JAARGANG
3
5
Vakblad voor het boekenvak
www.boekblad.nl
Bibliotheekwereld in beweging Wat merkt het boekenvak daarvan?
Nieuwe uitstraling voor Standaard Boekhandel Boeken voor lezen, geven, leren en beleven
Christel Teeuwen en Edwin Achtereekte (Primera):
High-Tech Offset volgens
Veldhuis Media
We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten. Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.
Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.
Christel Teeuwen en Edwin Achtereekte (Primera):
‘Als er één partij de af en toe-lezer over de vloer krijgt, zijn wij dat’
Boekblad is hét vakblad voor de boekenbranche. Het tijdschrift verschijnt zes keer per jaar, waarvan één keer in combinatie met Boekenpost Het laatste nieuws is te volgen via Boekblad.nl en de digitale nieuwsbrief. Boekblad is een uitgave van Stip Media, Alkmaar.
Uitgever Vincent van de Vrede.
Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Bart Janssen (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).
E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.
Medewerkers aan dit nummer Maarten Dessing, Vincent Elzinga, Bart Janssen, Sandra de Jong, Seb van der Kaaden, Jeroen Kans, Jesse Keff, Christiaan van Minnen, Niels Nijborg, Inge Roos, Myrthe Spiteri, Mik Vaes, Rian Visser. Foto omslag Stijn Rademaker.
Advertenties
Vincent van de Vrede T 072-5314978 E Vincent@stipmedia.nl Vormgeving Jan Scholtus.
Druk Veldhuis Media, Meppel.
Copyright 2024 Overname van artikelen is alleen toegestaan na overleg met de uitgever en met bronvermelding. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Meer informatie: Reprorecht.nl.
Bibliotheekwereld in beweging Wat merkt het boekenvak daarvan?
06 Vooraf
Inspiratie en innovatie
08 Over het nieuws Rian Visser, Myrthe Spiteri, Seb van der Kaaden
32 Column
Jeroen Kans (GAU Onboardingprogramma): ‘Lezen doe je maar in je eigen tijd’
Veerle De Witte (Standaard Boekhandel): ‘Een gevecht der Titanen heeft geen zin’
37 Boekverkopers lezen Recensies
Boekhandelsreis Vincent Elzinga deed inspiratie op in de VS
Abonnementen Boekblad Compleet Online + magazine (print) € 179 (eerste jaar), daarna € 269. ZZP-ers € 108 (eerste jaar), daarna € 148.
Boekblad Online Online + magazine (digitaal) € 119 (eerste jaar), daarna € 209. ZZP-ers € 86.
Proefabonnement Online + magazine (digitaal) € 29,95 (Stopt na zes maanden).
Alle prijzen zijn exclusief btw. Meer informatie: www. boekblad.nl/abonneren
Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.
Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.
Klantenservice Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T 072-5314978 (ma t/m do 13-16 uur) E administratie@stipmedia.nl www.boekblad.nl
ISSN 1586-2897
Stilstand is achteruitgang zoals u weet. Dus kijken ondernemers naar nieuwe mogelijkheden, is innoveren een tweede natuur. En voor innovatie is inspiratie nodig, iets moet de vonk doen overslaan waardoor een ondernemer (c.q. boekhandelaar, uitgever) denkt: dit ga ik doen.
In dit nummer staan twee artikelen over grote boekhandelsketens die innoveren: Primera en Standaard Boekhandel. Bij dergelijke landelijke formules zijn dat grote operaties, waaraan, mag je aannemen, veel onderzoeken en analyses zijn voorafgegaan. Die kunnen dan leiden tot aanpassingen in het assortiment, herinrichting van winkels en dergelijke en zich vertalen in een nieuwe kleurstelling of aangepast logo. Wat in gesprekken over dergelijke operaties opvalt, is dat de inspiratie vaak gevonden lijkt te worden in Engelse/Amerikaanse voorbeelden en vakliteratuur. Dat zie je dan terug in het gebruik van talrijke Engelse termen om de operatie te duiden: flagshipstore, futureproof. Wat is er mis met ‘vlaggenschip’ en ‘toekomstbestendig’ denk je dan wel eens. Dat neemt niet weg dat over de grens kijken natuurlijk een goed idee is. Op een andere manier deed Vincent Elzinga, eigenaar van de Kennemer Boekhandel in Haarlem, dat. Hij maakte van zijn vakantie door het ‘Diepe Zuiden’ van de VS ook een boekhandelsreis. In dit nummer beschrijft hij (in woord en beeld) hoe hij door boekhandels binnen te lopen op heel concrete ideeën gebracht wordt voor zijn eigen winkel. De foto op deze pagina’s toont een van de winkels die wat hem betreft het bezoeken waard zijn: Buxton Books in Charleston (Georgia).
Over innovatie in een naburige sector gaat het in een andere bijdrage in dit nummer. De bibliotheekwereld verandert en daarmee ook de collectievorming. In hoeverre merkt het boekenvak dat al? Het laatste woord daarover is waarschijnlijk nog niet gezegd, gelukkig heeft KVB Boekwerk het voornemen in 2025 onderzoek te doen naar de verhouding tussen beide sectoren.
Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Vincent@stipmedia.nl
Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten van Boekblad.nl.
RIAN VISSER
Kinderboekenschrijver, werd in april benoemd tot Kinderboekenambassadeur.
Rian Visser is de nieuwe Kinderboekenambassadeur
Ik ben heel blij met mijn benoeming, want ik doe graag aan leesbevordering. Zo organiseer ik samen met Het Poëziepaleis het project ‘Raadgedicht’ en beheer ik de website lekkerlezen.nu. Mijn ambitie als Kinderboekenambassadeur is om het instituut zo zichtbaar mogelijk te maken, bestaande activiteiten te versterken en discussie te voeren over het belang van lezen. Daarbij bedacht ik het motto: ‘Laat van je lezen. Laat zien dát je leest en wát je leest.’ Iedereen die leest kan immers een ambassadeur zijn voor leesplezier. Hierdoor geïnspireerd bedacht Roos Visser van BoekRoos de Nationale Buitenleesdag. Aan de promotievideo werkten onder anderen Kevin Hassing en Eveline Aendekerk (CPNB) mee. Op zondag 30 juni kwamen mensen bij elkaar om samen buiten te lezen. Het was een groot succes. Boekwinkels plaatsten stoelen voor de deur. Op sociale media zijn enorm veel foto’s gedeeld. Kranten en televisie hebben er helaas geen aandacht aan besteed.
Eveline Aendekerk (CPNB): ‘Het belang van lezen is weer op de kaart gezet’ Het zal niemand ontgaan zijn dat het kabinet de btw op cultuur wil verhogen van 9 naar 21 procent.
Tegelijkertijd moeten we het tij van ontlezing en dalende leesvaardigheid keren. Boeken duurder maken is dus een waardeloos idee. Hoe doen andere landen dat? Zijn wij Gekke Henkie? Nee, sommige landen, zoals Groot-Brittannië, heffen helemaal geen btw op boeken. De leescoalitie organiseerde snel een handtekeningenactie en zorgde voor enorme boekomslagen met verbasterde titels zoals ‘Hoe overleef ik 21% btw op boeken’, die ze op straat plaatsten. Geniaal! Ik protesteerde zelf met een decoupeerzaag. In een filmpje laat ik eerst zien hoe de nettoprijs van een boek is opgebouwd. Daarna zaag ik een hap van 21% btw uit het boek. Pijnlijk om te zien en dat was ook de bedoeling. Het filmpje is op sociale media veel gedeeld.
‘Er wordt steeds vaker op zoekmachines gezocht naar Besties’
Toen rond 2010 de tablets opkwamen, begonnen diverse uitgevers interactieve prentenboek-apps te maken. Ik richtte mijn uitgeverij Books2download op en werd in 2012 met de app Timo en het Toverboek genomineerd voor de Bologna Ragazzi Digital Award. Helaas bleken apps duur om te maken en beschikbaar te houden. Daarnaast bleek dat consumenten voor een digitaal product minder willen betalen dan voor een fysiek boek. De meeste prentenboek-apps verdwenen. Geanimeerde boeken zonder interactiviteit, zoals Bereslim-boeken, bleven wel beschikbaar en The Reading Corner (voorheen Voor-
leeshoek) groeit ook. ‘Mijn Besties’ zijn luisterkaarten die je aanschaft bij fysieke boeken. Het project heeft de Renew the Book-prijs gewonnen. Ik lees dat ze niet zo hard groeien als ze zouden willen en dat er vanuit het boekenvak veel scepsis is.
MYRTHE SPITERI
Eigenaar van Blossom Books. Startte een actie om iedere Nederlander een boek cadeau te geven, vanwege de teruglopende leesvaardigheid en de toenemende polarisatie die ze waarneemt.
Gemeente Amsterdam zet literatuur in als beleidsinstrument Toen ik dit bericht zag, maakte mijn hart een sprongetje. In tijden waarin de landelijke politiek cultuur weinig serieus lijkt te nemen, kiest Amsterdam ervoor om literatuur te betrekken bij het presenteren van beleid. Het is niet de eerste keer dat dat gebeurt, maar het geeft wel een mooi signaal af – zeker door de gekozen titel van het project: ‘Schrijvers zien / wat wij niet zien’. De huidige politiek lijkt het belang van verhalen die ons verbeeldingsvermogen prikkelen totaal niet te zien. Hoeveel auteurs zijn er al niet geweest die nieuwe mogelijkheden beschreven of de maatschappij een spiegel voorhielden – soms zelfs over zaken die op dat moment ondenkbaar leken? Deze keuze van de gemeente Amsterdam laat wat mij betreft zien dat zij de
impact en waarde van een goed verhaal voor onze maatschappij erkent.
Btw-moties halen geen meerderheid
Wat gaat er gebeuren als het kabinet-Schoof geen alternatief uitwerkt voor de geplande btw-verhoging op boeken, kranten en tijdschriften en het huidige kabinet tot 1 januari 2026 blijft zitten? Ik zie dat somber in. Men betaalt met alle liefde € 11,50 voor een gin tonic, maar € 22,50 voor een boek wordt nu al als prijzig gezien, laat staan als daar nog eens 12 procent bovenop komt. Als eigenaar van een zelfstandige uitgeverij vind ik dit doodeng – ik denk namelijk niet dat wij daar tegen opgewassen zijn en ik weet zeker dat er meer ondernemers in dezelfde positie zitten.
Meeste kopers Engelstalige boeken kopen vaker Nederlandstalige boeken Ik weet niet zo goed wat ik van dit nieuwsbericht moet vinden. Fijn dat er uit dit onderzoek is gebleken dat Nederlandstalige boeken ‘nog niet afgeschreven’ zijn, maar als ik kijk naar wat er al jaren gebeurt binnen de Young Adult-doelgroep, dan vind ik dit bericht een vertekend beeld geven. Al in 2015 begon ik met het importeren van Engelse boeken omdat ik daar een kans zag. Helaas moest ik daarmee stoppen toen Blossom Books zelfstandig werd en ik keuzes moest maken.
Maar als je nu kijkt naar de top 100 bestverkochte YA-boeken van dit jaar, is bijna 80 procent Engelstalig en staan er maar twee (!!) oorspronkelijk Nederlandstalige auteurs in.
In de GFK-uitgeversranglijst maakt het aantal Engelstalige uitgeverijen een opmars en vreten zij marktaandeel. YA-lezers zijn de veellezers van de toekomst, dus ik vind dat meer mensen zich hier zorgen om zouden moeten maken.
SEB VAN DER KAADEN
Eigenaar van uitgeverij
Personalia. Hij koos er onlangs voor om structureel uit te geven op basis van crowdfunding.
Uitgeverij Personalia kiest voor 100 procent crowdfunden
Nadat we dit persbericht verstuurden – we bestonden precies 25 jaar – werden we overspoeld met reacties, variërend van: ‘Mooi, dan krijgen de makers eindelijk eens fatsoenlijk betaald, ongeacht de verkopen’ tot: ‘Dit is de doodsteek voor de boekhandel’. Ons doel is het eerste. Wij geven vooral stripalbums en -bladen uit, maar het geldt wat ons betreft ook voor andere uitgaven. Volgens het klassieke uitgeefmodel verdienen de makers via royalty’s vaak niet meer dan een paar duizend euro, terwijl de tijdsinvestering het tienvoudige is. Hierdoor blijven mooie boekideeen onuitgegeven en is de maker genoodzaakt op een andere manier geld te verdienen. Maar via crowdfunding kan de maker het zich wél veroorloven om dat boek te maken, dat dan mooi verkocht kan worden via de boekhandel. Een opsteker dus, geen doodsteek.
Standaard Uitgeverij lanceert strip-app Strips.be Als uitgever experimenteren wij ook met digitale uitgaven. De kri -
tiek dat het zou kannibaliseren op je gedrukte uitgaven deel ik niet. Net als Standaard Uitgeverij denk ik dat het een en-en-verhaal is.
Je bereikt vooral nieuw publiek, want feit is dat steeds meer mensen digitaal lezen. Het gedrukte boek blijft bestaan en de tactiele waarde neemt toe: hoe het oogt, voelt en ruikt, daar zit een belangrijke meerwaarde van een gedrukt boek. Een uitgever en/of vormgever kan zich hiermee fantastisch onderscheiden, want daar valt nog veel te winnen aan creativiteit. Met de claim van Standaard Uitgeverij dat ‘kleuren veel beter tot hun recht komen op schermen dan in een album’ ben ik het dan ook oneens. Juist op papier kun je spelen met kleuren en kleurbeleving.
Hoe kunnen uitgevers en boekhandelaren beter samen evenementen organiseren? Uit een enquête georganiseerd door acquirerend redacteur Mirte Liebregts en trade marketeer Anke Hermkens bleek dat één van de pijnpunten bij het organiseren van events de financiering is. Iedereen (uitgever, auteur en boekhandelaar) wil er logischerwijs beter van worden. Een oplossing zou volgens De Schrijverscentrale zijn shared responsibility. De auteur krijgt betaald via bijvoorbeeld De Schrijvercentrale (basishonorarium € 295 exclusief reiskosten, 10 procent bemiddelingskosten en btw) en de uitgever en de boekhandel delen samen de kosten. Dat klinkt goed, maar dat betekent ook dat ik als uitgever samen met de boekhandelaar minimaal 50 boeken moet verkopen om uit de kosten te komen. Dat is nog een hele uitdaging, dus moet dan niet de vraag zijn, hoe verkopen we samen meer dan 50 exemplaren op een event?
CHRISTEL TEEUWEN
1980 Geboren te Tilburg
1998-2002 Management, Economie en Recht, Avans Hogeschool
2002-2004 Communicatie en Media Studies, Tilburg University
2005-2016 Hoofd marketing, Primera
2016-2018 Manager commercie, Primera
2018-2021 Formuledirecteur, Primera
2021-nu Algemeen directeur, Primera
EDWIN ACHTEREEKTE
1984 Geboren te Brummen
1998-2002 Small Business & Retail management, Avans Hogeschool
2006-2009 Beleid, Communicatie en Organisatie, VU Amsterdam
2009-2011 Accountmanager BNP Paribas
2011-2021 Opgeklommen van assortimentsmanager naar hoofd assortimenten, Primera
2021-2024 Manager commercie, Primera
2024-nu Manager commercie & marketing, Primera
Christel Teeuwen en Edwin Achtereekte (Primera):
De tabakswetgeving heeft grote impact op de 550 Primera-winkels. Maar de focus op boeken is onverminderd sinds de categorie drie jaar geleden speerassortiment werd, vertellen
Christel Teeuwen en Edwin Achtereekte.
Dankzij de inspanningen van de afgelopen jaren is het marktaandeel gestegen – tot wel 24 procent voor een individuele titel als Atlas van Lucinda Riley, waar Primera zijn volle gewicht achter heeft geschaard.
Tekst Maarten Dessing
Beeld Stijn Rademaker
Het waren in juli drukke weken voor Primeraondernemers. Omdat rokers vanwege het tabaksverbod voor supermarkten naar een ander adres moesten voor hun pakje shag of sigaretten, trok een winkel gemiddeld 125 nieuwe klanten per dag. ‘We hebben zo’n 200 aanpassingen gedaan aan de winkel om de nieuwe klantenstroom te kunnen verwerken’, zegt algemeen directeur Christel Teeuwen. ‘En sommige winkels kunnen het nauwelijks aan. Die hebben 1500 kassaaanslagen per week plus 1500 andere transacties, zoals voor het PostNL-punt of de Geldmaat-service. Megaveel in verhouding tot het aantal vierkante meters.’
Op het hoofdkantoor is de overgang intensief voorbereid. Ook in het licht van de volgende fase in het tabaksontmoedigingsbeleid. Vanaf 2032 mag rook-
waar alleen nog worden verkocht in speciaalzaken. Om die reden start de coöperatie dit jaar met een nieuwe tabaksformule: Volado. Primera wordt dan exclusief een gemakswinkel. De eerste Volado winkel is niet toevallig eind juli geopend in Eindhoven. Juist daar zit een Primera-ondernemer met extreem veel nieuwe aanloop, die echter nog niet voldoende omzet uit non-tabak haalt om zonder tabak te kunnen. Door in de buurt een Volado erbij te nemen, kan hij de rokers dáár ontvangen. En lijden de overige productcategorieën niet meer onder de lange rijen. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor het assortiment boeken? In 2021 maakte Primera deze productgroep tot ‘speerassortiment’ – wat onder meer inhield dat de keten lid werd van de KBb en zo mee kon doen aan alle boekenvakcampagnes. Sindsdien vertoont de omzet een duidelijk stijgende lijn. Die omzet steeg
‘WE ZEGGEN INTERN: WAAR EEN KRUIDVAT IS GEVESTIGD, KAN OOK EEN PRIMERA ZITTEN’
ieder jaar: 21 procent in 2021 (in de periode nadat winkels na corona open mochten), 13 procent in 2022 en 12 procent in 2023. Maar krijgen boeken nog altijd dezelfde aandacht? Of juist meer als Primera dit najaar het vernieuwde winkelconcept lanceert? Christel Teeuwen (CT) en manager commercie & marketing Edwin Achtereekte (EA) lichten toe.
Laat ik beginnen met de vraag: hoe hard is de keten gegroeid nu veel supermarkteigenaren vanwege het verbod op tabaksverkoop een Primera erbij genomen hebben?
CT: ‘Net zo hard als in andere jaren, dus 10 à 15 winkels per jaar erbij. We hebben wel veel vraag uit de markt gehad, maar ook vaak nee gezegd. Ten eerste hebben we ondernemers met een beschermd marktgebied. En ten tweede moet een winkel futureproof zijn na 2032. Als het marktgebied niet groot genoeg is of we zien te weinig potentie voor non-tabak is het niet verstandig daar een Primera te openen. Dan moet die over acht jaar weer sluiten.’
Schaalvergroting is geen doel?
CT: ‘Nee. Schaalgrootte is natuurlijk belangrijk. Maar met 550 winkels hebben we die al. Onze uitdaging zit hem eerder in het managen van de nieuwe aanwas en – omdat we weten dat die rokende klanten in 2032 weer weg zullen zijn – ervoor zorgen dat de Primera voor hen zo aantrekkelijk en onmisbaar als winkel in de buurt wordt dat ze daarna klant blijven voor alles wat we wel bieden.’
EA: ‘Het verbeteren en verplaatsen van bestaande winkels is ook belangrijker dan het openen van nieuwe winkels. Het is natuurlijk afhankelijk van de lokale omstandigheden wanneer wat mogelijk is, maar dit jaar gaat het toch al om elf winkels. De afgelopen maanden zijn we er ontzettend druk mee geweest. Daarbij wordt altijd geïnvesteerd in nieuwe producten zoals boeken, die allemaal letterlijk meer ruimte nodig hebben om een voldoende groot, relevant aanbod goed te presenteren.’
Wat is de gemiddelde grootte van een Primera?
CT: ‘Toen ik begon was dat 90 vierkante meter. Nu bouwen we winkels van gemiddeld 140 vierkante
De foto’s bij dit interview zijn gemaakt in de Primera-vestiging in Ulft, de grootste van Nederland. De eigenaren Mark en Carola Heuthorst hebben veel geïnvesteerd in cadeauartikelen en boeken.
‘WE WERKEN AL EEN KWART EEUW TOE NAAR WINKELS ZONDER TABAK’
om te groeien.’ [Met 977 winkels in 2023 is Kruidvat de grootste keten van Nederland. Primera zelf staat op 5 in deze ranglijst, red.]
meter. Maar de omvang verschilt natuurlijk per winkel. In Ulft staat de grootste van Nederland: 400 vierkante meter. En daar staat al nauwelijks meer tabak, omdat het tegen de grens met Duitsland ligt en veel rokers dus een paar kilometer verderop hun aankopen doen. De eigenaren Mark en Carola Heuthorst hebben veel geïnvesteerd in cadeauartikelen en boeken.’
EA: ‘Een van de redenen dat wij dit jaar ons hoofdkantoor in Waardenburg verbouwen, is dat de inpandige winkel zoveel groter wordt. Die gaat van 100 naar 160 vierkante meter. In deze eerste winkel volgens het nieuwe concept laten we alle innovaties zien die we hiervoor hebben opgespaard. Op het gebied van digitalisering, maar onder andere ook met het vermengen van productgroepen, bijvoorbeeld met een top 5-aan -
bod van meest relevante artikelen op dat moment. Ook wordt de uitstraling helemaal anders. Met een andere presentatie van boeken, met een wandopstelling. Met een vernieuwde routing. En met de grootste revolutie: een nieuwe kleurstelling, met roze-blauw. We kijken enorm uit naar de opening half september.’
Wat is de potentie voor het aantal Primera’s in Nederland?
CT: ‘De verwachting is dat we in hetzelfde tempo doorgroeien naar 575 winkels eind 2025. Daarmee zijn niet alle witte vlekken gedicht. We zeggen intern: waar een Kruidvat is gevestigd, kan ook een Primera zitten. Maar het is niet de bedoeling dat we zo snel mogelijk die vlekken afdekken. Ons doel is de ondernemer rendement en toekomstperspectief geven, niet
Zijn de nieuwe winkels inderdaad veelal eigendom van supermarktondernemers – die toch op heel andere schaal opereren?
CT: ‘Het blijft een minderheid: maximaal 40. Daarnaast hebben we ondernemers die alle mogelijke combinaties runnen. Met een DA-drogist. Met een Hubo-doe-het-zelfzaak. Echt van alles. Er zijn ook 21 ondernemers met een Blz.-winkel, een aantal dat gestaag blijft groeien sinds de samenwerking met Libris Blz. vier jaar geleden is begonnen. Veel ondernemers denken heel bewust na hoe ze hun centrum toegevoegde waarde kunnen bieden, door met meerdere winkels voor levendigheid te zorgen. In sommige buurten bezitten ondernemers in hun eentje een heel winkelcentrum.’
Stelt deze groep andere eisen aan het hoofdkantoor?
CT: ‘Wij kunnen iedereen bedienen. De districtsmanagers geven ook iedereen evenveel aandacht. Wel brengen we de groep grootste ondernemers soms apart bij elkaar, omdat ze andere uitdagingen hebben, zoals op personeelsgebied. Maar op de ALV, de clubdag bij uitstek, komt iedereen samen. En blijkt dat iedereen van anderen kan leren. De grote ondernemers hebben bijvoorbeeld vanuit hun efficiencydrang een grote automatiseringsbehoefte en zijn daarom verder met elektronisch bestellen. Maar ook de typische Primera-ondernemer, die van oudsher een papa/mama-winkel runde, is jonger en professioneler geworden – en heeft daarom evengoed succesverhalen te delen die anderen inspireren.’
Waarom kiest Primera ervoor de formule uit te bouwen tot gemakswinkel? Gezien de oorsprong van de formule zou je verwachten dat het ervoor kiest een tabaksspeciaalzaak te worden.
EA: ‘We zijn in 1991 inderdaad begonnen als cooperatie van tabakszaken. Maar ook toen al was de verwachting dat het op termijn lastig is om met tabak alleen rendement te maken: vanwege de krimpende markt, de lage marges, de wetgeving, de hoge risico’s. Primera moest daarom nadrukkelijk een formule voor rokers én niet-rokers worden. Feitelijk zijn we toen al begonnen met een transitie die we in 2032 afronden: van puur tabak naar tabak-met-gemak, vervolgens naar gemak-met-tabak – zoals Primera nu is – en uiteindelijk naar puur gemak.’
Al die gegroeide winkels redden het natuurlijk ook niet met tabak alleen.
CT: ‘Zeker. Maar er is óók een groep van zo’n 50 winkels die niet meer bij Primera past als wij vanaf 2032 geen tabak meer servicen: juist omdat ze klein zijn. Of omdat hun affiniteit nog altijd vooral bij tabak ligt. Dat is prima, die ondernemers mogen er ook zijn. En dan kun je zeggen: er zijn genoeg tabaksformules, veel succes daar. Maar die kennen geen van alle een coöperatieve samenwerkingsvorm, terwijl er leden van het eerste uur in deze groep vallen die daar dus al 30 jaar ervaring mee hebben. Daarom bieden we hen een oplossing door de nieuwe coöperatie Volado
op te richten die helemaal los van Primera komt te staan. De tabaksfabrikanten, die 40 procent van onze aandelen hebben, stappen daar voor een even groot aandeel in, en trekken zich op termijn waarschijnlijk terug uit Primera.’
Voor hoeveel procent van de omzet is tabak nog goed?
CT: ‘Dat verschilt enorm per winkel. In Ulft is dat nagenoeg nul, maar bij sommige winkels is dat 60 procent. In de mix is de marge op tabak 20 tot 24 procent – een veelzeggender percentage dan die op omzet. Dat betekent dat in 2032 ondernemers gemiddeld bijna een kwart van hun marge kwijt zijn. Vandaar dat we al een kwart eeuw toewerken naar winkels zonder tabak, het heeft tijd nodig om zo’n groot verlies op te vangen. Dat doen we met de introductie van nieuwe productgroepen en met ondersteuning van de ondernemers om, afhankelijk van de lokale situatie, het maximale uit die productgroepen te halen.’
Wat zijn de nieuwe productgroepen voor een puur op gemak gericht Primera?
EA: ‘We hebben vijf speerassortimenten gedefinieerd, die een bovengemiddelde groeipotentie hebben en passen bij onze functie als winkel die handig in de buurt is. Dat zijn cadeauartikelen, telecomaccessoires, een pasfotoservice, cadeaukaarten – een product waar we al jaren marktleider in zijn. En boeken dus. Al deze producten zitten op de as van cadeau, vrije tijd en handige dienstverlening in de buurt. Veel winkels hebben dit assortiment al. Zo’n 385 winkels hebben bijvoorbeeld nu een pasfotoservice.’
Heeft Primera met boeken al het in 2021 geformuleerde doel behaald: een marktaandeel van 10 procent?
EA: ‘Dat is gestegen van toen 5 procent van de offline-markt naar momenteel 7 procent. Rondom de cadeaumomenten zoals Vaderdag, maar ook voor de zomer fluctueert het al rond de 8 à 9 procent. Dan zetten we boeken ook centraal in onze campagnes. Die 10 procent is niet alleen haalbaar, maar zelfs te overtreffen. Dat leiden we onder meer af uit de tijdschriften, ook een product voor lezen tenslotte, waar we inmiddels een marktaandeel van 17 procent in hebben. In de algehele margemix van het gemakassortiment hebben boeken momenteel een aandeel van 7 procent.’
Hoe is het gelukt het marktaandeel omhoog te krijgen?
EA: ‘Door het aandacht te geven. Ten eerste in de marketing. Ten tweede op de winkelvloer, door per winkel te kijken wat de potentie is: waar moet het staan? Is er ruimte voor uitbreiding? En naarmate de categorie groeit, zie je ook het enthousiasme op de
winkelvloer toenemen, zodat ondernemers zelf er ook steeds meer aandacht aan geven. Zo ontstaat een positief vliegwiel. Bij de introductie van Atlas van Lucinda Riley zag je waar dat toe kan leiden.’
Want?
CT: ‘Alles kwam toen samen. We hadden een uitgebreide campagne, met onder meer een tv-spot. De verschijning was mooi voor Moederdag. En er was veel enthousiasme bij ondernemers om er zich voor in te spannen. Zij hebben vaak wel affiniteit met zulke topauteurs als Riley, maar niet altijd het geloof dat zij die in hun winkel goed kunnen verkopen. Nu wel. Dat leidde tot een marktaandeel van op een gegeven moment 24 procent van de offline-markt. We verkochten zoveel exemplaren dat onze boekenomzet dit jaar tot en met mei 10 procent is gedaald, terwijl we zónder de verkoop van Atlas 6 procent zouden zijn gegroeid. Als het jaar om is, zal de impact van deze titel kleiner zijn en verwachten we met een groei voor boeken af te sluiten.’
Wat doen jullie dan allemaal aan marketing?
EA: ‘We doen zoveel mogelijk mee aan landelijke campagnes. Van de Boekenweek tot, voor die winkels waar dat relevant is, de Kinderboekenweek. Ook voor een actie als “Geef een (prenten)boek cadeau” proberen we ruimte te vinden. Het is makkelijker om een collectieve actie die al lang bestaat, groter te maken.
En daarbij pakken we steeds meer het moment. Door te investeren in radiocampagnes proberen we de Boekenweek ook te claimen voor Primera.’
De CPNB zei dat Primera dit jaar tijdens de Boekenweek voor het eerst ‘vol op het orgel’ ging. CT: ‘Ja. Ook door een online folder geheel gewijd aan boeken te maken, of door nadrukkelijk het contact met uitgevers te zoeken en zo elkaar te versterken. En in de winkels waren veel en goede materialen. Vorig jaar bleef het bij wijze van spreken nog beperkt tot een verloren wobbler. Het gevolg was dat ons marktaandeel 0,5 procent boven de Boekenweek 2023 uitkwam.’ EA: ‘Ik denk dat Primera voor het boekenvak een mooie aanvulling is. Als er één partij de af en toelezer over de vloer krijgt waar de CPNB de komende jaren de meeste winst denkt te halen, zijn wij dat. Onze winkels trekken 46,5 miljoen betalende klanten per jaar – nog los van de klanten voor PostNL en Geldmaat en de extra klanten voor tabak – die wij heel rechtstreeks met lezen in contact brengen. Dankzij het nieuwe spaarsysteem dat we dit jaar hebben geïntroduceerd zullen dat er alleen maar meer worden.’
CT: ‘Zo’n Zomerlezengeschenk is voor ons een ideaal instrument. Al die mensen die graag willen lezen maar er niet toe komen, worden door het formaat en omvang van Flamingo Beach over de streep getrokken het eindelijk te doen.’
Wat betreft de ruimte in de winkel: welk assortiment zetten jullie neer?
EA: ‘Wij willen, zoals we dat noemen, “de beste boekenselectie in de buurt” bieden, met een mengeling van actuele titels, cadeauboeken en voordeelboeken, steeds passend bij het seizoen. Actueel is de grootste groep. Zeg, de Bestseller 60, en dan vooral de top 20 daarvan. Bij cadeauboeken moet je denken aan genres als kookboeken. En voordeelboeken zijn de specials die Book & Service ons levert. Bij elkaar komt het neer op zo’n 120 tot 240 titels. Al hebben we ook een groep winkels die in hun marktgebied wél boekenspecialist zijn. Zo heeft Ulft, een plaats zonder andere boekhandel, een veel groter assortiment.’
Ligt de integrale top 20 bij Primera? Of ontbreekt een literaire bestseller als Ik kom hier nog op terug van Rob van Essen?
CT: ‘Onze top 20 is een aangepaste Primera top 20 – maar we benaderen het positief: we kijken goed bij welke Primera dat boek wél potentie heeft. Daar moet het liggen. We hebben daar steeds nauw overleg over met Book & Service, dat de boeken voor eigen risico inkoopt en vervolgens aan ons levert. Ook de jaargesprekken met de grote uitgevers doet assortimentsma -
nager Daisy Ingeveld, die sinds kort in de KBb Ledenraad zit, samen met Book & Service.’
Wat voor specials deden jullie?
EA: ‘Met A.W. Bruna hebben we een Primera Thrillerreeks gemaakt: zes titels die we in een vaste frequentie achter elkaar uitbrachten, en waar boekenleggers in zaten om de verschijning van de volgende delen aan te kondigen. En deze zomer hadden we exclusief een vakantiedoeboek met De Zoete Zusjes . Steeds konden we mooie aantallen wegzetten én zo bij de klant het bewustzijn kweken dat ze voor dit soort boeken bij Primera terechtkunnen.’
En waar zit dan de potentie voor groei?
EA: ‘In kinderboeken bijvoorbeeld. Dat aanbod kunnen we zeker uitbreiden. Maar de potentie zit niet zozeer in assortiment, eerder in marketing: door de
‘HET GAAT EROM DAT WE DE BESTE SELECTIE IN DE BUURT AANBIEDEN’
consument nog meer in te prenten dat Primera boeken verkoopt – al weet, van de 87 procent van de mensen die bekend zijn met onze winkels, 92 procent dat wij die categorie aanbieden. Daarom hebben we sinds kort de Primera top 20 online zichtbaar gemaakt. We verkopen het daar niet, maar verwijzen op deze site, die 4,3 miljoen bezoekers per jaar trekt, door naar de winkels. Consumenten kunnen direct zien of hun Primera een boek op voorraad heeft en het indien gewenst reserveren. Zo spelen we het voordeel van 550 verkooppunten optimaal uit.’
CT: ‘Belangrijk is wel dat ondernemers de voorraad goed hebben staan. Met name de inboeking gaat nog niet goed genoeg. Met onze hulp gaan we ervoor zorgen dat ze daarin stappen zetten. Op weg naar click & collect .’
Plaatsen Primera’s ook klantbestellingen bij CB?
CT: ‘Omdat we geen groot aanbod hebben, vragen consumenten relatief vaak of ze kunnen bestellen. Sommige winkels doen dat bij CB, zij hebben ook een aansluiting. Maar we willen ook daarin stappen maken. De logistiek gaat wél al goed – meestal vanuit
ID Logistics. Book & Service verzorgt dat voor ons: vanuit de auto via vertegenwoordigers die de winkel bezoeken, maar steeds meer centraal gestuurd zodat het juiste boek, veel meer dan drie jaar geleden, op het juiste moment op de juiste plek is. Bij Atlas ging dat uitstekend. De eerste uitzet was goed en de buitendienst ging continu winkels langs om bij te vullen.’
En de ondernemer geeft boeken dus meer aandacht. Wat houdt dat concreet in?
CT: ‘Dat verschilt per winkel. Onze twaalf districtsmanagers maken voor iedere winkel een jaarplan, waarin beschreven staat wat de ambitie met boeken is. Voor de een is dat assortimentsuitbreiding, maar voor de ander is dat al persoonlijk advies geven. Wij stimuleren die winkels om iemand verantwoordelijk te maken voor de boeken, zodat die persoon leestips kan geven. Ondernemers helpen elkaar daarin ook. Omdat de ondernemer in Didam wil uitbreiden met boeken gaat hij binnenkort langs in Ulft, 20 kilometer verderop, om te leren hoe zij het daar doen.’
EA: ‘Vanuit het hoofdkantoor proberen we de ondernemer ook continu te triggeren . Tijdens regiobijeenkomsten. Via de updates van Daisy Ingeveld op het intranet. Of door kaartjes naar de winkel te sturen waarmee je een persoonlijk bericht bij een boek kunt zetten. Dat betaalt zich uit. Je ziet uitgevers steeds vaker niet alleen ons, maar ook individuele winkels benaderen – bijvoorbeeld voor het opnemen van vlogs op de vloer.’
Het zal voor ondernemers niet altijd makkelijk zijn. Boeken zijn een tijdsintensief product om je eigen te maken.
EA: ‘Zeker. Maar vergeet niet dat we ook niet pretenderen dé specialist te worden – op de uitzonderingen na dus. Het gaat erom dat we de beste selectie in de
buurt aanbieden. Voor sommige ondernemers heeft het geen zin om hen meer te laten doen met boeken. Denk aan de groep die waarschijnlijk voor Volado zal kiezen. Deze winkels zijn klein, hebben bij wijze van spreken nog net een boeken top 10 staan, en ondernemers hebben er meer affiniteit met andere producten.’
Beïnvloedt de mogelijke btw-verhoging de plannen voor boeken?
CT: ‘Moeilijk te zeggen. Een prijsverhoging gaat natuurlijk effect hebben, maar hoe? En hoe we daarop reageren? Ik hoop vooral dat het plan niet doorgaat. Ondernemers hebben al te maken met kostenstijgingen, laat de overheid niet ook nog drempelverhogende maatregelen nemen. En dat is nog los van het maatschappelijk belang dat lezen toegankelijk moet blijven. Wij hebben dan ook de campagne van de branche ondersteund, onder meer door boekenleggers in de winkel uit te delen.’
Tot slot: wanneer kan de consument kennismaken met het nieuwe concept van Primera?
CT: ‘De winkel in het hoofdkantoor is bedoeld als proeftuin, maar we hopen dat hij al voor 95 procent staat. Zodat begin volgend jaar de eerste winkel in het land kan volgen. Een nieuw concept mocht ook wel, het oude dateert uit 2011. Dat werkt nog steeds goed, kijk maar hoe prachtig de winkel in Ulft is. Maar alles wat we hebben toegevoegd en veranderd zijn add-ons . Nu hebben we de winkel vanaf de basis opnieuw opgebouwd. Zo konden we bijvoorbeeld tabak anders presenteren en lager plaatsen, zoals in Ulft al het geval is. Omdat dat niet meer in het zicht mag liggen, kijkt de consument tegen grote witte deuren aan. Geen gezicht natuurlijk.’
En die winkels zullen meer digitalisering kennen. EA: ‘Ja. We hebben vier schermen ingetekend: bij de entree, in de cadeaukaartenwand, in de wenskaartenwand en prominent in de wand achter de toonbank. Allemaal bedoeld voor instore communicatie, om meer lading te geven aan de boodschappen richting consument. Ook hebben we een pilot met elektronische schaplabels en hebben we zelfscankassa’s ontwikkeld, waar een ondernemer voor kan kiezen.’
Aantal winkels: 550 (juli 2024)
Gevestigd in: buurtwinkelcentrum (20%), wijkwinkelcentrum (20%), stadscentrum (10%), groot dorp tot 40.000 inwoners (9%), middelgroot dorp tot 20.000 inwoners (19%), klein dorp tot 10.000 inwoners (14%).
Totale winkelomzet: 913 miljoen euro (2023)
Totale onlineomzet: 29 miljoen euro (2023)
De bibliotheekwereld is volop in ontwikkeling: subsidies nemen – na jarenlange daling – sinds 2018 weer toe en de bibliotheken zijn zich gaan bewegen van wat ooit enigszins denigrerend een ‘uitleenfabriek’ genoemd werd naar de bredere ‘maatschappelijkeducatieve bibliotheek’, die veel meer doet dan alleen boeken uitlenen. Bovendien is de manier van aanbieden van boeken aan de bibliotheken veranderd, met door AI gegenereerde aanschafinformaties. Zijn deze veranderingen ook van invloed op het boekenvak? Boekblad maakte een rondje langs enkele betrokken partijen.
Tekst Bart Janssen
NBD Biblion bevindt zich als landelijk servicebedrijf voor de openbare bibliotheken op het kruispunt van de samenwerking tussen bibliotheeksector en boekenbranche. Weliswaar is de dienstverlening van het bedrijf de afgelopen jaren veel breder geworden, toch maakt het leveren van boeken aan bibliotheken nog steeds het belangrijkste deel uit van de activiteiten. NBD Biblion is voor bibliotheken verreweg het voornaamste aanschafkanaal van boeken, al gebruiken ze ook andere kanalen zoals lokale boekhandels.
NBD Biblion-directeur Nina Nannini, die eerder in de uitgeverswereld werkte, zegt dat ze de verhouding tussen bibliotheeksector en boekenbranche gedurende de ruim zeven jaar van haar directeurschap heeft zien veranderen. Rond 2016 kozen bibliotheken – geconfronteerd met dalende uitleencijfers – er veelal voor zich meer te richten op actuele titels, de bestsellers, vergelijkbaar met wat de boekhandel deed. Maar na een periode waarin de nadruk vooral op de snelheid van aanbieden lag, is er de laatste jaren een kentering gekomen. Dat heeft volgens Nannini mede te maken met de verschuiving naar de maatschappelijk-educatieve bibliotheek. ‘Maar de echte turn-around is de covidtijd geweest. Er ontstond toen een herwaardering voor het werk van de bibliotheken, die – zijnde essentiële dienstverlening – open mochten blijven. Bovendien zijn de subsidies verruimd. Daardoor is de collectievorming rijker geworden, met een duidelijker geformuleerd en vastgelegd beleid. Bibliotheken hebben de afgelopen jaren ook meer aandacht gekregen
voor leesbevordering en taalontwikkeling, wat heeft geleid tot meer belangstelling voor kinder- en jeugdboeken. Denk in dat verband ook aan de sterke groei van het fenomeen Bibliotheek op School, waarbij in scholen collecties geplaatst worden.’
Toename in bestellingen
De ontwikkeling richting de maatschappelijk-educatieve bibliotheek heeft volgens Nannini dus voor een zekere verschuiving binnen de collecties gezorgd. Weliswaar zijn de boeken die het meest aangeschaft worden nog steeds de titels die bovenaan in de CPNBlijstjes verschijnen – voor volwassenen bijvoorbeeld thrillers en romans als die van Lucinda Riley – , maar ook is er een beweging richting verbreding en verdieping van de collectie te zien. ‘Zo willen bibliotheken steeds meer een verbinding leggen tussen hun collectie en hun programmering rond bepaalde thema’s of voor bepaalde doelgroepen.’
Het aantal boeken dat door de openbare bibliotheken bij NBD Biblion wordt aangeschaft lag volgens Nannini rond de 1,85 miljoen in 2016 en zal naar verwachting dit jaar uitkomen op circa 2,3 miljoen. [De omzet uit de verkoop van boeken was voor NBD Biblion in 2022 25,8 miljoen euro, een stijging van 10 procent ten opzichte van 2021; er kan na de coronajaren sprake zijn van een inhaalslag, BJ]. ‘Ooit verkochten we circa 3 miljoen boeken per jaar, maar mede door de bezuinigingen waarmee bibliotheken in de periode 2011-2017 kampten, is dat teruggezakt naar rond de 2 miljoen exemplaren.’
worden geleverd.
Sinds 2018 stijgen de subsidies weer, wat zich onder meer heeft vertaald in een stijging van het aantal aankopen door bibliotheken met enkele honderdduizenden exemplaren. Die groei zit (met wat schommelingen door de jaren heen) eigenlijk uitsluitend bij jeugdboeken, het aantal aangeschafte boeken voor volwassenen blijft teruglopen. Volgens KB-cijfers was het totale aantal jeugdboeken dat bibliotheken in 2017 aanschaften circa 1.240.000 en in 2022 1.450.000, terwijl het aantal aangeschafte boeken voor volwassenen in dezelfde periode daalde van 970.000 naar 820.000.
Nannini: ‘Mijn inschatting is dat de meeste bibliotheken grofweg 80 procent van hun boeken aanschaffen via NBD Biblion en 20 procent via de boekhandel. In het laatste geval gaat het met name om lokale titels, titels over specifieke thema’s of boeken die ze op heel korte termijn in huis willen hebben om aan te kunnen sluiten bij een bepaalde activiteit. Maar meestal hebben onze boeken de voorkeur omdat bibliotheken ze ingewerkt en dus kastklaar geleverd krijgen.’ Een extra impuls is er recent gekomen in de vorm van de zogeheten SPUK-gelden, een eenmalige regeling die door de landelijke overheid in het leven is geroepen om gemeenten de mogelijkheid te bieden te investeren in versterking van het bibliotheekstelsel.
Nina Nannini (NBD Biblion):
‘W proberen uitgeverijen voeding te geven over waar vanuit de bibliotheken vraag naar is’
Nannini: ‘Tal van gemeenten gebruiken dat geld om vestigingen te openen op locaties waar nog geen vestigingen waren. Daardoor zien we het afgelopen jaar een stijging van 10 procent van de aankopen, door bibliotheken die op nieuwe locaties startcollecties nodig hebben.’
Intermediair
Nannini gelooft niet dat de nieuwe manier van aanbieden – door middel van via AI gegenereerde aanschafinformaties – substantiële invloed heeft op het aanschafbeleid van bibliotheken. Wel is het zo dat er soms nog titels doorheen glippen in het aanbod die er voorheen uitgefilterd zouden zijn, zoals bepaalde selfpublishing -titels. ‘AI geeft geen oordeel meer, is zo bezien neutraler dan de recensenten die voorheen betrokken waren bij de aanschafinformaties. Overigens wil ik benadrukken dat alles nog steeds gecontroleerd wordt door mensen. Er zijn collectioneurs die dat prettig vinden en collectioneurs die graag meer informatie willen en daarom op zoek gaan naar recensies op Hebban en dergelijke. Dus zijn wij enkele elementen gaan toevoegen, zoals een link naar Literom, waar ze veel recensies kunnen vinden.’ Bij de start van de nieuwe manier van aanbieden klonken er vanuit de bibliotheekwereld nogal wat kritische geluiden. Die zijn enigszins verstomd, maar nog steeds worden wel kritische noten geplaatst. Zo kwam Annemieke Boxem, bij Bibliotheek Rotterdam collectioneur voor met name vmbo-leerlingen, onlangs op LinkedIn met de kritiek dat de nieuwe aanschafinformaties niet de informatie bieden die ze nodig heeft. Boxem: ‘Die informatie is nu nogal nietszeggend en gaat niet veel verder dan wat er op de achterflap staat. Ik wil bijvoorbeeld weten of er wisselende perspectieven of een chronologisch ver-
haal in een boek zitten, dat geeft me informatie over of een boek niet te moeilijk is voor mijn doelgroep. Ik haal mijn informatie nu ergens anders vandaan, onder andere van twee dames die de boeken voor ons bespreken, maar die kunnen maar een beperkt aantal titels doen. Als alternatief voor de nieuwe aanschafinformaties stel ik voor om collectioneurs een objectieve lijst met vragen te laten maken en die door de uitgevers te laten beantwoorden.’
Nannini: ‘Er zijn nog steeds collectioneurs die de recensenten terug willen, dat gaat niet gebeuren. Maar we luisteren wel naar onze klanten en de behoeften van de collectioneurs. Daarom werken we onder andere met gebruikersgroepen, om waar nodig verbeteringen door te voeren.’
NBD Biblion heeft enkele jaren geleden aangegeven zich meer te willen gaan inzetten als intermediair tussen de bibliotheek- en de uitgeefwereld. Nannini: ‘Dat heeft bijvoorbeeld vorm gekregen via meet & greetbijeenkomsten met uitgevers en vertegenwoordigers van bibliotheken. Punt van gesprek was onder andere het verschil tussen wat de bibliotheken vragen in hun collectieplan en wat uitgevers aanbieden. Bibliotheken willen bijvoorbeeld 60 procent jeugdtitels en 40 procent voor volwassenen, terwijl het aanbod van uitgevers net andersom is. Verder hebben bibliotheken wensen voor bepaalde specifieke doelgroepen, zoals vmbo-leerlingen (vooral jongens), waar heel weinig titels voor zijn, of titels in meerdere talen. Ook het genre van de streekroman is bij bibliotheekleden nog altijd heel populair maar die worden bijna niet meer geschreven en uitgebracht. Zo proberen we uitgeverijen voeding te geven over waar vanuit de bibliotheken vraag naar is. Of dat heeft geleid tot concrete aanpassingen in het uitgeefbeleid weet ik niet. We willen dit traject de komende tijd uitbouwen. Ik denk bijvoorbeeld dat we op het gebied van duurzaamheid met elkaar goed aan de slag kunnen. Zo is het misschien niet nodig om het omslag van een boek te scheuren – wat we nu nog doen – om een ingewerkt boek met harde cover aan bibliotheken te kunnen leveren. We onderzoeken of we niet al bij het uitbrengen van een boek voor de uitgever een x aantal gebonden exemplaren kunnen maken die we aan de bibliotheken leveren. Dat is nogal ingrijpend want je moet gaan nadenken over hoe je de productieketens aan beide kanten aanpast. Maar vanuit het oogpunt van duurzaamheid en het feit dat papier steeds schaarser en duurder wordt is dat wat mij betreft wel een punt waar we de komende jaren de samenwerking op kunnen intensiveren.’
Bulkaanschaf en maatwerk
Collectioneurs van bibliotheken geven aan dat hun aanschafbeleid door de beweging richting maatschappelijk-educatieve bibliotheek inderdaad is veranderd. Zo zegt Margreet Zeeders, als Adviseur Collectie van de provinciale Friese bibliotheekorganisatie Fers betrokken bij de aanschaf voor de ruim veertig vesti -
gingen binnen het werkgebied: ‘Die verschuiving leidt zeker tot andere aanschaf, (nog) meer gericht op de lokale gemeenschap en ook meer mét de gemeenschap. Denk aan gastcollectioneurs en het inspelen op verzoeken van specifieke doelgroepen: met Booktok bijvoorbeeld, of een mangacollectie. Dit soort aanschaf is niet gebaseerd op cijfers maar op signalen uit de (lokale) gemeenschap en trekt ook andere bezoekers. Voor dit type aanschaf is vaak een budget gereserveerd of het komt voort uit een specifieke financiële impuls.’
De selectieprocedure via de met AI gegenereerde aanschafinformaties heeft volgens haar wel wat tekortkomingen, maar is nog in ontwikkeling en zal verwacht ze geleidelijk beter worden. ‘Het is nu vaak wat oppervlakkig. Voorheen gaf de recensent veel informatie, nu ontbreekt die kleuring waardoor er enige
Hanneke van Duin (Bibliotheek Utrecht): ‘Sinds we moeten werken met AI-gegenereerde aanschafinformaties hebben wij vaker miskopen’
‘Praatplaat’ van Friese bibliotheekorganisatie Fers voor een inspiratiesessie rond het collectioneren van de toekomst. Ontwerp: Studio Edward Kobus.
terughoudendheid is om aan te schaffen. Dat hangt natuurlijk ook weer samen met een selectievere houding vanwege de bestedingsruimte. Je kunt minder gokjes wagen.’
Hanneke van Duin, teamleider Collectie van de Bibliotheek Utrecht en hoofd van het Provinciaal Collectieteam Utrecht (verantwoordelijk voor de aanschaf bij NBD Biblion voor acht bibliotheekorganisaties in de provincie met in totaal zestig bibliotheekvestigingen), geeft aan dat er sprake is van drie stromen: de klassieke bulkaanschaf voor de basiscollecties in alle bij het Provinciaal Collectieteam betrokken bibliotheken; het maatwerk voor de maatschappelijke en educatieve bibliotheek en inkoop op advies van partners. Het totaal bedrag van deze aanschaf is ongeveer gelijk aan wat voorheen aan de bulkaanschaf werd besteed. Er heeft dus vooral een verschuiving plaatsgevonden. Het totale beschikbare budget voor de basiscollecties is jaarlijks ongeveer 2,1 miljoen euro, maar ‘daarmee
kunnen we op dit moment zo’n 6 procent minder boeken en andere materialen inkopen dan voorheen. Het budget is gelijk gebleven, maar de gemiddelde boekprijs is gestegen’, aldus Van Duin. Het maatwerk voor de maatschappelijke en educatieve bibliotheek wordt aangeschaft van budget dat bibliotheken niet overdragen aan het collectieteam, veelal projectbudget. Ook inhoudelijk is er door de veranderde taakopvatting volgens Van Duin een en ander veranderd. Zo worden bijvoorbeeld steeds meer anderstalige jeugdboeken aangeschaft omdat de bibliotheek een afspiegeling wil zijn van de lokale gemeenschap. De bibliotheek werkt in het kader van de programmering van activiteiten meer met partners in de stad. ‘Zij komen met specialistische titels, bijvoorbeeld standaardwerken van twintig jaar oud en veel Engelstalige titels. Onze collectie wordt daardoor rijker, veelzijdiger’, aldus Van Duin. Zo is de collectie boeken over het slavernijverleden uitgebreid op advies van de samenwerkingspartners Tori Oso en Keti Koti Utrecht. De vraag naar steeds meer anderstalige, specialistische en inclusieve collecties speelt volgens Van Duin niet alleen in Utrecht, maar op veel meer plekken in het land. Als gevolg daarvan moeten de collectiespecialisten meer op zoek bij gespecialiseerde boekhandels, uitgevers of webshops naar titels die NBD Biblion niet kan leveren. ‘We moeten deze boeken zelf inwerken en uitleenklaar maken. Dat maakt deze collecties duurder en arbeidsintensiever dan die van NBD Biblion. We hopen dat het bedrijf hierbij in de toekomst wel een rol kan spelen.’
De nieuwe aanschafinformaties hebben invloed op de aanschaf zegt Van Duin. ‘Ze zijn vaak minder bruikbaar voor onze selecteurs, omdat er inhoudelijke informatie ontbreekt of omdat de tekst te weinig zegt. Sinds we moeten werken met AI-gegenereerde aanschafinformaties hebben wij vaker miskopen.’ Een ander punt is volgens Van Duin dat NBD Biblion minder titels aanbiedt dan voorheen: 15.000 titels per jaar in plaats van 17.000. Van Duin: ‘Dit komt, zegt NBD Biblion, doordat er minder Nederlandstalige boeken worden uitgegeven als gevolg van het feit dat vooral jongeren meer Engels lezen. In het Aanschafinformatiepakket zitten nu meer titels van Belgische uitgeverijen en titels die in eigen beheer zijn uitgegeven. We zijn voorzichtiger met het aanschaffen van deze boeken.’
Stabiliteit
In hoeverre zien uitgeverijen veranderingen in de afname door bibliotheken? Marijn Staps van Lemniscaat geeft geen concrete bedragen of percentages, maar heeft wel geconstateerd dat er in 2022, ongeveer tijdens de laatste fase van corona, sprake was van een grote stijging van de afzet aan bibliotheken. ‘Waarschijnlijk hebben de bibliotheken toen een inhaalslag gemaakt’, vermoedt Staps, die toevoegt dat er al langere tijd een stijgende lijn te zien is. Of en hoe de hiervoor beschreven ontwikkelingen
‘Wat goed loopt bij bibliotheken loopt parallel met wat goed loopt in de boekhandel’
binnen de bibliotheekwereld een merkbare invloed hebben op wat Lemniscaat afzet aan bibliotheken vindt hij lastig te zeggen. ‘Wat goed loopt bij bibliotheken loopt parallel met wat goed loopt in de boekhandel. Ik zie daarin geen grote verschillen.’ Wel zegt hij over de nieuwe manier van aanbieden: ‘Wij waren zeker in het begin sceptisch over het aanleveren van onze boeken via de portal die ze gebruiken om met AI aanschafinformaties te maken, omdat je als uitgeverij natuurlijk moet voorkomen dat uitgaven voortijdig naar buiten komen. Begin mei hebben we in overleg met NBD Biblion besloten om onze titels toch via die portal aan te leveren, waarbij is afgesproken dat ze in een goed beveiligde omgeving worden opgeslagen. Het is nog wat voorbarig om al stellige uitspraken te doen, maar na acht weken heb ik de indruk dat het tot meer orders leidt, waarschijnlijk omdat via deze procedure boeken sneller beschikbaar zijn voor bibliotheken. Overigens zijn wij in principe voorstander van besprekingen door menselijke recensenten – en ik begreep van NBD Biblion dat er in het proces ook nog vrij veel gedaan wordt door mensen – want zeker voor kinderboeken zijn uiterlijk en vormgeving belangrijk.’
Nina Nannini zegt dat ze van meer uitgevers heeft gehoord dat de versnelde procedure positief lijkt uit te pakken voor de afzet aan bibliotheken. ‘In de oude situatie duurde het zes à negen weken voordat wij een boek konden leveren, onder andere vanwege de inzet van recensenten, met de nieuwe procedure kan het in maximaal twee weken.’
Bibliotheken zijn voor uitgeverijen belangrijk en zullen dat blijven, zegt Staps. ‘Een belangrijk aspect daarbij is dat er geen retourstroom is; er zit wat meer stabiliteit onder, omdat je weet dat wat je aan bibliotheken uitlevert een zekere afzet is.’ Nannini bevestigt dat dit voor meer uitgevers geldt. ‘Ik denk dat uitgevers de bibliotheken tijdens de covidtijd nog meer zijn gaan waarderen, want deze bleven in de jaren 2020-2022 gewoon doorgaan met bestellen en maken ook nooit gebruik van het recht op retour. Dus de bibliotheken bleken in die moeilijke periode een grote stabiele klant, terwijl boekhandels het in die tijd helaas veel zwaarder hadden.’
Ilse van der Zee, directeur van A.W. Bruna Uitgevers, zegt dat de ontwikkelingen die de laatste jaren hebben plaatsgevonden binnen de bibliotheekwereld, niet veel invloed hebben gehad op de afzet van Bruna aan de bibliotheken. Van der Zee: ‘A.W. Bruna is goed vertegenwoordigd in de bibliotheek. De titels die het
goed doen in de boekhandel doen het ook goed bij de bibliotheek. In 2023 zagen wij een dipje in verkoop van zowel folio als e-books, maar de omzet trekt dit jaar alweer aan. Voor audioboeken zien wij al jaren op rij een stijging in omzet. Thrillers en romance zijn voor ons de best scorende genres bij de bibliotheek. In onze top 10 luisterboeken bij de bibliotheek staat ook een aantal non-fictie titels zoals Opvoeden, jagen en verzamelen en Elementaire gewoontes .’
Samenwerking in Friesland
Boekhandelsketen Van der Velde werkt sinds 2018 samen met Bibliotheken Noord Fryslân, dat vijftien vestigingen heeft in de regio Harlingen/Franeker/ Dokkum. In Harlingen deelt de Van der Velde-winkel sinds januari 2019 hetzelfde pand met de bibliotheek en het gemeentemuseum en samen organiseren ze ook regelmatig activiteiten. Een belangrijke reden voor de samenwerking was bij de start dat de bibliotheek nieuwe boeken graag sneller in huis wilde hebben dan NBD Biblion destijds kon leveren. In 2023 is deze samenwerking voor drie jaar verlengd. Toenmalig bibliotheekdirecteur Paulien Schreuder gaf in een interview ter gelegenheid van de verlenging aan dat het ruwweg gaat om zeven- à achtduizend nieuwe boeken per jaar.
Mathijs Suidman, directeur van Van der Velde, zegt al langer – ook vanuit zijn vorige baan als directeur van CB – te vinden dat boekhandel en bibliotheek elkaar veel te bieden hebben. Suidman: ‘Dat hoeft niet zo ver te gaan als wat wij doen, namelijk het bibliotheekklaar leveren van boeken, vrijwel vergelijkbaar met wat NBD Biblion doet, al plastificeren wij wel maar maken we bijvoorbeeld geen harde kaft. Hier in de regio Friesland zie ik hoe waardevol de samenwerking is. Tot op zekere hoogte is het nog steeds zo dat de boekhandel sneller kan leveren, al zijn de levertijden van NBD Biblion wel korter geworden en leveren zij
Begin 2023 verlengden Boekhandel Van der Velde, Bibliotheken Noord Fryslân en ROC Friese Poort/Westereen Handelscentrum voor drie jaar de samenwerking rond inkoop voor bibliotheken.
Mathijs Suidman (Boekhandel Van der Velde): ‘Het komt wat mij betreft neer op de vraag: vindt de bibliotheek het ook belangrijk dat de lokale boekhandel blijft bestaan?’
boeken helemaal uitleenklaar. Voor Van der Velde is de samenwerking belangrijk omdat daardoor op onze locaties in het werkgebied van Bibliotheken Noord Fryslân – en dan met name in Harlingen – volwaardige kleine boekwinkels met een ruim assortiment boeken kunnen blijven bestaan die lokaal enorm worden gewaardeerd. Dat komt doordat wij niet alleen de snellopers leveren aan de bibliotheek, maar ook het basisassortiment. Daarmee gaan we verder dan in de rest van het land, waar bibliotheken een relatief klein deel van hun titels bij lokale boekhandels betrekken. Het blijkt hier een succesvolle formule, maar het zal waarschijnlijk niet overal in Nederland werken, omdat wij – tegenwoordig door samenwerking met ROC Friese Poort – een manier gevonden hebben om de boeken snel bibliotheekklaar te maken. We bekijken hoe we het bestelproces nog makkelijker kunnen maken, bijvoorbeeld door een koppeling met het Wise-systeem van de bibliotheek waardoor de administratieve afhandeling verder kan worden geoptimaliseerd.’
Belang van lokale boekhandel
Suidman ziet voor bibliotheken een rol in het overeind houden van een goed ‘ecosysteem’ rond het boek en lezen. ‘Ik denk dat bibliotheken een waardevolle
maatschappelijke rol kunnen spelen door te onderkennen dat boekhandels in wat kleinere plaatsen ook een belangrijke functie vervullen binnen de lokale gemeenschap. Onze boekhandel in Harlingen zou zonder de samenwerking met de bibliotheek waarschijnlijk niet kunnen overleven, maar wordt lokaal wel erg gewaardeerd. Vanuit mijn ervaring als CB-directeur weet ik dat er met name in veel klei -
De Koninklijke Bibliotheek (KB) houdt in verschillende Dashboards tal van cijfers bij die betrekking hebben op openbare bibliotheken. Daaruit vallen ook gegevens af te leiden over de aanschaf van boeken, de uitgaven aan collectie- en mediakosten en de e-books in de landelijke online Bibliotheek. De cijfers lopen tot en met 2022.
Aanschaf boeken (exemplaren)
2015 volwassenen
ruim 1 miljoen jeugd
ca 1,3 miljoen
2019 volwassenen
ca 980.000 jeugd
ca 1,3 miljoen
2022 volwassenen
ca 800.000 jeugd
ca 1,45 miljoen
(Hieruit worden niet alleen de boeken bekostigd, maar bijvoorbeeld ook de leenrechtgelden en verzekering van de collectie)
2008 80 miljoen
2015 63 miljoen
2019 55 miljoen
2022 51 miljoen
nere plaatsen boekwinkels waren (en zijn) die grote moeite hebben en hadden om het hoofd boven water te houden en die winkels gun ik eigenlijk een samenwerking zoals in Harlingen is ontstaan. Dat kan het verschil maken tussen dicht moeten of open blijven. Daarbij kunnen zowel het lokale bestuur als de bibliotheekdirecteuren een rol spelen. In Harlingen stond er in 2017 een burgemeester op die zei: we moeten een manier vinden om hier een goede boekhandel te behouden. Zo is de samenwerking ontstaan. Ik denk dat bibliotheekdirecteuren en gemeentebesturen niet altijd doorhebben dat boekhandels veel meer social enterprise companies zijn dan puur bedrijven waar veel geld verdiend wordt. Het is toch doodzonde dat boekhandels uit kleinere gemeenschappen wegvallen? Het heeft me een beetje verbaasd dat het voorbeeld van Harlingen niet breder navolging heeft gekregen, ik denk dat veel gemeenten zich er niet van bewust zijn dat ze hierin een rol van betekenis kunnen spelen. Het mooie aan deze samenwerking is dat er geen extra subsidie bij hoeft, het komt er vooral op neer dat geldstromen die sowieso al besteed worden om boeken van uitgevers naar de bibliotheek te brengen, zó ingericht worden dat een boekhandel kan blijven bestaan. In kleinere plaatsen zou het de boekhandel enorm helpen, zonder daarmee de rol van NBD Biblion tekort te doen. Ik hoop er nog steeds op dat Harlingen navolging krijgt, kan er bijna boos om worden dat er in sommige plaatsen boekhandels zijn verdwenen die op deze manier misschien hadden kunnen overleven. Het komt wat mij betreft neer op de vraag: vindt de bibliotheek het ook belangrijk dat de lokale boekhandel blijft bestaan?’
Op de vraag of de ontwikkelingen binnen de bibliotheekwereld merkbaar zijn voor Van der Velde, zegt Suidman: ‘Die lijken voor ons van weinig invloed te zijn geweest, er is bijvoorbeeld nauwelijks sprake van een toename in orders. Omdat de nieuwe manier van aanbieden sneller is, kan ik me voorstellen dat weer meer bibliotheekbestellingen via NBD Biblion lopen en minder via andere kanalen zoals boekhandels. Wij zagen de afgelopen maanden wel wat meer orders van bibliotheken, maar dat heeft vooral te maken met het feit dat NBD Biblion een periode gekampt heeft met problemen bij het uitleveren. Ik begrijp dat het nu beter op orde is.’
KVB Boekwerk
De voor bibliotheken ingrijpende veranderingen in taakstelling en werkwijze bij de aanschaf lijken in andere sectoren van het boekenvak (nog) niet erg merkbaar. Maar zoals dat gaat met rimpelingen in een vijver: het duurt even voor ze aanlanden op een oever. Het is dan ook goed om te weten dat KVB Boekwerk, gevraagd om informatie voor dit artikel, heeft aangegeven in 2025 onderzoek te willen doen om op basis van kwantitatieve gegevens meer te kunnen zeggen over de verhouding tussen bibliotheeksector en boekenbranche.
Boekhandel Mondria in Mijdrecht is een zelfstandige boek- en kantoorvakhandel in een kleinschalig overdekt winkelcentrum. Naast een ruim assortiment aan boeken zijn ook kantoorartikelen, tijdschriften, feestartikelen en wenskaarten goed vertegenwoordigd.
Belangstelling?
Mail naar gert@veruszakelijkadvies.nl
CADEAUABONNEMENT € 34,95
‘Met behoud van de uil gaat er nu een nieuwe vibe van uit, zodat het logo opnieuw futureproof is’.
‘Een
Standaard Boekhandel gaat met een rebranding en remodelling van de winkels een nieuwe fase van de 105-jarige geschiedenis in. De recent aangetreden directeur Veerle De Witte licht de veranderingen toe. ‘De focus lag bij het aangenamer en luchtiger maken van de winkel.’
Tekst Maarten Dessing Beeld Standaard Boekhandel
Toen de directeursfunctie van Standaard Boekhandel vorig jaar vrij kwam, informeerde Veerle De Witte (1976) zelf naar de mogelijkheden. Boeken zijn een ‘mooi en aansprekend’ product, vindt ze. En de Vlaamse keten is marktleider. ‘Ik werk graag bij marktleiders, omdat je dan mee de toon kunt zetten.’ Daarnaast was de timing perfect. ‘Soms komt de juiste opportuniteit op het juiste moment’, zegt de voormalig logistiek en salesdirecteur van elektronicaketen Vanden Borre en algemeen directeur van speelgoedketen Dreamland. Ze kon bovendien direct meesurfen op de vernieuwingsoperatie die de directie onder leiding van haar voorganger Carl Lenaerts had ingezet – en die vorig jaar al leidde tot een omzetstijging van 5,2 procent naar 241 miljoen euro en stijging van de winst (voor belastingen) van 4 naar 4,2 miljoen euro. Zo presenteerde ze eind mei, nauwelijks vier maanden na haar aantreden op 1 februari, de rebranding en remodelling
van de keten. Na het concept al in zes kleinere winkels te hebben getest opende toen de vernieuwde flagshipstore in Gent.
Dat geeft aanleiding tot ‘een optimisme en een hoop’ die ze wil gebruiken om ‘bewust in te zetten op onze fysieke winkels’, legt De Witte uit. ‘In België zijn recent enkele retailers over de kop gegaan. Het is daarom belangrijk om te laten zien dat wij nog geloven in een goede retailformule die een goed product aanbiedt, die klanten verwelkomt in de winkel, onder meer met evenementen, die gepersonaliseerd advies kan geven – allemaal zaken waarvoor wij door de consument herkend én erkend worden.’
Als onderdeel van de rebranding heeft Standaard Boekhandel eindelijk een nieuw logo.
‘Het logo bestond inderdaad al veertig jaar. Maar het heeft een grote waarde voor ons. Uit marktonderzoek
de winkel moet duidelijk zijn dat dát voorop staat. We hebben daarom geïnvesteerd in signalisatie, maar ook bijvoorbeeld in interieur dat minder de nadruk op zichzelf en meer op de boeken legt. Ook hebben we bewust ronde meubels vooraan gezet, omdat die de toegankelijkheid vergroten, en goed nagedacht over de flow, zodat de consument overal komt.’
Tot welke veranderingen heeft dat geleid?
‘In sommige al vernieuwde winkels stond bijvoorbeeld de kassa niet op de beste plaats en hebben we die waar nodig aangepast. Waarheen precies hangt van de winkel af: de oppervlakte, de gemiddelde drukte.’
Heeft de remodelling ook tot veranderingen in het assortiment geleid?
‘Het assortiment verandert continu omdat het meebeweegt met de vraag. Omdat Young Adult (YA) net als overal in Europa groeit, zie je dat ook in onze winkels terug. Hetzelfde geldt voor Engelstalig, dat Gen Z veel leest. En categorieën die minder lopen, worden afgebouwd. Wij doen dat niet anders dan welke retailer ook.’
Maar dit is toch bij uitstek een moment voor radicalere aanpassingen?
bleek dat het zeer herkenbaar is. We wilden dus ook geen compleet nieuw logo, het had alleen een touch of fresh nodig. De remodelling was een ideaal moment om dat door te voeren. Met behoud van de uil gaat er nu een nieuwe vibe van uit, zodat het logo opnieuw futureproof is.’
Had het niet veel eerder moeten worden aangepast?
‘Misschien was dat een goed idee geweest. Maar die vraag kun je moeilijk aan mij stellen, ik zit hier pas. Ik zie wel dat de eerste reacties van klanten laaiend enthousiast zijn, juist door de combinatie van herkenbaarheid en frisse wind. Kun je daaruit afleiden dat het vasthouden aan het logo in de jaren daarvoor nadelig heeft gewerkt? Dát denk ik niet.’
Wat moet de sfeer zijn van het vernieuwde Standaard Boekhandel?
‘Standaard Boekhandel heeft vier missies: boeken voor lezen, voor geven, voor leren en voor beleven. In
‘Toch niet. De focus lag echt bij het aangenamer en luchtiger maken van de winkel. Dan ga je niet de ruimte volstouwen. Maar iedere vierkante meter kost ook veel geld, zeker op een locatie als de Kouter in Gent, dus je doet ook niet minder. Wel hebben we daar bijvoorbeeld het verlaagd plafond weggehaald en veel wit in plaats van donkere kleuren gebruikt. Zo lijkt de winkel groter. Ook hebben we de kasten aan de buitenkanten van de winkel verhoogd en die in het midden verlaagd, zodat de klant meer overzicht heeft. Maar er staat evenveel.’
Wel zijn er speciale YA-hoeken gekomen.
‘In Leuven, waar ik drie dagen heb meegelopen voor ik startte als CEO, hebben we die al. Daar is de winkel gevestigd in een oud warenhuis met massa’s ruimte die nu niet is gebruikt. Daar kon vorig jaar een aparte YA-kelder worden gemaakt. In Gent hetzelfde: daar hebben we een ruimte ingericht die voorheen voor stockage werd gebruikt. In winkels zonder extra ruimte doen we dat niet. Al zetten we natuurlijk wel overal meer YA neer.’
‘Zonder link met literatuur of boeken hebben puzzels, maar ook pluchen knuffels geen meerwaarde’
En non-books? In Nederland zie je een flinke groei aan vooral puzzels en spellen in boekhandels.
‘Dat voegen we ook toe, zeker. Maar we moeten goed opletten dat we een boekhandel blijven en geen speelgoedwinkel worden. We proberen daarom bij iedere nieuwe productintroductie nog bewuster na te denken of dat werkelijk iets toevoegt. Zonder link met literatuur of boeken hebben puzzels, maar ook pluchen knuffels geen meerwaarde.’
Wat is op dit moment de verhouding boeken versus non-books?
‘Boeken maken 60 tot 70 procent van het aanbod uit. De rest is non-books, maar dat is inclusief papierwaren: pennen, notitieblokjes, noem maar op. Puzzels en spellen zijn dus een nog kleiner percentage.’
Waar moet de verandering toe leiden? Een jonger en mannelijker publiek, las ik elders. ‘Zo hebben we dat niet verwoord. Vanuit de vier missies willen we een zo ruim mogelijk publiek bedienen. Ik vind niet dat dat voorheen te oud of te vrouwelijk was. Ten eerste kopen vrouwen bij uitstek waarschijnlijk niet alleen boeken voor zichzelf, maar ook voor hun kinderen, vrienden en familie. Ons doelpubliek valt dus niet honderd procent samen met de koper zelf. En ten tweede zijn er ook bredere ontwikkelingen in de markt. Zo is Gen Z weer gaan lezen – een ontwikkeling waar we alleen maar blij mee kunnen zijn en waar we vanzelfsprekend op moeten inspelen.’
En de communicatie van Standaard Boekhandel wordt jonger?
‘Dat hebben we meegepakt in de rebranding. De nieuwe copy wordt humoristischer, jonger, dynamischer. Je zult het binnenkort ondervinden.’
Maar lukt het al met de verbouwde winkels: een zo breed mogelijk publiek trekken?
‘Dat moeten we opvolgen. Maar het effect bij de testwinkels is positief. Omdat we zoveel winkels hebben, konden we zes goed vergelijkbare spiegelwinkels ernaast leggen die nog niet waren vernieuwd.’
Ronde meubels zijn vooraan geplaatst, om de toegankelijkheid te vergroten.
Ik begreep dat Standaard Boekhandel meer wil samenwerken met uitgevers.
‘Als we evenementen uit de grond proberen te trekken – en dat willen we, ook vanuit onze sociale opdracht –doen we dat nu al het liefst met partners. Zo hadden we eerder dit jaar onze eerste YA Day in de bibliotheek van Gent, een supermooi gebouw, waar 1200 jongeren op af kwamen. Zonder de samenwerking met uitgevers konden we al die signeersessies, paneldiscussies en interviews niet organiseren. Dat verandert niet. Wel zoeken we een nieuwe dynamiek in onze relatie met onze partners. Zo hadden we begin maart een evenement voor alle leveranciers. Daar willen we vaker op in zetten.’
Wat bedoel je met ‘onze sociale opdracht’?
‘Als marktleider in Vlaanderen hebben we een taak om bij te dragen aan de leesbevordering – een hot topic hier, waar ook de regering geld voor vrij heeft
‘De focus lag bij het aangenamer en luchtiger maken van de winkel.’
gemaakt. Door evenementen als de YA Day te organiseren, kunnen we uitdragen en laten zien hoe leuk lezen is.’
Komen er ook méér evenementen in Standaard Boekhandels?
‘We gaan niet als een kip zonder kop zoveel mogelijk doen. We gaan er vooral meer op letten dat we de juiste evenementen organiseren. Duidelijk gericht op een bepaalde doelgroep, in plaatsen waar voldoende kritische massa is te bereiken. De ene keer is dat een signeersessie in een grotere plaats als Leuven of Gent, de andere keer is dat een reeks evenementen rond één auteur op één dag in kleinere plaatsen.’
En wat gaat Standaard Boekhandel nog meer doen om de rentabiliteit te verbeteren?
‘We hebben in het strategisch plan naast verbetering van de topline – de omzet – ook gesproken over
de bottomline: de kosten. We gaan een ERP-pakket [Enterprise Resource Planning, red.] implementeren. Dat hebben we nu nog niet. Omdat alle afdelingen daarmee met elkaar verbonden zijn, kunnen we efficiënter en effectiever werken. Er zullen meer data beschikbaar zijn om zo betere beslissingen te kunnen nemen. Indirect leidt dat tot betere rentabiliteit.’
Komt er dan ook meer interne communicatie? ‘We zetten inderdaad ook in op effectieve communicatie. Zeker intern, we willen dat medewerkers met elkaar zijn geconnecteerd zodat iedereen weet wat er speelt en we dingen samen kunnen oppakken. Ook organiseren we sinds mei online sessies, ’s avonds na de uren, zodat iedereen – mensen op het hoofdkantoor, mensen van de eigen winkels en de contractanten die zelfstandig een winkel uitbaten – weten wat eraan komt: welke acties we voorbereiden en dergelijke.’
En verder?
‘Willen we de logistiek futureproof maken, onder andere door meer te automatiseren. Het product boek leent zich daar goed voor. Dat moet leiden tot snellere, betere en kostenefficiëntere leveringen.’
Moet Standaard Boekhandel de logistiek eigenlijk nog wel zelf doen?
‘Daar denken we over na. Als we het outsourcen heeft dat als nadeel dat we minder impact hebben op de uitvoering ervan. We hebben een aantal zaken in dat geval niet meer in eigen hand. Maar als we het zelf doen, moeten we investeren in de logistiek. We maken nu de intellectuele oefening om te kijken welke piste we willen bewandelen. Die knoop zouden we binnen een paar weken kunnen doorhakken, maar de implementatie kan – afhankelijk van de keuze – daarna nog enige tijd op zich laten wachten.’
Er zijn ook plannen tot uitbreiding. Maar: allee n van de Club-formule in Wallonië. Je ziet geen potentie meer in Vlaanderen?
‘Er komen tien winkels bij van Club tot 2025. Die in Fléron is al open, die in Gembloux volgt eind deze
maand. Inclusief die twee zitten we daarmee op 42 winkels. Er zijn dus genoeg witte plekken in Wallonië. Ook de markt als geheel heeft een potentieel om te groeien. Maar in Vlaanderen is het netwerk met 140 winkels al zeer dicht. Iedere Vlaming heeft een Standaard Boekhandel op korte reisafstand. Openen we nog een winkel, dan zou die de omzet van een ander filiaal kannibaliseren. De groei zal organisch moeten zijn.’
En – opnieuw – uitbreiding naar Nederland?
‘Dat staat niet op de strategische agenda. Dus tot en met 2026 is dat zeker niet aan de orde.’
Is er wel groei mogelijk online?
‘We willen online vooral onze eigen identiteit zoeken. Het heeft geen zin om een gevecht der Titanen aan te gaan met Bol of Amazon. Wij schermen met andere wapens: onze 140 winkels. Pure players hebben zo’n netwerk niet. Dat maakt click & collect mogelijk. Dat gebeurt nu al veel: een aanzienlijk deel van onze klanten – ik noem geen percentage – kiest voor ophalen in de winkel. Als het boek op voorraad is, kunnen ze het bijvoorbeeld van werk onderweg naar huis binnen twee uur ophalen.
‘Uitbreiding naar Nederland is tot en met 2026 zeker niet aan de orde’
Zodra een boek besteld is, krijgt de winkel daarvan bericht, zodat ze het onmiddellijk klaar kunnen leggen. En als klanten eenmaal in de winkel zijn, koopt een vrij hoog percentage nog iets. Maar dat voordeel van click & collect kunnen we absoluut meer uitspelen. En trouwens: ook in de pure online verkoop zit groeipotentieel.’
Want?
‘Daar zijn de verbeteringen in de logistiek van belang. We zijn nu niet in staat om aankopen heel snel bij de klant te bezorgen. Dat moet beter. Tegelijkertijd starten we een studie naar de verwachtingen bij zowel onze klanten als niet-klanten. Rekening houdend met de kosten, sustainability en snelheid van online bestellingen, wat willen ze precies? Veel mensen hoeven een boek helemaal niet de volgende dag in huis te hebben. Omdat ze een cadeau bestellen voor een feestje over twee weken. Of vanwege het groeiende ecologisch bewustzijn.’
De omnichannelstrategie achter click & collect wordt ook versterkt door internetzuilen in de winkel?
‘Ja. Bij ons kun je alles bestellen – wat voor boek ook
in welke taal dan ook. Dat is een unique selling point van Standaard Boekhandel. Met de zuilen wordt dat nog makkelijker in de winkel. Dat project staat voor 2025 gepland. Op termijn wordt het online aanbod trouwens ook vergroot. Een ander project is beginnen met de verkoop van audioboeken. Dat staat op de strategische agenda, maar we hebben er nog geen concrete datum aan gekoppeld.’
Tot slot: in Nederland komt een kabinet dat de btw op boeken wil verhogen. Hebben de recente verkiezingen in Vlaanderen net zo’n grote impact op het boekenvak?
‘Inderdaad, de btw-verhoging. Dat zal veel impact hebben en de effecten zullen daarom ook bij ons te voelen zijn. Maar het is nog te vroeg om te zeggen wat er in Vlaanderen gaat gebeuren. Cultuur zat in de Vlaamse regering bij de N-VA. Minister Jan Jambon heeft de afgelopen jaren geld gestoken in initiatieven als Boektopia, de boekencheques en de Boon. De N-VA heeft de verkiezingen op Vlaams niveau gewonnen. Maar het is niet zeker dat Cultuur opnieuw bij deze partij terechtkomt. En dan nog: als de regering moet besparen, is het maar de vraag waarop dat gebeurt. Het is afwachten.’
Tekst Jeroen Kans
Ik heb voor de Groep Algemene Uitgevers een opleidingstraject opgezet om nieuwe vakgenoten in de algemene uitgeverij zich snel te laten thuisvoelen in deze wereld. Inmiddels heb ik vijf groepen begeleid van jonge mensen die carrière willen maken in de algemene uitgeverij. Jonge, gedreven mensen, allemaal met een passie voor boeken. Vaak weten ze al van jongs af aan dat ze van boeken en van lezen houden en dat ze daar hun werk van willen maken. Ze hebben hun studiekeuze daarop afgestemd en vaak een stage gevolgd bij een uitgeverij. Ze hebben nu die droombaan en het GAU Onboardingprogramma helpt ze die droom verder te verwezenlijken. Die droombaan heeft echter ook een keerzijde: het is een baan die veel van je vraagt. Het is in de uitgeverij heel normaal dat je ’s avonds of in het weekend aan het werk bent. Dat ene manuscript lezen waarop je de volgende dag een bod wilt uitbrengen, dat optreden bijwonen van die auteur die een paar dagen in Nederland is voor haar nieuwe boek. Veel werkzaamheden van uitgevers, redacteuren en promotiemedewerkers bij een algemene uitgeverij laten zich niet beperken tot de kantoortijden. En ondertussen gaat al het andere werk onverbiddelijk door, dus als je die extra uren allemaal zou compenseren, raak je daarmee weer achterop. En dus doe je er met liefde nog een schepje bovenop...
Het is voor jonge mensen lastig al die ballen in de lucht te houden, zeker als je er nog een hobby of een sociaal leven buiten het boekenvak op na wilt houden. En al helemaal als je een gezin wilt stichten. En het is niet iets waar je makkelijk over praat op het werk. Andere collega’s lijken er helemaal geen last van te hebben en jij wilt geen zeurpiet lijken en al helemaal niet je carrièrekansen riskeren.
Maar als je dan in het Onboardingprogramma een groep collega’s van verschillende uitgeverijen treft, dan blijk je opeens niet de enige te zijn die hiermee zit. Het is mij vanaf de start van het programma opgevallen, hoeveel er geworsteld wordt met de werkdruk en de balans tussen werk en privé. In het GAU Onboardingprogramma hebben we daarom vanaf het begin een training time management opgenomen waarin dit probleem geadresseerd wordt. Dan leer je dat je met een aantal simpele regels je werk beter kunt ordenen en dat je door af en toe nee te zeggen veel productiever kunt worden. De deelnemers blijken daar echt baat bij te hebben en ik zou zelf willen dat ik zo’n training in het begin van mijn carrière had gehad.
Is dan met zo’n cursus time management alles opgelost? Nee natuurlijk. Dat zou te simpel zijn en het suggereert ook dat het probleem alleen bij de medewerkers ligt. In veel uitgeverijen is de werkdruk echt (te) hoog en worden te veel boeken gemaakt met te weinig mensen. We zullen als uitgeefbranche oog moeten hebben voor de werkdruk, willen we aantrekkelijk blijven voor jonge mensen. Mensen zijn het belangrijkste kapitaal van een uitgeverij: wees er dus zuinig op!
Vincent Elzinga
Vincent Elzinga van de Kennemer Boekhandel in Haarlem maakte van zijn vakantie in de Verenigde Staten ook een boekhandelsreis. Hij deed veel inspiratie op voor zijn eigen winkel.
Afgelopen april en begin mei doorkruiste ik met mijn vriend gedurende zes weken met een camper het Diepe Zuiden van de Verenigde Staten. Van Orlando tot Memphis en van New Orleans tot Charleston, een ‘regio’ zo groot als Den Helder tot Parijs en Haarlem tot Warschau. Naast de gebruikelijke vakantiebehoeften als natuur, musea, ontspannen, boeken lezen
stond ook boekhandels bezoeken op mijn lijstje. In Nederland wandel ik geregeld bij collega’s binnen om te zien hoe zij de dingen aanpakken, maar in Amerika ben ik zelf weer echt klant met een boekenaanbod dat mij grotendeels onbekend is. Er vallen je in die rol dan toch weer andere dingen op. Wat heb ik opgestoken van de ongeveer twintig bezochte boek-
sippi): vier panden vol boeken aan een plein.
Vincent Elzinga voor de deur van E. Shaver Books in Savannah (Georgia).
handels en schrijvershuizen en kan ik dat in Kennemer Boekhandel gebruiken?
Regionaal
Amerikanen zijn in de overtreffende trap vriendelijk en uitnodigend. Hoe welgemeend het is – iets waar we in Nederland sterk aan hangen – boeit me niet; het is heerlijk om bij binnenkomst te horen te krijgen: ‘Hi, welcome! We’re glad to see you.’ Daar kunnen wij in Kennemer Boekhandel nog best een slag in maken. We groeten iedereen wel opgewekt, maar
we zijn ook geregeld verdiept in de computer. De open- en gesloten-bordjes aan de Amerikaanse winkeldeur met zo’n zelfde tekst gaven mij datzelfde vriendelijke, verwelkomende gevoel. Als buurtboekhandel krijgen wij expats over de vloer en in mindere mate dagjesmensen en toeristen. Na mijn terugkomst hebben we in de Engelse kasten het plankje regionale schrijvers weer heringevoerd dat tijdens corona was opgegaan in het grotere geheel. Waar in Nederland regionaal vooral de eigen provincie is, is in de VS een regio
veel en veel groter. In alle zeven staten waar wij kwamen stonden Eudora Welty (Jackson, Mississippi) en Peter Taylor (Memphis, Tennessee) op de plank regionaal. Het was ook niet alleen vanwege het regio-aspect dat deze twee in Nederland vrij onbekende Pulitzer Prize-winnaars daar overal op voorraad zijn: ze schrijven fantastisch. De les voor mij: onze regio is groter dan Kennemerland. Ook Ilja Leonard Pfeijffer en Gijs Wilbrink wonen voor Amerikanen in onze regio. Denk maar aan
ken. Een LHBTQI-plus-kast, een Banned Books-plank: op veel plekken in de VS moeten bepaalde rechten en vrijheden nog altijd meer bevochten worden dan in Haarlem/Bloemendaal/Overveen. Dat activistische geeft een bepaalde smoel aan de winkel en daarmee ook het gevoel: hier is het goed, hier hoor ik thuis. Wij merken het ook aan de reacties op de verhoging van de btw, bij Pim Lammers. Ook bieden Amerikaanse boekhandels vrijwel allemaal eigen merchandise aan: mokken, T-shirts, tassen. Iets om naar te kijken.
beetje gedateerd mag zijn qua interieur en dat we goed moeten nadenken bij vernieuwingen over hoe we de sfeer die we hebben, behouden.
de aloude grap: ‘Copenhagen? Isn’t that the capital of Holland?’ Flannery O’Connor (Milledgeville, Georgia) schreef ooit een prikkelend essay over ‘Southern Writers’, over hoezeer dat cliché eigenlijk niet opgaat. Ze zei ook: elke schrijver is ergens een regionale schrijver. En zo is het.
Activisme en humor
Nieuwe boeken en tweedehands door elkaar. Niet bij Barnes & Noble, maar veel indie boekwinkels mixen deze handel. Iedereen doet dat weer anders: de ene boekhandel houdt ze strikt gescheiden in verschillende ruimtes, de ander mixt ze op de planken. Sommige focussen alleen op eerste en gesigneerde drukken, bij een ander worden voor een paar dollar gelezen bouquetreeksen aangeboden. Het fijne eraan, vond ik, is dat daardoor het aanbod aan klassiekers zo groot is: titels die niet meer in druk zijn, kun je zo toch aanbieden. In Kennemer Boekhandel houden we erg van Schwob-titels, maar oorspronkelijk Nederlandstalige klassiekers komen er in ons taalgebied bekaaid vanaf. Een plank tweedehands eerste en gesig-
neerde drukken van Nederlandse schrijvers?
Ook met het oog op duurzaamheid kan tweedehands aanbieden zoals al verschillende Nederlandse collega’s doen, in een behoefte voorzien. Maar hoe? Wellicht de methode die Plantage Overtoom en Boekhandel Wijs tien jaar geleden ontwikkeld hebben?
Boekhandels lijken in Amerika activistischer en meer uitgespro -
Humor bij JHS
Books in Foley (Alabama):
‘Dudes who lost their shirts’ als genre-aanduiding en waarschuwing voor bezoekers.
Amerikanen zijn goed in met humor boodschappen overbrengen. ‘Warning: this store is full of books.’ ‘We’re fun to hold, soft to squeeze / But we’re still for sale, so be careful please.’ ‘Smile. You’re on camera.’ Of de genre-aanduiding bij de romance : ‘Dudes who lost their shirts’. In Kennemer Boekhandel kunnen we daar ook wel meer mee spelen.
Uitje
Amerikaanse lokale boekhandels zijn vaak rommeliger: door de tweedehandsboeken, de activistische posters en borden, de Perzische tapijten op de vloer. Persoonlijk vind ik het fijn dat een boekhandel er al lang zit en niet alles spiksplinternieuw is. Het sterkt me in mijn overtuiging dat Kennemer Boekhandel best een
Het valt me op hoeveel klanten er ontspannen zitten te lezen en het lijkt dat een boekhandel bezoeken in de VS ook veel meer een uitje is. Nu is voor menigeen de dichtstbijzijnde boekhandel een uur of langer rijden, dus als je gaat is het ook fijn om er meer tijd te spenderen. Lezende klanten hebben iets geruststellends en huiselijks – mits ze heel voorzichtig zijn. Nu hebben wij heel praktische stoelen bij onze leestafel staan, wellicht meer uitnodigende stoelen overwegen?
Of toch opengaan op zondag als klanten meer tijd hebben en graag relaxed rondkijken?
De populariteit van westerns verbaasde me. Hele series zijn op voorraad zowel in de Wallmart als in (tweedehands)boekwinkels. Worden ze gelezen door mannen?
Door vrouwen? Of beide? Geen idee. Ik las Never Let Them See You Bleed van William W. Johnstone & A.J. Johnstone uit de Tinhorn Western-serie en lekker was het wel. Een simpel en duidelijk mensbeeld, goed versus kwaad, met humor geschreven, man-vrouw-verhoudingen zijn anno nu en het heeft een goede afloop. Ideaal voor lange treinreizen, op het strand of als je even tot rust wilt komen. Leverbaar via Gardners.
Tot slot: welke boekhandels vonden wij het omrijden meer dan waard? Square Books in Oxford (Mississippi): vier verschillende panden vol boeken aan een plein. Violet Valley Bookstore in Water Valley (Mississippi): een out & proud gay & lesbian boekhandel in een heel klein plaatsje in een heel christelijk en conservatief gebied. Buxton Books in Charleston (Georgia): mooie winkel met een mooi assortiment. E. Shaver Books (Savannah, Georgia): kruip door sluip door, met een boekhandelskat.
Jesse Keff van Athenaeum Boekhandel (Amsterdam): Zelden heeft een roman me zo geraakt als dit Booker Prize-winnende boek van Paul Lynch. De geraffineerde manier waarop beschreven wordt hoe een samenleving in de greep komt van een totalitair regime blijft je lang bij. Een moeder moet haar gezin bij elkaar houden wanneer haar man als vakbondsleider wordt opgepakt vanwege zijn kritische houding tegenover de overheid. Haar kinderen verzetten zich tegen de nieuwe werkelijkheid en weigeren te erkennen dat ze voorzichtig moeten zijn. En haar dementerende vader wijst alle hulp af met het idee dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen. Als de dreiging van een burgeroorlog te groot wordt moet iedereen voor zichzelf bedenken: hoe ver ga ik om op te staan voor mijn geliefden? Het verhaal grijpt je vast en laat je niet meer los. Een overweldigende roman die hopelijk fictie blijft.
Inge Roos van kinderboekhandel In de wolken (Voorburg): In het jaar 2136 is de wereldorde door diverse klimaatrampen flink veranderd. Mensen worden beloond als ze duurzaam leven. Gewonde soldaten die uit de voortdurende oorlog terugkomen, worden ondergebracht bij boerenfamilies. De soldaat die bij het gezin van de 13-jarige Roosmarijn komt wonen, is verschrikkelijk. Liever zou ze hem ruilen voor Sam, de soldaat van de buren. Hij is aardig, zit boordevol verhalen en ziet haar écht staan. Maar Sam heeft veel geheimen. Uiteindelijk gebeurt er iets vreselijks en dat loopt uit op een nog groter drama. Een mooi coming of age verhaal vol verrassingen, in rijke taal geschreven. De auteur is er geweldig in geslaagd de setting van zijn verhaal kleur en geur te geven: sommige zaken in deze tijd doen ouderwets aan, tegelijkertijd heeft de technologie een vlucht genomen. De raad die in dit indrukwekkende boek door diverse personages wordt gegeven is wijs en doordacht en brengt lezers vanaf 12 jaar kracht en hoop.
LIED VAN DE PROFEET
PAUL LYNCH (PROMETHEUS,
€ 23,99)
EENBEEN
THIJS GOVERDE (PLOEGSMA, € 17,99)
Sandra de Jong van boekhandel Novita (Bennekom): Ik ga op (wandel)reis en neem mee… Het geluk van de wandelaar. In het begin had ik moeite om ‘erin’ te komen, vooral door het tempo van het verhaal. Pas toen ik mij aanpaste en de rust nam om te lezen, pakte het mij. Het handzame boekje past in je rugtas tijdens een wandeltocht. Het is van 1926 en mag dan al bijna een eeuw oud zijn, het is nog steeds interessant en vermakelijk. Zoals Graham reisde, reizen wij natuurlijk niet met onze lichtgewicht rugtassen en moderne snufjes. Hij neemt een koffiekan mee, papier om vuur mee te maken, boeken (voor het vuur?), een kussen en wat al niet. Zijn plunjezak lijkt een bodemloze knapzak. Desondanks vind ik het een inspirerend verhaal, dat mij enerzijds een inkijkje in het avontuur van het wandelen honderd jaar geleden geeft, maar ook laat weten en voelen dat wandelen nog steeds gewoon de ene voet voor de andere zetten is.
Niels Nijborg van boekhandel
Hoogstins (Amsterdam):
Fijne schrijver, Binet. Zijn vorige boek, Beschavingen was een What if-verhaal. De Inca’s veroveren het Spaanse koninkrijk in plaats van andersom. Boeiend, leesbaar, origineel. Net als dit nieuwe boek. Er wordt een kunstenaar gevonden, vermoord, in het Florence van 1557. Aan de hand van teruggevonden brieven ontspint zich de intrige. De briefschrijvers zijn niet allemaal betrouwbaar, we hebben het dus niet alleen over het perspectief in schilderijen. De waarheid blijft lang verborgen. Het boek dendert voort, ook doordat de meeste brieven vrij bondig zijn. Veel bekende namen passeren de revue. Natuurlijk verscheidene leden van de Medicifamilie en ook vele kunstenaars, onder wie de grote Cellini, misschien wel de grootste leugenaar van allemaal. Wederom levert Binet een lekker leesbare historische roman af, verteld op een zeer originele manier.
Christiaan van Minnen van INDEX Poetry Books (Leiden):
In de winkel komen vaak mensen met belangstelling voor poëzie maar zonder duidelijk idee wat te lezen. We raden ze vaak een bloemlezing aan. Daar zijn er vele van, thematische, algemene, hele rare zoals gevangenisgedichten, gedichten over schoonmoeders et cetera. Eén van de mooiste verzamelbundels is de al sinds 2003 gestaag uitdijende reeks Het Liegend Konijn, met telkens van zo’n dertig dichters werk dat nog niet elders is gepubliceerd. Het noemt zich een tijdschrift maar verschijnt tweemaal per jaar in boekvorm en biedt de persoonlijke selectie van de Vlaamse dichter en criticus Jozef Deleu. Hij heeft een subliem oog voor jong talent en oud meesterschap in ons taalgebied. Veel bekende dichters debuteerden in HLK of ontvingen de aan het tijdschrift verbonden debutantenprijs. Het boek-tijdschrift (‘boekblad’ kan natuurlijk niet) presenteert de dichters met minimale introductie, bevat geen inleiding of verantwoording en laat zo alle oordeelsvorming aan de lezer. Een reeks om te koesteren en te verzamelen.
Mik Vaes van boekhandel
Savannah Bay (Utrecht):
Ik moest dit boek lezen, zo vaak komt het niet voor dat ik als non-binair persoon gerepresenteerd word. Maar ik bleek niet de doelgroep. Dat zijn juist diegenen die niet dezelfde ervaringen hebben, niet de gevoelens van vervreemding, onbehagen, twijfel en onzekerheid kennen van het je niet thuis voelen in een lichaam en een maatschappij die binair ingericht is. Dat de wereld in werkelijkheid niet zo is toont Rense aan met veel voorbeelden uit de mensenwereld en de natuur. Er zijn zoveel grijstinten en kleuren buiten dit binaire wereldbeeld. Rense neemt ook stelling. Tegen de haat en voor zachtheid. Een persoonlijk verslag van een leven waarin de auteur gezien en behandeld werd als vrouw, maar het is zoveel breder dan dat. Rense heeft zich verdiept en weet die kennis op een plezierige manier te verweven met het persoonlijke. Het is belangrijk en moedig dat mensen zich uitspreken. Ook, en misschien wel vooral, als je een bekend persoon bent.
PERSPECTIEVEN
LAURENT BINET
21,00)
(MEULENHOFF, € 24,99)
v
Vakbeurs voor ondernemende retailers in de segmenten Speelgoed, Stationery, Gifts, Wenskaarten, Spellen, Puzzels, Boeken, Baby- en Kinderproducten, Convenience Producten, Services en nog veel meer...
Registreer je nu alvast gratis als bezoeker via spotonretail.nl
zondag 15 t/m dinsdag 17 september
van 10.00 – 17.00 uur
Autotron Rosmalen
Graafsebaan 133
5248 NL Rosmalen
HET LIEGEND KONIJN 2024/1
JOZEF DELEU (redactie) (PELCKMANS, € 24,50)
EEN ZEE VAN RUIMTE
LARA BILLIE RENSE
(ATLAS CONTACT, € 22,99)
georganiseerd door
Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend
nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank. Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief. Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95 . Stopt automatisch.
