Vakblad voor het boekenvak
40 jaar
De Vier Windstreken Groot geworden door klein te blijven
Seminar KVB Boekwerk De kunst van het ‘prompten’
High-Tech Offset volgens
Veldhuis Media
We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten. Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.
Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.
Gerben de Bruijn (Post Scriptum, Schiedam): ‘Ik ben geen boekhandelaar geworden om non-books te verkopen’
Boekblad is hét vakblad voor de boekenbranche. Het tijdschrift verschijnt zes keer per jaar, waarvan één keer in combinatie met Boekenpost. Het laatste nieuws is te volgen via Boekblad.nl en de digitale nieuwsbrief. Boekblad is een uitgave van Stip Media, Alkmaar.
Uitgever Vincent van de Vrede.
Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Bart Janssen (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).
E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.
Medewerkers aan dit nummer Roelke Aalderink, Sjoerd Agterhof, Janny Beima, Suzanne Bergman, Klaas de Boer, Maarten Dessing, Monique Eskens, Anthoni Fierloos, Nelleke Geel, Geraldine te Gussinklo, Bart Janssen, Arno Koek, Wim Krings, Marieke Lip, Peter Stadhouders, Maartje Swillen, Willy Wouters.
Foto omslag Chris van Houts.
Advertenties Vincent van de Vrede T 072-5314978 E Vincent@stipmedia.nl Vormgeving Jan Scholtus.
Druk Veldhuis Media, Meppel.
Tussen de boeken, maar vooral tussen de mensen Maartje Swillen publiceert boek over ontmoetingen in haar boekhandel
Copyright 2024 Overname van artikelen is alleen toegestaan na overleg met de uitgever en met bronvermelding. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Meer informatie: Reprorecht.nl.
06 Vooraf AI of schrijver?
08 Over het nieuws Marieke Lip, Wim Krings, Nelleke Geel
26 KVB Boekwerk Seminar ‘Ga vanavond nog aan de slag met Generatieve AI’
34 Column Peter Stadhouders (Mediafederatie): Werk aan de winkel
36 Boekverkoper schrijft Arno Koek (Boekhandel Blokker, Heemstede): Oud of Nieuw
Jubileum 1 De Vier Windstreken bestaat 40 jaar
37 Boekverkopers lezen Recensies
Jubileum 2
Maarten Dessing, 25 jaar boekenvakjournalistiek 30
Abonnementen
Boekblad Compleet Online + magazine (print) € 179 (eerste jaar), daarna € 269. ZZP-ers € 108 (eerste jaar), daarna € 148.
Boekblad Online Online + magazine (digitaal) € 119 (eerste jaar), daarna € 209. ZZP-ers € 86.
Proefabonnement Online + magazine (digitaal) € 29,95 (Stopt na zes maanden).
Alle prijzen zijn exclusief btw. Meer informatie: www. boekblad.nl/abonneren
Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te
worden doorgegeven aan onze klantenservice.
Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice. Klantenservice Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T 072-5314978 (ma t/m do 13-16 uur) E administratie@stipmedia.nl www.boekblad.nl
Als u Arjen Lubachs Avondshow hebt gevolgd, zult u mogelijk ook uitgedaagd zijn door de rubriek ‘AI of Kamerlid’. Ik heb diverse malen verkeerd gegokt en door de computer gegenereerde portretten aangezien voor een van de vele nieuwe, nog onbekende, leden van de Tweede Kamer. Artificiële intelligentie (AI) is zo ver gevorderd dat de resultaten steeds moeilijker van echt zijn te onderscheiden. Al zou in dit specifieke geval een cynicus kunnen aanvoeren dat het vooral illustreert hoe ver politici inmiddels afstaan van de realiteit.
AI raakt steeds verder ingeburgerd en het was dan ook niet gek dat het seminar van KVB Boekwerk in het teken stond van de mogelijkheden en kansen die het biedt. Het is een hot item in het vak en in diverse artikelen in dit nummer komt AI dan ook aan de orde. Allereerst natuurlijk in het verslag van het seminar, waar de sprekers lieten zien wat er allemaal al kan (en wat de beperkingen nog zijn). Scepsis zien we bij uitgever Bob Markus in het artikel over ‘zijn’ jubilerende De Vier Windstreken, die de ‘aanschafinformaties’ die bij NBD Biblion tegenwoordig uit de computer rollen (Ai’s door AI) een verarming vindt: ‘recensies zonder emoties’. Dat het vak er echt wat mee moet, kennisoverdracht noodzakelijk is en regelgeving op komst, noemt Peter Stadhouders in zijn bijdrage als speerpunt voor de Mediafederatie. En onze eigen Maarten Dessing, die we in het zonnetje zetten omdat hij 25 jaar actief is als ‘boekenvakwatcher’, ziet een literaire wereld voor zich waarin producten van ‘menselijke uniciteit en creativiteit’ en ‘AI-formulewerk’ naast elkaar bestaan.
De toekomst is altijd dichterbij dan je denkt (de belangrijkste Japanse literatuurprijs ging onlangs naar een roman die volgens de auteur voor 5 procent letterlijk afkomstig was van ChatGPT), dus we moeten voorbereid zijn op een gokspelletje ‘AI of Schrijver’. Proef op de som: is dit voorwoord geschreven met behulp van AI of komt het uit het toetsenbord van:
Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Vincent@stipmedia.nl
Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten van Boekblad.nl.
MARIEKE LIP
Assistent-bedrijfsleider bij !pet boekverkopers in Hoogeveen. Schreef op Bibliotheekblad.nl over de verkoop in de eindejaarsperiode en de stand van zaken bij !pet.
Assortimentsboekhandels
kopen veel klassiekers in
Toen ik deze kop las herkende ik onze boekhandel daar niet in.
Maar bij verder lezen bleek een titel al als een klassieker te worden aangemerkt als deze ouder is dan vijf jaar. Dat verandert de zaak. Hoe groot het percentage ‘klassiekers’ bij ons is, weet ik niet. Maar dat er ook bij ons veel ‘klassiekers’ op de plank staan is duidelijk. Van met name series houden wij ‘klassiekers’ op voorraad. Dit geldt bijvoorbeeld voor de romans van Lucinda Riley.
Maar ook voor de spannende boeken van M.J. Arlidge, Linda van Rijn en Suzanne Vermeer. Het grootste percentage klassiekers is bij ons bij de kinderboeken te vinden.
Series als Het leven van een loser, Dagboek van een muts , De waanzinnige boomhut blijven het goed doen. En ook bij de prentenboeken zijn veel ‘klassiekers’ te vinden.
Libris Blz. vraagt uitgevers catalogi te uploaden Het einde van de papieren aanbiedingscatalogi is weer een stap dichterbij. Mijn eerste reactie was: ‘jammer’. Ik geniet
er altijd van om meteen door de aanbiedingscatalogi te bladeren zodra ze binnenkomen. Even snel een opmerking erbij zetten en de te bestellen aantallen. Maar na de beurzen doe ik eigenlijk niets meer met deze catalogi en gaan ze bij het oud papier. Zonde natuurlijk. Een enorme papierverspilling. Het overstappen naar digitale catalogi zal een aanzienlijke kostenbesparing voor uitgeverijen opleveren. Dus daarom is het denk ik goed om die overstap te maken. Ook bij de digitale catalogi zijn er mogelijkheden om opmerkingen te plaatsen. Het zal wel wennen zijn, maar uiteindelijk zal dat ook weer als normaal aanvoelen.
Pieter Koolwijk en Noëlle Smit auteurs Kinderboekenweek 2024
Ik ben blij met Pieter Koolwijk als auteur van het Kinderboekenweekgeschenk. Ik denk dat dit de verkoop van zijn boeken bij ons in de winkel echt een boost kan geven. Een soortgelijk effect hebben we vorig jaar gezien bij de boeken van Sanne Rooseboom. Wij merken dat de vraag naar het Prentenboek voor de Kinderboekenweek steeds groter wordt. Met Noëlle Smit als maker verwacht ik zeker dat deze trend bij ons doorzet. Haar Aan zee staat dit jaar ook in de prentenboeken Top 10 van de Nationale Voorleesdagen. Met het thema ‘Lekker eigenwijs!’ en deze auteurs gaat het vast een leuke Kinderboekenweek worden!
WIM KRINGS
Eigenaar van boekhandel Krings in Sittard. Op 20 december blikte hij op Boekblad.nl terug op het afgelopen jaar.
Boekenmarkt vorig jaar licht gegroeid
Qua afzet 0,1 procent en de omzet met 3,2 procent . Dat lijkt natuurlijk mooi. Zeker als je het vergelijkt met de landen om ons heen, waar vooral achteruitgang is. Helaas is mijn omzet iets minder hard gestegen maar uiteraard doen we er alles aan om de schade te beperken. Een opvallend cijfer is dat kinderboeken vrijwel gelijk blijven. Dat is mooi, maar scholen hebben nogal wat geld gekregen van de overheid. De zogeheten NPO-gelden, waarmee ze onder andere leesachterstanden kunnen verkleinen/wegwerken. Belangrijke vraag in deze is: komt het door de levering aan scholen dat er slechts 0,1 procent achteruitgang is bij de kinderboeken? Dan moeten we ons echt grote zorgen maken voor de toekomst, want dat betekent dat de verkoop van kinderboeken aan particulieren flink is teruggelopen. Dat wordt zeker problematisch als de overheid stopt met extra geld geven!
Lonen boekhandel stijgen met 6,5 procent Natuurlijk moesten de lonen ook in de boekhandel stijgen ter compensatie van de gestegen kosten
van levensonderhoud. Ik gun dat ook iedere werknemer. Het blijft echter wel vreemd dat dit, zoals het er nu uitziet, volledig op de werkgevers wordt afgewenteld. Ik zie namelijk geen compensatie in de zin dat belastingen lager zijn geworden. Dat zie ik natuurlijk ook pas als ik de rekening van de loonheffing en pensioenafdracht van januari krijg. Toch ben ik er niet gerust op. Niet alleen marges staan onder druk, maar ook alle andere kosten zijn voor de boekhandel gestegen. Daarbij komt er waarschijnlijk een kabinet waar ik voor vrees. Ik zie het toch wel somber in voor de vaste boekenprijs. Lezen is een algemeen belang en zeker geen exclusief ‘links gedachtegoed’!
Libris Blz. vraagt uitgevers catalogi te uploaden Dat lijkt mooi, maar is het dat ook? Vanaf de zomeraanbieding alleen nog maar digitale catalogi. Niet omdat ik wil vasthouden aan het verleden, maar om een andere reden ben ik geen voorstander. Manfred Spitzer schreef ooit het boek Digitale dementie . Als je van het scherm leest en werkt onthou je zaken veel slechter dan wanneer je van papier leest. Ik geef het je te doen: 170 titels vanaf het scherm bekijken en beoordelen! Dat is dan van één uitgever. Snappen doe ik het wel. Het is duur om te maken en te versturen, maar ik bewaar de catalogi minstens tot de volgende beurs om iets op te zoeken. Het verbaast me dat de vraag vanuit een boekhandelsketen is gekomen. Is dit het begin van het einde van de beurzen? Een volgende stap is misschien wel dat uitgevers zich gaan afvragen of er nog wel een buitendienst nodig is. Dat zou echt een ramp zijn. Ik moet denken aan de woorden van J.C. Bloem: iedere
verbetering is een verslechtering ondanks dat het een verbetering is…
NELLEKE GEEL
Mede-eigenaar van Meridiaan
Uitgevers. Op 22 december blikte zij op Boekblad.nl terug op het afgelopen jaar.
Leesvaardigheid Nederlandse scholieren opnieuw gedaald Het akeligste nieuws: dat vierjaarlijkse PISA-onderzoek en de uitkomsten ervan: pakweg een derde van de 15-jarige scholieren zit op niveau 1 waar minimaal 2 nodig is om te kunnen functioneren in de maatschappij. Doe ik er zelf iets mee of tegen? Nee, Meridiaan Uitgevers bedient heel andere groepen lezers, maar het bericht blijft wel akelig lang als een soort schrikbeeld in mijn hoofd rondspoken, ook omdat het verbijsterend is dat dit gebeurt in een land met van oudsher zoveel goede kinder- en jeugdboekenauteurs. Toch stuit ik hier en daar op hoopgevende berichten over nieuwe en/of eigenzinnige benaderingen, dus eigenlijk is dit een shout-out naar alle Gerlien van Dalens van deze wereld die het leesarme tij proberen te keren, tegen de klippen op. Hulde, telkens weer!
Duitse boekenmarkt gekrompen
Achter de bloedeloze percentages van het Börsenverein-artikel gaat een wereld schuil. Als ‘woord van het jaar’ werd in Duitsland Krisenmodus (crisismodus) gekozen als nr. 1, de favoriet op nr. 3 was leseunfähig (niet in staat om te lezen). Over de afgelopen tien jaar zijn er niet eerder zó weinig
gedrukte boeken verkocht in de Duitstalige landen als in november 2023 volgens Buchreport . Het is verstandig de ontwikkelingen in Duitsland goed in de gaten te houden, want 1) het is een buurland, 2) de Duitstalige markt is nu eenmaal enorm en voor Nederlandse auteurs vaak de eerste taal waarin hun boek in vertaling uitkomt, dus als de boel daar fors gaat schuiven, gaan we dat zeker merken. Tip over de (literaire) stand van het land: Granta nr. 165 is volledig aan Duitsland gewijd.
VPRO Boeken komt terug in nieuwe opzet Het allerleukste nieuws is dat de VPRO doorgaat waar ze waren gebleven, maar dan anders, met hun boekenprogramma! Bij (langer) gebrek aan dergelijke programma’s wórden literatuur en schrijvers ook steeds vreemdere eenden in de bijt van de NPO, dus het is geweldig nieuws dat er naast Eus’ Boekenclub nog een boekenprogramma is. De twee bijten elkaar niet want op andere leest geschoeid. Wishful thinking om te denken dat de 15-jarigen uit het PISA-onderzoek ernaar zullen kijken, maar wie weet hun ouders wel en wie weet blijven ze toch een keertje hangen en zegt een auteur nét op dat moment iets wat hun aandacht vangt of vraagt IJzermans nét iets dat hun nieuwsgierigheid opwekt. Is dat niet hoe het werkt vaak? Kortom: ook een shout-out naar de VPRO!
1978 Geboren te Schiedam
1996-2002 Nederlandse Taalen Letterkunde, Universiteit Leiden
2004-heden Boekhandel Post Scriptum, Schiedam
2019-heden Eigenaar Post Scriptum
Gerben de Bruijn (Post Scriptum, Schiedam):
Gerben de Bruijn heeft het tij mee. Sinds hij met zijn vrouw Marijke Post Scriptum in Schiedam overnam, gaat het alleen maar beter met de winkel. De opdracht is nu die lijn, ondanks druk op de marges, voort te zetten. Ook zijn jurylidmaatschap van de Boekenbon Literatuurprijs kan daaraan bijdragen: ‘Ik hoop dat Post Scriptum door mijn plek in de jury iets meer top of mind is bij uitgeverijen als ze schrijverstournees organiseren.’
Deze maand zit Gerben de Bruijn twintig jaar in het vak. Al die tijd werkte hij op dezelfde plek: boekhandel Post Scriptum in Schiedam-Noord. Een advertentie voor een boekverkoper in het lokale dagblad trok zijn aandacht. Dat wilde hij weleens proberen toen het hem na zijn studie niet lukte bij een uitgeverij aan de slag te gaan. En nu heeft hij alweer zijn eerste lustrum volgemaakt als eigenaar, nadat hij samen met Marijke op 1 januari 2019 de winkel overnam van Ruud en Anja Aret. Sinds een jaar is de winkel in winkelcentrum Spaland zelfs in omvang bijna verdubbeld: van 150 naar 240 vierkante meter.
Genoeg gelegenheid om feesten te organiseren op de winkelvloer dus. Vijf jaar eigenaarschap heeft hij echter niet gevierd. Dat wil zeggen: híj deed er op Nieuwjaarsdag niets aan – ‘je bent op zo’n dag blij dat je kerst net achter de rug hebt’. Zijn collega’s wel. Die hadden een fotoboek gemaakt met daarin de hoogtepunten van de afgelopen jaren. De Bruijn plaatste een filmpje op de socials waarmee je met hem door de inhoud kunt bladeren. De volgers werden zo toch even herinnerd aan het bestaan van de winkel. ‘Natuurlijk moet je alles aangrijpen om te vieren. Maar van zulke momenten zijn er genoeg. In juni vieren we altijd de verjaardag van Post Scriptum – 23 jaar dit jaar’ [al bestond de winkel daarvoor al onder een
andere naam, red.]. En dan heb je nog al die feesten van het boekenvak: van Nationale Voorleesdagen tot Kinderboekenweek. Soms denk je dan weleens: nu is het even mooi geweest. En Marijke en ik kijken ook vooral vooruit. Toen we op oudejaarsdag in de auto zaten en terugblikten op de rollercoaster van 2023, spraken we al snel weer over de nieuwe plannen die we konden maken. We zitten nu op een golf waar we niet vanaf willen vallen. We willen doorsurfen.’
Hoe waren de afgelopen vijf jaar?
‘Als ik van tevoren had geweten wat er allemaal op ons af zou komen, had ik misschien twee keer nage -
dacht voor ik de winkel overnam: corona, inflatie, oorlog. En toch waren het vijf fantastische jaren, waarin de winkel – die al goed presteerde – het alleen maar beter is gaan doen.’
Waarom?
‘Door corona is de bewustwording onder klanten groot dat lokale boekhandels belangrijk zijn voor de omgeving. Dankzij de pandemie en een nieuwe site zijn de online bestellingen ontploft. Al moeten we nog steeds vaak uitleggen dat online bestellingen echt ten goede komen aan ons, de omzet is structureel hoger dan ervoor. Tien keer zo hoog, misschien wel honderd keer, echt enorm. Ook speelt mee dat Pontier in Vlaardingen en Het Keizerrijk in Maassluis zijn verdwenen. Vooral uit Vlaardingen, waar alleen een Bruna en sinds kort een Primera zit, weten steeds meer mensen ons te vinden. En we doen natuurlijk zelf een aantal dingen goed.’
‘ WE ZITTEN NU OP EEN GOLF WAAR WE NIET VANAF WILLEN VALLEN. WE WILLEN DOORSURFEN’
Welke dingen?
‘Hoe wij willen dat de klant zich voelt. We proberen altijd zo behulpzaam mogelijk met de klant mee te denken, ook als dat tegen ons commercieel belang ingaat. Uiteindelijk betaalt dat zich uit. Ook proberen we altijd mogelijkheden te zien. Bij alles wat zich voordoet denken we: Hoe kunnen we daar gebruik van maken?’
Een Vlaamse journalist schreef onlangs in een reportage over boekhandel Boekarest verbaasd: ‘hier raadt men soms boeken af’. Maar dat doen toch alle goede boekverkopers?
‘Hopelijk wel. Ik zie hier in het winkelcentrum collega’s van wie ik soms denk: dat zou ik qua klantvriendelijkheid anders doen. Maar in het boekenvak – of beter gezegd: in de boekhandel – werken ontzettend veel aardige mensen die zich ook aardig opstellen naar hun klanten. Ondanks de noodzaak van een commerciële instelling, die iedereen óók heeft, omdat het er uiteindelijk om gaat wat je onderaan de streep overhoudt. Zeker in een winkel als deze is het makkelijk aardig te zijn. Wij hebben een buurtfunctie, dus 95 procent van de klanten is hier eerder geweest. Zo’n 90 procent ken je, vaak zelfs bij naam. Dat is anders in een grote stad, waar misschien 75 procent van de klanten dagjesmensen zijn.’
Kan het zijn dat juist onaardige boekhandelaren moesten stoppen in de jaren dat internet een marktaandeel van bijna 50 procent veroverde?
‘Dat kan. Maar het hangt van de situatie af. Als je op een goede locatie zit, zonder al te veel concurrentie, maakt het misschien niet uit als je een hork bent. En aardige boekverkopers kunnen ook te maken hebben met ongelukkige omstandigheden, zoals een straat die twee jaar openligt. Of andere noodzakelijke eigenschappen missen, zoals het nemen van initiatief. Je moet niet alleen de mogelijkheden zien, maar er elke keer iets mee dóén.’
‘ IN DE BOEKHANDEL WERKEN ONTZETTEND VEEL AARDIGE MENSEN DIE ZICH OOK AARDIG OPSTELLEN NAAR HUN KLANTEN’
Op welke mogelijkheid ben je trots dat je erop hebt ingespeeld?
‘Een actie voor KWF, al in ons eerste jaar. Een goede klant deed mee aan Alpe d’HuZes. Daar wilden we op inspelen. Uiteindelijk werd dat een groot festijn met een loterij waar veel winkeliers hier iets voor inbrachten, dat een paar duizend euro heeft opgebracht. Dat vond ik heel mooi.’
En sindsdien ben je alleen maar doorgegaan met organiseren.
‘Ja, de grootste namen komen naar Schiedam. Vorig jaar alleen al Ilja Leonard Pfeijffer, Tommy Wieringa, Adriaan van Dis. Raoul de Jong tijdens de Boekenweek. Bij de overname zei ik dat ik nog meer wilde organiseren dan Ruud en Anja. Dat lukt aardig. Als ik na afloop van een evenement het publiek vertel wat er
nog meer is de komende weken, ben ik soms minúten aan het woord. En waar ik de tijd en energie vandaan haal? Ach, niet alles kost evenveel tijd. Een interview moet je voorbereiden, maar bij een presentatie hoef je niet veel meer te doen dan de microfoon klaarzetten.’
Naar verluidt is er sinds corona minder belangstelling voor evenementen.
‘Dat valt bij ons mee. Natuurlijk is de opkomst soms lager dan gedacht. Maar ik doe ook veel omdat ik het zelf leuk vind. En als het bezoekersaantal lager is dan begroot denk ik: een avondje naar het theater kost me óók geld.’
Welke kansen heb je nog meer gepakt?
‘Dat we hebben uitgebreid toen de kaaswinkel hiernaast verhuisde. Dat moet je toch maar doen en kunnen. Of dat we onze doelgroepen verbreden. Marijke leest veel feelgood . Daar hebben we meer van neergezet en avonden rondom georganiseerd – high wines , met bezoek van een schrijver. Vervolgens zie je de verkoop daarvan daadwerkelijk groeien.’
De verbouwing heb je ook aangegrepen om, zoals meer boekverkopers, het assortiment non-books te vergroten.
‘We hadden drie mogelijkheden. Meer boeken? Met ons afzetgebied zal dat niet veel extra verkoop opleveren. Een koffiehoek? Dat vereiste nóg een flinke investering. Of non-books? Dat bood wel nieuwe verkoopkansen, zonder die extra investering. En dat is gebleken. Pennetjes, spelletjes, knutseldingen, cadeau-artikelen: vanaf het eerste moment is dat gaan lopen. Dankzij Libris Blz., die bijna twee jaar geleden Marcel Mulder hebben aangenomen als inkoper nonbooks, weten we onze weg daarin te vinden. Ik heb ook mijn licht opgedaan bij collega’s, zoals Joris Koek van Veenerick, die tegelijk verbouwde. Over aardige boekverkopers gesproken: er is gelukkig veel collegialiteit in dit vak.’
Vind je het wel leuk non-books in te kopen en te verkopen?
‘Ik ben natuurlijk geen boekhandelaar geworden om non-books te verkopen. En toch: ja. Het zorgt voor nieuwe klanten, die hopelijk – in de loop van de komende jaren – ook boeken gaan kopen. Het zorgt ook voor sfeer. Voor een levendige uitstraling van de winkel: je kunt het leuk combineren met titels op de boekentafels. Je moet er niet moeilijk over doen, non-books horen er tegenwoordig gewoon bij. Als je andere producten moet voeren om te overleven, dan liever spellen en cadeau-artikelen dan tabak. En het bestellen is vooral Marijkes pakkie-an.’
Gaat het ten koste van boeken?
‘Integendeel. Het assortiment boeken is na de verbouwing óók uitgebreid. En we kunnen alles beter pre -
‘ALS JE ANDERE PRODUCTEN MOET VOEREN OM TE OVERLEVEN, DAN LIEVER SPELLEN EN CADEAU-ARTIKELEN DAN TABAK’
senteren. Lifestyle en psychologie, dat was weggemoffeld in de kasten, ligt nu bijvoorbeeld op tafels. Met als gevolg dat de grootste plus vorig jaar, gerekend in absolute aantallen, in boeken zat.’
Maar al die extra besteladressen en leveranciers! ‘Ach. Dat geeft niet. Het loopt parallel met Tielbeke als vervoerder van CB. Dan denk je ook weleens: waar blijft mijn pakje? Bij boeken zit er alleen een klant op te wachten. Al die andere producten zijn geen klantbestellingen, dan maakt het minder uit als iets toch twee dagen later komt. Ik wil in ieder geval niet CB
oproepen om meer non-books te leveren nu steeds meer boekhandels die voeren. Voor je het weet krijg je voor al die, soms best kleine en goedkope producten, een extra regel op je vervoersfactuur. Dan worden non-books te duur.’
Heb je ook het assortiment kunnen vergroten van het genre dat traditioneel relatief sterk vertegenwoordigd is in deze winkel, maar waar het landelijk al jaren slecht mee gaat: literatuur? ‘De verkoop van literatuur is een grote zorg. Maar bij ons gaat het goed. Door de uitbreiding en groei van de winkel stuit ik bij de inkoop zelden op een schrijver van wie ik nog een stapel onverkochte boeken heb staan. Maar ik spreek ook collega’s en schrijvers, ik weet hoe erg het overal is. Ik moet er niet aan denken dat we teruggaan naar een mecenassysteem dat auteurs alleen kunnen schrijven als ze van allerlei kanten geld toegestopt krijgen. Hopelijk kan de trend worden gekeerd. Maar het is lastig te bedenken hoe. En hoe ik daar aan bij kan dragen, anders dan boeken neer te blijven leggen en schrijvers te blijven uitnodigen. Of advies te geven aan scholen.’
Bijvoorbeeld door geen Engels te verkopen, maar voluit het Nederlandstalige boek te promoten?
‘Engels is bij ons niet zo belangrijk als voor sommige andere winkels. Als het 5 procent van de omzet is, is het veel – een stuk minder dan de percentages bij winkels in sommige steden. Ik heb drie kasten staan, samengesteld in samenspraak met Van Ditmar. De focus ligt op young adult en fantasy, ja. Dat trekt ook bij mij een nieuwe doelgroep uit de buurt. En als mensen per se Engels willen lezen, ga ik ze natuurlijk niet zeggen dat ze iets Nederlands moeten proberen. Ik hoop wel dat al die organisaties die zich met leesplezier bezighouden – van docenten tot boekverkopers – blijven zeggen: “Jij dacht dat er niets leuks in het Nederlands is? Wel, jij houdt dus van dit of dat boek, probeer eens enzovoorts.” En dat we dan over tien jaar kunnen zeggen: 2024 was het keerpunt.’
Had je in plaats van hier uit te breiden ook willen verhuizen naar het historische centrum van Schiedam?
‘Daar zit het Schiedams Boekhuys al. En van daar zit je ook zo in Donner in hartje Rotterdam. Daar hoef ik niet mee te concurreren.’
Ik bedoel: consumenten vinden daar eerder de beleving die ze naar verondersteld wordt zoeken dan in zo’n decentraal winkelcentrum uit de jaren tachtig. ‘Zulke trends zijn altijd relatief. Misschien waren wij op een andere plek harder gegroeid, ja. Maar feit blijft dat wij groeien. Mensen komen hier nog altijd graag. Het is een fijn winkelcentrum, omdat er veel zit: twee supermarkten, een goede drogist, een sportzaak,
noem maar op. Een aantal winkels ook, zoals de onze, waar de eigenaar zélf in de zaak staat, met hart voor zijn klanten. Dat wordt gewaardeerd. De klanten in deze buurt, waar voor Schiedamse begrippen geld te besteden is, gaan ook weleens een dagje naar Rotterdam, maar als ze een boek bij Donner hebben gezien, vragen ze hier of wij het hebben of willen bestellen. We hebben die gunfactor. Waarom zouden we dan ontevreden met de locatie zijn?’
Begint winkelcentrum Spaland niet een beetje te verouderen?
‘Er is geen leegstand, laat ik dat vooropstellen. Nooit geweest ook. Maar inderdaad: al zolang ik hier werk, is sprake van uitbreiding of verbouwing van het veertig jaar oude winkelcentrum. Ik heb zeker al tien plannen voorbij zien komen. Maar dit winkelcentrum heeft een heel apart probleem. Spaland heeft 35 verschillende eigenaren: van grote vastgoedpartijen tot individuele weduwen. Ik heb zelf sinds de uitbreiding ook te maken met twee verschillende eigenaren. Zie al die partijen met al die verschillende belangen maar eens op één lijn te krijgen. Ik weet: deze situatie kan niet blijven duren. Maar ja.’
Is de groei van Post Scriptum genoeg voor de kostenexplosie van de afgelopen anderhalf jaar?
‘Natuurlijk zijn de kosten gestegen. Vorig jaar had ik voor het eerst een huurverhoging. De verbouwing kostte natuurlijk ook geld. Dit jaar stijgen de personeelskosten flink. Maar door de groei, nog beter dan gehoopt, maak ik me geen zorgen. Het is terecht ook dat mijn collega’s meer krijgen. Dat verdienen ze.’
Zelf ben je van jongste bediende gegroeid naar eigenaar. Geeft dat een verplichting om nu te investeren in je medewerkers?
‘Op zich wel. Het is natuurlijk altijd de afweging: tot hoever ga je dan? En het hangt van de situatie af wat je je mensen biedt. Ik heb zelf nog 25 jaar voor ik met pensioen ga. Mijn collega’s zijn al wat ouder. Van beide kanten is dus weinig behoefte om te investeren in een traject dat ik zelf heb gevolgd. Bij mijn sollicitatiegesprek werd de mogelijkheid om ooit de winkel over te nemen al besproken. Ja, dan wil je wel de Boekondernemer van de Toekomst-cursus volgen.’
Heb je eigenlijk vanaf dat sollicitatiegesprek Post Scriptum willen overnemen?
‘Ik vond het werk al snel ontzettend leuk. Toch heb ik veel getwijfeld. In de jaren nul hoorde ik ook de verhalen van goeroes. Volgens hen zouden er in de toekomst alleen high brow -winkels in grote centra en inloopzaken à la Primera overblijven. Winkels met een buurtfunctie en een gemengd aanbod voor een heel breed publiek, met in ons geval relatief veel literatuur, zouden verdwijnen. Ik was jong, dus ik dacht: die mensen hebben er verstand van. Dat bleek eh... niet helemaal het geval te zijn. Polare is verdwenen, Audax heeft het moeilijk en juist zelfstandige winkels als
‘ DE VERKOOPPOTENTIE KOMT NÓÓIT TER SPRAKE TIJDENS HET JURYBERAAD’
deze bloeien. Kijk maar naar al die filialen van Polare die als zelfstandige winkel zijn doorgegaan.’
Je hebt in jury’s gezeten, van de Hebban Debuutprijs en – dit jaar voor de tweede keer – de Boekenbon Literatuurprijs. Waarom?
‘En vergeet de Piet Paaltjensprijs niet! Ha ha. Dat is een Schiedamse prijs voor amateurs, maar daar heb ik dus ook in de jury gezeten. Ik vind het jureren leuk om te doen. Het is eervol. En goed voor de winkel.’
Want het stuwt de omzet omhoog?
‘Daar gaat het niet om. Je leest boeken die je anders misschien niet snel zou oppakken. Je kunt daardoor breder adviseren. Je komt ook op allerlei ideeën waar je later iets mee kunt. En de uitstraling naar de klanten: dit is een winkel waar je over literatuur kunt
praten. Ik ben misschien te bescheiden om er mezelf echt mee op de borst te slaan, maar ik laat het weleens vallen in de nieuwsbrief of op Facebook. Het helpt ook bij het organiseren van evenementen. Ik hoop dat Post Scriptum door mijn plek in de jury van de Boekenbonprijs iets meer top of mind is bij uitgeverijen als ze schrijverstournees organiseren.’
De kritiek is wel snel: boekverkopers kiezen niet voor kwaliteit, maar voor het boek dat commercieel goed ligt.
‘Zo werkt het niet. Je zit daar niet voor je winkel, je zit daar voor de literatuur. De verkooppotentie komt nóóit ter sprake tijdens het juryberaad. In november won Jan Vantoortelboom de Boekenbonprijs voor Mauk . Dat boek haalde de Bestseller 60 niet, maar ik ben blij met deze winnaar. Het is wel jammer dat de uitgeverij er niet beter op heeft ingespeeld. Kennelijk was Atlas Contact te druk met andere dingen, zoals de reorganisatie. Zelf heb ik het wel goed verkocht.’
De vraag blijft wel: heb je hier tijd voor? Een boekhandelaar moet uiteraard lezen, maar de ondernemer die hij ook is, heeft het er te druk voor. ‘Jawel. Er is alleen geen tijd voor iets anders. In sociaal opzicht, of om andere boeken te lezen. Vertaalde literatuur bijvoorbeeld. Maandag is mijn vrije dag, die besteed ik zo veel mogelijk aan lezen.’
Maartje Swillen: ‘Zoveel verhalen. Ik hoef er in de winkel geen boek voor open te slaan.’
Maartje Swillen schrijft over ontmoetingen in haar boekhandel
Maartje Swillen is eigenaar van de boekhandel in Leuven die sinds januari 2014 de naam ‘Boekarest’ draagt en voorheen ‘Paard van Troje’ heette. Het tienjarig bestaan onder de huidige naam vormde de aanleiding om op basis van de Facebookberichten die ze door de jaren heen publiceerde een boek te maken over haar ervaringen in de boekhandel. Kernzin uit haar inleiding: ‘Ik had verwacht dat de boekhandel over boeken zou gaan, terwijl het alleen maar over mensen gaat.’
Op deze pagina’s vijf fragmenten uit het volgens de seizoenen ingedeelde Cadeautje voor mezelf uit de boekhandel, een verwijzing naar het antwoord dat boekverkopers vaak krijgen wanneer ze een klant vragen of een boek een cadeau is.
Tekst Maartje Swillen
‘We zijn eergisteren uit Afrika terug naar hier verhuisd.’ Een vrouw van rond de zestig vraagt naar Pettson en Findus , koopt wat boeken voor haar kleinkinderen.
Ik ben niet langer verbaasd als mensen plots iets over zichzelf delen. Mensen praten graag. Soms is het iets kleins en soms niet, dan vult hun verdriet de hele winkel. Een jonge man: ‘Het zal niet gemakkelijk zijn, mijn vrouw is
Een meisje: ‘Niets te droevig, ik zit slecht in mijn vel.’
‘Soms praat ik een heel weekend niet, tenzij ik een boek kom kopen.’
‘Mijn vrouw heeft haar arm gebroken en nu heb ik de vaatwasser leren vullen.’
Ik doe het zelf ook. Ik vertel vaak over wat me bezighoudt. Twee jaar nadat ik een huis heb verbouwd, vragen klanten nog steeds hoe het met mijn dak gaat.
ce de winkel binnen. Ik ken haar omdat ze ooit op de ruit van de winkel heeft getekend. Ze koopt natuurlijk ook soms boeken. Ik had aan een kleine uitgever haar naam doorgegeven, en nu mag ze daar een boek maken. Ze heeft een mok gemaakt met mijn naam op en een tekening van een vrouw met een dotje. Ik herken mezelf in de tekening en ga meteen koffie zetten.
‘Ik moet je bedanken. Mijn droom komt uit.’ Ik kan zien hoe blij ze is, een wolk aanstekelijke adrenaline. Ik heb de voorbije dagen tijdens mijn ontbijt in The Monocle Guide to Shops, Kiosks and Markets zitten lezen. Het is boeiende, misschien iets te fragmentarische lectuur over kleinhandel, waarbij ik vaak denk dat we dingen juist doen (‘the importance of wrapping ’).
Nu heb ik natuurlijk geen duur boek nodig om de waarde van wat we doen in te zien. Voor mijn ogen ontstaat elke dag opnieuw een gemeenschap, een kring waarvan ik deel uitmaak.
Een oud-leerkracht kwam deze week een boek zoeken. Het is een vrouw die ik vroeger al vreemd vond en die me jaren geleden eens heeft gevraagd wat mijn echte werk was. Dat de boekhandel geen bijbaantje was, kon ze toen niet goed vatten.
‘Oh, ben jij hier nog’, vroeg ze, met een lichte afkeuring in haar stem.
‘Ik zou maar stom zijn’, antwoordde ik, ‘om hier zomaar te vertrekken.’
Ja ja, onze Engelse kast. Een hele tijd stond die achter het hoekje, afgeladen vol, met pas gestorven.’
Vandaag liep, terwijl ik kervelsoep stond te eten, een jonge illustratri -
de boeken van McEwan rechtop gestapeld om een paar centimeters schap vrij te krijgen. Het is een van de vele kunstgrepen die op den duur nodig waren om toch maar een eindeloze hoeveelheid boeken in een bijzonder eindige kast te krijgen.
Daarvoor stond dan een klein tafeltje van nog geen halve vierkante meter (A = π r2) waar wij toch vaak veertig boeken op konden proppen. Geen klant die die veertig boeken nog echt zag natuurlijk, en af en toe klonk er op een rustig moment het tuimelen van die wankel gestapelde boeken door de winkel. Altijd even schrikken, maar het hield ons ook alert.
Kortom, de Engelse kast moest verhuizen, en zo geschiedde. Een boekendans werd ingezet, de kunstboeken gingen naar de kookboekenkast, de kookboeken schoven achter het hoekje en de Engelse boeken konden herademen in een oase van ruimte.
Al die plaats! Centimeters vrije schapruimte strekten zich voor ons uit, en titeltje na titeltje bestelden wij bij. Maya Angelou! Lorrie Moore! Shirley Jackson! David Nicholls! Helen Fielding! Ineens hadden wij weer plaats voor al onze dromen. De douane heeft het geweten!
Plaats in een boekenkast is toch een van de grootste genoegens.
Gisteren moesten wij weer even proppen. Er werd weer onderhandeld en geschoven en gestapeld, en zo herhaalt de geschiedenis zich toch weer.
En gelukkig maar.
Op een koude zomerdag verschijnt Witte zee van Roy Jacobsen, het vervolg op De onzichtbaren , een boek dat al onze klanten hebben meegenomen op reis. Eentje daarvan verkocht ik aan Jan. Jan kocht vaak blindelings de boeken die ik in zijn handen duwde. Hij las ze niet alleen zelf, maar las ze ook voor, aan zijn vrouw. Misschien had hij door die trouw en door de romantische schoonheid van dat beeld een streepje voor in de mentale fichebak waarin ik mijn klanten steek. Jan zat ook in de tekenklas waar ik een jaar als naaktmodel geposeerd heb, toen ik nog maar pas in de winkel werkte en wel een bijverdienste kon gebruiken.
Ik keek, toen ik voor het eerst mijn kamerjas liet zakken, toevallig recht in zijn verbaasde ogen. De volgende keer dat hij een boek kwam kopen schoten we beiden in de lach. Door de jaren heen ontstond er tussen ons een fijne band, de band die ik met zoveel klanten heb – niet stuk voor stuk mijn beste vrienden, dat gaat niet, maar toch ook zoveel meer dan kennissen.
Jan was precies het soort klant waarvoor ik jaren geleden het woord ‘klantissimo’ heb uitgevonden. De klantissimi en ik, wij delen niet altijd al ons lief en leed, maar toch veel meer dan boekentips.
Toen ik tijdens de lange coronawinter in een zomerbrochure Witte zee aangekondigd zag, had Jan me al verteld dat zijn hersentumor teruggekomen was en dat hij niet lang meer te leven had. Ik hoopte toch dat ik hem het boek nog zou kunnen verkopen. 15 juni
werd een datum waar ik vaak aan dacht, een punt in de verte waarop alles anders zou zijn, de taaiheid van de coronacrisis voorgoed verleden tijd, en alles wat veranderd moest worden, zou tegen die tijd wel veranderd zijn.
Jan stierf op 1 juni. Het boek kwam net te laat.
Aan het eind van de zomer liep Colum McCann de winkel binnen. McCann is een van mijn favoriete auteurs, de schrijver van meesterwerken als Dancer en Let the Great World Spin , en plots stond ik er een beetje perplex een koffietje mee te drinken.
’s Anderendaags stond hij er weer. Ik had gezegd dat onze deuren altijd voor hem openstonden, en hij nam me op mijn woord. Een van de redenen waarom ik er niet altijd happig op ben om auteurs te ontmoeten, is dat een organisch gesprek niet altijd lukt. Soms kom je als boekhandelaar niet verder dan te zeggen dat de auteur goede boeken schrijft, en komt de auteur niet veel verder dan je te bedanken voor dat compliment. Echte inhoud heeft zo’n dialoogje niet. Met McCann ging het anders.
Hij vroeg hoe het met me ging, en hij deed dat zo oprecht dat ik doodeerlijk antwoordde dat ik het best lastig had gehad. Ik heb genoeg van McCann gelezen om te weten dat de donkere randen hem niet vreemd kunnen zijn. We praatten over die randen, over hoe iedereen er anders mee omgaat.
Op het eind gaf hij me een briefje. Een citaat van Osip Mandelsjtam. ‘We must love this poor
earth, for we have not seen another.’ Thuisgekomen hing ik het aan mijn prikbord in de keuken. In een roman zou de verteller beweren dat daar en dan, met dat briefje het tij begon te keren, maar dat geloof ik niet. Ik vind beeldspraak met getijden bovendien gevaarlijk. Maar ik hield het briefje bij, en ik lees het terwijl ik kook steeds opnieuw. Het blijft een kostbaar ding.
Een van de vele dingen die ik fijn vind aan een boekhandel is dat de focus vanzelf op het positieve ligt. Klanten die niet terugkomen, komen niet terug. Het valt zelden op.
Af en toe wel. Al meer dan een maand komt een oude man, die altijd zoveel verhalen stond te vertellen, niet meer binnen. Dat is nog eens gebeurd, maar toen kwam hij later verontschuldigend vertellen hoe dat kwam. Een liesbreuk, iets met zijn schouder. Het lichaam, kortom, dat was beginnen te haperen. Tot de oude man een maand geleden erg boos werd om een boek dat lang op zich liet wachten. Het boek werd zoals dat gaat de dag erna geleverd, maar voortaan loopt hij de winkel voorbij. Heel vaak zie ik hem naar binnen kijken en dan wegkijken. Ik heb me dat erg aangetrokken. Het meest van al houd ik van hoe onze winkel een gemeenschap is waarvan ik deel uitmaak, een plek waar mensen kunnen bestaan, en waar ze bijna toevallig ook hun boeken halen.
Ook de oude man leek dat kort voor zijn uitval nog eens te beves -
tigen, het was ongewoon koud op een dag en hij had zijn warme jas nog niet aan, dus bleef hij langer binnen dan gewoonlijk. Door nu toch weg te blijven reduceert hij mij toch weer tot een kassière –een plek waar hij alleen dingen koopt en dan liefst volgens zijn eigen eisen. Het was lang geleden dat ik nog door zo’n overbodig cynische bril naar mezelf gekeken had.
Eén ding moet ik de man nageven. Zijn timing is briljant. Ik beleef zoals elk jaar weer de leukste week van mijn professionele leven. Eén na één verschijnen de klanten op de afspraak, ze hebben draagtassen mee en lijstjes en hun gevoel voor humor, en zoveel mensen zeggen iets dat ik wil onthouden, dat ik het allemaal vergeet.
Eén oudere vrouw blijft me bij. Ze komt voor één enkel rouwkaartje. Er is er maar eentje, dus ze hoeft niet te kiezen. Ik zeg dat het leven soms toch gemakkelijk kan zijn. Ze antwoordt: ‘En soms niet, daar dienen dan die kaartjes voor.’ Ik knik.
Ik houd van nature niet heel erg van de eindejaarsfeesten, maar een van de vele cadeaus die het boekenvak me in mijn leven al gegeven heeft, is wel decemberliefde. Innig heb ik het eindejaar omarmd. Niet alleen om de omzet, maar ook om de verhalen.
Maartje Swillen, Cadeautje voor mezelf uit de boekhandel. Uitgeverij Pelckmans, 192 pagina’s. Prijs: € 19,50. ISBN: 9789463378178.
van de uitgeverij, getekend door Max Velthuijs.
Van een uitgeverij op distributiebasis groeide De Vier Windstreken uit tot de zelfstandige uitgeverij met een grote naam op het gebied van prentenboeken van tegenwoordig. Uitgever Bob Markus, al dertig jaar verbonden aan De Vier Windstreken, blikt terug en vooruit. ‘Sommige boeken moeten er gewoon zijn.’
Tekst Suzanne BergmanBob Markus: ‘We hebben een naam als het gaat om mooie prentenboeken.’
Uitgeverij De Vier Windstreken viert veertigjarig bestaan
In 1984 breidde de Zwitserse prentenboekenuitgeverij NordSüd Verlag, begonnen in 1961, haar afzetgebied uit naar Nederland. Aanvankelijk ging dat om enkele titels, die ze bij verschillende Nederlandse uitgeverijen – waaronder Leopold – uitbrachten. Toen ze een breder fonds wilden uitzetten in Nederland, zochten ze naar een vaste uitgever. Bob Markus had ondertussen zijn sporen verdiend bij Lemniscaat, waar hij vanaf 1977 verantwoordelijk was voor de productiekant en uiteindelijk directeur werd. In die hoedanigheid had hij regelmatig contact met NordSüd Verlag. Markus: ‘Ze hadden al gevraagd of Lemniscaat hun boeken niet kon distribueren. Maar met het eigen prentenboekenfonds van Lemniscaat kwam dat ons toen te dichtbij.’ Na een reorganisatie – ‘er zaten veel te veel mensen in de directie’ – verliet Markus Lemniscaat en kwam er ruimte voor iets nieuws. En zo werd hij in 1994 uitgever van De Vier Windstreken, met als enige collega een redactrice die de boeken van NordSüd Verlag liet
vertalen en de vertalingen corrigeerde. Markus: ‘In die tijd was de Nederlandse prentenboekenmarkt nog niet zo groot. Bij Lemniscaat had ik prachtige prentenboeken gemaakt, maar NordSüd was internationaal echt een begrip op dat gebied, hun business was booming. Ze hadden uitgeverijen in Amerika, Frankrijk en Japan – Duitsland bedienden ze zelf – en deden ook veel aan non-books. Tasjes, pluche, dat soort dingen; dat heb ik vervolgens in Nederland geïntroduceerd, waar dat nog niet gebruikelijk was. We gaven vanaf het begin zo’n vijftig boeken per jaar uit, met jaarlijks drie aanbiedingen.’
Zelfstandigheid
Wat kenmerkte de boeken van NordSüd Verlag destijds?
‘Ze gaven – en geven nog steeds – kwaliteitsprentenboeken uit, waarvan je altijd iets opsteekt zonder dat het belerend wordt. Kleine IJsbeer van Hans de Beer en De mooiste vis van de zee van Marcus Pfister zijn inmiddels klassie -
kers in ons fonds geworden, die we met trots blijven voeren. Ook Max Velthuijs zat oorspronkelijk bij ons, met Klein-Mannetje , waar Kikker al in voorkwam. De toenmalige eigenaresse van NordSüd Verlag vond een kikker echter niet geschikt als hoofdpersonage van een heel boek, waardoor Velthuijs overstapte naar een andere uitgever. Daar heeft ze achteraf wel spijt van gehad natuurlijk, maar ik denk dat iedere uitgever zoiets wel eens meemaakt. Max Velthuijs heeft wel het vrolijke logo van De Vier Windstreken gemaakt op basis van het logo van NordSüd.’
In 2005 is De Vier Windstreken zelfstandig geworden. Had dat te maken met het feit dat je meer keuzevrijheid wilde bij het uitgeven?
‘Ik had altijd de mogelijkheid om mijn veto uit te spreken over de boeken die NordSüd in Nederland wilde uitgeven. Ik heb weleens boeken afgewezen omdat ik ze te truttig vond, of anderszins niet
geschikt. En ik kon ook zeker zelf boeken aandragen. Maar niet te veel, en geen jeugdboeken. Ze wilden alleen prentenboeken en eerste leesboekjes uitgeven. De beslissing om zelfstandig te worden had echter vooral te maken met de instabiele financiële situatie van NordSüd Verlag destijds. Eind vorige eeuw was er een nieuwe uitgever aangetreden in de VS die zijn eigen stempel wilde drukken en daarbij niet op de kosten bespaarde. En ook in Zwitserland waren ze niet erg op de penning. Een kantoor op 5th Avenue, feestjes met alle medewerkers in Zwitserland, we zijn zelfs een keer met tachtig man naar New York afgereisd; het kon niet op. Tot NordSüd Verlag op het randje van faillissement bungelde en overgenomen werd door andere uitgevers. Omdat ik de bui zag hangen, met alleen een distributieovereenkomst en medewerkers voor wie ik verantwoordelijk was, heb ik toen de rechten van de boeken die we distribueerden gekocht.’
Van een uitgeverij op distributiebasis naar een zelfstandige uitgeverij, hoe groot was dat verschil? Lachend: ‘Het betekende vooral harder werken. Voorheen werd alles via Zwitserland geregeld. Voor we zelfstandig werden, had ik niemand voor de productie – dat gebeurde in Zwitserland. Zolang het goed ging, en dat ging het een hele tijd, liep ik weinig financieel risico. Nu moet ik investeren, het is veel spannender wat dat betreft. Maar we zien ook eerder het resultaat van onze beslissingen en hoeven daarover aan niemand verantwoording af te leggen. Als ik een jeugdboek wil uitgeven, doe ik dat. In 2013 gaven we een inclusieve serie uit, met gezinnen die bestonden uit twee moeders of twee vaders. Hoewel die toen niet heel veel deed, is hij nu in herdruk omdat het een belangrijk thema is waar ook in het onderwijs aandacht aan wordt besteed. Als ik een boek tegenkom dat bij ons past, mij zelf aanspreekt en waarbij ik de kans zie om mijn investering terug te verdienen, geef ik het uit zonder daar iemand over te hoeven raadplegen. Zo verschijnt dit jaar een prentenboek van onze eigen redacteur Nathalie Bierhuizen, geïllustreerd door haar man, Aron Dijkstra. Een bijzonder boek, over hoe je kunt omgaan met een negatief zelfbeeld – iets waar zij zelf als kind mee geworsteld heeft. Voor dat boek gaf ik haar graag de ruimte. Dat ik zoiets zelfstandig kan beslissen, zonder toestemming te hoeven vragen, is een groot verschil.’
Wat is een typisch Vier Windstreken-boek anno nu?
‘Mijn leermeester Jean Louis Boele van Hensbroek, de oprichter van Lemniscaat, zei ooit tegen mij: “Mijn omgeving vult in wat een Lemniscaatboek is, maar ik wil gewoon mooie boeken uitgeven.”
Zo voel ik het ook. We hebben een naam als het gaat om mooie prentenboeken, en die maken nog steeds het grootste deel uit van ons fonds. Die eerste kennismaking met boeken, via illustraties en verhalen, is zo belangrijk. Dat
‘Ik beklaag de boekverkopers die op een middag alle catalogi digitaal gaan doornemen –na een uur trek je dat niet meer’
alle boeken uit een serie in druk handhaven. Maar inmiddels hebben we meer dan twintig titels in deze serie en dit jaar komen er twee nieuwe bij. Ik ben sowieso trots op alle prachtige boeken die bij ons zijn verschenen, zelfs als het geen grote verkoopsuccessen waren. In 2013 gaven we een boek uit van een meisje met anorexia, over de impact van die ziekte op haar leven. Dat boek heeft één druk gehad, maar was de moeite waard, het moest er gewoon zijn. Hoe anderen dat beoordelen is niet belangrijk; ik ben trots op zo’n eigenwijze keuze.’
is het begin van lezen. Voor ons hele fonds geldt daarbij dat we boeken willen uitgeven die tot in de toekomst betekenis hebben. En daarbij moet je af en toe ook het verkooptechnische aspect durven loslaten. ‘Publishing is a rich man’s hobby’ zeggen ze wel. Ik vind dat je soms ook boeken uit moet geven als visitekaartje. We zijn nu bezig met een prachtig geïllustreerd boek met portretten van inheemse volkeren wereldwijd. Een boek dat de horizon van kinderen verbreedt, en ze iets meegeeft waar ze in de rest van hun leven iets aan hebben. Die boodschap past heel goed bij De Vier Windstreken. Het zou best kunnen dat er voor dit boek niet een heel groot lezerspubliek te vinden is. Maar omdat we het belangrijk vinden, kiezen we ervoor het uit te geven. Zo’n keuze moet je je af en toe kunnen veroorloven.’
Digitalisering
Waar ben je trots op als je terugkijkt op veertig jaar De Vier Windstreken?
‘Op mijn vier medewerkers die samen met mij onze uitgeverij draaiende houden. Op onze klassiekers, op onze Pixi-boekjes, op de prentenboeken van Torben Kuhlmann, Het kleurenmonster en op onze serie Little People, BIG DREAMS over beroemde mensen. Ik zei altijd dat ik geen series wilde, want je kunt nooit
In al je jaren in het boekenvak heb je het nodige meegemaakt. Wat zijn volgens jou de belangrijkste ontwikkelingen van de laatste tijd?
‘De centralisering van het boekenvak is in volle gang. Vroeger had je verschillende regionale beurzen, in restaurants met pluchen tafelkleedjes. Nu is het er nog maar één, die dit jaar ook nog in een boekvreemde omgeving – een wielerstadion – op een heel andere locatie dan voorheen gehouden is. Ik denk dat het de genadeslag is voor de Librisbeurs. En dan is er natuurlijk de digitalisering.’
Hoe kijk je daar tegenaan?
‘Ik heb op zich niets tegen de digi -
talisering. Libris verzoekt uitgeverijen nu om hun folders digitaal aan te bieden – dat deden wij al jaren. Dat biedt mogelijkheden: we kunnen er bijvoorbeeld filmpjes in kwijt waarin we meer over bepaalde boeken vertellen. Maar daarnaast hebben we bewust een papieren folder, die we via het CB verspreiden. Ik heb grote bewondering voor boekhandels die altijd weer de voor hen best verkoopbare titels uit het enorme aanbod moeten halen. Dat is van papier al een hele klus, maar wel overzichtelijk: je werkt gewoon een stapel folders door. Ik beklaag de boekverkopers die op een middag alle catalogi digitaal gaan doornemen – na een uur trek je dat niet meer. Dus kijk je dan maar even de grootste uitgevers door en laat je de rest voor later, en van uitstel komt afstel. Het digitale aanbod van boeken leidt tot een onoverzichtelijke berg informatie. De Vier Windstreken blijft dus gewoon een papieren folder uitgeven.’
En hoe past AI in het plaatje? ‘NBD Biblion laat de aanschafinformatie van nieuwe boeken voor bibliotheken inmiddels door AI schrijven. Dan krijg je dus recensies zonder emoties, ik vind het een verarming. Misschien gaat AI wel de keuze van de uit te geven boeken bepalen. Ik denk in ieder geval dat AI een enorme bedreiging kan zijn, die een niet te onderschatten invloed heeft op de creativiteit van mensen. Het zal moeilijk worden om op alle terreinen het kaf van het koren te scheiden. Zeker, de digitale wereld heeft voordelen, maar vlakt ook af. Sociale media zijn vluchtig en overweldigend; er is minder direct contact. Ik ben een oude man en ik besef heel goed dat we deze ontwikkelingen niet kunnen tegenhouden. Natuurlijk zou eenop-een-contact het best werken om onze boeken aan de man te brengen, maar dat is gewoon onmogelijk. Gelukkig zijn prentenboeken makkelijk en snel in te zien en is er voor mooie prentenboeken altijd belangstelling. Maar ik vraag me soms wel af hoeveel boekhandels
zich kunnen handhaven. We hebben de ellende gezien van Selexyz en van Libridis in België die op de fles gingen, en de ramsj-markt is inmiddels ook overspoeld. Ik zie het niet somber in hoor, ik zeg alleen dat het koffiedik kijken is.’
Klein-Mannetje
Getuige de bedroevende resultaten van het laatste PISA-onderzoek is ontlezing eens te meer een groot thema. Wat merken jullie daarvan?
‘Er worden steeds minder jeugdboeken verkocht, maar ik weet niet of dat per se door de ontlezing komt. We hebben daar zelf geen onderzoek naar gedaan. Van mijn eigen kinderen weet ik dat het ene kind nou eenmaal graag leest en het andere niet. Lezen ze alleen de Donald Duck , dan zou ik ze dat lekker laten doen. Op een gegeven moment pakken ze vast iets anders.’
Zijn jullie weleens bang voor jullie positie? Jullie zijn een kleine zelfstandige uitgeverij – dat is een uitzondering in de branche. ‘Je ziet vaak dat kleine uitgeverijen die worden overgenomen door een groot concern verdwijnen. Er werken hier vier dames; als we zouden worden overgenomen, is het de vraag of ze hun baan kunnen behouden. Maar ik denk helemaal
niet aan een overname. Als klein bedrijf zijn we wendbaar, dat is een groot voordeel. We kunnen makkelijker inspelen op wat zich aandient. En waar de meeste uitgeverijen in Amsterdam gevestigd zijn, zitten wij goed hier in Rijswijk.’
Wat zijn jullie plannen voor de toekomst?
‘Er komt een speciale heruitgave van Klein-Mannetje heeft geen huis , het eerste boek dat bij De Vier Windstreken is verschenen. Verder gaan we ons jubileum vieren met een Pixi-jubileumserie van makers van eigen bodem. Mijn vrouw Kittie, die kunstenares is en jarenlang een eigen groothandel gehad heeft in woondecoraties, draagt ook bij aan die serie. Zij schreef in 2012 het verhaal Ik vind je lief. Van dat prentenboek geven we nu een Pixiboekje uit. Ook schrijven we een prijsvraag uit waarmee je je eigen Vier Windstreken-bibliotheek kunt winnen en komen er speciale boekhandelsacties rond onze boeken. En we gaan verder zoals we de afgelopen jaren hebben gedaan. We hebben een goede naam bij boekhandels en bibliotheken, hoor ik regelmatig. Ik heb niets te klagen. Wat de toekomst brengt, weten we niet. Maar één ding is zeker: we blijven gewoon leuke boeken uitgeven.’
Generatieve AI is here to stay. Hoogste tijd voor iedereen in het boekenvak om zich te verdiepen in de kansen en bedreigingen. Het seminar van KVB Boekwerk bood daarom dit jaar een masterclass om het denken over de mogelijkheden op gang te brengen. ‘Prompten had woord van het jaar moeten zijn.’
Het duurt niet lang meer voor er in vacatureteksten – ook voor functies in het boekenvak – staat dat de vaardigheid om te prompten [het formuleren van opdrachten en vragen aan een AI-tool, red.] een vereiste is, voorspelde Wouter van Haaften. Hoewel? De medeoprichter van het adviesbureau Generative AI Strategy nam het onmiddellijk terug. ‘Je vraagt ook niet om medewerkers die kunnen omgaan met internet’, zei hij tijdens zijn masterclass op het drukbezochte jaarlijkse seminar van KVB Boekwerk in de Rode Hoed. Zo gewoon wordt het werken met AI-tools wel. ‘Je gaat ervan uit dat iedereen kan prompten.’ En dat voor een techniek die anderhalf jaar geleden nog in de kinderschoenen stond. Pas nadat OpenAI op 30 november 2022 zijn nieuwe chatbot ChatGPT lanceerde, brak de revolutie uit. Opeens begon wereldwijd iedereen te experimenteren met de mogelijkheden. Ook in het Nederlandse boekenvak: van eenvoudige kookboeken waarvan de receptuur, teksten en vormgeving automatisch zijn gegenereerd, tot de AI-boeken van Maven Publishing, waarmee kopers via Whatsapp ‘in gesprek’ kunnen met de auteurs.
Sneller en productiever Dus heeft het vak de vaardigheid om te prompten al? Eh... nee. Uit een snelle peiling onder de honderden aanwezigen, onder wie opvallend veel jongeren,
Hattum
bleek dat 58,5 procent het nog nooit had gedaan. En nog eens een derde doet het hooguit een of twee keer per week. Dat staat in schril contrast met Van Haaften zelf, die herhaaldelijk liet vallen de hele dag niets anders te doen – zakelijk en privé. Je werk wordt er zoveel sneller en productiever van. ‘En omdat het taken uit handen neemt, brengt het je als het ware dichter bij je echte werk.’
Tegelijkertijd is het besef er wel dat generatieve AI een toekomst biedt. Niet alleen bij bedrijven die Van Haaften al adviseert, zoals Brill, Infinitas Learning en VMN Media. Ook in de zaal. Toen er later een wordcloud werd gemaakt op basis van de mogelijkheden van de inmiddels talloze taal- en beeldtools die de aanwezigen voor hun eigen werk voor zich zagen, doken tientallen begrippen op als ‘marketing’, ‘teksten schrijven’, ‘vertalen’, (het creëren van) ‘online content’. Al kwam het woord ‘geen’ ook vrij groot in beeld.
De vraag is dan: wat is prompten precies? Hoe doe je dat? En welke toepassingen zijn er te bedenken voor bedrijven in het algemene boekenvak? Daarover ging de masterclass – waar Van Haaften normaal drie uur voor uittrekt, maar die hij nu in vijfkwartier samenvatte. ‘Alsof je het internet in een uur uit moet leggen. Maar ik doe mijn best.’
100 procent biased
De basis van alle tools zijn de neurale netwerken die met gigantische hoeveelheden data zijn getraind om patronen te herkennen – en daardoor iets volstrekt nieuws kunnen creëren. Patronen in tekst en beeld, ja. Maar ook patronen van culturele verschillen, waardeketens, ingewikkelde concepten, enzovoort. Waarvan eigenlijk niet? Bij het genereren van een nieuwe tekst of afbeelding gebeurt dat dan ook op basis ‘van honderd miljoen parameters’, zei Van Haaften. En in de context van zijn betoog klonk dat in het geheel niet overdreven.
Het model is géén database, benadrukte hij keer op keer. Je kunt generatieve AI niet gebruiken om iets op te zoeken, omdat het steeds weer iets nieuws schept. Het is een interactief hulpmiddel. Als een stagiair, die een hele reeks zaken voor je kan uitzoeken. Sterker: als een heel leger aan stagiairs. ‘Dus de Amerikaanse jurist die ChatGPT gebruikte om zijn pleitrede te schrijven, ging compleet de mist in. ChatGPT kent geen jurisprudentie en verzon dus zelf argumenten –die in de rechtbank natuurlijk geen standhielden.’
Ook is de output altijd gebaseerd op waar het model op is getraind. ‘Zijn de tools dus biased ? Ja dus, 100 procent. Als je ChatGPT vraagt om een afwijzingsbrief voor sollicitanten te sturen, krijg je een heel Amerikaanse versie, omdat het daar vooral op is getraind. Maar ook als je een foto van Queen Eliza -
beth vraagt, zal die beter lijken en gedetailleerder zijn dan die van Willem-Alexander, omdat het systeem meer foto’s van haar heeft gezien. Die bovendien consistent zijn, omdat ze voor haar dood al heel lang heel oud was.’
Wat wil je precies?
Maar wie zich bewust is van deze kanttekeningen kan heel veel met generatieve AI. Neem een schrijver. Eerst bedenkt hij of zij een scène met meerdere personages. Generatieve AI kun je vragen om dezelfde scène te schrijven vanuit het perspectief van ieder personage. Of: schrijf de volgende scène. En herschrijf die vervolgens in een winterse setting. Of in een barokkere stijl. Niet om AI het werk te laten doen, maar als basis om op voort te borduren. Nu al won een Japanse auteur een literaire prijs voor een boek dat voor 5 procent door AI was geschreven. De kunst is dan om goed te prompten. Van Haaften gaf het voorbeeld van een hamburger. Je kunt, in zijn geval, het programma Midjourney vragen daar een afbeelding van te maken. Lijkt die goed? Niet echt. En dus specificeer je je prompt: je wilt een Big Mac, met die en die ingrediënten, gefotografeerd met die en die camera, met die en die instellingen. Pas dán lijkt het. ‘Dat dwingt je goed na te denken wat je precies wilt. En precies uit te zoeken wat je daarvoor nodig hebt. Ik wist niets van camerasettings, maar kan wel vinden welke ik nodig heb.’
En dit is nog maar stap 1. Vervolgens kun je templates maken van prompts, zodat je ze makkelijk – al dan niet met een noodzakelijke aanpassing – kunt hergebruiken. Ook kun je ze opschalen, zodat je heel veel prompts tegelijk gebruikt. Hij gaf het voorbeeld van een sales medewerker die AI inzette om eerst potentiële klanten te verzamelen, door hun sites te scrapen te selecteren welke daarvan interessant zijn, om vervolgens aan een beperkt aantal bedrijven gerichte brieven te schrijven, die waren toegespitst op wat zíj belangrijk vinden.
Dat sluit aan op een toepassing die Van Haaften voor uitgeverijmarketeers heeft bedacht: marketingteksten voor verschillende retailers. Met behulp van Google Sheets kun je met één prompt wervende teksten genereren voor, zeg, De Camino van Anya Niewierra die precies aansluiten bij de doelgroep van Libris, Bruna, De Slegte en alle andere afnemers die je van tevoren hebt gedefinieerd op basis van hun marktpositionering. Die teksten kun je bovendien moeiteloos laten vertalen – tot in het Hebreeuws en Japans toe. Ingewikkeld is het eigenlijk niet. Een marketeer hoeft er alleen maar de vaardigheid om te prompten voor te ontwikkelen. ‘Wat mij betreft had “prompten” ook het woord van het jaar moeten zijn.’
Alledaagse mensentaal
Voelde het vak zich al geroepen om aan de slag te gaan? Voor wie het tot nu toe duizelde, was er de key note van Marten Blankesteijn – ooit mede-oprichter van Blendle, tegenwoordig directeur innovatie bij Infinitas Learning (moederbedrijf van Noordhoff) en creative director bij DPG Media. ‘Negen maanden geleden heb ik dezelfde masterclass gehad’, vertelde hij, ‘en net als jullie dacht ik: help. En dus deed ik er een paar maanden niets mee. Nu heb ik er spijt van dat ik niet meteen ben begonnen. Ik heb een paar kostbare maanden verloren.’
Want: het is eenvoudig te leren en de mogelijkheden zijn groot. ‘Iedereen kan leren wat jullie Wouter net allemaal hebben zien doen. Als je er maar tijd in steekt om het uit te proberen en te leren.’ Dat komt omdat generatieve AI niet is gebaseerd op code –waarvoor je dus ingewikkelde programmeertalen moet beheersen – maar op alledaagse mensentaal. ‘En juist in een omgeving als het boekenvak werken veel taalvaardige mensen. Bovendien is het zo nieuw dat je snel expert bent. Ik word er bij Noordhoff nu al altijd bij gehaald zodra het woord “AI” valt.’
Bij Infinitas is iedereen gevraagd wie interesse had in prompten. Na een workshop en een masterclass waren er nog ‘vijf à zes’ mensen over die dat fulltime wilden doen. Het bedrijf zoekt ondertussen vervangers voor deze groep zodat zij die ambitie kunnen realiseren. ‘Met een wat groter team hadden we zo vijftig ideeën waarmee wij ons werk makkelijker en beter kunnen doen. Dat is les 2: dat hoeft niets megalomaans te zijn. Je hoeft niet vier miljoen te reserveren om developers in te huren en een app te bouwen. Je kunt snel aan de slag.’
Een belangrijke bijvangst is dat het prompten dwingt om je kennis goed vast te leggen. Zoals Van Haaften alles moet weten van camerasettings, zo moet Noordhoff de aanwezige didactieve kennis die alleen in de hoofden van de experts zit en ‘onze boeken zo goed maakt’, opschrijven. Zo kun je met generatieve AI niet alleen tien vragen over een mol laten bedenken, maar die vragen zo formuleren en opbouwen dat ze precies aansluiten bij de beoogde leerlingen en waar ze zijn in hun leerlijn.
Joppiefluit
Maar de belangrijkste les die Blankesteijn naar eigen zeggen voor het boekenvak had, is: heb er lol mee. ‘Ook als je na vandaag denkt dat je er niets mee kunt, neem toch vanavond nog een betaald abonnement op ChatGPT – of zet je op de wachtlijst – omdat je er zo veel lol aan kunt hebben.’ Als zijn eigen voorbeelden, zoals een ‘stemopname’ van zijn baas bij DPG die hem salarisverhoging belooft, daarvan al niet getuigden, deed dat wel de entr’acte: taalkundige JP Pellemans, die de brug vormde tussen het seminar en de nieuwjaarsborrel van de CPNB.
Pellemans vertelde naar aanleiding van zijn vorig jaar verschenen boek Het ABC van JP (Thomas Rap) over porte-manteauwoorden, de taal van gewone mensen en studententaal. En ja, daar had hij driftig ChatGPT bij ingeschakeld. Snacks waren bijvoorbeeld een rijke bron van porte-manteauwoorden. Kon de tool zelf twee snacks combineren tot een nieuw woord?
Dat werd ‘joppiefluit’: een knapperige snack met de smaak van joppiesaus in de vorm van een fluitje. Hoe zou dat er in godsnaam uitzien? Het systeem gaf meteen een afbeelding.
Ook onvertaalbare begrippen uit andere talen konden opeens vertaald worden. Het Hongaarse ‘donaldkacsázás’ voor ‘lekker thuis rondlopen met een shirt aan maar zonder onderbroek’ werd ‘Donald-ducken’. En omdat dat zo voor de hand ligt, vroeg Pellemans of het systeem iets speelsers had. Dus: ‘blotebilletjeswaggelen’. Zo werd het Indiase Tulu-woord ‘Karelu’ voor de afdruk in je huid van een strak kledingstuk: ‘kledingdruk’. En het Japanse ‘Kareishu’ voor de geur van oude mensen: ‘levenslucht’. ‘Schitterend, toch?’, vond Pellemans terecht.
1974 Geboren te Naaldwijk
1992-1994 Studie Geschiedenis Universiteit Leiden
1995-1999 School voor Journalistiek, Hogeschool Utrecht
1998-heden Redacteur & medewerker Boekblad
2003-heden Freelance journalist, met name over het boekenvak, de bibliotheekwereld, hobbyschrijven en boeken (ook recensies)
2009-2012 Jurylid AKO Literatuurprijs
2014-2017 Raad van Advies Nederlands Letterenfonds
2021 Jurylid Brusseprijs voor het beste journalistieke boek
Maarten Dessing schrijft 25 jaar over de wereld van het boek:
‘Ik heb gezien dat het boekenvak veerkrachtig en dynamisch kan zijn’
Al 25 jaar is onze gewaardeerde collega Maarten Dessing journalist op het gebied van boeken. Een gesprek over zijn ervaringen gedurende een kwart eeuw als kritisch beschouwer van het boekenvak. ‘Ik denk dat het nooit meer wordt zoals het vóór 2020 was.’
Een stage op de redactie van Boekblad was 25 jaar geleden de eerste stap in het werkend leven van Maarten Dessing, en hij heeft ons nooit meer verlaten. Al is Boekblad allerminst het enige medium waarvoor hij, als freelancejournalist, in die kwart eeuw heeft geschreven. Bladen als Bibliotheekblad , Schrijven Magazine en De Lage Landen zijn nog steeds vaste opdrachtgevers, ook werkte hij voor onder meer Knack , HP/De
graag in de schijnwerpers – stemde hij in met een interview.
Liefde voor het boek
Hoe ben je terechtgekomen in het boekenvak?
Tijd , Onze Taal en NRC Handelsblad
Daarnaast was Maarten jurylid van de AKO Literatuurprijs en de Brusseprijs, nam hij enige jaren zitting in de Raad van Advies van het Nederlands Letterenfonds, was hij ghostwriter van Ruud de Wild en co-auteur van De Boekenapotheek . Je kunt kortom stellen dat alles wat hij onderneemt een relatie heeft met de wereld van het boek. Met frisse tegenzin – Maarten is de bescheidenheid zelve en staat niet
‘Vanwege mijn interesse in het nieuws en de wereldgebeurtenissen koos ik voor een studie aan de School voor Journalistiek in Utrecht. Op 1 december 1998 begon ik op de redactie van Boekblad , als stagiair. Sindsdien heb ik altijd voor Boekblad gewerkt, al koos ik na een paar jaar in vaste dienst voor een freelancepositie zodat ik ook voor andere opdrachtgevers kon gaan schrijven.
Tsja 25 jaar, ik had het niet kunnen voorzien. Je begint en je gaat door, en voor je het weet zit er een kwart eeuw op. Wie weet haal ik de veertig jaar ook nog! Eigenlijk ben ik er ingerold, al heb ik zeker een liefde voor het boek.’
Je bent een fervent lezer? ‘Ik deed als kind al niets liever
dan lezen, en dat is nog steeds zo. Mijn persoonlijke smaak is vooral literatuur met hoofdletter L en de betere non-fictie, met een zekere nadruk op journalistieke en historische non-fictie, maar beroepshalve lees ik van alles – en zeker niet met tegenzin. Ik hou gewoon zo van het lezen op zich dat ook het lezen van een slecht boek een zeker genoegen geeft. Het is altijd leuk om van een bestseller te ontdekken wat er goed aan gevonden wordt, ongeacht of ik die zelf echt goedgeschreven vind.’
Is liefde voor boeken en lezen een vereiste om in het boekenvak te werken?
‘Een concrete vereiste is het niet, maar ik denk dat het in de praktijk wel zo werkt. Iedereen die in het boekenvak werkt doet dat toch vanuit een liefde voor het boek. Vervolgens heeft iedereen in het vak bijkomende interesses. Ik hou ervan om te schrijven en overal iets vanaf te weten, ande -
Foto:
ren vinden marketing heel leuk, of vormgeving interesseert ze juist. Maar als je interesse voor marketing nog net iets groter is dan je liefde voor het boek, trekt het misschien eerder om naar een organisatie te gaan als Heineken of Albert Heijn, die vele malen groter is. Daar kun je je uitleven op het gebied van marketing, en dat lezen besluit je dan te beperken tot je vrije tijd. Ook prima natuurlijk.’
invloed van Tiktok is een genre als young adult recent groot geworden, dat zal over tien jaar weer wat gekrompen zijn. Als er nieuwe dingen in de winkel komen, verdwijnen andere genres. Ook naar Engelse boeken is nu veel vraag. De verkoop van Nederlandse fictie neemt daardoor af. Is dat slecht? Dat kun je eigenlijk alleen beweren vanuit een heel bevoogdende houding: “Ik hou van genre X, dus ik wil dat dat genre overal zo breed mogelijk ligt, want dat is belangrijk voor de mensheid.” Dat is veel te egocentrisch geredeneerd. Je moet je verplaatsen in het hoofd van de boekhandelaar. Die breidt de afdeling Engelstalig uit en vaart er wel bij.’
Uniciteit en creativiteit
Je bent ook jurylid geweest: van 2009 tot en met 2012 zat je in de jury van de toenmalige AKO Literatuurprijs en in 2021 in de jury van de Brusseprijs. Hoe was dat?
die een Read Shop in pak ’m beet Lopik als franchise heeft, kun je dat gewoon niet verwachten. Dat is dan een boekhandelsvoorbeeld, maar hoe groot zijn de meeste uitgeverijen nou helemaal. Ook die kunnen geen grote budgetten vrijmaken om te gaan experimenteren met bijvoorbeeld Artificiële Intelligentie (AI), die lopen daar gewoon niet in voorop. Maar ik heb gezien dat het boekenvak, in weerwil van het imago, absoluut veerkrachtig en dynamisch kan zijn, en in staat is – maar bovendien ook bereid is – om in veranderingen mee te gaan.’
De coronaperiode heb je ergens omschreven als “voor iedere boekenvakker het uitzonderlijkste jaar uit zijn of haar carrière”. Is dat weer gestabiliseerd?
selijke boeken bestaan náást een soort AI-geproduceerde formuleboeken waar mensen ontspannen van kunnen genieten, juist de af-en-toe lezers die even een lekker verhaaltje willen en het prima vinden als dat in elkaar is gedraaid door een computerprogramma in letterlijk drie seconden. Dan is de vraag: wat wordt dan de rol van uitgevers en boekhandelaren bij zulke AI-boeken? Maar misschien komt er wel wetgeving om grenzen te stellen aan de inbreng van AI in de boekenwereld en de wereld in het algemeen. Ik waag me niet aan toekomstvoorspellingen, maar ik wil maar aangeven dat er veel onzeker is.’
Trots?
Kaalslag
Is er een spanningsveld tussen commercialiteit en liefde voor het boek?
‘Het moet hand in hand gaan. Maar boekenliefde en commercie gaan volgens mij maar deels tegen elkaar in. Je kunt natuurlijk niet altijd álles uitgeven of in je winkel zetten wat je wilt, maar als je enigszins in het oog houdt dat je voldoende afzet kun je echt wel mooie dingen uitgeven of verkopen. Daarin moet je de grenzen opzoeken, wat kun je wel aanbieden en wat niet of niet meer. Die grenzen liggen voor iedereen anders maar je kunt een baan zoeken die bij je past. Als je een heel
literaire smaak hebt, kun je beter bij een boekhandel als Athenaeum gaan werken dan bij een Bruna of Read Shop, want daar kun je geen tien meter neerzetten met Prix Goncourt-winnaars. Het aanbod dat je in je boekhandel hebt moet je natuurlijk aanpassen aan de omgeving. Een grote stad is anders dan een dorp, een welvarende plaats is anders dan een Vogelaarwijk. Wat commercieel is, is voor iedereen anders. Ik heb niet het gevoel dat de boekhandelaar in algemene zin niet commercieel zou zijn; sterker nog, ik denk dat door de bank genomen het gevoel voor commercie gestegen is.’
‘Ik heb niet het gevoel dat de boekhandelaar in algemene zin niet commercieel zou zijn’
natuurlijk een gestage kaalslag gaande. De zaken die zich niet helemaal optimaal richten naar de omgeving verdwijnen, de boekhandelaren die daar wel toe in staat zijn houden vol. Dat zijn marktontwikkelingen; internet heeft inmiddels een marktaandeel van bijna 50 procent. Ik ben ergens aan het begin van mijn carrière eens mee geweest met een bedrijfsuitje van Bol.com, waarbij alle medewerkers – plus ik dus – nog met gemak in één bus pasten. De afzetmarkt voor het boek is grosso modo denk ik amper groter dan die in 2000 was, dus alleen al door die verplaatsing naar de online verkoop is er minder voor de fysieke boekhandel, dat is evident.’
En is het een ander soort boeken geworden dat het goed doet?
Toch zijn er tegenwoordig aanzienlijk minder boekwinkels dan 25 jaar geleden. ‘Zolang ik in het vak zit is er
‘Er zijn altijd trends. Ooit doken er kasten vol computerboeken in elke boekwinkel op, die zijn nu allemaal verdwenen. Onder
‘Heel leuk. Alleen al om te kunnen zeggen dat je in zo’n jury hebt gezeten. Mocht iemand die dit leest een jurylid nodig hebben, dan hou ik me aanbevolen!
Mits het gaat om een prijs op een gebied waar ik wat mee kan natuurlijk.
Voor de AKO heb ik vier jaar lang enorm breed gelezen, natuurlijk niet álles wat er verscheen maar wel alles wat er zo kwam bovendrijven. Daar heb ik erg van genoten.
Dan heb je na vier jaar zó’n goed beeld van wat er in de literatuur gebeurt.’
Wat is de grootste verandering in het boekenvak geweest in de afgelopen kwart eeuw volgens jou?
‘Dat moet de digitalisering zijn en alles wat dat met zich heeft meegebracht. Dat dat zo ingrijpend is geweest heeft te maken met schaal. Er zijn maar weinig echt grote bedrijven in de boekenwereld, dus er kunnen niet zo gemakkelijk miljoenen worden uitgetrokken voor innovaties. Een partij als Albert Heijn kan zo honderd miljoen beschikbaar stellen voor het uitrollen van iets als kassaloze winkels ofzo. Van een ondernemer
‘Uiteindelijk niet. Corona heeft enorm veel teweeggebracht, maar sindsdien is de wereld bovendien door andere dingen aan een stuk door in beroering geweest. Van de oorlog in Oekraïne tot klimaatverandering en de polarisering in de samenleving. Ik denk dat het nooit meer wordt zoals het vóór 2020 was. Dat betekent voor het boekenvak onzekerheid, en ik weet dat veel boekhandels zich zorgen maken om de aanhoudende kostenstijging. En ook uitgevers beleven een roerige tijd, met veel vraagtekens over de toekomst. Gestegen productiekosten, de opkomst van het Engelse boek, van AI, wat dat uiteindelijk allemaal teweeg gaat brengen.’
Voel jij je een pleitbezorger voor het boekenvak, met een bepaalde verantwoordelijkheid ten opzichte van het boek?
‘Ik denk dat in een tijd van AI menselijke uniciteit en creativiteit juist steeds belangrijker gaat worden voor het boek’
‘Nou ja, ik ben daar niet zo mee bezig. Maar in principe ben ik dat wel, zoals iedereen in het boekenvak dat is. Als je op een verjaardagsfeestje vertelt dat je in het boekenvak werkt, ben je in feite het lezen al aan het bevorderen – al was het maar omdat je op dat moment boeken onder de aandacht brengt bij iemand.’
En zijn je kinderen lezers, heb je dat kunnen doorgeven?
‘De oudste wel, de andere twee niet. En ik weet dat voor meer boekenvakkers geldt dat hun kinderen niet automatisch lezers zijn geworden. Je kunt het niet forceren.’
Wat verwacht jij van AI voor het boek?
‘Dat het veel gaat veranderen, maar hoe, dat vind ik heel moeilijk te zeggen. Als het gaat om het product, het boek, denk ik dat menselijke uniciteit en creativiteit juist steeds belangrijker gaat worden, en in de marketing dus ook meer nadruk gaat krijgen. Maar je kunt je ook voorstellen dat die men -
Terugkijkend op de afgelopen 25 jaar, waarop ben je dan het meest trots?
‘Ach, trots… Ik hou van mijn werk, ik doe in hoge mate wat ik leuk vind. En over het ene stuk ben ik dan wat tevredener dan over het andere. Maar trots? Joh, zo bijzonder is het allemaal niet wat ik doe.’
Peter Stadhouders is directeur bij de Mediafederatie en de Werkgeversvereniging Uitgeverijbedrijf.
Het zijn uitdagende tijden voor bedrijven en ondernemers. In de kranten lezen we dat veel van de retail het lastig heeft en de winkelstraten steeds minder druk worden. Het café verdwijnt sneller dan voorgaande jaren uit het straatbeeld. De omzet in de horeca stijgt, maar de kosten stijgen harder waardoor de marges dalen. En zo kunnen we nog wel even doorgaan. Ook de uitgeefsector heeft zo zijn uitdagingen.
De kosten van papier, drukken en distributie zijn de afgelopen jaren flink toegenomen, prijsstijgingen die lastig te zijn doorberekenen aan de consument. Voor de markt van het algemene boek geldt bovendien dat het aandeel van Engelstalige boeken, dat in de afgelopen jaren al enorm is gestegen, blijft stijgen. Jongeren lezen gelukkig wel, maar steeds meer in het Engels. De verkoop van Nederlandstalige boeken staat onder druk, de afzet daalt. Binnen de educatieve markt zijn de gelden die de overheid beschikbaar stelt voor de onderwijsleermiddelen al jaren bevroren en wordt inflatie niet gecompenseerd. Dat gecombineerd met grote investeringen in het digitaliseren van leermiddelen vraagt veel creativiteit van uitgevers en auteurs.
Deze uitdagende omstandigheden zijn een gegeven en het beste antwoord daarop is om nog beter op zoek te gaan naar wensen van consumenten en gebruikers van educatieve materialen, vaktijdschriften en wetenschappelijke publicaties. Daarnaast is het van belang om ervoor te zorgen dat in wet- en regelgeving geen extra belemmeringen ontstaan voor uitgevers. Zaken als het lage btw-tarief van 9 procent, de Wet op de vaste boekenprijs en goede afspraken over collectieve gelden zijn cruciaal voor onze sector om te kunnen blijven investeren in boeken en in educatief en wetenschappelijk werk.
De Mediafederatie volgt de implicaties van Artificiële Intelligentie op de voet, zowel de mogelijkheden als de bedreigingen hiervan. Via de Academy zorgt zij voor kennisoverdracht hierover. Mede via onze Europese brancheorganisatie FEP zijn we actief betrokken bij de Europese regelgeving die eraan komt, de zogenaamde AI-Act. Deze zal later in Nederland nog in wetgeving geïmplementeerd moeten worden.
Tot slot heeft de Mediafederatie duurzaamheid als nieuw speerpunt vastgesteld. Ook daarin willen we onze leden helpen om op een duurzame, toekomstbestendige manier te blijven ondernemen. Dat geldt voor de verplichte manier van rapporteren voor grotere bedrijven (CSRD) maar vooral ook voor alle leden om duurzame keuzes te kunnen maken.
Er is werk aan de winkel voor de Mediafederatie en voor de uitgevers met als doel het behouden van de veelzijdigheid van de sector, waardoor consumenten en gebruikers daadwerkelijk iets te kiezen hebben, evenals scholen en universiteiten.
Arno Koek van boekhandel Blokker in Heemstede wordt zestig. Dat betekent gelukkig niet dat hij niet open staat voor veranderingen, zoals een nieuwe locatie voor de inkoopbeurs en het vervangen van de papieren aanbiedingsfolders door digitale informatie.
Ik word dit jaar zestig! Nee, dat is niet erg, maar wel een getal! Veertig is niet erg en vijftig is ook niet erg, want veel blijft hetzelfde! Hoewel? Zestig is wel anders. De komende tien jaar gaat er wel iets veranderen. Want de kans is aanwezig dat er een overgang gaat komen van werken naar stoppen met werken. Nee, ik heb het niet over stilzitten. Dat doe je overigens wel voornamelijk bij het lezen van een boek. We hebben enkele weken geleden 2023 afgesloten. De decembermaand was weer zoals vanouds, nadat november door de enorme regenbuien een
langzame start had, en ook Sinterklaas niet helemaal aan de verwachtingen voldeed. De laatste twee weken voor de kerstdagen waren als vanouds weer op en top. Heel veel klanten, heel veel geschenken inpakken en een mooi aantal scholen en bedrijven die de kerstborrel graag in de boekhandel wilden vieren, met voor alle medewerkers van het bedrijf een mooie cadeaubon. Ook waren er nog externe boekentafels om de feestvreugde te verhogen. En als klap op de vuurpijl: een geweldige laatste zaterdag voor kerst met de zondag als een niet onver-
meer tijd en ruimte om wat langer met klanten te kunnen praten. En natuurlijk wat nieuwe plannen maken, rond de volgende vraagstukken: op welke manier kunnen we de kosten beheersen en met welke auteurs gaan we onze bijeenkomsten weer opstarten? Hoe gaat de Boekenweek eruitzien en hoe gaat we de klant dit voorjaar verleiden?
Wij inventariseerden dit jaar al in januari, dan was dat ook maar weer klaar. En daarna volgde natuurlijk de inkoopbeurs. En dat was voor ons boekverkopers nog wel de grootste verandering dit jaar: een nieuwe plek in Apeldoorn en het afschaffen van de aanbiedingsfolders van papier naar digitaal! Als jullie dit lezen, zit de voorjaarsaanbieding er al op en zal er ook via de sociale media al van alles over gezegd zijn. Ik vermoed dat het een prima beurs zal zijn, dat sommige boekverkopers wegblijven of een dag minder gaan en dat de koffie nog steeds lekker is!
dienstelijk toetje! Moe en voldaan konden we het jaar redelijk goed afsluiten. Waar de prijsstijgingen van de afgelopen jaren niet direct voor een evenredige omzetstijging zorgden, konden we nu terugkijken op een mooi jaar met vele auteursbezoeken als herinnering.
De start van 2024 was ook weer aangenaam; een beetje opruimen, de krantenknipsels van het afgelopen jaar (afgelopen jaren, want ik had een achterstand van vier jaar) weer eens inplakken om de geschiedenis van het bedrijf in kaart te brengen. En weer
Met het afschaffen van de papieren aanbiedingscatalogus zou ik vijf jaar geleden moeite hebben gehad. Maar alleen de kosten die al deze catalogi met zich meebrengen zijn enorm: het drukken, het verzenden en de verspilling van papier. Nu kunnen we ook als vak laten zien, dat we in staat zijn om mee te gaan met de tijd en kunnen verduurzamen. We zullen even moeten wennen aan het nieuwe tijdperk, maar dat is een kwestie van tijd en organisatie. En het is fijn dat het hoofdkantoor van LibrisBlz (samen met de uitgevers) er alles aan doet om de informatie digitaal optimaal te maken. Wie had dat gedacht; dat deze (bijna) zestiger zich zo gemakkelijk zou schikken??? En daarmee is de cirkel rond. Oud of Nieuw? Stilstaan of veranderen? Vul het in voor jezelf en je weet waar je staat! Daarnaast geldt ook voor mij: vergrijzen én kaal, en ik hoop ook nog een beetje op fris én fruitig. Het één sluit het ander niet uit. Ik doe mijn best.
Roelke Aalderink van boekhandel Het Colofon (Arnhem): Frida Wolf groeit op naast de koepelgevangenis in Haarlem waar haar vader directeur is. Ze heeft goed door dat het bij haar thuis anders gaat dan elders. Haar vader is een aparte man met een opvoedstijl waar je je vraagtekens bij plaatst. Meer nog vraag je je af hoe en waarom hij in vredesnaam gevangenisdirecteur is geworden. Hij is kleptomaan, wordt moedeloos van beleidsmakers, toont te veel begrip voor gevangenen, et cetera. Verhaal en personages van deze roman zullen me bijblijven. Opvallend is de grote aandacht voor de setting, de ruimte en architectuur. Op een bepaalde manier voelde de koepel als een belangrijk personage. In het boek zit veel verdriet en ongeluk maar Kagers schrijfstijl voorkomt dat het zwaar en donker wordt door de nodige humor en lichtheid. Frida vindt haar weg, in een opmerkelijk gezin en later op eigen benen. Welke invloed had ‘de koepel’, hoe kom je daarvan los en wat neem je mee?
Willy Wouters van boekhandel De Boekenmolen (Meliskerke): In de VS van de jaren vijftig was het ingewikkeld cq. onmogelijk om als vrouw zelfstandig keuzes te maken. Johnson beschrijft, geïnspireerd door eigen ervaringen, de levens van twee zwarte vrouwen, Ruby en Eleanor. Ruby krijgt als enige van haar familie de kans op een beurs voor de universiteit. Ze moet knokken om zich te handhaven. Als ze verliefd wordt op een jongen uit een ander milieu wordt ze voor een onmogelijke keuze gezet. Eleanor lijkt het voor de wind te gaan in de universiteitswereld. Het geluk lacht haar toe als ze een witte arts trouwt. Toch blijkt acceptatie in dit milieu hetzelfde als het samenvoegen van olie en water. Ze lijkt niet aan verwachtingen te kunnen voldoen. Beide vrouwen komen elkaar tegen. Het zou een romantisch verhaal kunnen zijn, als het niet getekend werd door de keiharde realiteit van het gevecht om een bestaan dat ieder mens moet kunnen leiden. Gaaf boek.
DE BUITENGEWOON GESLAAGDE
OPVOEDING VAN FRIDA WOLF
MARIA KAGER
(DE ARBEIDERSPERS , € 23,99)
DE DROOM DIE WE DELEN SADEQA JOHNSON (MOZAÏEK, € 22,99)
Anthoni Fierloos van boekhandels De Koperen Tuin en Het Paard van Troje (Goes): De combinatie van boeken en films is vaak moeizaam. De verfilming valt meestal tegen, boeken van films zijn vaak een slap aftreksel. Argylle is iets wat nog nooit is gedaan. Eerst is er een boek, dan een film met daarin auteur Elly Conway die een boek schrijft. Dus geen boek van de film. Elly Conway is een pseudoniem, inmiddels is vast bekend van wie, maar ik kan je vertellen dat ze iets geweldigs heeft geschreven. Lang geleden dat ik zo’n razend spannend boek las. OK, het is een combi van redelijk cliché onderwerpen: een foute Rus, een nazi-schat, veel spionage, stoere mannen en vrouwen, een verrader… enz. Maar wat een spanning! De nieuwe James Bond is geboren en heet Argylle. Om de relatie boek-film nog ingewikkelder te maken: ik heb begrepen dat dit bewuste boek zal worden verfilmd en we dus, als het een succes wordt, een mooie serie krijgen. Ik kan niet wachten.
[Inmiddels is bekend dat Elly Conway een pseudoniem is van Terry Hayes en Tammy Cohen, red.]
ARGYLLE
ELLY CONWAY
(A.W. BRUNA, € 22,99)
Monique Eskens van De Drvkkery (Middelburg):
Dit boek is op de een of andere manier sinds het verschijnen in oktober een beetje onder de radar gebleven, bij mij en ook bij onze klanten. Op een goede dag in 1313 loopt in Zwitserland de mysterieuze Halfbaard het dorp en het leven van de dertienjarige Sebi binnen. Halfbaard vertelt graag verhalen en Sebi voelt zich daardoor aangesproken. Hij is niet geschikt voor het werk op het land, het leger of het klooster en besluit ook verhalenverteller te worden.
Hij gaat daartoe in de leer bij de rondtrekkende verhalenvertelster duivelse Anneli. Hij leert van haar dat je mensen de grootste klets kunt verkopen als je het maar realistisch genoeg vertelt. Een meeslepende en boeiende roman vol prachtige, fabelachtige, sappige, helende, troostende en vermakelijke verhalen, kleurrijke figuren en rake observaties. Ik werd zelf een beetje tegengehouden door het omslag, maar het is echt een aanrader voor velen.
Sjoerd Agterhof van boekhandel Jaspers (Badhoevedorp):
Lezen kan werelden voor je openen. En dat doet Zoals onder water van Sara Nović. Eerder las ik van haar het indrukwekkende Wie het mooist valt Daarom was mijn interesse voor dit nieuwe boek al gewekt. Maar ook omdat het speelt in de dovengemeenschap rond dovenschool River Valley. Ik heb een slechthorende dochter en daarom een blauwe maandag Nederlands met gebaren geleerd. Uiteindelijk bleek mijn dochter dat niet nodig te hebben, maar mijn fascinatie voor die bijzondere taal is gebleven. Sara Nović is zelf doof en weet in deze coming of age roman die wereld van dove pubers – met problematiek rond gehoorapparatuur en naar school gaan – maar vooral de liefde voor de dovencultuur prachtig te verwoorden.
Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht):
Een verhaal over de ontwrichting van een gezin als er een kindje met een verstandelijke beperking wordt geboren, en over de liefdevolle zorg die het oudere broertje Elias op zich neemt, maar waar hij natuurlijk veel te jong voor is en zeker niet de juiste persoon. Hij krijgt de kans niet kind te zijn met alle gevolgen van dien. En dat wordt opgemerkt door mevrouw Eva die met zorg en aandacht een bijzondere band weet op te bouwen met de broertjes. Dat Valentijn de Heer in het dagelijks leven werkzaam is in de zorg en met mensen met een verstandelijke beperking werkt én dat hij schrijft voor onder andere Het Parool is ongetwijfeld de voedingsbodem geweest voor dit schitterende debuut. Wat mij betreft een aanrader, een boek dat net zo goed gelezen kan worden door jongeren als door volwassenen.
HALFBAARD
CHARLES LEWINSKY
(MERIDIAAN UITGEVERS, € 29,99)
10-12 maart 2024
• FANTASIE & VERKLEDEN PEUTERSPEELGOED
ARTIKELEN STATIONERY • SPELLETJES & GAMES • KNUTSELEN & PUZZELEN • FEESTARTI-
KELEN ONTDEKKEN & ONTWIKKELEN • TIENER • KNUFFELEN • BACK TO SCHOOL
WERKARTIKELEN • KINDERBOEKEN • GIFTS & GADGETS • BABY • POPPEN & ACTIEHELDEN
Vakbeurs voor:
● wenskaarten
● stationery
FEESTARTIKELEN GEVEN & VIEREN • KADOOTJES • WENSKAARTEN • KIDS • PARTY
BUITENSPEELGOED • LEREN • KLEUTER • FANTASIE & VERKLEDEN • STATIONERY • SPELLETJES & GAMES • KNUTSELEN & PUZZELEN
● boeken
● gifts
● spellen
● puzzels
● speelgoed
ONTDEKKEN & ONTWIKKELEN • TIENER • KNUFFELEN • BACK TO SCHOOL KINDERBOEKEN • GIFTS & GADGETS • BABY • POPPEN & ACTIEHELDEN & VIEREN • KADOOTJES • WENSKAARTEN • KIDS • PARTY
BUITENSPEELGOED • LEREN • KLEUTER • FANTASIE & VER KLEDEN • STATIONERY • SPELLETJES & GAMES • KNUTSELEN & PUZZELEN
● baby-en kinderproducten
● en meer!
Autotron Rosmalen Wees welkom! We zien je graag op Spotlight! aanmelden:
FEESTARTIKELEN ONTDEKKEN & ONTWIKKELEN • TIENER • KNUFFELEN • BACK TO SCHOOL
HUISWERKARTIKELEN KINDERBOEKEN • GIFTS & GADGETS • BABY • POPPEN & ACTIEHELDEN • FEESTARTIKELEN GEVEN & VIEREN • KADOOTJES • WENSKAARTEN • KIDS • PARTY • BUITENSPEELGOED • LEREN • KLEUTER • FANTASIE & VERKLEDEN • SPEELGOED & ARTIKELEN • STATIONERY • SPELLETJES & GAMES • KNUTSELEN & PUZZELEN
FEESTARTIKELEN • ONTDEKKEN & ONTWIKKELEN • TIENER • KNUFFELEN • BACK TO SCHOOL
HUISWERKARTIKELEN KINDERBOEKEN GIFTS & GADGETS BABY POPPEN & ACTIEHELDEN
Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend
nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank. Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief. Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95 . Stopt automatisch.
