Boekblad Magazine 1 2024

JAARGANG 191 JANUARI/FEBRUARI 2024

1

Vakblad voor het boekenvak w w w. b o e k b l a d . n l

Governancestructuur CB Pleidooi voor essentiële keuzes Vertaalrechten literaire fictie Investeren belangrijk, rendement onzeker

Anthoni Fierloos:

‘IK BEN HELEMAAL NIET SOMBER OVER DE TOEKOMST VAN DE BOEKHANDEL’ november/december 2023  jaargang 190

1

catalogi en Dat kunnen we.

Als geen ander.

High-Tech Offset volgens Veldhuis Media We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten.

Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.

Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.

Eekhorstweg 1 7942 JC Meppel 085 - 082 45 00

info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl

IN DIT NUMMER: FOTO Stijn Rademaker

INHOUD

20

Governancestructuur CB: ‘Een onzijdig middelpunt met gelijk recht voor allen’

EN VERDER 06 Vooraf

Lezers zoeken

08 Over het nieuws

24

Willeke van der Meer, Martien Frijns, Roderik Teunissen

32 Column

Roeland Dobbelaer: B&B vol liefde

Vertaalrechten literaire fictie Investeren belangrijk, rendement onzeker

Anthoni Fierloos (Paard van Troje en De Koperen Tuin, Goes):

Recensies

FOTO Loeta Aarden

10

37 Boekverkopers lezen

35

‘Eén plus één is nog altijd meer dan twee’

Afscheid Lot Douze van Over het water: ‘Hoe bedoel je: niet gelukt?’

COLOFON Boekblad is hét vakblad voor de boekenbranche. Het tijdschrift verschijnt zes keer per jaar, waarvan één keer in combinatie met Boekenpost.

Het laatste nieuws is te volgen via Boekblad.nl en de digitale nieuwsbrief. Boekblad is een uitgave van Stip Media, Alkmaar.

Uitgever Vincent van de Vrede.

4

Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Bart Janssen (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).

E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

Medewerkers aan dit nummer Klaas de Boer, Maarten Dessing, Roeland Dobbelaer, Lot Douze, Monique Eskens, Martien Frijns, Bart Janssen, Sandra de Jong, Willeke van der Meer, Christiaan van Minnen, Niels Nijborg, Inge Roos, Roderik Teunissen, Mik Vaes.

Foto omslag Stijn Rademaker.

www.boekblad.nl

Advertenties Vincent van de Vrede T 072-5314978 E Vincent@stipmedia.nl Vormgeving Jan Scholtus.

Druk Veldhuis Media, Meppel.

Copyright 2024 Overname van artikelen is alleen toegestaan na overleg met de uitgever en met bronvermelding. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Meer informatie: Reprorecht.nl.

Abonnementen Boekblad Compleet Online + magazine (print) € 179 (eerste jaar), daarna € 269. ZZP-ers € 108 (eerste jaar), daarna € 148.

Boekblad Online Online + magazine (digitaal) € 119 (eerste jaar), daarna € 209. ZZP-ers € 86.

Proefabonnement Online + magazine (digitaal) € 29,95 (Stopt na zes maanden).

Alle prijzen zijn exclusief btw. Meer informatie: www. boekblad.nl/abonneren Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te

worden doorgegeven aan onze klantenservice.

Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven aan onze klantenservice.

Klantenservice Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T 072-5314978 (ma t/m do 13-16 uur) E administratie@stipmedia.nl www.boekblad.nl

januari/februari 2024  jaargang 191

ISSN 1586-2897

5

VOORAF De beurshal van de Leipziger Buchmesse, in 2024 met Nederland en Vlaanderen als gastland.

Lezers zoeken

6

in het onderwijs: het draagt allemaal bij aan het idee dat het met boeken en boekhandels niets meer wordt. Specifiek over de belangstelling voor (Nederlandstalige of in het Nederlands vertaalde) literaire fictie valt te klagen, zoals kort voor de genoemde prijsuitreiking viel op te maken uit een gesprek in NRC met vier uitgevers.

Dan is het inspirerend om het tegengeluid te horen van twee boekverkopers in dit nummer. Zo toont

Anthoni Fierloos zich ‘helemaal niet somber over de toekomst van de boekhandel’. Ook hij ziet dat jongeren meer Engels lezen, maar ziet vooral het voordeel dat deze groep zo gewend raakt aan lezen.

‘Als ze straks kinderen krijgen, gaan ze voorlezen. Gewoon in het Nederlands.’

Lot Douze, die afscheid neemt van ‘haar’ boekhandel Over het water, is overtuigd van het potentieel aan lezers, schrijf ze in haar bijdrage.

‘Er zijn veel gretige lezers, maar dat perspectief is bedolven geraakt onder drammerige leesbevordering en de oververhitte schrijverscultus in Nederland.’ Die lezerscultuur wil ze met nieuwe activiteiten over het voetlicht gaan brengen. Een inspirerend idee, ook voor uitgevers die met name de wereld van leesclubs vaak nog niet echt in het vizier hebben.

Waar wel hard aan getrokken wordt, door uitgevers en het Neder-

lands Letterenfonds, is het zoeken van lezers in het buitenland, door de promotie van Nederlandstalige literatuur over de grens. De Leipziger Buchmesse in maart, waar Nederland en Vlaanderen gastland zijn, is daarbij een belangrijk speerpunt. Over de vraag wat de investeringen in vertalingen opleveren en hoe je dat precies moet beoordelen, gaat het tweede hoofdartikel in dit nummer.

Vakliteratuur genoeg dus voor onder de kerstboom. Maar ik wens u van harte ook een mooie (Nederlandstalige) roman, verhalen- of dichtbundel toe voor de eindejaarsdagen. Namens het team van Boekblad: al het goede voor 2024  Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Vincent@stipmedia.nl

Foto: Leipziger Messe/Tom Schulze.

Hoe wanhopig moeten we zijn over de leescultuur in ons taalgebied? Sombere geluiden genoeg in de media, Bas Heijne haalde ze nog eens aan in zijn Boekenbon Betoog bij de uitreiking van de Boekenbon Literatuurprijs. De verleiding van andere vormen van vrijetijdsbesteding, het beeld bij jongeren (lezen is iets voor oude mensen), de verengelsing van de maatschappij, de geringe aandacht voor literatuur

7

Home

Magazine

Boekblad was erbij

Vacatures

Agenda

Over het nieuws

Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten van Boekblad.nl.

WILLEKE VAN DER MEER Eigenaar van boekhandel Kooyker in Leiden, die in oktober het 160-jarig bestaan vierde.

Nieuwe versie van Sinterklaas heeft maximale oplage van 50.000 exemplaren Als de volledige oplage wordt verkocht, zou Sinterklaas – op basis van de verkoopcijfers van 2022 – eindigen in de top 20 van best verkochte boeken van dit jaar. En als boekhandels toch nee moeten verkopen? ‘Ik hoop dat het beschikbaar blijft’, vindt Willeke van der Meer van Kooyker. ‘Aan de andere kant heeft het ook wel wat als de verkoop beperkt is. Klanten moeten nu toeslaan.’ Dit waren mijn woorden voordat het boek verscheen. Dat het zo snel op zou zijn had ik niet verwacht.

Het is wel jammer dat we geen etalage konden maken, prachtige posters en inpakpapier hadden, maar geen boek.

Ik had er graag nog een paar honderd extra verkocht. Dat kun je niet van veel boeken zeggen, maar het is zoals het is. Het is ook wel weer duidelijk. De beperkte beschikbaarheid heeft duidelijk de vraag opgedreven.

Kooyker viert 160e verjaardag met Biesheuvel Eigenlijk was ik helemaal niet met het jubileumjaar bezig. Maar achter de kassa hangen twee originele prenten van de oprichter Cornelis Kooyker en zijn vrouw Anna Elisabeth KooykerPelgrim. Klanten reageren hierop en

8

dan vertel je dat hij in 1863 zijn winkel opende. En dan besef je dat het een rond getal is en dus een mooie gelegenheid om aandacht te besteden aan de oprichting. Door mijn vriendschap met uitgever Aart Hoekman kon ik een verhaal van Maarten Biesheuvel laten uitgeven. Dat werd een groot succes.

De oplage van 1000 exemplaren was snel op. Een exemplaar staat zelfs al op Catawiki voor 52 euro. Het werd een heel feestelijk weekend. Klanten en uitgevers kwamen met bloemen, bonbons et cetera. En er was veel publiciteit in de pers. Dan merk je weer even extra dat de winkel en ons team gewaardeerd worden. Wij bedienen een brede doelgroep en hopen dit nog jaren te kunnen doen!

Singel Uitgeverijen wil stoppen met papieren aanbiedingscatalogi Stoppen met het drukken en versturen van papieren aanbiedingscatalogi. Als zo’n grote uitgeverij deze stap neemt, zou dat weleens kunnen leiden tot het einde van alle gedrukte folders. Ik snap dat hiernaar gekeken wordt. Het is een enorme investering en inderdaad gaan de folders na inkoop bij het oud papier.

Behalve de folders waar de boeken in staan waarmee we iets gaan doen. Het lijkt mij niet fijn alles via een scherm te moeten lezen en in te moeten kopen.

Mocht dit gaan gebeuren (wat ook wel weer zal wennen) dan zal ook de beurs een ander karakter moeten krijgen. Inspirerender, met optredens van auteurs en plannen voor promotiecampagnes.

Ik ga nu al niet meer samen met een vertegenwoordiger de catalogus doorbladeren. Een andere manier om aan

www.boekblad.nl

kostenreductie te denken is wellicht minder publiceren? Ik blijf me na al die jaren verbazen over het enorme aanbod.

MARTIEN FRIJNS Uitgever en boekontwerper, startte in 2023 uitgeverij M10Boeken die zich vooral richt op poëzie en literatuur uit nietAngelsakische taalgebieden. Nam dit jaar de uitgave over van Filter, het tijdschrift over vertalen.

‘De verengelsing van de Nederlandse boekenmarkt is in volle gang – en dat is een probleem’ Het klinkt als een noodkreet: stop de verengelsing van de Nederlandse boekenmarkt. Paula Heeger somt een aantal oorzaken op en wijst met bestraffende vinger naar de overheid, het onderwijs, de uitgevers en de boekhandel. De rol van TikTok, Instagram, Facebook en andere sociale media als ‘lees- en werkterrein’ voor niet alleen jongeren, maar ook ouderen en professionals blijft buiten schot. Dat de verengelsing een logische uitkomst is van de algehele globalisering waar het boekenvak onderdeel van uitmaakt, wordt evenmin besproken en toegelicht. Men kan Heegers oproep tegen de verengelsing ook opvatten als een teken van de algehele deglobalisering.

In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw – ik was achtereenvolgens puber, adolescent en jongvolwassen – kocht ik alleen boeken in het Engels

Lees de besproken artikelen op boekblad.nl en Duits. Waarom? Goedkoper, interessanter, wereldser. Er viel in deze talen domweg veel meer te beleven dan in de boeken uit ons taalgebied.

Buchmesse begonnen met reeks afzeggingen De eerste echte post-corona Buchmesse trof het niet. Op 7 oktober werd de wereld opgeschrikt door de wrede terroristische aanval van Hamas met een even wrede oorlog tegen de Gazanen tot gevolg. Beursdirecteur Jürgen Boos moest van zich laten horen. Hij reageerde conform de Duitse politieke mores. In de slipstream van deze wereldschokkende gebeurtenis werd de uitreiking van de reeds toegekende literatuurprijs aan de Palestijnse schrijfster Adania Shibli afgeblazen. In een open brief spraken meer dan 1200 boekenvakkers zich uit tegen deze gang van zaken. Slavoj Žižek meende dat hij in zijn openingsinterview de toestand allesomvattend kon duiden, waarna enkele mensen de zaal demonstratief verlieten. Opnieuw moest de ongelukkige directeur ingrijpen en het belang van ‘de vrijheid van meningsuiting’ en ‘de noodzaak naar elkaar te luisteren’ benadrukken. Ik vroeg me af of de directeur niet een, twee of drie minuten stilte had kunnen voorstellen.

Een eenvoudig en helder gebaar.

Twee Filter Vertaalprijzen voor vier vertalers Dit jaar werd voor het eerst de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt en wel aan Lies Lavrijsen en Els Dumez-Blocken voor Jefferson van Jean-Claude Mourlevat.

Deze primeur is tot stand gekomen op initiatief van de CPNB, die met deze prijs de vertalingen van kinderen jeugdliteratuur een hart onder de riem wil steken. Achter deze prijs en de reguliere Filter Vertaalprijs gaat het literaire vertaaltijdschrift Filter schuil, dat al ruim dertig jaar Nederlandse vertalingen in de meest brede zin van het woord vakkundig en professioneel onder de loep neemt. Een blad dat niet alleen voor de professionals leesbaar

is, maar ook voor de geïnteresseerde lezer, want ieder nummer is een Fundgrube voor wat er in de vertaalwereld allemaal speelt en meer aandacht verdient.

RODERIK TEUNISSEN Eigenaar van Van Duuren Management dat dit jaar vijftien jaar bestaat en het jubileum viert met een feest en diverse acties voor de boekhandel.

‘De verengelsing van de Nederlandse boekenmarkt is in volle gang – en dat is een probleem’ Ik ben het in grote lijnen eens met Paula Heeger maar wil graag een tegenargument geven. Ik vind dat uitgevers moeten overwegen om meer Engelstalige boeken uit te geven vanwege hun wereldwijde bereik en culturele impact. Door dat te doen, kunnen uitgevers verhalen en informatie verspreiden die grenzen overschrijden en lezers van diverse achtergronden aanspreken. De Engelse taal fungeert als een brug, waardoor informatie toegankelijk wordt voor een breed publiek over de hele wereld en in Nederland. Dit vergroot niet alleen het bereik van de auteur, maar bevordert ook culturele uitwisseling en begrip voor elkaar. Zeker in Nederland met zijn multiculturele samenleving is dit hard nodig. Het biedt uitgevers en boekhandels dus de mogelijkheid om de diversiteit van mensen en standpunten te omarmen, waardoor lezers in verschillende landen en hier in Nederland inzicht krijgen in diverse ervaringen. Het uitgeven en verkopen van Engelstalige boeken is niet alleen commercieel lonend, maar ook essentieel voor de verrijking van onze culturele en informatieve dialoog.

Mark Beumer weg als directeur De Bezige Bij Jammer dat steeds meer uitgeverijen afscheid nemen van de structuur waarbij directeur en uitgever geschei-

januari/februari 2024  jaargang 191

den functies zijn. Ik denk dat in het boekenvak de synergie tussen een commercieel/algemeen directeur en een uitgeefdirecteur van onschatbare waarde is. Terwijl een uitgeefdirecteur de artistieke en inhoudelijke visie van een uitgeverij vertegenwoordigt, brengt een commercieel directeur de zakelijke kennis en marketingexpertise met zich mee. Een uitgeefdirecteur is gepassioneerd door inhoud, zet in op kwaliteit en auteursrelaties, terwijl de commercieel directeur zich richt op marktanalyses, verkoopstrategieën en de lezer. Samen kunnen ze een winstgevend publicatieplan ontwikkelen dat zowel artistieke als commerciële doelen nastreeft. De combinatie van creativiteit en zakelijk inzicht leidt tot een evenwichtige uitgeefstrategie die zowel auteurs als lezers aanspreekt en tegelijkertijd de winstgevendheid van de uitgeverij waarborgt.

Boekhandels in regio-Haarlem organiseren samen evenementen Een goed initiatief om de krachten te bundelen voor gezamenlijke promoties, maar het behouden van een eigen identiteit is belangrijk. Een unieke identiteit geeft een boekhandel karakter en trekt specifieke doelgroepen aan. Het stelt de winkel in staat om een persoonlijke band op te bouwen met klanten, gebaseerd op gedeelde interesses. Terwijl gezamenlijke promotie de algehele leesgemeenschap kan versterken, biedt een eigen identiteit een boekhandel de mogelijkheid om zich te onderscheiden in een competitieve markt. Dit betekent niet alleen een zorgvuldig samengestelde selectie boeken, maar ook een unieke sfeer, evenementen en misschien zelfs een eigenzinnige inrichting (zie het artikel over het succes van ’t Pakhuys in Edam). Zo blijft de boekhandel relevant en aantrekkelijk, zelfs te midden van collectieve promotieinspanningen.

9

DE VISIE

Anthoni Fierloos (Paard van Troje en De Koperen Tuin, Goes):

‘ÉÉN PLUS ÉÉN IS NOG ALTIJD MEER DAN TWEE’ Boekhandels met filialen zijn er genoeg. Maar op zo’n kleine afstand van elkaar als Anthoni Fierloos Paard van Troje en De Koperen Tuin exploiteert, is zeldzaam. En dat in het toch bescheiden Goes. ‘Toen ik De Koperen Tuin had overgenomen, dacht ik: dáár heb ik ruimte om strips, een specialisme van Paard van Troje, goed neer te zetten. Wat dacht je dat het deed? Nul verkoop!’

Tekst Maarten Dessing Beeld Stijn Rademaker ANTHONI FIERLOOS 1966 Geboren te Goes 1982–1986 Lerarenopleiding in

Delft: Geschiedenis/ Aardrijkskunde/ Economie/ Maarschappijleer 1981-heden Werkzaam bij Paard van Troje

(eerst als vakantie- kracht) 1986-1987 Docent Geschiedenis VWO/Aardrijkskunde LHNO 2003-heden Eigenaar Paard van Troje 2005-heden Uitgeverij Paard van Troje 2020-heden Eigenaar De Koperen Tuin

11

H

ij weet het eigenlijk zeker. Geen plaats heeft meer vierkante meter boekhandel per inwoner dan Goes. Naast De Koperen Tuin en Paard van Troje ‘een grote Bruna, een redelijk grote Primera, twee christelijke boekhandels en een Read Shop’, somt Anthoni Fierloos op. ‘Voor 28.000 inwoners!

Inclusief omliggende dorpen gaat het om nog geen 50.000 mensen. Vergelijk dat met Roosendaal. Hoeveel winkels hebben de 87.000 inwoners daar? Hier heerst een echte leescultuur. Nog altijd leest hervormd-gereformeerd meer dan katholiek.’

Misschien is het achterland groter, geeft hij toe. Door de centrale ligging kent Goes veel bedrijvigheid. Van heinde en ver reizen jongeren hierheen om naar school te gaan. In geen Zeeuwse plaats groeit het bedrijventerrein sneller. En er komen ook toeristen – zij het niet zo veel als bijvoorbeeld op Walcheren en Schouwen-Duivenland. ‘Vooral Belgen weten de stad steeds beter te vinden. Omdat het zo regenachtig was, had ik dit jaar ook een verschrikkelijk goede zomer.’

Minstens zo bijzonder aan de plaats, is dat de twee zelfstandige boekhandels – op nog geen vierhonderd meter lopen van elkaar – dezelfde eigenaar hebben.

Vier jaar bestaat die situatie inmiddels, nadat Fierloos, die zelf 41 jaar geleden als vakantiekracht begon bij Paard van Troje, de andere boekhandel overnam van Manda Heddema. Je zou zeggen: de kans om beide winkels samen te voegen op een nieuwe, mooie locatie had zich al moeten hebben voorgedaan. Maar de boekverkoper houdt staande dat ‘één plus één nog altijd meer dan twee is’.

januari/februari 2024  jaargang 191

11

DE VISIE

‘HIER HEERST EEN ECHTE LEESCULTUUR. NOG ALTIJD LEEST HERVORMD-GEREFORMEERD MEER DAN KATHOLIEK’

Stapelkoper Hoe was de verhouding tussen beide winkels voor de overname?

‘De Koperen Tuin opende 35 jaar geleden tegenover Paard van Troje. Mijn baas was destijds bang voor de concurrentie, dus heerste er zeker enige rivaliteit.

Maar na tien jaar verhuisde De Koperen Tuin naar de huidige plek, precies aan de andere kant van het centrum. Kort daarna overleden de eigenaren snel na elkaar, een heel tragisch verhaal, en nam Manda Heddema de winkel over. Net als ik is zij heel actief en creatief. Beiden zoeken we ook samenwerking met allerlei organisaties. En toen werden we eigenlijk door uitgevers gedwongen nauw samen te gaan werken.’

Gedwongen door uitgevers?

‘Omdat we allebei veel organiseerden, wisten die Goes te vinden. Maar dan zeiden ze: we kunnen deze auteur laten komen, zoeken jullie onderling uit bij welke winkel? Bij Nicci French gebeurde dat voor het eerst. En dus gingen we dat samen doen: op een externe locatie, waar we allebei aanwezig waren en waar we de opbrengst deelden. Zo werd de band steeds nauwer, terwijl ieder zijn eigen trouwe klantenkring had. Toen we allebei werden genomineerd voor de titel Boekverkoper van het jaar wilden we het liefst samen op het stembiljet. Helaas mocht dat niet.’

Hebben jullie ooit overwogen te fuseren?

‘Daar hebben we weleens over gesproken toen Manda om privéredenen een nieuwe start wilde maken. Maar twee kapiteins op een schip, dat werkt niet. En nog los van het feit dat het niet makkelijk is een geschikte locatie in het centrum te vinden, was er een praktisch probleem, dat nog steeds speelt: we hadden allebei ons pand in 2008 gekocht. Vlak voor de crisis, waarna ze sterk in waarde daalden. Anders dan voor woonhuizen heeft de markt voor bedrijfspanden zich nooit hersteld. Die is alleen maar verder gedaald. Heel vervelend, maar je doet er niets aan. Manda heeft toen Jacques Baas in Driebergen overgenomen en De Koperen Tuin aan mij verkocht.’

Toch heeft het ook voordelen om beide winkels te handhaven, zeg je.

‘Dat zit hem vooral in de inkoop. Mijn staffels zijn aan alle kanten omhooggegaan. Doordat ik meer exemplaren bestel, maar ook omdat De Koperen Tuin vaak eentjes en tweetjes inkocht. Ik ben meer een stapelkoper, wat financieel gunstiger is. Ook kon ik veel abonnementen combineren: van KBb en CPNB tot Boekblad – sorry daarvoor! Wel heb ik nog twee aansluitingen bij CB. Maar dubbele kosten, voor bijvoorbeeld automatisering en administratie, heb ik kunnen schrappen. Mijn marge is alles bij elkaar zo’n 4,5 procent gestegen. Echt veel.’

12

www.boekblad.nl

Waarom heb je nog twee aansluitingen bij CB? ‘Anders zou alles op één plek worden afgeleverd.

Moet ik zelf alles voor de andere winkel daarheen sjouwen. Paard van Troje heeft maar 180 vierkante meter, tegen De Koperen Tuin met 800 vierkante meter, maar toch zou ik iedere keer minstens vier keer met de bakfiets naar de kleine winkel moeten.

Als ik al met een bakfiets door het centrum zou mogen. Alleen als ik zo groot zou zijn als een Stumpel of Broekhuis kan ik het me veroorloven om alles op één plek te bezorgen en het daarna zelf te verdelen over de filialen.’

Vaste rondjes Hoe heeft de omzet zich sinds de overname ontwikkeld?

‘Dat is moeilijk te vergelijken. Drie maanden na de

‘MIJN STAFFELS ZIJN AAN ALLE KANTEN OMHOOGGEGAAN’

overname begon corona. Hele periodes waren de winkels dicht, terwijl de tweede zomer – na de langste winkelsluiting – zó goed was dat hij het hele jaar goed maakte. Heel Nederland vierde toen vakantie in Zeeland. En corona heeft financieel nog steeds effect.

Want was is er gebeurd? Toen wij steun aanvroegen, werd De Koperen Tuin gezien als nieuwe winkel en was de bijdrage gebaseerd op de omzet van januari en februari 2020. Totaal absurd. En Paard van Troje

januari/februari 2024  jaargang 191

13

DE VISIE

‘IK BEN HELEMAAL NIET SOMBER OVER DE TOEKOMST VAN DE BOEKHANDEL’ werd daarin meegesleurd. Wij hebben uiteraard bezwaar gemaakt. En eind oktober hebben we opeens gelijk gekregen. Een mooie meevaller.’

Maar de omzet heeft wel geplust?

‘Zo’n 5 procent. Nu wist ik al dat een school stopte als klant. Als ik dat verlies meereken, heb je zelfs een plus van 15 procent. Daartegenover staan natuurlijk kostenstijgingen. Voor personeel, en terecht. Energie ook. Je ziet aan het pand, met die grote ruimte en al die ramen, meteen dat De Koperen Tuin verschrikkelijk is om het klimaat goed in te houden. Toen mijn energieleverancier een vervijfvoudiging aankondigde, kon ik de gevolgen beperken door over te stappen – maar momenteel heb ik geen vast contract meer. Dat maakt de energiekosten erg onzeker.’

En dan is de hamvraag: zou je omzet verliezen als je een grotere winkel op één plek hebt?

‘De omzet zou enorm dalen. Ook in zo’n klein cen-

14

www.boekblad.nl

Strips zijn een specialisme van Paard van Troje.

trum als Goes hebben mensen hun vaste rondjes. Nu bedien ik mooi mensen die van verschillende kanten het centrum binnenkomen. Als ik op één plek zou zitten, zal het om te beginnen tijd kosten voordat mensen hun rondjes hebben aangepast. En een deel zal dat nooit doen. Tijdschriften zijn bijvoorbeeld zulke laagdrempelige producten. Als ik stop met Paard van Troje – wat qua ruimte makkelijk zou kunnen – gaan mensen daarvoor echt niet naar een nieuwe locatie.

Dan gaan ze naar de Bruna, die vijf winkels verderop zit. Veel makkelijker voor ze.’

Heb je wel de rubrieken slim verdeeld over beide winkels?

‘Beide winkels hebben nog altijd een eigen publiek.

Toen ik De Koperen Tuin had overgenomen, dacht ik: dáár heb ik ruimte om strips, een specialisme van Paard van Troje, goed neer te zetten. Wat dacht je dat het deed? Nul verkoop! Ik heb het heel snel terugverhuisd. Na vier jaar komt het dan ook nog steeds voor

januari/februari 2024  jaargang 191

15

DE VISIE

Interieur De Koperen Tuin.

dat klanten verbaasd reageren als we een boek niet hebben en zeggen dat het in de andere winkel wél staat – of aanbieden het daar voor hen te halen. Al komt het óók steeds vaker voor dat ze zelf al beginnen: “Of moet ik daarvoor naar de andere winkel”.’

Kinderboeken

Horeca in De Koperen Tuin: ‘Het pand is er zeer geschikt voor. Want onder het glazen dak kun je geen boeken neerzetten, alles verkleurt anders als een bezetene.’

Toch moet je iets hebben veranderd.

‘Net als overal zit de grote groei in Engelse Young Adult. Ik heb daarom een halfjaar geleden de bovenverdieping van Paard van Troje verbouwd, heel mooi met sterretjes en lampjes, en ingericht als jongerenhoek. Toen daar nog godsdienst en kunst stond, ging niemand naar boven. Maar nu! En ook nog een doelgroep die vijf jaar geleden nooit in de boekhandel kwam. Ik ben daarom helemaal niet somber over de toekomst van de boekhandel. Want deze groep raakt gewend aan lezen en als die straks kinderen krijgen, gaan ze voorlezen. Dat gewoon in het Nederlands.’

De oude rubrieken van de bovenverdieping heb je dus weggehaald bij Paard van Troje?

‘Ja, godsdienst, psychologie, filosofie, esoterie. Voor die klanten is het goed te doen om naar De Koperen Tuin te lopen. Uit praktische overwegingen heb ik ook

16

www.boekblad.nl

‘IK HEB NOG ALTIJD VEEL PLEZIER IN MIJN WERK. EEN HEERLIJKE GEDACHTE TOCH? DAT JE JE DOEL IN HET LEVEN HEBT GEVONDEN?’ een deel van de kinderboeken daarheen verplaatst.’

Hoe bedoel je?

‘Paard van Troje heeft altijd veel geïnvesteerd in relaties met scholen. Tijdens de Kinderboekenweek gaan we bijvoorbeeld al twintig jaar zestien scholen langs voor een boekenbeurs. Arbeidsintensief, maar je verkoopt in een uur zo voor 1000 euro. En 30 procent van de omzet komt ook van buiten de winkel. Bijzonder veel, vind ik. De Koperen Tuin deed juist weinig aan kinderboeken. Dus toen scholen coronagelden kregen, besteedden sommige het aan boeken en stuurden ze wel acht docenten om ze uit te zoeken.

Dan kun je dat beter in die grotere winkel doen.’

Zag je bij de overname meer groeimogelijkheden bij De Koperen Tuin?

‘Zeker. Die winkel is eigenlijk te groot, daar moet je eerlijk in zijn. Daarom heb ik bijvoorbeeld tweedehands erbij gehaald. Maar ik heb vooral de inrichting en indeling aangepast. Manda was bijvoorbeeld gestopt met de horeca, omdat er al veel op haar afkwam toen ze eigenaar werd – en dat terwijl het pand daar wél zeer geschikt voor is. Want onder het glazen dak kun je geen boeken neerzetten, alles verkleurt anders als een bezetene. De horeca heb ik teruggehaald. En zo ben ik stapje voor stapje bezig. Nog steeds. Het betonnen blok van de ingang is net geschilderd als een boek. Veel mooier dan dat lelijke geel. En nu wil ik hier ook ergens de sfeer van de YA-afdeling van Paard van Troje zien te krijgen.’

Hebben al die veranderingen zich uitbetaald?

‘Dat geloof ik zeker. Door die rare jaren kan ik alleen niet goed zeggen wat precies welk effect had. Bij kinderboeken zit de grootste plus, ook zonder die scholen. En ook de producten die ik erbij heb genomen, zorgen voor extra omzet: Zeeuwse artikelen, kookartikelen, elpees. Tweedehands dus ook.’

januari/februari 2024  jaargang 191

17

DE VISIE

gen: ik doe het niet meer, ik heb er geen zin meer in. Maar dan krijg ik auteurs aangeboden, ga ik toch weer aan de slag, en loopt het opeens wél.’

Maakt je goede band met schrijvers het makkelijker zulke evenementen op te zetten? Want die contacten noemde je ook leuker geworden.

‘Zeker. Dankzij sociale media zijn ze uit hun ivoren toren gekomen. We hebben sinds 2020 zelfs een huisschrijver: Jan Vantoortelboom – nu winnaar van de Boekenbon Literatuurprijs. Helaas is dat niet helemaal uit de verf gekomen. Eerst door corona. En toen zei hij zijn baan aan de Hogeschool Zeeland op, zodat hij onderweg naar zijn huis in Zeeuws-Vlaanderen niet meer vanzelf langs Goes komt. Maar hij is het nog altijd. Er staat een vitrine met zijn Bronzen Uil en andere memorabilia. En er zijn meer auteurs met wie ik altijd wat doe. Jeroen Windmeijer. En nu misschien ook met Lex Noteboom, met wie ik een klik heb. Toch blijft het iedere keer de vraag: waar willen mensen voor komen?’

Plezier

‘ZELF UITGEVEN WERKT OOK HEEL GOED VOOR JE NAAMSBEKENDHEID EN JE NETWERK. MAAR JE MOET HET WÉL LEUK VINDEN OM TE DOEN. HET WEL DURVEN’ Huisschrijver Wat zijn de nadelen van twee locaties?

‘Ik ben zelf minder zichtbaar, omdat ik nu vaste dagen in twee winkels heb. Mensen zeggen dat ook: “Zo, ben je er weer een keertje”. Terwijl ik toch een beetje het gezicht van de winkel ben. Onvermijdelijk maakt dat de band met klanten losser. Gelukkig doe ik de administratie niet zelf. Al zit ik soms boven facturen te doen, ik kan daardoor veel op de vloer zijn. En ik ben heel blij met mijn medewerkers. Ik vraag misschien weleens wat te veel van ze, maar sommigen staan er al zo lang dat zij óók het gezicht van de winkel zijn. Als

18

Activiteit in De Koperen Tuin. ‘Iedere keer blijft de vraag: waar willen mensen voor komen?’

ik in Paard van Troje ben en Jacqueline – onze thrillerspecialist – niet, zeggen mensen weleens: “kom ik later terug”, terwijl ik net zo veel thrillers lees. En Niek en Janet zijn de vertrouwde gezichten in De Koperen Tuin. Beiden werken er al 25 jaar.’

Twee jaar geleden zei je nog dat de band met klanten leuker was geworden.

‘Dat gaat vanzelf als je lang genoeg in het vak zit.

Sommige mensen zie je zó vaak. Ik heb in Paard van Troje zelfs iemand die elke dag een strip komt kopen.

Elke dag! Maar misschien komt het ook omdat sommige type klanten, anders dan toen ik begon, tegenwoordig op internet kopen. Er zijn in verhouding meer vaste klanten die per se bij mij willen kopen, en minder losse klanten.’

Ben je minder evenementen gaan organiseren nu je dat niet meer samen met Manda Heddema kan doen?

‘Daar speelt vooral dat het bezoek na corona minder goed op gang is gekomen. Sommige schrijvers trekken ook nu veel mensen natuurlijk. Ilja Pfeijffer dit voorjaar: geweldig. Maar ik moet steeds vaker zelfs grote namen afzeggen omdat er te weinig aanmeldingen zijn. Jaap Scholten: acht mensen maar. Ik neem daardoor minder risico dan vroeger. Ik investeer geen 1000 euro als ik niet uit de kosten kan komen. Het gaat met golven. Dit voorjaar zei ik na twee afmeldin-

www.boekblad.nl

Hoe doen jouw winkels het online?

‘Dankzij Libris hebben we gelukkig een heel goede webwinkel. Maar ik ben zelf digitaal niet de sterkste.

Ik doe weliswaar veel op Facebook en zie dat posts daar echt bestellingen opleveren. De Koperen Tuin heeft ook een goede nieuwsbrief. Maar dat zijn toch wat ouderwetse media. Dus dat kan beter. Dat moet ik alleen niet zelf doen, ik heb dat niet in me. Ik kan beter mijn energie steken in het ouderwetse boekverkopen, daar heb ik de meeste lol in. Afgelopen weekend nog: ik hield zo’n enthousiast verhaal over De Man met Duizend Gezichten tegen een klant dat twee meeluisterende klanten het óók kochten. Heerlijk.’

Ook daarin vullen je medewerkers jou aan?

‘Ja. Ik heb bijvoorbeeld Marloes voor Instagram, die ook een YA-evenement opzet dat steeds groter lijkt te worden. Toen wij Annemarie Geerts – @demammavan, een echte influencer – te gast hadden, vroeg zij haar of ze ons in een post wilde noemen. Dat leverde ons duizenden likes op. Ik zou daar niet aan hebben gedacht. De verdeling is qua leeftijd precies goed momenteel. Bij Paard van Troje werkt ook Alex. Hij is 29 jaar nu, maar ooit zoals ik als 15-jarige vakantiekracht begonnen. Hij volgt momenteel de nieuwe ondernemerscursus van Libris. Door zulke initiatieven merk je hoeveel jonge collega’s erbij zijn gekomen. Dat is ook zoiets wat vijf jaar geleden niemand had durven denken: dat de boekhandel weer jonge mensen aantrekt.’

Denk je weleens: ik word langzamerhand te oud hiervoor?

‘Welnee! Ik word misschien een beetje de man van de oude stempel, maar ik ben pas 57. Ik kan en ga nog zeker tien jaar door. Ik heb nog altijd veel plezier in

mijn werk. Een heerlijke gedachte toch? Dat je je doel in het leven hebt gevonden? Natuurlijk gebeuren er negatieve dingen waar je geen invloed op hebt: corona, de leegstand in de binnensteden – of de opkomst van allerlei digitale technieken. Maar in plaats van je daar druk om te maken, kun je beter vasthouden aan dat plezier. En ondertussen je zo goed mogelijk aanpassen.’

Kun je je een toekomst voorstellen dat mensen na, zeg, De Man met Duizend Gezichten niet langer aan hun boekverkoper vragen om een vergelijkbare thriller maar een AI-bot vragen een boek in dezelfde stijl voor hen te schrijven?

‘Dat geloof ik niet. Ik denk eerder dat er wetgeving komt om dat te voorkomen, omdat toch het auteursrecht van – in jouw voorbeeld – Lex Noteboom wordt geschonden. Tenminste, er moet toch iemand wakker worden om dat te regelen? Ik maak me vooral zorgen om de content. Wel is het trouwens zo dat je minder dan vroeger je vakkennis kunt gebruiken. Mensen hebben al zo veel thuis opgezocht. Ze vragen bijna nooit meer: “Is er een boek over vul maar in”. Dat vind ik soms jammer.’

Regionale uitgaven Hoe gaat het met uitgeverij Paard van Troje?

‘Best goed. Het idee is: drie tot vier boeken per jaar, maar ik heb steeds zo veel ideeën dat het er eerder zes tot acht zijn. Hoe langer ik bezig ben, hoe meer ik ook krijg aangeboden. Het zijn allemaal regionale uitgaven. Non-fictie: geschiedenis, culinair, dialect, alles wat ik leuk vind. Geen proza en poëzie. En de meeste behoren tot de bestverkopende titels van mijn eigen winkels – al bied ik het uiteraard aan al mijn Zeeuwse collega’s aan. Zeeland in strip, dat we in het Nederlands en Duits hebben uitgegeven, loopt richting de 30.000 exemplaren. Elk jaar zijn er nieuwe toeristen die het kopen.’

Zo bekeken is het een recept voor sellers waarvan je je afvraagt waarom niet iedere boekhandelaar dat doet. Toch liep ooit een POD-project met MyBestseller om boekhandels te laten uitgeven op niets uit.

‘Zelf uitgeven werkt ook heel goed voor je naamsbekendheid en je netwerk. Maar je moet het wél leuk vinden om te doen. Het wel durven. Uitgeven vereist iedere keer een grote investering waarvan je niet weet of je die eruit haalt, het is iedere keer een risico. Ook voor mij, die alles uitgeeft met subsidie, maar toch soms maar 150 exemplaren van een titel verkoopt.

En wat je eraan verdient, steek je meestal in nieuwe uitgaven. Alleen wat je in je eigen winkel verkoopt is echt winst, omdat je daarop de boekhandelskorting houdt. In mijn geval scheelt het ook dat Zeeland een chauvinistische provincie is en er eigenlijk geen andere uitgeverij meer is die ook regionale uitgaven maakt.’ 

januari/februari 2024  jaargang 191

19

ACHTERGROND

Tiele-lezing Mathijs Suidman:

‘ Een onzijdig middelpunt met gelijk recht voor allen’ Organiseer een grotere betrokkenheid van boekhandelaren en uitgevers bij CB. En heroverweeg de huidige financiering, met focus op het uitkeren van dividend. Dat betoogde commercieel directeur Mathijs Suidman van CB op 17 november tijdens het Tiele-symposium ‘Collectiviteit en coöperatie in het Nederlandse boekenvak van 1871 tot heden’. Hieronder een verkorte weergave van zijn lezing.

Tekst Maarten Dessing Mathijs Suidman

Iedere boekenvakker weet: CB is van het vak. Maar als je naar de governancestructuur van het bedrijf kijkt, legde Suidman uit, kun je het bedrijf toch geen echte coöperatie noemen. De eigenaar van de logistiek dienstverlener heet wel ‘Coöperatie Boekenvak UA’ – die op zijn beurt slechts twee leden heeft: de Coöperatieve Vereniging van Boekenuitgevers Groepen en de Coöperatieve Koninklijke Boekverkopersbond (met, bij elkaar, 1589 individuele uitgevers en boekhandels als lid). Maar CB wordt feitelijk bestuurd alsof het een onderneming van investeerders is. Met een aan de leden uit te keren dividend als het primaire doel.

Hij weet er inmiddels alles van. Suidman, die sinds 2010 bij CB werkt, rondde vorig jaar zijn master Strategy & Leadership bij de AOG School of Management

20

aan de Universiteit van Groningen af met een onderzoek naar de vraag of de huidige coöperatieve organisatievorm van CB toekomstbestendig is. Suidman begon vier jaar geleden – destijds samen met KBbdirecteur Anne Schroën – met een studie bestuurlijk leiderschap om zich meer te verdiepen in het bestuur en toezicht in ondernemingen. ‘Die inspireerde me zo dat ik vervolgens het hele masterprogramma heb gevolgd en afgerond. Ik was al enige tijd nieuwsgierig naar de bijzondere governance van CB en toen ik Marijke Huismans geschiedenis van 150 jaar CB had gelezen, kwam ik snel tot deze onderzoeksvraag.’

Uit zijn onderzoek bleek dat CB geen coöperatie is zoals een argeloze buitenstaander denkt dat die functioneert. Dat is op zichzelf niet uitzonderlijk. Het

www.boekblad.nl

geldt voor 65 procent van de bijna 10.000 geregistreerde coöperaties in Nederland. Allerlei bedrijven die bestaan uit maatschappen en partners hebben voor deze ondernemingsvorm gekozen omdat het fiscaal aantrekkelijk is om winst uit te keren. Denk aan accountantskantoren als KPMG en PriceWaterhouseCoopers of advocatenkantoren als NautaDutilh.

‘Het is een confronterend en verwarrend gegeven dat dat ook voor CB geldt, omdat deze ondernemingen geen intrinsieke coöperatieve motivatie hebben’, aldus Suidman. ‘CB heeft die wél. Bij de oprichting in 1871 en ook nu.’

Keuze maken CB’ers – directieleden, managers, medewerkers – ervaren in hun dagelijks werk voortdurend een grote betrokkenheid van de klanten en een invloed van hen op CB. Die betrokkenheid en invloed is alleen niet formeel en komt ongeorganiseerd en niet democratisch binnen bij CB. Van de op- en aanmerkingen van boekhandelaren en uitgevers die via allerlei kanalen binnenkomen, is per definitie onduidelijk hoe breed die worden gedragen door het hele vak. Worden de klachten van de meest vocale criticasters overschat?

Of juist onderschat omdat de klachten misschien worden weggezet met: ‘heb je hem weer’?

Hoe zit het nu? De vier boekverkopers en vier uitgevers in de Stichting tot beheer van de aandelen Cen-

Gevel van het Bestelhuis van den Nederlandschen Boekhandel te Amsterdam (1891), voorloper van CB. Foto: Rijksmuseum, via Wikimedia Commons CC 1.0.

traal Boekhuis vormen het formele bestuur namens de aandeelhouders. ‘Als je kijkt naar de praktijk van deze governance, maar ook naar de statuten van de Stichting, wordt CB bestuurd als een onderneming van investeerders. Dat is een vorm van governance waar de aandeelhouders op afstand staan van de onderneming. De strategie en het beleid is aan de directeur-bestuurders. De rol van de aandeelhouder zou alleen gericht moeten zijn op het rendement uit zijn investering. Naast uiteraard een controlerende rol van een Raad van Commissarissen.’

Uit het onderzoek van Suidman komt naar voren dat de Stichting actief invloed uitoefent op het beleid en de strategie van CB. ‘Dat is niet juist en onzuiver bij het bestuur van een onderneming van investeerders.

Wél bij het bestuur van een coöperatie, maar alleen op voorwaarde dat alle leden betrokken zijn. In de Stichting besluiten de acht bestuurders nu echter zonder “last en ruggespraak”. Dus al is het vertrouwen in deze personen individueel nog zo groot dat ze han-

januari/februari 2024  jaargang 191

21

ACHTERGROND

Coöperatieve ondernemingen organiseren regelmatig een ledenbetrokkenheidsonderzoek om na te gaan op welke wijze alle leden zich betrokken voelen bij hun onderneming. Je zou zeggen dat een logistiek dienstverlener die van oudsher van het vak zelf is, dat ook weleens heeft onderzocht. ‘Maar deze voor een coöperatie elementaire vragen zijn bij CB tot op heden nooit aan de leden gesteld.’ En als het aan Suidman zelf ligt: hoog tijd dus om dat alsnog te doen.

Van de op- en aanmerkingen van boekhandelaren en uitgevers is per definitie onduidelijk hoe breed die worden gedragen door het hele vak

delen in de geest van het hele vak, formeel is er geen democratische verhouding met de achterban.’

In het licht van goed en verantwoord bestuur – vindt Suidman daarom – moet je een keuze maken. Óf het bedrijf besturen als een onderneming van investeerders – met de governance die daarbij hoort: zonder invloed van aandeelhouders en klanten op beleid. Óf besturen als een onderneming van een coöperatie – met de governance die dáárbij hoort: door 1589 leden getrapt en democratisch zeggenschap te geven en betrokken te laten zijn.

Betrokkenheid onderzoeken Suidman pleit er zelf voor om te erkennen dat CB

22

Linda van Zomeren (CB), de Culemborgse wethouder Monica Wichgers en stadsdichter Marinda Pieron begraven een tijdscapsule in de bouwgrond van het nieuwe magazijn van CB. Beeld: CB.

een intrinsieke coöperatie is. De betrokkenheid van alle aangesloten uitgeverijen en boekhandels zou dan geformaliseerd kunnen worden via een bestuur met ledenraden, waarbij alle klanten/leden op getrapte wijze democratisch zeggenschap en betrokkenheid hebben. ‘Ik realiseer mij heel goed dat dit extra werk in de vorm van afstemming met zich meebrengt. Uit mijn onderzoek werd ook duidelijk bij andere “echte” coöperaties dat het hard werken is om zich via ledenraden tot iedereen te verhouden, maar dat dit essentieel en zeer waardevol is.’

In zijn onderzoek uitte een aantal bestuurders in de Stichting ‘een zekere angst’, aldus Suidman, dat er met ledenraden en een coöperatieve governance meer druk op het bedrijf ontstaat. Maar zelf ziet Suidman, met het oog op de bestaande druk in de vorm van grote betrokkenheid van alle klanten, geen toename van druk ontstaan, maar eerder een druk die meer gekanaliseerd is en transparanter in beeld is voor alle leden. ‘Een druk die daarmee juist gezien kan worden als de waardevolle input voor breed en formeel afgestemde en daarmee meer gedragen besluiten.’

www.boekblad.nl

Toegevoegde waarde Waarom is dit juist nu zo belangrijk? Door de ontwikkelingen in de markt zijn de belangen van de verschillende coöperatieleden ‘sterk uiteen gaan lopen’, aldus Suidman. Sinds de digitale revolutie deze eeuw zelfs fundamenteel meer dan in 125 jaar daarvoor. ‘Denk aan de sterke opkomst van e-commerce, waardoor CB fysieke boeken naar consumenten is gaan sturen. Of aan de eboek- en audioboekdienstverlening waar CB belangrijke investeringen heeft gedaan. Daardoor zijn de belangen en behoeften van klanten gaan verschillen. Sommige profiteren vandaag meer dan andere van de in CB opgebouwde collectieve waarde en investeringen die het bedrijf doet in innovaties.’

Daarnaast is het schaalvoordeel van CB voor digitale diensten niet meer zo evident. Niemand kan de distributie van fysieke boeken tegen dezelfde kostprijs en met hetzelfde servicekader aanbieden als een bedrijf dat álle boeken verdeelt. Maar dat geldt niet voor digitale distributie. De zeer grote uitgevers kunnen die dankzij hun omvang tegen een vergelijkbare kostprijs zelf organiseren – zónder in het collectief samen te werken. ‘Als deze uitgevers keuzes maken waarin zij het collectieve belang niet meer ondersteunen, heeft dat gevolgen voor het brede en pluriforme toegankelijke aanbod van titels in de Nederlandse markt tegen relatief lage distributiekosten.’

In het verlengde daarvan ondergaat de economie een fundamentele verandering die mogelijk een grote impact heeft. Dat is, simpel gezegd, de opkomst van door internettechnologie gedreven oplossingen waarbij specialisten samenwerken (in plaats van grotere ondernemingen te vormen). Denk aan apps en platforms waarmee zij diensten goedkoper en efficiënter kunnen aanbieden (dan een grote onderneming). Traditionele bedrijven zoals het 152-jarige CB, die gewend zijn veelal alles zelf binnen het bedrijf te organiseren, kunnen dan hun toegevoegde waarde verliezen.

‘Ook CB moet daarop inspelen en doet dat reeds door vervoer te outsourcen naar Tielbeke’, aldus Suidman.

‘Het is niet ondenkbaar dat dit in de toekomst ook voor andere diensten zal gelden. Dit lijken op het eerste gezicht kostenbesparingen, maar het betreft in de praktijk een heel fundamentele verandering, waarbij alle klanten/leden van de coöperatie betrokken moeten worden.’

Door de ontwikkelingen in de markt zijn de belangen van de verschillende coöperatieleden sterk uiteen gaan lopen

Focus op tarieven Ook een andere financiering van CB moet leiden tot versterking van een coöperatieve sturing van het bedrijf. Op dit moment zit de onderneming in ‘een catch’, betoogde Suidman. De Stichting wil sinds 2011 dividend ontvangen, waardoor CB wordt uitgedaagd om primair een fors bedrijfsresultaat te halen. Tegelijk is de onderneming afhankelijker van banken geworden, omdat op deze manier in de afgelopen tien jaar circa tachtig miljoen euro uit CB is onttrokken. En de banken stellen als voorwaarde voor financiering óók dat CB een hoge winst realiseert. ‘Omdat van boekhandels en uitgevers als eigenaren niet verwacht wordt dat zij kunnen herinvesteren in een kapitaal intensieve onderneming als CB.’ Dat het vak in 2011 koos voor het uitkeren van dividend, was volgens Suidman op dat moment logisch.

Door de financiële crisis konden veel boekhandelaren en uitgeverijen extra middelen goed gebruiken – en CB had in de loop der jaren een wel heel forse reserve van ongeveer twintig miljoen euro opgebouwd. Maar de afhankelijkheid van banken is sindsdien wel erg groot geworden. Bovendien wordt het geleende geld – inmiddels reeds dertig miljoen euro – steeds duurder nu de rentes stijgen én moet CB blijven investeren in verdere mechanisatie om de hoge betrouwbaarheid en hoge servicekaders te kunnen blijven realiseren.

Wat nu als CB stopt met het uitkeren van dividend?

Iets wat ook aansluit bij een steeds breder uitgesproken wens van klanten om te sturen op tarieven in plaats van op hoge winsten. Het zou niet alleen de afhankelijkheid van vreemd vermogen kunnen doen afnemen, maar met meer eigen vermogen op termijn vooral de relatie van de klanten met het bedrijf veranderen. ‘In een coöperatieve governance kunnen leden juist op een georganiseerde en democratische wijze invloed uitoefenen op het tariefstelsel en kan CB de focus verleggen naar lagere tarieven.’  De volledige tekst van de Tiele-lezing van Mathijs Suidman is te vinden op de website https://medium.com/@msuidman/tiele-lezing2023-5c55b7065ee5

januari/februari 2024  jaargang 191

23

UITGEVERIJ

Kunnen extra investeringen in de verkoop van vertaalrechten aan het buitenland de terugloop van literaire fictie in eigen land compenseren?

De sterren staan gunstig. Toch moet een uitgeverij er niet te veel van verwachten.

D Tekst Maarten Dessing

Anton Scheepstra in Frankfurt: ‘Als het balletje eenmaal rolt, rolt het verder’.

Nederlandse literatuur verkopen over de grens:

‘Op het juiste moment met goed materiaal op de juiste deuren bonzen’ 24

www.boekblad.nl

ertig jaar bestond uitgeverij Passage in 2021. Al die tijd had oprichter Anton Scheepstra niet omgekeken naar het buitenland.

Waarom zou hij ook? ‘Succes in het buitenland begint met succes in eigen land’, legt hij uit. En bestsellers van het niveau ‘herdruk op herdruk’ had Passage nooit. Tot de onvermoede kaskrakers van Anjet Daanje: De herinnerde soldaat (2019) en, vooral, Het lied van ooievaar en dromedaris (2022). ‘Dat is een succes dat je in het buitenland kunt uitbouwen.’

Een internationale literair agent die de winnaar van de Libris Literatuur Prijs en de Boekenbon Literatuurprijs las, vond er weinig aan. Te dik, te ingewikkeld. Dankzij corona kreeg Scheepstra toch een ingang. Vier vertalers die gebruikmaakten van de steunmaatregel van het Letterenfonds om een fragmentvertaling van een titel naar keuze te maken, kozen voor Het lied van ooievaar en dromedaris. En wisten daarmee de interesse van uitgevers in Duitsland, Amerika en Bulgarije te wekken.

‘En als het balletje eenmaal rolt, rolt het verder’, vertelt Scheepstra. ‘Toen Gallimard instapte, had ik meteen uitgevers uit Italië en Spanje aan de lijn.

Want, redeneren zij, als zo’n prominente Franse uitgever het wil uitgeven, moet het echt interessant zijn.

Ook helpt het natuurlijk dat het Letterenfonds er zo zijn best voor doet. Door de roman in hun folder te zetten en er op beurzen met iedereen over te praten.

En natuurlijk door een leuke subsidie voor de vertaalkosten te geven.’

Wat het allemaal oplevert, weet hij niet. Hij heeft voorschotten gekregen, waarmee hij zijn aanwezigheid op de Buchmesse – in 2022 zelfs met stand – kon financieren. Maar de echte revenuen komen pas als Daanjes werk de komende jaren in vertaling verschijnt.

[In maart verschijnt als eerste Der erinnerte Soldat bij Friedenauer Presse, red.]. ‘Er zit aardig wat tijd in: het beursbezoek, de voorbereidingen, het nawerk. Als ik dat zou kwantificeren zou het nú niet uitkunnen.

Maar ik vertrouw erop dat dat uiteindelijk goed komt.’

Bovendien: hij heeft nu contacten en ingangen die hij dertig jaar niet had. Wat kan dat nog meer opleveren?

‘Toen ik vorig jaar naar Frankfurt ging, bood ik alleen Anjet aan. Met tien auteurs erbij zou mijn verhaal te ingewikkeld worden. Als het loopt, dacht ik, komt vanzelf de vraag: wat heb je nog meer? En inderdaad krijg ik die vraag nu. Voor dit jaar had ik daarom een brochure gemaakt met informatie in het Engels over een aantal titels.’

Schaarse cijfers Kan deze geschiedenis Scheepstra’s collega’s inspireren? De Nederlandstalige markt staat onder druk, zeker voor literaire fictie, door de opkomst van het Engelse boek. Is dat verlies te compenseren door meer te verdienen aan de verkoop van vertaalrechten? De laatste jaren doen Nederlandse auteurs het immers opvallend goed over de grens. Denk aan een International Booker Prize voor Lucas Rijneveld of de Amerikaanse bestsellernotering van Roxane van Iperen.

januari/februari 2024  jaargang 191

25

UITGEVERIJ

Tanja Hendriks (Ambo|Anthos): ‘Door de druk van Engels zijn uitgeverijen wereldwijd zelf ook gaan focussen op lokale auteurs’ De tekenen lijken bovendien gunstig. Nu ook andere Europese landen steeds meer dezelfde invloed van het Engels beginnen te voelen, ontwikkelen uitgeverijen een voorkeur voor titels uit andere taalgebieden – zoals Nederland. Dan is er geen concurrentie van importedities. En in de Engelstalige gebieden is steeds meer interesse voor vertaalde literatuur. Het spreekwoordelijk aandeel van 3 procent dat vertalingen in Amerika uitmaken van het aanbod, zou zijn verdubbeld.

Velen merken de effecten op de export. ‘Engelstalige titels zijn minder in trek dus het Nederlands maakt meer kans geacquireerd te worden’, bevestigt senior rechtenmanager Marijke Nagtegaal van De Bezige Bij, een uitgeverij waar export steeds belangrijker is geworden. Haar afdeling heeft al tien jaar ‘een vrij stabiele omzet’ in een krimpende markt, waardoor het aandeel van rechtenverkoop in de omzet is gegroeid.

Dat is wel inclusief film-, tv- en andere nevenrechten.

Agenten zien hetzelfde. ‘In heel Europa is meer interesse voor werk uit andere taalgebieden dan Engels.

In Groot-Brittannië – en in mindere mate Amerika – staan de deuren naar Europese talen open’, zegt Willem Bisseling van Sebes & Bisseling. ‘Wij zien het aantal buitenlandse deals de afgelopen jaren hard groeien, maar dat komt ook omdat wij er meer tijd en aandacht in zijn gaan stoppen. We hebben hier tien agenten die de hele dag niets anders doen.’

‘Onze omzet heeft de laatste drie jaar een vlucht genomen, zowel in fictie als non-fictie’, vertelt Marianne Schönbach van het gelijknamige agentschap. ‘We hadden in het verleden vaker grote auteurs die we aan veel landen konden verkopen, zoals Elma van Vliet of Walter Lucius. Nu merken we dat de interesse van buitenlandse uitgevers in de breedte is gegroeid. Dat er biedingen komen voor meer genres, zoals feelgood, en ook voor “kleinere” boeken.’

De schaarse cijfers (zie kader) lijken deze opmerkingen niet te onderbouwen. Het aantal toegekende translation grants door het Nederlands Letterenfonds

26

fluctueert: 301 (2019), 434 (2020), 354 (2021) en 329 (2022). Het aantal verschenen vertalingen, voor zover bekend bij het fonds, laat een vergelijkbaar beeld zien.

Literatuur Vlaanderen meldt een dalende trend van subsidieaanvragen, dit jaar slechts doorbroken dankzij het gastlandschap in Leipzig volgend jaar.

Alle positiviteit komt dan ook zelden zonder nuancering. Bij Ambo|Anthos zijn vertaalrechten belangrijker geworden nu de uitgeverij meer focust op Nederlandstalige auteurs, zegt Tanja Hendriks. ‘Vooral met non-fictie gaat dat goed. Socrates op sneakers, Vet belangrijk – omdat het over onderwerpen gaat die overal relevant zijn.’ Maar: het is wel moeilijker geworden een deal te sluiten. ‘Omdat uitgeverijen wereldwijd, door de druk van Engels, zelf ook zijn gaan focussen op lokale auteurs.’

Bisseling ziet vooral groei bij non-fictie: genres als populaire wetenschap, psychologie, geschiedenis, filosofie, zelfontwikkeling. Niet bij literatuur, dat overal ter wereld moeilijk verkoopt – en dus uitgeverijen overal ter wereld erg terughoudend maakt het om aan te kopen. En dan maakt het niet zoveel uit of ze uiteindelijk geen Engelstalig, maar een Nederlandstalig boek afwijzen. ‘Al is de verkoop van fictie de laatste jaren ook niet moeilijker geworden.’

Non-fictie profiteert bovendien meer van nieuwe technologieën. ‘Voor literaire fictie hebben redacteuren doorgaans niet genoeg aan een paar pagina’s. Je moet dus investeren in een sample van minstens 15.000 woorden. Een vertaalcomputer kan die vertaling niet maken. Dan mis je essentiële nuances in stijl en toon.

Voor non-fictie zijn geavanceerde vertaalmachines wel geschikt. Die tekst kunnen onze native English medewerkers goed polishen tot geschikte proefvertalingen.’

En grotere kans op verkoop, merkt Schönbach op, is niet het belangrijkste. Waar het uiteindelijk om gaat, is: wat het oplevert – en dat is de laatste jaren gedaald.

‘Een toename van belangstelling voor Nederlandse boeken in het buitenland betekent helaas niet dat de voorschotten nog op hetzelfde niveau zijn als een paar jaar geleden, toen je bijvoorbeeld in Duitsland makkelijk biedingen van hoge vijf cijfers kon verwachten.’

Professionele aanpak Dus hoe kunnen literaire uitgeverijen in het buitenland winst boeken? Zeker is dat de meeste al lang over de grens kijken. ‘Ik vond de gesprekken in Frankfurt saai’, zegt Eva Cossée. ‘Anderen vertelden waar ze mee bezig waren, ik kon alleen ja of nee zeggen. Ik vroeg daarom dertig jaar geleden aan Bert de Groot [haar toenmalige CEO] 1000 gulden om een folder te maken waarmee ik auteurs als Margriet de Moor en Geert Mak naar het buitenland wilde brengen.’

Het volgde logisch uit haar opvatting van het uitgeverschap. ‘Ik vond altijd al dat je niet moet uitgeven voor Nederland alleen. Als je hard aan een boek hebt gewerkt en je hebt de wereldrechten, dan moet je het voor de hele wereld doen. Toen ik met Cossee begon, wilde ik eigenlijk dat het een tweetalige uitgeverij werd voor vijf landen: Nederland, Vlaanderen, Duits-

www.boekblad.nl

Aankondiging van het gastlandschap van Nederland en Vlaanderen in 2024 tijdens de Leipziger Buchmesse van 2023.

Eva Cossée (Cossee International Agency): ‘Je hebt niet elk jaar een Lize Spit, die je in één keer aan twaalf landen verkoopt’

land, Zwitserland en Oostenrijk. Dan heb je auteurs echt wat te bieden.’

Mede door het succesvolle Nederland-Vlaamse gastlandschap op de Buchmesse in 1993 volgden andere uitgeverijen snel. ‘Twintig jaar geleden was ik een van de eerste rechtenmanagers’, zegt Nagtegaal, die toen overstapte van het Letterenfonds. ‘Inmiddels hebben de meeste grote uitgeverijen er één. En met succes. De kwaliteit van de rechtenafdeling is een meerwaarde geworden waardoor auteurs voor een bepaalde uitgeverij kiezen.’

Iedere uitgeverij die ook maar iets te verkopen heeft, pakt het professioneel aan. Ook kleinere uitgeverijen à la Passage, die een agentschap kunnen inhuren. Zo vertegenwoordigt Cossée via het Cossee International Agency behalve haar eigen uitgeverij ook Das Mag, Pluim, Koppernik en Van Oorschot – voor wie ze duurzame samenwering zoekt met gelijkgezinde uitgeverijen wereldwijd. Schönbach vertegenwoordigt vertaalrechten van Blossom Books, Vesper, Bot, KNNV, maar ook WPG-dochters A.W. Bruna en Xander.

Voor sommige uitgeverijen – met Lannoo en Clavis als goede voorbeelden – is het buitenland zelfs een cruciaal fundament onder het bedrijf geworden. ‘Wij tekenen inmiddels contracten voor zeven- tot achthonderd vertalingen per jaar’, zegt Philippe Werck van Clavis. ‘Voor meer dan 95 procent gaat dat wel over prentenboeken en non-fictie. Voor fictie, zoals onze

januari/februari 2024  jaargang 191

27

UITGEVERIJ

De vertaler Vertalers uit het Nederlands spelen een belangrijke rol bij de export van boeken naar hun taalgebieden. Dat het Letterenfonds deze groep tijdens corona een beurs gaf om een fragmentvertaling van een boek naar keuze te maken, had dan ook meer betekenis dan alleen financiële steun. Al leidde dat natuurlijk niet voor iedere schrijver tot hetzelfde resultaat als voor Anjet Daanje.

Hoe actief zijn vertalers hierin buiten deze eenmalige kans?

‘Als ik iets goed vind, tip ik uitgevers’, zegt Andrea Kluitmann, die de afgelopen 25 jaar onder meer Gerbrand Bakker, Anna Woltz en Toon Tellegen in het Duits vertaalde. ‘Dat werkt het best als zij van meerdere kanten worden benaderd. Het Letterenfonds, rechtenmanagers van uitgevers. Via de Nederlandse uitgeverij weet ik soms welke redacteur al belangstelling heeft getoond. Maar ik doe dat niet héél vaak. Misschien drie keer per jaar. En eerlijk gezegd: alleen wat ik zelf wil vertalen.’

Toch is ze niet uitsluitend promotor van de Nederlandse literatuur. ‘Er zijn best veel redacteuren in Duitsland die volgen wat in Nederland gebeurt en zo geïnteresseerd raken in titels. Mij vragen ze dan een analyse te maken. Gemiddeld eens per twee maanden schrijf ik leesrapporten van drie, vier pagina’s, soms bij wijze van second opinion.

Dat doe ik zo eerlijk mogelijk, anders verlies je je geloofwaardigheid. Dus ik benoem ook in mijn ogen zwakke punten.’

Fragmentvertalingen hebben zeker zin, vindt ze – al lukte het haar niet de met steun gemaakte vertalingen van Kira Wuck en Selma Noort onder te brengen. Maar dat doet Kluitmann alleen als ze ervoor wordt betaald. ‘Toen ik jong was, deed ik dat op eigen initiatief, zoals jongere collega’s nu nog doen. Nu niet meer. Het is niet meer haalbaar. En fragmentvertalingen zijn toch geen wondermiddel. Alles begint bij interesse van een redacteur of uitgever. Is die er niet, dan trekt een fragment hen niet over de streep.’

Dus nog meer investeringen van het fonds in fragmentvertalingen – of vertaalsubsidies voor de uitgever – zullen weinig effect hebben. ‘Natuurlijk helpen die subsidies. Als Duitsers kunnen kiezen tussen romans van een Let en een Nederlander over opgroeien in de jaren tien en gendertwijfel, thema’s die overal spelen, kiezen ze de Nederlander, omdat het fonds 70 procentvan de vertaalkosten dekt. Dat is al veel. Een hoger percentage zal hooguit verschil maken bij echt dikke boeken.’ 

28

www.boekblad.nl

Marijke Nagtegaal (De Bezige Bij): ‘De rechtenafdeling is een belangrijke service, die je daarom niet louter zou moeten afrekenen op financieel resultaat’

2024, waardoor we nieuwe auteurs als Ananda Serné en Ilse Josepha Lazaroms konden verkopen aan Duitsland.’

Daarbij is het moeilijk voorspellen wat aanslaat. ‘Uit het leven van een hond van Sander Kollaard won de Libris Literatuur Prijs. Er zijn in Nederland meer dan 100.000 exemplaren van verkocht. Maar toen een vertegenwoordiger ermee de boer op ging in het buitenland, gebeurde er niets. Wij hebben het twee, drie jaar later opgepakt en hup: verkocht. En waarom?

Vroegen wij het aan de juiste mensen? Was de tijdgeest veranderd? Je weet het niet.’

En lang niet iedere verkoop is rendabel. ‘Heel leuk als er een gedicht van Mark Boog in een Litouwse anthologie wordt opgenomen. Dat moet je ook goed regelen. Maar je kunt daar geen personeel van betalen.

We krijgen nu ook aanvragen uit Albanië en Kosovo voor De kapperszoon van Gerbrand Bakker. Dat doe je niet meer voor het geld, de budgetten zijn er zo klein.

Maar omdat je de mensen echt iets brengt: literatuur die daar verandering kan brengen.’

YA, is dat heel moeilijk te realiseren. De concurrentie uit Angelsakische landen blijft groot.’

Plezier en idealisme De enige denkbare snelle winst is wanneer een uitgeverij meer titels onder kan brengen bij een agentschap op een no cure no pay-basis. Kosten heb je in dat geval pas bij een deal. ‘Dat is wereldwijd heel gebruikelijk’, aldus Bisseling. En gezien de groei van agentschappen in Nederland, zal er bij hen meer vraag naar titels zijn. Aan de andere kant zullen agenten erg kritisch zijn. Zij zullen nooit moeite steken in titels waar ze bij voorbaat niet in geloven.

Dus om te investeren in mogelijke omzet uit export, kun je maar beter andere redenen hebben. Als je het zelf doet: het plezier erin, zoals Cossée heeft, gemengd met idealisme. ‘Toen ik met Gerbrand Bakker in Istanbul was, kwam een vrouw van het Nederlandse consulaat kijken of, zoals ze zei, het belastinggeld goed werd besteed. Ja dus. Hij vertelde op een islamitische school over een homoseksuele kapperszoon.

Mensen waren hem daar zeer dankbaar voor. Het raakte hun harten.’

Een andere reden die veel wordt genoemd is: auteurs aan je binden, zoals Nagtegaal uitlegt. ‘De rechtenafdeling is een belangrijke service, die je daarom niet louter zou moeten afrekenen op financieel resultaat.

Goede internationale receptie, buitenlandse prijzen en nominaties, aanwezigheid op internationale festivals – dat zijn allemaal belangrijke zaken voor auteurs.

Net als overigens film- en theaterbewerkingen, waar de uitgeverij óók van profiteert via extra verkoop.’

Of zijn er tóch kansen als je het helemaal anders aanpakt? Hendriks ziet een kans nu uitgeverijen steeds vaker zelf boeken in het Engels laten vertalen. Ook Ambo|Anthos, dat Addicted to Love en Addicted to Thinking van Jan Geurtz voor komend voorjaar aankondigt (de eerste als heruitgave). ‘Dat doen we voor Nederlandse jongeren, die graag in het Engels lezen. Maar als je die vertaling toch hebt, kun je die zeker gebruiken om interesse in het buitenland te wekken.’ 

Onzeker rendement Daar een schepje bovenop doen, is niet vanzelfsprekend. Ten eerste moet je, zoals Scheepstra zich goed realiseerde, er wel de titels voor hebben. Domweg het integrale fonds bij iedere buitenlandse uitgeverij aanbieden heeft geen enkele zin. Je moet een netwerk opbouwen en onderhouden. Precies weten wie wat zoekt. Een goed verhaal hebben en dat consequent volhouden. En dan, zoals Nagtegaal zegt, ‘op het juiste moment met goed materiaal op de juiste deuren bonzen’.

‘Je moet heel streng zijn voor jezelf’, vindt ook Cossée.

‘Je moet echt selecteren, goed nadenken wat je aan wie aanbiedt of waar markt voor is, zodat je in gesprek met een uitgever of redacteur hooguit een paar boeken uitlicht. Je moet weten waar je het over hebt. Over je eigen boek en over de markt waar je het aanbiedt.

Als ik zelf vanuit Italië Paolo Cognetti krijg aangeboden, denk ik ook: die zit hier al lang bij De Bij, val mij daar niet mee lastig.’

En het is lang niet zeker of investeringen renderen.

De kosten kunnen oplopen: personeel, bezoek aan beurzen, standhuur. Al wordt er met name op de laatste twee elementen bezuinigd door vaker te videobellen en kleinere of geen stands meer te nemen, echt verschil maakt dat niet. ‘Een rechtenmanager moet ook toneel- en filmbewerkingen verkopen. Díé kosten zijn zinvol’, vindt Hendriks van Ambo|Anthos.

Daartegenover staan onzekere opbrengsten. ‘Met uitzondering van het coronajaar, toen buitenlandse uitgevers aankopen uitstelden, stijgt de omzet van het agentschap jaarlijks’, zegt Cossée. ‘Maar je hebt niet elk jaar een Lize Spit, die je in één keer aan twaalf landen verkoopt. Er is ook niet ieder jaar een gastlandschap om bij aan te haken, zoals nu Leipzig in

januari/februari 2024  jaargang 191

29

Bron: Nederlands Letterenfonds, jaarverslag 2022.

UITGEVERIJ

Elke week actueel veilingnieuws en vele mooie kavels! Kijk ook eens op Veilingagenda.nl

De waarde van de export

30

van de Groep Algemene Uitgevers (GAU). ‘Vanwege de subsidie dekt het Nederlands Letterenfonds een deel, maar wat daarbuiten nog meer gebeurt, houdt niet iedereen goed bij. Ook kunnen uitgevers niet met één druk op de knop uit hun systeem halen dat er zoveel titels zijn geëxporteerd en dat dat zoveel heeft opgebracht.’

Daarbij gaat het niet alleen om omzet, maar om wat export onderaan de streep oplevert. Dat is al helemaal niet in beeld te krijgen. Iedere uitgeverij organiseert de verkoop van vertaalrechten anders. Via een eigen rechtenmanager. Als nevenactiviteit van

www.boekblad.nl

de uitgever. Via een ingehuurd literair agentschap. Of, wat het meest voorkomt, in een mix van deze varianten. Welke kosten zijn dan aan export toe te wijzen? Een rechtenmanager verkoopt bijvoorbeeld ook film- en tv-rechten. Het is onmogelijk het correct te administreren.

Toch heeft KVB Boekwerk een even dappere als tevergeefse poging ondernomen de export in kaart te brengen. ‘We hebben een enquête uitgezet’, vertelt Rammeloo, ‘maar de respons was matig, omdat het al gauw om concurrentiegevoelige informatie gaat. Dat wil men niet delen.’ 

Veilingagenda.nl biedt een overzicht van waar en wanneer er in Nederland en België veilingen worden gehouden. Naast de veilingagenda, waar voornamelijk fysieke veilingen in staan, vind je hier ook altijd een actueel overzicht van wat er op dit moment wordt aangeboden in online veilingen. Het gaat om veilingen in verschillende en uiteenlopende categorieën zoals: antiek, kunst, design, speelgoed, modeltreinen, boeken, stripboeken, munten, postzegels, sieraden, horloges, oldtimers en meer.

Op Veilingagenda.nl vind je ook informatie over de veilinghuizen.

V V

Wat levert de export Nederlandse uitgeverijen op? En hoeveel procent van hun totale omzet wordt behaald met de verkoop van vertaalrechten naar andere taalgebieden? ‘Het was een grote wens van het Nederlands Letterenfonds om daar inzicht in te krijgen, maar dat bleek niet te onderzoeken’, zegt programmamanager Jurriaan Rammeloo van KVB Boekwerk, het kennis- en innovatieplatform voor de boekensector. Het ontbreekt simpelweg aan consistente data.

‘Het is al moeilijk om een overzicht te krijgen van welke titels aan welke landen zijn verkocht’, zegt algemeen secretaris Martijn David

VEILING AGENDA

januari/februari 2024  jaargang 191

31

COLUMN

Roeland Dobbelaer is filosoof en mediaondernemer.

B&B vol liefde Tekst Roeland Dobbelaer

Nee, dit stukje gaat niet over een serie van overenthousiaste mensen die in den verre de liefde zoeken. Dit artikel gaat over Boeken en Blaadjes, mijn persoonlijke B&B zou ik het willen noemen. Wel vol van liefde, want ik zou niet willen kiezen tussen Boeken en Blaadjes. EN voor alle duidelijkheid: met blaadjes bedoel ik niet dat nattige spul dat in deze maanden van de bomen valt, maar tijdschriften die in de bus bij onze lezers vallen. Mijn huis staat vol met uitpuilende boekenkasten en in onze bedrijven liggen stapels tijdschriften te wachten op lezers. Boeken lees ik al een kleine zestig jaar, tijdschriften maak ik al meer dan veertig jaar.

De eerste categorie kost voorlopig alleen maar geld. Niets zo fijn als in boekhandels te snuffelen naar boeken, al dan niet tweedehands, die ik zeker nog moet lezen. Met de tweede categorie verdien ik al geruime tijd mijn inkomen. In 1980 begon ik samen met medescholieren de illegale schoolkrant De Grote Mond, nadat de rector van de school de bestaande schoolkrant onder censuur plaatste. En sindsdien ben ik min of meer onafgebroken bezig geweest met tijdschriften maken. Na de middelbare school wilde ik journalist worden, maar omdat ik werd uitgeloot op de school voor journalistiek ging ik filosofie studeren. Mijn eerste professionele tijdschrift bracht de twee samen: 31 jaar geleden verscheen het eerste nummer van Filosofie Magazine, een van de vele bladen waar ik de afgelopen jaren bij betrokken ben geweest. In Zeist maken we tegenwoordig samen met 55 collega’s een kleine 150 tijdschriften. Veertig titels geven we zelf uit binnen onze uitgeverijen Virtùmedia en Alea Publishers. Bij onze productiebedrijven (Twin Media print en Twin Digital – web) verzorgen we daarnaast de vormgeving van ruim honderd titels.

Verpleegkunde, chemie, geschiedenis, rechten, de maritieme wereld, je kunt het zo gek niet bedenken of ik heb er wel een tijdschrift voor gemaakt. Het wonderlijke is dat bij al die honderden tijdschriften waar ik in mijn werkzame leven bij betrokken ben geweest, er nog nooit een B&B combinatie is geweest. Maar nu, nu mag ik helemaal los: 1 oktober jl. nam ik samen met mijn broer Pepijn de Boekenkrant over. We gaan dat koppelen aan ons boekenplatform Bazarow. In de komende maanden gaan we praten met lezers, uitgevers en boekhandelaren om te horen wat ze goed en minder goed vinden aan de Boekenkrant. We verwerken al die ideeën en komen met nieuwe plannen.

Of ik daar zin in heb? Ja, reken maar! Twee grote liefdes in één, mijn persoonlijke B&B vol liefde. 

32

www.boekblad.nl

januari/februari 2024  jaargang 191

33

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

Het magazine voor échte boekenliefhebbers

Lot Douze voor ‘haar’ winkel Over het Water.

Foto: Loeta Aarden.

Lot Douze:

CADEAUABONNEMENT

€ 34,

95

Stopt automatisch

Verras je buurvrouw, beste vriend of jezelf met een Boekenpost cadeau-abonnement! Voor slechts € 34,95 ontvangt iemand (of jij) een jaar lang Boekenpost magazine (6 nummers). Het cadeau-abonnement stopt automatisch.

‘Hoe bedoel je: niet gelukt?’

In mei maakte Lot Douze, eigenaar van Boekhandel Over het water in Amsterdam-Noord, bekend dat ze eind december afscheid neemt van de door haar opgerichte winkel die in september tien jaar bestond. Regelmatig merkt ze aan reacties op die aankondiging dat mensen denken dat de boekwinkel geen succes is geworden. In een afscheidscolumn voor Boekblad kijkt ze terug en vooruit.

Ga naar www.boekenpost.nl of bel 072 531 49 78

34

www.boekblad.nl

januari/februari 2024  jaargang 191

‘Jammer dat het niet gelukt is, he?’

Dat hoorde ik vaak toen bekend werd dat ik ging stoppen met Boekhandel Over het water. Best zuur vind ik dat. Ik heb een boekhandel van de grond getrokken op een plek waar geen boekhandel was, in een buurt die destijds nog een Vogelaarwijk werd genoemd. In

35

RECENSIES

de tien jaar daarna is de omzet van Boekhandel Over het water elk jaar goed gegroeid. Voor de afmeting van mijn winkel draaide ik een flinke omzet. Voor de afmeting van Over het water is de naam heel bekend.

Het lijkt alsof ik daarbij mazzel heb gehad. Er was altijd persaandacht. De buurt is sterk gegroeid en klanten, uitgevers en schrijvers zijn zeer loyaal. Maar daar heb ik hard voor gewerkt en flink aan getrokken. En ik heb van (bijna) elke dag genoten. Als je het mij vraagt is het dus goed gelukt.

Daarom ging ik regelmatig het gesprek aan.

Hoe bedoel je: niet gelukt? Iedereen wist waarom het onmogelijk was om in deze tijd een goedlopende boekhandel te hebben: de ontlezing, de jeugd van tegenwoordig, de e-reader en de verschrikkelijke concurrentie met Bol. Het zijn de vaste ingrediënten die in de pers en de maatschappij worden genoemd als het weer eens gaat over ‘hoe slecht het gaat met de boekhandel’. Een frame dat hardnekkig is en niet alleen irritant maar ook schadelijk voor het imago van de boekhandel. Slecht nieuws is een self fulfilling prophecy.

En zeg nou zelf: Bol betrad de markt zo’n vijftien jaar geleden, daar hebben we ons toch allang op aangepast?

De e-reader is er ook al meer dan tien jaar. Kinderboeken doen het nog steeds goed, dus de jeugd van tegenwoordig leest wellicht minder, maar hun opvoeders kopen nog ruim boeken voor ze.

Ontlezing dan. Een onverwoestbaar modewoord. Op tv, in krantenartikelen en opiniestukken wordt er ernstig over gesproken. Boeken zijn saai, lezen is boring. Alles moet krampachtig worden opgeleukt. Dus trekken we blikken bekende Nederlanders open om boeken te schrijven, boeken te

36

Lot Douze tijdens het evenement Noorderwoord in 2022.

Foto: Jean van Lingen.

promoten en ons te vertellen dat we misschien weerzin voelen, maar dat lezen best leuk is, hoor!

Aan het eind van de coronatijd kreeg ik een mail van een man die een boek had geschreven. Hij schreef dat we tijdens corona alleen op de bank konden zitten en een boek konden lezen, wat natuurlijk niet leuk was. Daarom was hij een boek gaan schrijven!

Hij is niet de enige. Ik kreeg deze vraag ook heel vaak: ‘Nu ga je zeker zelf een boek schrijven?’ Het populaire beeld in media en maatschappij is niet dat lezen leuk is, maar schrijven

www.boekblad.nl

is leuk. Nee, eigenlijk is vooral schrijver-zijn leuk. Als je een boek hebt gepubliceerd tel je mee. En ontlezing wordt bestreden door schrijvers nog meer op een voetstuk te zetten.

Dat baart me zorgen. Er is in Nederland nauwelijks een leescultuur.

Maar als mijn jaren in de boekhandel me iets geleerd hebben dan is het hoeveel bevlogen lezers er zijn.

Zo veel mensen houden van lezen.

Ik ben erachter gekomen dat ik lang niet de enige ben die graag over boeken praat. Ik zag de vervoering in de ogen van klanten als ze over hun

lievelingsboek vertellen. De gretigheid waarmee de ene klant een boek aan een volslagen onbekende ander aanraadt. Het tedere gebaar waarmee een hand over een kaft strijkt. De verontwaardiging als een boek tegenvalt...

Ik heb zoveel enthousiaste lezers ontmoet in de winkel, bij literaire avonden of leesclubs. Dat leesplezier is er niet alleen bij de vergrijzende generatie. Ik zie het bij kinderen die binnenrennen omdat ze ein-de-lijk een nieuw boek mogen.

Bij twintigers die samen binnenlopen en onder elkaar bespreken wat ze gelezen hebben en nog willen lezen. De moeders en dochters die de nieuwste Young Adult zoeken.

De jonge moeders die onder het voeden van hun baby nog gretig een verhaal lezen of luisteren, de leeshonger die ontstaat na een paar jaar moederen. De klanten van middelbare leeftijd, die zelf te weinig tijd hebben om te lezen vanwege levenszaken als werk, zorg voor kinderen, mantelzorg et cetera, maar wel een mooi boek zoeken voor hun vader, moeder, broer, nichtje… Ik zie het bij de jonge mannen die een boek als kraamcadeau zoeken, omdat een boek erbij hoort…

Er zijn veel gretige lezers, maar dat perspectief is bedolven geraakt onder drammerige leesbevordering en de oververhitte schrijverscultus in Nederland.

Deze vraag kreeg ik ook vaak: ‘Weet je al wat je gaat doen?’ Op het moment dat ik dit schrijf weet ik dat nog niet. Maar ik heb wel een groeiend plan. Ik wil de lezerscultuur van Nederland zichtbaar maken. Ik wil dat lezers elkaar vaker ontmoeten. Ik wil het leesplezier, wat zeg ik: het leesgenot, voor het voetlicht brengen. Op kleine schaal heb ik dat gedaan bij Boekhandel Over het water en daarom is Over het water een succes geworden.

Nu wil ik de schaal vergroten.  Vragen of opmerkingen?

Mail naar lotoverboeken@protonmail.com

BOEKVERKOPERS LEZEN

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

Monique Eskens van De Drvkkery (Middelburg): Ruim anderhalve week en meer dan 700 bladzijden lang heb ik verkeerd in het gezelschap van vier generaties Sartori. Het verveelde geen moment en daarna leek het net alsof ik ze miste.

Het verhaal begint bij Maurizio die in 1917 wegvlucht van het front en met de boerendochter Nadia een gezin sticht. De volgende generaties krijgen te maken met de zeer woelige politieke, historische en maatschappelijke veranderingen in Italië. Hoe uiteenlopend de karakters, levens en sociale omstandigheden van de familieleden ook zijn, je herkent in ieder van hen wel trekken die door de generaties heen voorkomen.

Ondanks de omvang en de vele verhaallijnen loopt het boek nergens vast of wordt het onoverzichtelijk, Fontana loodst je er ogenschijnlijk moeiteloos doorheen. Een boek om heerlijk in te verdwijnen en een aanrader voor klanten die hebben genoten van onder andere Het achtste leven (voor Brilka) of De Effingers.

Sandra de Jong van boekhandel Novita (Bennekom): Het leven van Vanessa Carvin staat van het ene op het andere moment op zijn kop als haar man van seksueel misbruik wordt beschuldigd.

Na het vonnis vlucht ze naar een afgelegen Iers eilandje, waar ze een andere naam aanneemt en haar haren kort knipt in de hoop niet herkend te worden. Op het eiland ziet ze onder ogen hoeveel impact de daden van haar man op veel mensen hebben, inclusief haarzelf.

En toch maken de maanden op het stille eiland Vanessa (of Willow zoals ze zichzelf noemt sinds ze op het eiland is) tot een sterke vrouw die verder kan met haar leven. Water is het eerste deel van de vierdelige serie De elementen, met terugkerende personages. Zij onderzoeken thema’s als medeplichtigheid, moed, veerkracht en de vraag: zijn we elkaar iets verschuldigd? Thema’s die een ieder zal herkennen.

AAN ONS VOORAF GIORGIO FONTANA (DE ARBEIDERSPERS, € 29,99)

WATER JOHN BOYNE (MEULENHOFF, € 20,99)

januari/februari 2024  jaargang 191

37

BOEKVERKOPERS LEZEN

Inge Roos van kinderboekhandel In de wolken (Voorburg): Wij zijn altijd blij als kersverse ouders een collectie voor hun nieuwe aanwinst willen starten. Naast de geijkte kartonboekjes verleiden we ze alvast met mooie prentenboeken en verhalenbundels die wat ons betreft bij de opvoeding horen. Dit geweldige boek voegen wij absoluut toe aan onze tips. In Een toren vol tijgers staan 26 lieve en ludieke gedichtjes over dieren, die erg prettig voorlezen aan kinderen vanaf vier jaar. Koala’s met neuzen als dropjes, Pinguïn die zijn eigen naam nog niet kan schrijven en de grappige warboel als de familie Vos samen op de foto moet, ze zijn allemaal goed voor minimaal een glimlach. Bij elk gedicht maakte Gareth Lucas een paginavullende tekening die van de bladzijde afspat qua kleur of compositie. Erg mooi gedaan, de vormgeving van dit fraaie gedichtenboek.

Lees het, leg een stapeltje neer en laat het aan heel veel ouders (en kleuterleerkrachten) zien.

Mik Vaes van boekhandel Savannah Bay (Utrecht): Jan is non-binair, een term die steeds meer mensen (her-) kennen maar waarvan maar weinig mensen weten wat het betekent om te zijn. Voor veel queer mensen is een doodgewone dag iets heel anders dan voor de meeste mensen.

Voor Jan is een doodgewone dag eentje waarbij die nadenkt over wat te dragen als die naar buiten moet, vanwege de angst om aangevallen te worden. Nadenken over welke route het veiligst is. Niet hand in hand met je geliefde over straat lopen.

En dat naast alle verwarring die in jezelf speelt, gevoelens waar je geen woorden voor kent, waardoor je denkt dat je raar en afwijkend bent. Totdat iemand je nieuwe termen aanreikt en daarmee nieuwe werelden opent. In dit boek beschrijft Jan diens eigen leven en komt in gesprekken met anderen steeds meer tot een eigen waarheid. Ondertussen krijgen lezers de betekenissen aangereikt van termen als queer, genderfluïde, heteronormativiteit, polyamorie, trans en de invloed van kolonialisme en privilege.

Christiaan van Minnen van boekhandel INDEX Poetry Books (Leiden): Verhelsts eerdere bundel Zon was een eye-opener toen we die in de leesgroep in onze winkel bespraken: zo veel moois in taal, zo veel te genieten. Sindsdien verscheen van deze creatieve krachtmens de bundel 2050, een vooruitblik naar dat iconische jaar, waarvoor de mens zich klimaatdoelen stelt en dat tegelijk is omgeven met angstaanjagende onzekerheden. Zabriskie gaat door op dat thema in de vorm van een aantal reizen in de geest, of voyages zoals Verhelst de hoofdstukken noemt. De titel verwijst naar het heetste punt op aarde, Zabriskie Point in Death Valley (VS), en naar de mythische sneeuwluipaard.

Een dier waarvan we een glimp hopen op te vangen, dat we najagen als het paradijs zelf. Je moet Verhelsts stijl ondergaan. Hij is een dichter van het beeld in de taal, van vele lagen en subtiele verwijzingen. Zelf beschrijft hij poëzie als een gelakt kastje, waar steeds extra laklagen hebben gezorgd voor een nog diepere glans. Erg mooi.

Niels Nijborg van boekhandel Hoogstins (Amsterdam): Het nieuwe boek van Mary Beard heet Keizer van Rome, enkelvoud. Ze betoogt dat voor het grootste deel van de inwoners van het Romeinse Rijk (meer dan 50 miljoen ten tijde van Trajanus!), de keizer geen individu was maar een symbool. Alleen intimi kenden de keizer echt. Ook tegenwoordig weten we slechts bij benadering wie de keizers echt waren. Volgens Beard moeten we de teksten van klassieke auteurs over keizers met een korrel zout nemen.

Die teksten werden altijd met bijbedoelingen geschreven.

Aan de hand van dergelijke nagelaten geschriften wordt volgens Mary Beard echter wel duidelijk wat goede en slechte eigenschappen van keizers zijn. Kortom, er zijn wijze lessen te trekken uit de meest absurde verhalen over de Romeinse keizers. Fijn boek, vooral omdat Beard veel onbekende teksten gebruikt. Sluit mooi aan bij de huidige tentoonstelling over Caesar in H’ART Museum, de voormalige Hermitage, in Amsterdam.

EEN TOREN VAN TIJGERS LIZETTE DE KONING (PLOEGSMA, € 18,99)

EEN DOODGEWONE DAG JAN WALLYN (MANTEAU, € 22,50)

ZABRISKIE PETER VERHELST (DE BEZIGE BIJ, € 22,99)

KEIZER VAN ROME MARY BEARD (ATHENAEUM, € 35,99)

38

www.boekblad.nl

TIPOPRINT Laagste prijs van de Benelux en eigen productie in Polen

IN DIT NUMMER:

ACHTERGROND

18

Corona en het boekenvak

Een bizar jaar in vogelvlucht

Corona en het boekenvak Een bizar jaar in vogelvlucht

10

Jan-Joris Keijzer (HarperCollins Holland):

‘We zitten nog in een fase van zaaien’

FOTO Jelmer de Haas

d B oe k b l a e n t on n e m b a f e o r p ,95 N U € 29

Een jaar geleden kwamen er uit Italië toch wel wat verontrustende

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

berichten over een virus dat daar huis zou houden. Niet veel later bereikte corona ons land, sindsdien zit het boekenvak in een achtbaan en durft niemand een voorspelling aan over wanneer we weer teruggaan naar normaal – als we dat ooit

Jessica Leffers

COLOFON Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Geraldine te Gussinklo (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).

Redactieadres Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T (072) 531 49 78 E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

4

al gaan doen. Een terugblik in

De Belangen des Boekhandels

Medewerkers aan dit nummer Klaas de Boer, Wilna Claassen, Maarten Dessing, Walter Jansen, Jesse Keff, Jessica Leffers, Marlèn Nolta, Jonathan Ursem, Mik Vaes, Sander Verheijen, Akke Visser, Corneel de Wilde, Enno de Witt, Willy Wouters.

Foto omslag Chris van Houts.

Uitgeverij Boekblad verschijnt in 2021 zes keer, waarvan een keer in combinatie met Boekenpost.

Uitgave van Stip Media.

Adres: Louise de Colignystraat 15, 1814 JA Alkmaar.

Vormgeving colorscan – Den Haag – Alphen aan den Rijn – Doetinchem – Deventer (basisontwerp)

Advertenties Vincent van de Vrede T (072) 531 49 78 E vincent@stipmedia.nl

Druk Veldhuis (Raalte).

www.boekblad.nl

Jan Scholtus.

© 2021 Stip Media Overname van artikelen is alleen toegestaan met bronvermelding en na overleg met de uitgever. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd.

Zie voor meer informatie www.reprorecht.nl.

vogelvlucht en twee scenario’s.

Tekst Enno de Witt

Jessica Leffers van Boekhandel Oisterwijk verbaast zich over de houding van de brancheverenigingen ten tijde van de lockdown van de boekhandels. Over de minder idyllische kant van het boekenvak.

Twee jaar geleden begon ik als een naïeve, dromerige boekverslinder aan mijn tweede leven. Ik werd verkoopmedewerker bij de gezelligste boekwinkel van Nederland. Tijdens de lockdown kwam de minder idyllische kant van het boekenvak in de schijnwerpers te staan.

Ik leerde dat het Centraal Boekhuis, althans zijn voorloper, sinds 1871 bestaat. Opgezet door de ‘Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels’ (later KVB). Wat is er van dat initiatief overgebleven? Het CB, dat nog net niet voor iedere letter op een pakbon geld vraagt, heeft geen last van de lockdown. Boekhandels bestellen tijdelijk veel minder boeken bij het CB, maar Bol.com des te meer.

Wordt het niet eens tijd dat uitgeverijen en het CB een statement van jewelste maken, dat het CB zich herinnert waaruit het is ontstaan en, ondersteund door uitgevers, tijdelijk even niet aan Bol.com levert? Ter bevordering van de ‘Belangen des Boekhandels’? Die vraag werd weggewuifd in boekenland, want dat was wel heel naïef

36

maart/april 2021  jaargang 188

18

O

p 6 maart vorig jaar leek er nog niets aan de hand en werd in Amsterdam als vanouds het Boekenbal gevierd, de opening van wat later misschien wel de vreemdste Boekenweek ooit zou worden. Niemand wist precies hoe het virus heette en al helemaal niet wat het zou aanrichten, lacherig begroetten mensen elkaar met de elleboog, bij de toiletten hingen oproepen om het toch vooral hygiënisch te houden met elkaar, maar na het hoofdprogramma in de grote zaal stroomden alle boekenvakkers het gebouw in, op weg naar de bar, bovenop elkaar gepakt, en duurde het niet lang meer of de gebruikelijke zoenen en knuffels werden uitgewisseld.

In Nederland was die vrijdag de eerste dode gevallen.

Maar of het bal een epidemie binnen het boekenvak heeft opgeleverd valt niet vast te stellen, simpelweg omdat niemand die een weekje aan het hoesten was zich kon laten testen. Het OMT bestond al, maar zelfs de regering vond het niet nodig om beschermende maatregelen te nemen of tests in te slaan. Het zou dus wel loslopen.

Duikvlucht Dat idee veranderde snel naarmate het aantal besmettingen toenam, met als keerpunt de persconferentie van 12 maart, toen een aantal beperkende maatregelen werd ingevoerd. Dat leidde vooral tot lege schappen in enkele supermarkten en vrolijke filmpjes op YouTube van lange rijen voor de coffeeshops – die tot op heden nog steeds gewoon zaken mogen doen, want essentieel.

In het boekenvak begon het enigszins door te dringen doordat grote beurzen in het geding kwamen. De London Book Fair ging op het laatste moment niet door, Bologna werd uitgesteld en in navolging daar-

www.boekblad.nl

Bestellingen liggen klaar bij Boekhandel Oisterwijk

gedacht. Ook Bol.com en andere grootmachten zijn immers gewoon aangesloten bij het CB en zouden gezien moeten worden als gezonde concurrentie.

In 1907 kwam er een branchevereniging bij: de Nederlandsche Debitantenbond (debitant = kleinhandelaar). Tegenwoordig bekend als Koninklijke Boekverkopersbond (KBb). Met als belangrijkste speer-

punt: ‘voorwaarden te scheppen voor profijtelijk ondernemen en een toegevoegde waarde te leveren voor de continuïteit en vitaliteit van de boekenbranche’.

De belangen van het florerende Bol.com (dat toch niet als debitant kan worden gezien) vallen hier ook onder, alhoewel hun belangen toch geen voorwaarde voor continuïteit van de boekenbranche vormen. Zeker niet in een lock-

www.boekblad.nl

maart/april 2021  jaargang 188

Hét platform voor de boekenbranche en uitgeefwereld Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend

Zes maanden Boekblad Nu € 29,95

nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank.

Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief.

Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95. Stopt automatisch.

 Boekblad.nl  Nieuwsbrief  Magazine (online)

van een groeiende reeks. Amerik agenten zagen al weinig heil mee Buchmesse van oktober.

Een aantal boekwinkels ging tijd voorop, en toen toch maar weer den hadden veel last van wegblijv daarmee ook de winkeliers, die a been klaagden.

Van de winkels van AKO, die zich traffic-locaties als stations en vlieg sloot een groot deel wegens gebr de regering reizen ontmoedigde mingen onheilspellende codes k mensen thuis gingen werken.

De indruk ontstond zo dat de lez handel links liet liggen. Maar uit heel andere geluiden. Boekhand in plaatsen met kleine winkelker nieuw gedrag dat consumenten v shoppen maakte plaats voor effic Even langs de bank, de super, de de slager, en als daar een boekha die ook nog even snel bezoek, vo een stapel klassiekers waar je eni oefenboekjes voor de kinderen, p sen de dubbelcijferige duikvluch boekhandels op westelijke A-loca sende boekverkopers op.

Dat veranderende koopgedrag le de dag van vandaag doorgaande de smaak, zoals die zou kunnen wat mensen kopen. Literatuur, e waar je moeite voor moet doen, i kun je het wel schudden. Opmer