begin wel last van gehad. Maar gaandeweg kwamen er steeds meer geluiden dat men er blij mee was. Een van de mooiste complimenten die ik destijds kreeg, was dat een klant zei: ik was het aanvankelijk niet eens met de overname, maar de winkel is er wel op vooruitgegaan.’

Een van de eerste veranderingen die Makkenze doorvoerde was een naamsverandering, zodat Hyperion nu Vos & Van der Leer Walburg heet. ‘We hebben voor een

naamsverandering gekozen omdat Vos & Van der Leer al een goede naam heeft in de regio en bovendien was de naam Hyperion ook wel wat besmet geraakt vanwege de voorgeschiedenis, dus zo wilde ik een frisse herstart markeren. Verder heb ik het assortiment Engels uitgebreid en een PostNL-punt toegevoegd om meer aanloop van een ander soort publiek te genereren. Tevens heb ik het assortiment geactualiseerd omdat Hyperion een wat verouderd aanbod had met een christelijk accent. Ook aan de inrichting heb ik een en ander veranderd, waardoor het aantrekkelijker is. Het is nu gewoon een moderne boekhandel geworden. Wat daarbij ook een rol speelt is dat Hyperion vroeger een Plantage-winkel was, een van de laatst overgeblevenen, en nu, als vestiging van Vos & Van der Leer, is toegetre -

den tot Libris.’

Ook heeft het oude Hyperion een compleet nieuwe personeelsploeg gekregen. Makkenze: ‘Het punt was dat een van de andere bieders op de winkel dus een oudmedewerker was en ik denk niet dat het gewerkt zou hebben als hij was gebleven. Na het overlijden van Peter Sassen waren er verder behalve een oproepkracht geen andere medewerkers met wie ik verder kon. Dus ben ik begonnen met een fijne nieuwe ploeg. Ik heb een ervaren medewerker overgenomen van de kort geleden gesloten Boekhandel Dekkers in Dordrecht, en daarnaast nog een nieuwe medewerker aangesteld.’

Gevraagd naar wat de overname van Hyperion voor hemzelf heeft betekend, zegt Makkenze: ‘Ik sta zelf nog graag elke dag in een van mijn winkels, maar ik merk

Makkenze

van links)

De vestiging van Vos & Van der Leer in Zwijndrecht, voorheen Hyperion.

nu wel dat dat met drie winkels steeds lastiger wordt, dat heb ik misschien wat onderschat. Ik dacht: ik doe er even een derde winkel bij, maar het is drukker gebleken dan ik verwacht had. Het is niet alleen het op de winkelvloer aanwezig willen zijn in drie verschillende winkels, ook het organisatorische werk achter de schermen is met de overname toegenomen.’

Over de financiële resultaten van het voormalige Hyperion kan Makkenze nog niets zeggen omdat de winkel nog geen volledig jaar heeft gedraaid en de eerste periode nogal rommelig was met veel extra kosten om de winkel weer op de rit te krijgen. Voorlopig zet hij in op ‘meer rust in de tent krijgen’ en zorgen dat het qua organisatie wat stabieler wordt. ‘Laten we eerst maar een jaar proberen geld te verdienen.’ 

Arnaud

(tweede

met het team van Vos & Van der Leer Walburg.

KVB Boekwerk Seminar 2025: Op weg naar een duurzamer boekenvak

Hoeveel boeken met recepten voor de airfryer zijn er nodig?

Er is een collectieve inspanning nodig om het boekenvak te verduurzamen. Als partijen in de keten het ergens over eens zijn, is het daarover, bleek tijdens het jaarlijkse seminar van KVB Boekwerk. Toch blijft de vraag: wie neemt welk initiatief?

Om toekomstbestendig te worden, moeten alle partijen binnen de boekenbranche meer samenwerken. Lilian van Hove van bureau Keertij en Iris Grobben van Arcis Advies hadden het al geschreven in hun onderzoek naar duurzaamheid in de sector, dat eind vorig jaar verscheen [te vinden op kvbboekwerk.nl onder de tab Innovatie, red.]. En ze herhaalden het nog maar eens in de volle zaal van de Rode Hoed in Amsterdam, waar zij het panelgesprek over dit thema met vaste hand leidden: individuele uitgeverijen of boekhandels zijn in hun eentje niet in staat de ecologische voetafdruk van ‘het boek’ te verminderen. ‘Ketensamenwerking vergt vertrouwen, visie, lef en ondernemerschap’, zeiden ze. Maar dat was niet bedoeld als waarschuwing. Want als buitenstaanders was het hen ook opgevallen dat het boekenvak een opvallend collectieve sector is. ‘Er wordt veel samengewerkt, misschien alleen nog niet op dit dossier.’ Daardoor kunnen de blokkades die verduurzaming in de weg staan, best worden opgeheven. ‘Duurzaamheid staat bij veel organisaties alleen in potlood op de agenda’, somden ze op. ‘Veel initiatieven hangen af van vrijwil -

ligers. Activiteiten worden geïsoleerd uitgewerkt, er wordt weinig over gecommuniceerd. Ook de heilige huisjes van de sector staan transitie in de weg.’

Primaire verantwoordelijkheid

Het panel gaf Van Hove en Grobben onmiddellijk gelijk. Eigenaar Myrthe Spiteri van uitgeverij Blossom Books, operationeel directeur William Schuring van drukkerij Wilco, managing director Thom Ringsma van printbedrijf Printforce, productmanager Margreet Kolen van distributeur CB en hoofd inkoper Jan Peter Prenger van Libris Blz., het samenwerkingsverband van een kleine 240 boekhandels – allemaal herhaalden ze, ieder in hun eigen woorden, dat meer samenwerking nodig is om stappen te zetten. Vraag is alleen: wie doet wat? En wie neemt de leiding? Dat begon al bij de eerste stelling: bij wie ligt de primaire verantwoordelijkheid voor de duurzame productie van boeken? Bij de drukker, zei uitgever Spiteri. Die moet voldoende duurzaam papier of milieuvriendelijke lijm op voorraad hebben en tegen een schappelijke prijs aanbieden om als uitgever daarvoor te kunnen kiezen. Bij de uitgever,

zei drukker Schuring. Die moet de beslissing nemen om bijvoorbeeld wel of geen laminaat te gebruiken in het licht van de consequenties daarvan voor het risico op beschadiging.

Of moet de boekhandel daar misschien een rol in spelen, wierp Prenger de vraag op. ‘Wij krijgen weleens een omslag voorgelegd met de vraag of die zal werken in de boekhandel. Maar bij de inkoop kunnen wij alleen kiezen of we een boek wel of niet nemen. Er is voor één titel nooit de keuze voor een versie met of zonder laminaat. Anders zouden we kunnen zeggen: rot jij maar op met je vervuilende laminaat, dat komt er bij ons niet meer in.’

Kennis delen

Hoe dan toch verder te komen?

Ongeacht hoe dat precies wordt georganiseerd, is het noodzakelijk dat er meer kennis wordt verzameld én dat die meer wordt verspreid. ‘Het is niet echt onderwerp van gesprek tussen uitgevers’, zei Spiteri. ‘Je vraagt weleens: welke drukker gebruik jij? Welk papier?

Verder gaat het nooit, omdat het uiteindelijk de productiemedewerkers zijn die precies weten wat de kosten en duurzaamheidseffecten

van keuzes bij het ontwerp zijn –en díé kom ik niet tegen op borrels. Alleen op seminars die de Mediafederatie over duurzaamheid organiseert bijvoorbeeld.’

De kennis is er wel. Het boek ís immers al erg duurzaam, beweerde Schuring stellig. Niet alleen in relatie tot andere producten die het milieu meer belasten, ook in vergelijking met het verleden. Papier wordt veel gerecycled, er wordt steeds meer FSC-gecertificeerd papier gebruikt, bedrijven als zijn eigen Wilco zetten duurzame nieuwe panden neer, enzovoort. Ook biedt Printforce met zijn on demand -propositie voorraadloos uitgeven aan en werken beide productiebedrijven gezamenlijk aan software voor automatische herbevoorrading – alles om overproductie tegen te gaan.

Maar: deel zulke kennis meer, vond ook hij, samen met Ringsma. Want alleen vanuit het gesprek daarover, vulde Koolen aan, kun je gezamenlijk initia -

tieven nemen. ‘In je eentje krijg je weinig gedaan. CB heeft ooit de vertrouwensretour geïntroduceerd. De uitgever crediteert dan de retouren zonder dat de boekhandel boeken fysiek hoeft terug te sturen. Dat werd amper gebruikt. Ook hebben we een financiële prikkel gegeven op oude opslag, zodat uitgevers daar meer op zouden sturen. Daar werd eigenlijk niet op gereageerd.’

Alleen af en toe kan een bescheiden samenwerking in combinatie met marktmacht verschil maken.

‘Wij wilden 19 jaar geleden al dat uitgevers hun aanbiedingsfolders alleen digitaal verstuurden’, vertelde Prenger. ‘De software was er toen al om vanuit digitale bestanden meteen te bestellen, maar we zetten niet door omdat de informatiestroom nog duur was.

Tot een uitgever zei: wat als wij de folders niet meer drukken? Toen hebben we tegen iederéén gezegd dat we geen papier meer accepteerden. Er was veel weerstand, maar die was ook snel weg. En nu zijn we

af van drie keer per jaar in iedere boekhandel een stapel papier van anderhalve meter hoog.’

Betere spreiding

Het meest eensgezind bleek het panel te zijn over het belang van betere spreiding van titels en beperking van het aanbod. Stuk voor stuk onderschreven de vijf de noodzaak hiervan. Moet bijvoorbeeld iedere titel, ook de midpriceeditie van een bescheiden seller, op dinsdag uitkomen in een poging de Bestseller 60 te halen? ‘Het is prettiger als dat beter verspreid

Tekst Maarten Dessing

Beeld Bas van Hattum

Het panel in gesprek over duurzaamheid: Myrthe Spiteri, William Schuring, Thom Ringsma, Margreet Kolen en Jan Peter Prenger. Geheel links Iris Grobben van Arcis Advies, geheel rechts Lilian van Hove van bureau Keertij.

Peter Prenger: Er is nooit de keuze voor een versie met of zonder laminaat. Anders zouden we kunnen zeggen: rot jij maar op met je vervuilende laminaat, dat komt er bij ons niet meer in’

Myrthe Spiteri: ‘Er wordt vaak gezegd dat een boek allerlei extra’s moet hebben – spot op omslag, druk op snee – anders koopt de consument het niet. Dat is niet altijd waar’

wordt over de week’, zei Koolen van CB. ‘Dan kunnen we dat beter plannen én je voorkomt dat de pieken op maandag en dinsdag extra druk op de machinerie leggen, die daardoor sneller slijt.’ Maar ook hier is meer kennis nodig – en misschien nog meer: verspreiding van die kennis. Welke uitgever weet ruim genoeg van tevoren wat de concurrentie doet om te voorkomen dat hij een al te drukke verschijningsperiode voor zijn titel kiest? Welke uitgever weet precies hoeveel boeken er komen met recepten voor de airfryer, om te voorko -

men dat hij nummer 33 is? En dan nog: ‘Hoe bepaal je wie wel en wie niet recepten voor de airfryer mag uitgeven?’, zei Spiteri. ‘Je kunt geen loterij organiseren. Ook is er altijd een spanningsveld tussen de trend overslaan omdat er al veel aanbod is, en erop aanhaken omdat het nu eenmaal goed loopt.’ Maar als de branche out of the box denkt? ‘Misschien moeten we stoppen met het systeem dat boekhandels een aantal vaste aansluitdagen bij CB hebben, wierp Prenger op. ‘CB kan dan zelf op basis van duurzaamheid bepalen wanneer welke boekhandel zijn bestelling krijgt. Vrachtwagens worden beter benut, het aantal af te leggen kilometers wordt geminimaliseerd.’

CB erkende daarover na te denken. Maar, zei Koolen: ‘Grote titels wil iedere boekhandel op de verschijningsdag hebben om klanten niet teleur te stellen.’

Voorzie de consument van informatie

Dat legde een brug naar de consument. Op dit moment, wees het onderzoek van Keertij en Arcis Advies uit, laat slechts 2 procent duurzaamheid meewegen in hun aankoopbeslissing. In een filmpje dat Grobben en Van Hove aan het begin van het seminar hadden laten zien, illustreerden enkele consumenten dat. Auteur en onderwerp zijn leidend, hoog-

uit kiezen ze een keer voor een tweedehandsaanschaf. Tegelijk, zeiden de onderzoekers óók, kan het boekenvak bij uitstek consumenten bewustmaken van het belang van duurzaamheid – door er boeken over aan te bieden. De panelleden legden de nadruk op informatie over de productiewijze. ‘Wij hebben gekeken naar een label dat aangeeft dat een boek lokaal is geproduceerd, met daaraan gekoppeld duurzaamheidseisen’, zei Schuring van Wilco. ‘Helaas mag je dat vanwege Europese regelgeving niet alleen voor Nederland maken.’ Daarom is een makkelijker optie misschien wat Prenger suggereerde: dat CB uitgevers de optie geeft om in de metadata van een titel allerlei informatie mee te geven over de productiewijze. Als consumenten vervolgens in webwinkels zien of laminaat is gebruikt, kunnen ze dat wél laten meewegen. Ook moet het vak eigen vooroordelen tegen het licht houden. Wil de consument online bestelde titels écht de volgende dag in huis? ‘Er wordt ook vaak gezegd dat een boek allerlei extra’s moet hebben – spot op omslag, druk op snee – anders koopt de consument het niet’, zei Spiteri. ‘Dat is niet altijd waar. Waarom lezen jongeren graag Engelse boeken? Onder andere omdat ze zo lekker floppy zijn. Dat is omdat er

Tim Beijer in gesprek met Esther Scholten (KVB Boekwerk): ‘Veel ontwerpers zoeken papier bij hun ontwerp. Draai het eens om: kijk eerst naar de mogelijke papierformaten en maak daar een ontwerp bij’

goedkoop 60- of 70-gramspapier is gebruikt. Dus Blossom Books heeft voor 70-grams gekozen – iets waar veel uitgevers niets van moeten hebben, omdat ze zelf 80-grams mooier vinden.’

Standaardisatie

Wat vonden anderen hiervan?

Naast het panel, waarin de hele keten van drukker tot boekhandel aan bod kwam, werd halverwege de discussie ruimte vrij gemaakt voor de perspectieven van twee partijen met een eigen rol in het ecosysteem van het boek. Dat was ten eerste zelfstandig productiebegeleider Tim Beijer. Wat kan volgens hem een ontwerper bijdragen aan verduurzaming van het boekenvak? Daarna vertelde collectieadviseur David Rozema van Probiblio hoe bibliotheken met dit onderwerp bezig zijn.

Beijer pleitte boven alles voor standaardisatie. ‘Veel ontwerpers zoeken papier bij hun ontwerp. Draai het eens om: kijk eerst naar de mogelijke papierformaten en maak daar een ontwerp bij. Drukkerijen hebben veel standaarden ontwikkeld om het snijverlies te minimaliseren. Gebruik die.

Als een opdrachtgever de wens heeft om 180 bij 240 millimeter te gebruiken, leg dan ook uit dat ze bij de standaard van 170 bij 240 millimeter 20 procent minder productiekosten hebben.’ En: stop met productie in het buitenland. ‘Als

iets belastend is voor het milieu, is het transport. Beperk dat zoveel mogelijk.’

Rozema legde uit dat niets zo duurzaam is als de bibliotheek. Al decennia voor bedrijven als Airbnb en Uber het tijdperk van de deeleconomie inluidden, zorgde de bibliotheek ervoor dat één exemplaar meerdere keren wordt gelezen. ‘Door allerlei technieken als floaten , ruilen en wisselen zorgen we er ook voor dat de collectie binnen en over vestigingen heen zo goed mogelijk aansluit bij de wensen van onze leden.’ Zo wordt, met andere woorden, voorkomen dat een boek te weinig is uitgeleend op het moment dat het wordt afgeschreven.

‘Veel bibliotheken hebben de ambitie duurzamer te worden’, zei hij. ‘Ze rijden met elektrische busjes, er wordt duurzaam plastic gebruikt voor het bibliotheekklaar maken van boeken, ze proberen actief een Green Key-certificaat te verwerven én ze dragen bij aan het bewustzijn. Een bibliotheek als die in Alphen aan den Rijn noemt zich Huis van de Duurzaamheid. Maar ook voor ons is het soms lastig. Het bioplastic is maar beperkt leverbaar, zodat maar een deel van alle boeken ermee bibliotheekklaar gemaakt kan worden.’

Dus wil ook de bibliotheek met andere partijen in de keten optrekken? Vanzelfsprekend, wilde hij maar zeggen. 

Jan

Waarom de verkoop van de Dennis Schouten-biografie een drama werd

De wijze lessen van schrijver/uitgever Andries Jelle de Jong

Voer als schrijver een paar gesprekken met een BN’er, het liefst een die zowel bejubeld als verguisd wordt, en je hebt de gouden formule te pakken: het succes van de Meilandjes-biografieën doet vermoeden dat het echt zo eenvoudig is om een bestseller uit te brengen. In een openhartig gesprek voor de podcast Gek op Boeken met Seb van der Kaaden en Jan Willem Winter vertelde schrijver/uitgever Andries Jelle de Jong welke lessen hij heeft geleerd tijdens de totstandkoming van zijn boek over het leven van Dennis Schouten, presentator van de omstreden YouTubeserie Roddelpraat.

De relatie tussen Andries en Dennis kwam flink onder druk te staan toen de mediastorm ruim vóór de releasedatum voorbijraasde. Het boek had een bestseller moeten worden maar verkoopt lang niet zo goed als gehoopt.

Tekst Nienke Weick

Beeld Margreet de Heer

Andries Jelle de Jong studeerde Nederlands, daarna stond hij zelf voor de klas en in het derde seizoen van Big Brother zoende hij met medebewoner Kelly, over wie hij later zijn eerste boek schreef. Sinds 2002 werkt hij als journalist voor bladen als Panorama , Playboy en Nieuwe Revu . Andries had Dennis Schouten al een paar keer geïnterviewd en kende zijn verhaal: ‘Dennis heeft een moeilijke jeugd gehad met een moeder die waarschijnlijk het syndroom van Münchhausen by proxy had. Zij was ervan overtuigd dat haar zoon van alles mankeerde en sleepte hem net zo lang mee naar psychologen en psychiaters tot de diagnoses PDDNOS en autisme werden gesteld. Dennis belandde in het speciaal onderwijs, zat als gezonde jongen tussen kinderen met een beperking en kreeg zware medicatie toegediend. Begin 2023 benaderde hij mij met de vraag of ik zijn biografie wilde schrijven. We hadden een goede wisselwerking en hij vertrouwde

mij omdat hij weet dat ik alles opschrijf zoals het mij wordt verteld, ik ben niet uit op sensatie.’

Gratis boek bij een ticket

‘Als uitgever ben ik in een plas gesprongen zonder zwembroek aan’

De Jong richtte Uitgeverij Flinterhin op om het boek in eigen beheer te kunnen uitgeven. Voor de presentatie huurde hij een groot theater af en hij regelde duizend man publiek door vooral te mikken op de trouwe Roddelpraat -volgers. Wie een ticket kocht, kreeg het boek erbij en zo vlogen de eerste duizend hardcovers de deur uit. Maar daarna ging het finaal mis. ‘De boekpresentatie stond gepland op 2 april. Half februari zei Dennis tegen mij dat hij in zijn uitzending kort iets wilde vertellen aan de kijkers en dat hij het boek wilde tonen. Ik vond dat te vroeg, maar ik opperde dat de website hetboekvandennis.nl alvast online kon gaan voor pre-orders. Wat hij precies wilde gaan zeggen wist ik niet.’

Door alles wat er in zijn jeugd is gebeurd ervaart

Schouten geen positieve gevoelens zoals tevredenheid en geluk, om die reden wil hij zijn leven binnen afzienbare tijd beëindigen. Tijdens het schrijfproces heeft hij

De Jong over die beslissing ingelicht: ‘Dennis is ongelukkig en manisch depressief. Hij heeft alles geprobeerd om erbovenop te komen, maar dat is niet gelukt. Voor hem is elke dag een loodzware dag. Met zijn boek wil hij het onderwerp zelfdoding uit de taboesfeer halen en hij vond het belangrijk om zijn beslissing eerst persoonlijk toe te lichten aan de Roddelpraat-kijkers.

“Er kort iets over zeggen” werd echter een volledige uitzending over zijn wens om uit het leven te stappen en over zijn boek. Binnen no time had ik de redacties van alle tv- en radiotalkshows aan de lijn. Iedereen wilde hem hebben. En ik zei: “Hartstikke fijn… maar niet nu.” Het was half februari en het boek kwam pas in april in de winkels. Dus plande ik de interviews met wederzijds goedvinden in maart.’

Te vroeg gepiekt

De dag na de uitzending was Dennis overal hot topic , maar naarmate de weken vorderden ebde de aandacht weg. Eind maart haakten alle talkshows die eerder zoveel interesse hadden getoond af, mede omdat ze het bij nader inzien een te zwaar onderwerp vonden dat ze niet wilden romantiseren. De Jong: ‘Dit was mijn eerste boek als uitgever en ik ben in een plas gesprongen zonder zwembroek aan. In de week waarin ik al die media-aanvragen kreeg moest ik de boekoplage doorgeven. Omdat zelfs het achtuurjournaal aandacht aan Dennis besteedde, werd mij geadviseerd dat een oplage van 5000 exemplaren weleens te weinig zou kunnen zijn. Ik werd met mijn allereerste boekie meegenomen

in de rush en bestelde 10.000 softcovers, waarvan er nog altijd 8000 op de plank liggen.’

Dat de publiciteit te vroeg piekte is één reden waarom het boek geen bestseller werd. Een ander geluid dat rondzong was dat Schouten slechts commotie maakte om zijn boek te promoten. ‘En dat is waar de ruzie tussen Dennis en mij begon. Na de Roddelpraat -uitzending op 14 februari werd ik benaderd door NOS Stories: zij wilden nog diezelfde dag een interview met Dennis. Dat kan zei ik, bedankt voor de aandacht, zouden jullie zijn boek willen laten zien? Dat gingen ze niet doen. De redacteur heeft daarna met Dennis gebeld: “Die uitgever van jou pusht dat boek ertussendoor terwijl jij zo’n ingrijpende beslissing over jouw leven neemt!” Dennis was woest op mij: “Doordat jij dat hebt gevraagd word ik weggezet als die presentator die een zielig verhaal verzint om zijn boek te pluggen!” Als uitgever wilde ik juist iedereen op de boekrelease wijzen omdat dat voor Dennis de aanleiding was om zijn omgeving over zijn euthanasiewens in te lichten.’

Een optelsom van factoren Dit drama rondom de eerste uitgave betekent zeker niet het einde van Uitgeverij Flinterhin. Het volgende boek, over een bekende zanger, staat al in de steigers. ‘Ik zie het boek van Dennis niet als een flop. Ik heb er superveel van geleerd, man! Het was een grote optelsom van allerlei factoren die in mijn nadeel zijn gebleken. Ik heb gemerkt dat er echt zoiets als een gunfactor bestaat en een andere gratis les is dat ik beter moet kijken naar de doelgroep. Het publiek van Dennis is tussen de 14 en 24 jaar, dat zijn mensen die niet veel lezen en weinig te besteden hebben. Financieel gezien hou ik er niets aan over, maar dit boek heeft mij wel als uitgever op de kaart gezet. En nu door!’ 

Het gesprek dat Seb van der Kaaden en Jan Willem Winter met Andries Jelle de Jong hadden is te beluisteren in aflevering 9 van hun podcast Gek Op Boeken, te vinden op Spotify en Apple podcasts. In de afleveringen van deze podcast over de liefde voor boeken spreken zij mensen die, naast de schrijver, betrokken zijn bij de totstandkoming van een boek.

Je moerstaal

Tekst Rene Prins

Dit jaar is het thema van de Boekenweek ‘Je moerstaal’. Als importeur van Engelstalige boeken bedenk je dan dat je in die week wel een stapje terug moet doen omdat je geen aanknopingspunten ziet voor je eigen handel. Toch zijn er wel degelijk mogelijkheden want in de geschiedenis van Nederland is er voortdurend vermenging van talen geweest: invloed van andere talen op onze taal, maar ook van onze taal op de taal die bijvoorbeeld in voormalige koloniën wordt gesproken. Je moerstaal is de taal die je heeft gevormd tijdens je opvoeding en de opleidingen die je hebt gevolgd. De laatste jaren groeit het besef dat de Engelse taal het Nederlands sterk beïnvloedt en dit zorgt bij een aantal mensen ook wel voor het gevoel dat ‘onze’ taal langzaam maar zeker verdwijnt. In 1992 rapte de Osdorp Posse al over dit gevoel en ze gingen er lijnrecht tegenin: ‘Tot ik zeker weet dat je echt nooit meer zegt “Nederlandse rap is slecht”’. Maar wat definieert nu eigenlijk de taal die we gemeenschappelijk hebben en waarin we alles kunnen uitdrukken? Natuurlijk wordt deze gevormd door onderwijs en daarnaast ook door het lezen van boeken. Ik ben het eens met de constatering van Joost Nijsen die op de site van Boekblad sprak van: ‘jarenlange afbraak van taal-, lees- en literatuuronderwijs’. De Stichting Lezen rapporteert ook over een sterke daling van de leestijd onder jongeren terwijl ouderen braaf blijven doorlezen. Intussen zijn er vanuit verschillende bronnen zoveel invloeden op onze taal nu dat het moeilijk kiezen is tussen sociale media, muziek en ook open AI (straattaal is geen bezigheid?).

In de afgelopen vier jaar is voor boekhandels en importeurs veel veranderd. De corona-epidemie verhinderde weliswaar de gang naar de boekhandel maar online werden het lezen van boeken en de lessen over de meerwaarde hiervan aangeprezen als nooit tevoren. Sociale media kennen geen landsgrenzen en zo werd voor een jonge doelgroep de deur geopend naar fictie voor jong volwassenen in heel veel talen, vooral de Engelse, en we weten allemaal wat dat heeft teweeggebracht. Ook voor mij is nu de vraag of het feit dat deze jonge doelgroep toch maar mooi leest ook gaat leiden tot veellezen in bredere zin en of ze hiermee ook hun omgeving zover krijgen. Maar natuurlijk ook of onze moedertaal niet teveel terrein verliest. Belangrijk blijft dat jongeren boeken kopen en blijven lezen. Waar zouden we staan als deze nieuwe beweging niet op gang was gekomen? Om meer grip te krijgen op de distributie in Amsterdam van geïmporteerde boeken en tijdschriften werd in 1924 NV Van Ditmar’s Boekenimport opgericht. De economie ontwikkelde zich gunstig en uit Amerika waaiden dans- en muziekvormen zoals de Charleston en jazz over. De invloeden uit het buitenland die er voortdurend waren in de afgelopen honderd jaar, hoe twijfelachtig van aard soms ook, betekenden dat in meer of mindere mate ook geïmporteerde boeken en tijdschriften werden gelezen. Wat is er dan veranderd? Internet heeft ervoor gezorgd dat de invloed van vooral Engels in een stroomversnelling is geraakt. Dat is misschien niet voor iedereen positief, maar ondanks de afgenomen leestijd heeft het er ook voor gezorgd dat een jonge doelgroep, die de boekhandel voorheen links liet liggen, er nu vaak te vinden is en dat lijkt me het allerbelangrijkste. Zo is er kans dat ze ook een Nederlandse titel oppakken. 

Rene Prins is managing director bij Van Ditmar Boeken.

Toine Susijn

‘Het vak neeft me gevormd’

Toine Susijn van boekhandel Dekker v.d. Vegt in Nijmegen neemt afscheid na een lange carrière in het boekenvak. ‘Voor je het weet ben je meer dan vijftig jaar verder.’

Nog even, beste collega’s uit het boekenvak, en het zit erop: na ruim 51 jaar in jullie gezelschap stop ik ermee. Het is mooi geweest en ik heb volkomen vrede met mijn afscheid. Ik denk met plezier terug aan mijn contacten met klanten, vertegenwoordigers en collega-boekverkopers en met weemoed aan mijn vrienden uit het vak die veel te vroeg het leven lieten. Jan de Beer, Theo Groenen, Ben Mennen en June Stijns: allemaal uit mijn periode bij Gianotten, allemaal zo veel meer dan alleen maar collega’s. Ik denk nog vaak aan ze en ik wil nog

graag een keer hun namen noemen. In 1973 solliciteerde ik als 17-jarige bij de studentenvestiging in Tilburg naar een functie op de afdeling bibliografie. Ik had geen flauw idee wat dat inhield en opzoeken op je mobieltje ging toen nog niet. Ik zou wel zien wat de bedoeling was als ik die baan kreeg. Ik kreeg die baan niet. Men had een voorkeur voor een juffrouw op deze positie. Misschien dat die van nature beter kunnen bibliograferen? Een paar dagen later belde de toenmalige winkelmanager met de vraag of ik ook

vakantiewerk wilde doen – er moest met het oog op het begin van het nieuwe studiejaar fors worden aan- en uitgepakt – en zo begon ik op 1 augustus vol goede moed aan mijn eerste echte baantje. Ik was in de veronderstelling dat het voor een paar maanden zou zijn, maar het werden bijna 52 jaren. Ik kwam er trouwens vrij snel achter wat die afdeling bibliografie precies inhield: voor het uitpluizen van bestellingen had je toen nog een heel kantoortje nodig waar twee collega’s de beschikking hadden over een hele wand indrukwekkende folianten

waarin naar hartenlust kon worden gespeurd naar gegevens van boeken en uitgevers. Een handeling die je nu kunt uitvoeren door twee woorden op je toetsenbord in te kloppen, kostte in die tijd een papieren speurtocht in American of British Books in Print , Verzeichnis Lieferbarer Bücher of Livres Disponibles . Of nog erger: in Brinkman’s Cumulatieve Catalogus van Boeken (dat dient te worden uitgesproken met de geknepen stem van de lezer van het Polygoonjournaal uit de jaren vijftig). Overigens beviel het werken in de boekhandel mij vanaf dag één en blijkbaar beviel mijn aanwezigheid ook, want mijn contract werd verlengd en later omgezet in een vast dienstverband. Mijn werkplek was een kleine ruimte achter de winkel, waar iedere dag postzakken vol pakjes aankwamen. Uitpakken, factuur verwerken, klant berichten, opruimen. Het duurde nog een klein jaar voor ik ook daadwerkelijk de vloer op mocht. Misschien lag het aan het feit dat mijn haar tot ver over mijn schouders viel, of was ik te onvolwassen, of ging dat indertijd gewoon zo.

Voor je het weet ben je meer dan vijftig jaar verder, heb je nauwelijks nog haar en sta je aan het eind van je carrière. Ik vergeet maar even de nadagen van Selexyz en de nachtmerrie die Polare was en dan kan ik zeggen dat ik een mooie tijd heb gehad. Het vak heeft me gevormd en al die duizenden pagina’s die ik heb gelezen hebben ervoor gezorgd dat ik ben wie ik ben. Mijn dochter zei ooit dat boeken een deel van mijn identiteit zijn en die uitspraak bevalt me wel.

Ik wens iedereen in het prachtige boekenvak een lang en succesvol leven toe. Ik ga nu tuinieren, koken, wandelen én fijne boeken lezen. Gegroet! 

Anthoni Fierloos van boekhandels De Koperen Tuin en Het Paard van Troje (Goes):

Het meest bijzondere boek van 2025 is verschenen. Zo’n boek dat je niet in een hokje kunt plaatsen. Kunstboek, thriller, graphic novel of psychologische roman? Het mooist is het te omschrijven als puzzelroman. Wat direct opvalt zijn de tekeningen. Kinderlijke tekeningen, kunst, grafieken en schema’s. De betekenis ervan is variabel. Het boek heeft losstaande hoofdstukken met elk een eigen vraagstuk en oplossing, die niet per se de juiste hoeft te zijn. Je hebt aanvankelijk geen flauw idee waar dit verhaal naar toe gaat, maar aan het eind heb je de link gelegd. Echt geniaal verzonnen. Ik heb het met verbazing gelezen. Even mysterieus als het boek is de auteur. Hij is uitsluitend bekend van YouTube met een wit masker en zwarte bodystocking. Ik zie al een meerdelige televisieserie als boekverfilming voor mij… Het zal jongeren zeker ook aanspreken. Doe eens gek, lees dit boek en probeer zelf de puzzel op te lossen.

Roelke Aalderink van boekhandel Het Colofon (Arnhem): Over het algemeen herlees ik geen boeken – er is zo veel nieuws te ontdekken – maar voor sommige maak ik een uitzondering. Rimpeling is zo’n herleesboek geworden. Het begint met het overlijden van hoofdpersonage Marthe. Ze valt onfortuinlijk als ze een langpootmug probeert te redden. Als Marthe er niet meer is, leert de lezer meer over haar aan de hand van haar huis, haar spullen en de kleine dieren die in en om het huis scharrelen. Marthe was een vrouw die alleen woonde maar niet eenzaam leek. Iemand die genoeg naars heeft meegemaakt, maar toch het mooie blijft zien van alles om haar heen. Iemand die zorg draagt voor alles dat en iedereen die kwetsbaar is want ‘in kwetsbaarheid deed niemand voor een ander onder’. Mooi, hartverwarmend, ontroerend en verdrietig. Marthe, haar huis, haar spullen en haar verhaal hebben me geraakt. Prachtig geschreven en prachtig vormgegeven met kleine illustraties die over de pagina’s gestrooid lijken.

VREEMDE TEKENINGEN UKETSU

(MERIDIAAN UITGEVERS, € 23,99)

RIMPELING

BIBI DUMON TAK

(DE GEUS, € 17,50)

Erwin de Vries van boekhandel Godert Walter (Groningen):

Een stad in Westfalen, midden jaren dertig: in Duitsland worden Joden steeds verder in het nauw gedreven. Sommigen, met een zeker aanzien, zijn nog in staat hun baan te behouden. Onder hen de virtuoze cellist Erich Krakau, een vermaard lid van het symfonieorkest van de stad. Het tij keert als de 22-jarige bakkersjongen Fritz Eberle, lid van de SA, zijn plaats in het orkest wil innemen. Gedreven door haat doet hij er alles aan Krakau ten val te brengen. Die wordt het slachtoffer van een meedogenloze intrige waarbij al snel een hele stad betrokken raakt. Deze profetische roman, die Karl Alfred Loeser baseerde op zijn eigen ervaringen en die deels is gesitueerd in Amsterdam, werd geschreven in de jaren dertig en is nu voor het eerst gepubliceerd. Het boek is voorzien van een nawoord door Peter Graf, die Requiem ontdekte, net zoals eerder Bloedbroeders van Ernst Haffner en De reiziger van Ulrich Alexander Boschwitz.

Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht):

Ik las Red ons, Maria Montanelli eind jaren tachtig toen het net verschenen was. Direct, humoristisch en voor mij op dat moment precies de juiste toon. Het was de eerste roman van Herman Koch en sindsdien lees ik al het werk dat van zijn hand verschijnt. Niet altijd met evenveel plezier maar op een of andere manier is dat nooit een reden geweest om het volgende boek niet meer te lezen. En dan is er nu Luchtplaats Een heerlijke weglezer, een thriller vol met alle clichés, cynisch en heel grappig, waarin de hoofdpersoon, een gevierd thrillerauteur, in zijn boeken afrekent met mensen uit zijn verleden. Zo ook met docenten van het Montessori Lyceum waarmee ik weer even terug ben bij Red ons, Maria Montanelli. Wat fijn, zo’n schrijver die al zo’n lange tijd met je meeloopt.

Monique Eskens van De Drvkkery (Middelburg):

Een paar jaar geleden las ik

Het smalle land Hickeys roman over David Hockney, en wat mij toen enorm aansprak was haar beeldende stijl, ik zag de schilderijen voor me.

In haar nieuwe roman is het niet anders: je ziet de kroeg van mevrouw Oak voor je, je hoort de geluiden van gepraat, gelach en lege bierglazen en de bierlucht stijgt als het ware op uit de bladzijden. Het is een prachtige roman over de liefde tussen de jonge Milly en Pip, beiden afkomstig uit Ierland, die elkaar in 1979 in een kroeg in Londen ontmoeten en voor elkaar vallen, maar in de veertig jaar die volgen komt het nooit tot een bestendige relatie. Een roman ook met rauwe randjes: alcoholisme, misbruik, het verlies van een kind, eenzaamheid, moeilijke familiebanden. Het sterk veranderende Londen figureert prachtig op de achtergrond, bijna als een personage. Hickey verdient een groter lezerspubliek!

Willy Wouters van boekhandel De Boekenmolen (Meliskerke):

Martha Ballard (1735-1812) was een vroedvrouw in Hallowel (VS). Ze hield een dagboek bij (1400 blz.) waarin ze schrijft over haar leven en werk in deze ruwe, hiërarchische mannensamenleving. Op een winterdag wordt het lijk van Joshua Burgess in de rivier gevonden, een dorpsbewoner die zowel gevreesd als veracht wordt en verdacht van verkrachting. Martha stelt vast dat hij vermoord is, maar de zittende macht werkt haar in alles tegen. Tijdens de reizen te paard in deze gesloten samenleving waarvan ze als vroedvrouw alle ins en outs kent, gaat ze op onderzoek uit. Hoewel haar stem als vrouw in die tijd niet rechtsgeldig is, houdt ze stand en intrigeert ze me als persoon, zowel in haar werk als privéleven. Ariel Lawhon heeft historie en fictie goed gemengd in deze boeiende roman.

automatisch

REQUIEM

KARL ALFRED LOESER

(DE ARBEIDERSPERS, € 24,99)

LUCHTPLAATS

HERMAN KOCH (AMBO|ANTHOS, € 24,99)

ONZE LEVENS IN LONDEN

CHRISTINE DWYER HICKEY

(UITGEVERIJ MARMER, € 27,99)

DE RIVIER

ARIEL LAWHON (KOK BOEKENCENTRUM,

€ 23,99)

Verras je buurvrouw, beste vriend of jezelf met een Boekenpost cadeau-abonnement! Voor slechts € 34,95 ontvangt iemand (of jij) een jaar lang Boekenpost magazine (6 nummers). Het cadeau-abonnement stopt automatisch.

Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend

nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank. Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief. Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95 . Stopt automatisch.