BOEKBLAD #4 2022 BoekEnLezer

www.boekblad.nl  www.boekenpost.nl

BOEK&Lezer

BOEKBLAD JAARGANG 189 NUMMER 4 BOEKENPOST JAARGANG 30 NUMMER 180 JULI/AUGUSTUS 2022

Zomerspecial van

en

BOEKEN POST

Leesclubdossier: Anja Sicking – De visionair Hoe duurzaam werken uitgeverijen?

Twintig jaar uitgeverij Cossee

Eveline Aendekerk (CPNB):

‘ Heel Nederland laten lezen’ b o e k & l e z e r - 2 02 2

1

catalogi en Dat kunnen we.

Als geen ander.

High-Tech Offset volgens Veldhuis Media We produceren het drukwerk volgens de ISO 12647-2 norm. Het is dé standaardnorm voor offsetdruk. Hierdoor garanderen wij een voorspelbare kwaliteit. Je wensen en ons drukproces naadloos op elkaar aangesloten.

Hierdoor krijg je het kwaliteitsdrukwerk mooi op tijd en toch voordelig.

Snel en voordelig het drukwerk op de plaats van bestemming.

2

b o e k & l e z e r - 2 02 2

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Eekhorstweg 1 7942 JC Meppel 085 - 082 45 00

info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl 3

18, 19 & 20 SEPTEMBER 2022 10.00 - 17.00 UUR AUTOTRON, ROSMALEN

KIJKEN, ONTMOETEN EN INKOPEN IN EEN GEMOEDELIJKE EN PERSOONLIJKE SFEER

direct aanmelden!

KIDS • PARTY • PEUTER • LEZEN • SPEELGOED • BUITENSPEELGOED • LEREN • GIFTS & GADGETS • FANTASIE & VERKLEDEN • WENSKAARTEN • STATIONERY • SPELLETJES & GAMES • KNUTSELEN & PUZZELEN • ONTDEKKEN & ONTWIKKELEN • FEESTARTIKELEN • KNUFFELEN • KINDERBOEKEN • BABY • BACK TO SCHOOL • PEUTERS • GROEIEN • HUISWERKARTIKELEN • POPPEN & ACTIEHELDEN • GEVEN & VIEREN • KADO 4

b o e k & l e z e r - 2 02 2

WWW.SPOTLIGHT-EVENT.NL

Leestips voor het leesclubseizoen 2022-2023

In een leesclub lees je meer en ontmoet je leuke mensen. Senia organiseert leesclubs moderne literatuur, klassiekers, biografieën, poëzie en (kunst)geschiedenis door heel Nederland. De keuze aan titels is dan ook gevarieerd.

Wil je weten of een leesclub wat voor je is? Kom naar een informatiebijeenkomst van Senia. Iedereen is welkom, deelname is gratis.

Bekijk de data en locaties op Senia.nl.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

www.senia.nl | info@senia.nl | 0570 - 56 26 56 |

5

Colofon

om te beginnen

Boek & Lezer is een gezamenlijke uitgave van Boekblad en Boekenpost, verschijnend als juli/augustusnummer 2022 van beide titels.

Uitgever en hoofdredacteur: Vincent van de Vrede Eindredacteur: Frank Hockx Vormgeving: Jan Scholtus Druk: Veldhuis Media – Meppel Medewerkers aan dit nummer: Eveline Aendekerk, Janny Beima, Maarten Dessing, Monique Eskens, Anthoni Fierloos, Geraldine te Gussinklo, Wim Hazeu, René Hesselink, Constantijn Hoffscholte, Wim Huijser, Peter IJsenbrant, Suzan KempsMentrop, Maaike Kramer, Marlene Lunter, Niels Nijborg, Joost Nijsen, Annelies van Ree, Wytske Roodbergen, Toine Susijn.

Coverfoto Andreas Terlaak Abonnementen Boekenpost (6 nummers): Nederland € 41,95 (eerste jaar € 33,95).

Europa: € 50,95.

Losse nummers: € 7,95 Meer informatie: www.boekenpost.nl Abonnementen Boekblad: Kijk voor de diverse abonnementsvormen op www.boekblad.nl/abonneren. Boekblad is niet verkrijgbaar in de losse verkoop. * Alle prijzen op de site zijn exclusief btw.

Uitgeverij en klantenservice: Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T: 072-531 49 78 E: info@stipmedia.nl I: www.stipmedia.nl Adreswijzigingen en opzeggingen Uw adreswijziging of opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te zijn doorgegeven aan onze klantenservice.

ISSN Boekblad: 1586-2897 Boekenpost: 0928-4230 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen.

De uitgever heeft ernaar gestreefd om de rechten betreffende illustraties te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich richten tot de uitgever.

6

Top 1000

O

p de dag dat ik dit voorwoord schrijf, bestaat de website Hebban acht jaar. Dat is in de eerste plaats een felicitatie waard natuurlijk. En een compliment: er zijn diverse pogingen gedaan in de Lage Landen om een goede boekenwebsite annex lezerscommunity tot stand te brengen, maar al die pogingen zijn hopeloos mislukt. Gestrand door gebrek aan geld, of, waar het geld wel met bakken geïnvesteerd werd, door gebrek aan kennis en visie. Ik zal geen namen noemen…

Bij Hebban is het gelukkig anders gegaan. Bevlogen mensen met hart voor boeken en – in de eerste jaren – een geduldige investeerder zonder dollartekens in de ogen vormden de goede combinatie. Sinds vorig jaar maakt Hebban onderdeel uit van de CPNB, waarmee het echt iets van het boekenvak is geworden dat functioneert voor en, dankzij alle gebruikersbijdragen, door lezers.

De verjaardag van Hebban werd onder andere gevierd met de inmiddels traditionele Hebban 1000, een jaarlijks overzicht gebaseerd op de Top 50-lijsten van afzonderlijke Hebban-leden. Met voor het eerst een Nederlandstalige nummer 1: De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch.

Ik heb wel wat met dit soort lijsten: ze nodigen uit tot terugkijken op boeken waar je zelf mooie herinneringen aan hebt en in zekere zin ook tot vooruitblikken omdat je allerlei titels tegenkomt die nog altijd op je steeds maar groeiende leesverlanglijst staan. Zo’n groot overzicht stemt ook nederig als je constateert dat je van de duizend titels er krap honderd gelezen hebt. ‘Je raakt niet uitgelezen’, om het motto van Boekenpost maar eens aan te halen.

Met dit derde gezamenlijke zomernummer van Boekblad en Boekenpost kunnen we inmiddels ook spreken van een bescheiden traditie. Boekenvak en boekenconsument ontmoeten elkaar in Boek & Lezer en zo heel ver hoeven die werelden niet uiteen te liggen. Boekenvakkers zijn zelf over het algemeen ook boekverslinders en ‘betrokken liefhebbers van het boek’ weten verantwoordelijken in het boekenvak te vinden wanneer hen iets van het hart moet, zoals blijkt uit de bijdrage in dit nummer van CPNB-directeur Eveline Aendekerk, die op het omslag van deze editie haar missie letterlijk naar u toebrengt: LEES!.

Ik wens u een mooie zomer, met veel zon en boeken!

Vincent van de Vrede Uitgever en hoofdredacteur Boekblad en Boekenpost

Rectificatie Boekenpost 179 In het vorige nummer van Boekenpost ontbrak bij het artikel ‘Elin Breskel : een gefantaseerd kunstenaarsbestaan’ op pagina 12-13 de naam van de auteur. Deze bijdrage is geschreven door Wytske Roodbergen.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Chris van Houts

8

Eva Cossée en Christoph Buchwald (uitgeverij Cossee): ‘Door twintig jaar hard werken kunnen we nu oogsten’

20

Klassieker Anjet Daanje leest Wuthering Heights

Inhoud ARTIKELEN 14

Duurzaam produceren in het boekenvak ‘Je kunt zó veel doen!’

26

Boekverkoper schrijft Toine Susijn: ‘Het boek dat mijn lezen veranderde’

29

Leesclubdossier Anja Sicking – De visionair

54

Succes en bezinning in het boekenvak Gesprek met Peter Henk Steenhuis

56

‘Never a dull moment!’

Uitgever Joost Nijsen neemt afscheid met een boek

EN VERDER

42

FOTO Constantijn Hoffscholte

De Collectie De eerste liefde van Hella S. Haasse

44

Museumwinkels Goed voor de beleving en commercieel interessant

22

Het debuut: Wim Huijser, Aan de wandel

25

Wim Hazeu: Handtekeningen als autobiografie

38

Boeken op een voetstuk: Charles Baudelaire in Parijs

41

Winkeldagboek

49

Leesclubtip: Het eiland van de verdwenen bomen van Elif Shafak

50

Boekverkopers lezen

52

De Dordtse Boekenmarkt / Nominaties Europese Literatuurprijs

53

Lopen in Luiletterland

59

Eveline Aendekerk (CPNB): Dansen

60

Puzzeltijd

b o e k & l e z e r - 2 02 2

7

Eva Cossée 1954 Geboren in Den Haag 1973-1980 Studie Nederlandse Taal- en Letterkunde, Zweeds, Gotisch en Algemene Literatuurwetenschap 1979-2000 Pocketmanager A.W. Bruna, acquirerend redacteur L.J. Veen, uitgever Contact, directeur/uitgever Ambo 1996 Getrouwd met Christoph Buchwald 2001 Oprichting uitgeverij Cossee

Christoph Buchwald 1951 Geboren in Tübingen (Duitsland) 1970-1976 Studie Kunstgeschiedenis, Literatuurwetenschappen, Toneel- wetenschappen en Experimentele Compositie 1977-1980 Redacteur Claasen Verlag 1980-1993 Redacteur Hanser Verlag 1994-1998 Uitgever/directeur Luchterhand Verlag 1996 Getrouwd met Eva Cossée 1998-2001 Uitgever/directeur Suhrkamp Verlag 2001-2004 Directeur De Balie 2001 Medeoprichter uitgeverij Cossee

8

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Eva Cossée en Christoph Buchwald (uitgeverij Cossee):

‘ Door twintig jaar hard werken kunnen we nu oogsten’ Twintig jaar geleden verschenen de eerste boeken van de Amsterdamse uitgeverij Cossee, de zelfstandige literaire uitgeverij van het echtpaar Eva Cossée en Christoph Buchwald. In twee decennia hebben zij hun zelfstandigheid weten te behouden en zijn ze groot geworden door klein te blijven. ‘De rechtvaardige literatuurgod zal het bestsellers laten regenen over de uitgever die zich bij z’n leest houdt.’

Tekst Geraldine te Gussinklo Beeld Chris van Houts

In september 2001 maken Eva Cossée en Christoph Buchwald bekend dat zij een nieuwe, onafhankelijke uitgeverij op zullen richten: uitgeverij Cossee (het accent in de achternaam van Eva komt niet terug in de naam van de uitgeverij). Beiden hebben er dan al ruim twintig jaar in het boekenvak op zitten; Cossée heeft kort tevoren Ambo|Anthos verlaten, de Duitse Buchwald is net vertrokken bij Suhrkamp Verlag. Onvrede ligt ten grondslag aan hun beslissing, zo blijkt uit interviews uit die tijd. Onvrede over een gebrek aan onafhankelijkheid, over grootschalige, logge uitgeverijconcerns en over het toenemende belang van winst in de uitgeefwereld.

Uitgeverij Cossee staat een persoonlijke relatie met auteurs en boekhandelaren voor. Bovendien geven de eigenaren literaire kwaliteit prioriteit boven het maken van winst. ‘Wij gaan literatuur uitgeven, wat ongeveer het moeilijkste is dat je kunt doen’, zegt Cossée in een interview met Trouw in oktober 2001. ‘Maar als je consequent bent en vertrouwen hebt in wat jij beschouwt als kwaliteit, dan werkt het. Daar ben ik heilig van overtuigd.’

Twintig jaar later is Cossee een vaste waarde in de literaire wereld. De uitgeverij brengt zo’n dertig titels per jaar uit, oorspronkelijk Nederlandse en vertaalde fictie en nonfictie, van auteurs als J.M. Coetzee, Gerbrand Bakker, Eva Meijer, Erich Maria Remarque, Jane Gardam en David Grossman. ‘Met zorgvuldige selectie, nauwgezette redactie en aandachtige vormgeving wil uitgeverij Cossee boeken publiceren die onuitwisselbaar en onontkoombaar zijn. Van zulke boeken zijn er nooit genoeg’, aldus het mission statement op de website.

Onafhankelijkheidsdrang Waarom hebben jullie destijds een zelfstandige uitgeverij opgericht?

Eva Cossée (EC): ‘Bij een etentje met Klaus Wagenbach, een Duitse uitgever en vriend van ons, en zijn vrouw ergens in april 2000, hoorde ik mezelf ineens zeggen: “Je moet niet verbaasd zijn als ik binnenkort een eigen uitge-

b o e k & l e z e r - 2 02 2

9

‘Boeken uitgeven, als je dat serieus neemt, is haast iets uit de negentiende eeuw, want het gaat om kunst’ verij begin.” Daar schrok ik zelf van. Soms is iets misschien in je onderbewuste al aanwezig, en komt het er bij vertrouwde mensen ineens uit. Een licht hoongelach van Klaus Wagenbach klonk en hij zei: “Herzlich Willkommen in der Todeszone.” Dat klonk niet bepaald opbeurend. Maar ik zat al twintig jaar in de uitgeefwereld, en ik bereikte een punt waarop ik dacht: óf ik ga iets anders doen, of ik ga hetzelfde doen op een andere manier. Het werd dat tweede.

Ik was begin veertig, en ik had het gevoel: now or never.’

Christoph Buchwald (CB): ‘Rond diezelfde tijd zegde ik mijn baan als uitgever bij Suhrkamp Verlag op. De directeur daar, Siegfried Unseld, kon niet loslaten. Ik was zijn beoogde opvolger, hij was al 75, maar hij werd koppiger en koppiger.’

EC: ‘Christoph had ook een onafhankelijkheidsdrang, net als ik.’

om te buigen, maar ik heb me zó geërgerd aan die obsessie met de jaarcijfers. Het breekpunt kwam op een nieuwjaarsborrel in een gesprekje met de algemeen directeur van Bosch & Keuning, zoals het concern van Ambo|Anthos toen heette. Hij zei: “Nou mevrouw Cossée, het was een mooi jaar, u heeft een goed resultaat behaald. Ik zou zeggen: 15 procent er bovenop dit jaar.” Zonder extra personeel of extra budget; ik moest de zweep er maar over leggen. Alles voor de aandeelhouders.’

CB: ‘En dat terwijl 15 procent echt compleet onrealistisch is. Bij Suhrkamp gaven we zeshonderd boeken per jaar uit, en als we daar 3 procent winst hadden dan was het een heel succesvol jaar. Meer is eigenlijk in deze business niet haalbaar. Boeken uitgeven, als je dat serieus neemt, is haast iets uit de negentiende eeuw, want het gaat om kunst, om literatuur. Daarom bestaat er ook geen formule waarnaar je een bestseller kunt maken. Dat is vaak geprobeerd maar nooit gelukt.’

Money-driven

Heb je ooit terugverlangd naar een aspect van een uitgeefconcern?

EC: ‘Nee. Nooit. Sterker nog: ik heb een keer een nachtmerrie gehad dat ik naar een nieuwbouwpand buiten de stad moest fietsen en ergens in een kantoortuin aan het werk moest gaan. Ik heb het er weleens over als er een auteur bij ons komt die ook door een concern benaderd is. Dan vragen ze: wat is het verschil? Dan zeg ik: jij zou het verschil niet moeten merken, want bij al die uitgeverijen werken ook heel goede redacteuren, gedreven mensen die hard werken voor hun auteurs. Maar uiteindelijk zijn die grote concerns wel gebonden aan een winstverwachting.

En zullen bepaalde titels überhaupt niet worden uitgegeven, of worden afgedankt zodra de hoge verwachtingen niet meteen worden waargemaakt. Bij een onafhankelijke uitgeverij wordt de uitgeefbeslissing veel minder bepaald door de mogelijkheid om bij te dragen aan die winst dan bij een concernuitgeverij. In marketingtermen is het het verschil tussen content-driven en money-driven uitgeven – al geven concerns natuurlijk ook goede boeken uit. Maar als het niet loopt nemen ze er veel sneller afscheid van, en veel content haalt het sowieso al niet.’

CB: ‘Bij een content-driven uitgeverij zijn de cijfers natuurlijk ook best van belang. Want dat hoort erbij. Idealistisch denken over boeken die een verrijking moeten zijn is één, maar als een boek geproduceerd is, is het koopwaar.

Dan moeten die twee dingen, het idealistische en het commerciële,bij elkaar komen. Juist als onafhankelijke uitgever kun je alleen maar zo veel geld uitgeven als er binnenkomt. Je bent op jezelf teruggeworpen.’

Bij de oprichting maakten jullie duidelijk dat het steeds grotere belang van winst in de uitgeverijwereld jullie tegenstond.

EC: ‘Dat klopt. In mijn tijd als directeur bij Ambo|Anthos heb ik een verlies van miljoenen guldens per jaar weten

Hoe vinden jullie die balans, tussen kwaliteit en de financiën?

EC: ‘Ik geloof in een rechtvaardige literatuurgod die het

Hoe hebben jullie de richting van uitgeverij Cossee bepaald?

EC: ‘Tijdens dat etentje gaf Klaus Wagenbach – helaas kort geleden gestorven – me twee adviezen: “Ten eerste: haal geen aandeelhouders in je bedrijf, begin het met je eigen geld al heb je weinig, dan moet je maar klein beginnen. En ten tweede: betaal jezelf het minimumloon, en je medewerkers marktconform. Als het dan slecht gaat ben je gewend aan een laag inkomen.” Hij heeft toen voor mij heel duidelijk de bakens gezet van wat belangrijk is bij een zelfstandige uitgeverij.’

CB: ‘We hadden inderdaad niet veel eigen geld om in de uitgeverij te steken, maar toch kenden we een vliegende start. De reden daarvoor was dat drie bekende auteurs meteen meegingen naar Cossee: David Grossman, John Coetzee – die twee jaar later de Nobelprijs zou winnen – en Bernhard Schlink. Als je van die drie in je eerste programma nieuwe boeken kunt aanbieden, is de boekhandel heel blij met je.’

EC: ‘De start was fantastisch. Dat drie auteurs van zulke wereldfaam ons hun vertrouwen gaven, betekende dat de uitgeverij meteen stond. Cossee was helemaal niet groot, maar het werd niet als klein gezien.’

10

Dynamisch

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Chris van Houts fotografeerde Eva Cossée en Christoph Buchwald op 28 februari 1999 in hun bibliotheek. Voor dit interview gebeurde dat opnieuw.

bestsellers laat regenen over de uitgever die zich bij z’n leest houdt. Als je eenmaal een profiel hebt uitgezet voor je bedrijf, en je houdt je daaraan, dan ga je ook een keer succes krijgen. Stippel je lijn uit en go for it. Ons plan was een onafhankelijke, literaire uitgeverij waar boeken worden uitgegeven die – hopelijk – de lezer even een andere blik op de ons omringende wereld geven. We doen geen thrillers, we gingen niet in paniek ineens kinderboeken uitgeven omdat tijdens de pandemie kinderboeken goed verkochten. We zullen niet denken: kookboeken, iedereen koopt nu kookboeken, daar moeten we ook in stappen.’

CB: ‘De vlag van de onafhankelijkheid kan alleen maar wapperen als we altijd precies weten: doet dat boek ertoe? Voegt het iets toe aan onze visie op de wereld? Het moet verrijkend zijn. Met gemiddeld zo’n dertig boeken per jaar kun je echt kwaliteit waarborgen.’

EC: ‘Als het goed gaat met je bedrijf is groei de grootste bedreiging. Groter worden is dan gemakkelijk, maar vervolgens is het lastig om je als schoenmaker bij je leest te houden, om te blijven doen wat je aanvankelijk plan was. We

doen niet te veel titels, en hebben een klein team: twee redacteuren, iemand voor de pr, iemand voor de verkoop, een financieel medewerker, twee rechtenmedewerkers, en altijd een stagiair. Alle boeken die we uitgeven worden gemaakt door het hele bedrijf. Dat kan niet als je te groot wordt.’

CB: ‘Met zo’n staf heb je korte lijnen. Iedereen is overal van op de hoogte.’

EC: ‘Het fijne van een kleiner bedrijf als dat van ons is dat het zo dynamisch is. Je bedenkt wat, en je hebt het de volgende dag geregeld. Altijd strak aan de wind laveren. Dan kun je snel inspelen op veranderingen, in positieve maar ook negatieve zin.’

Het team van Cossee is behoorlijk jong, de meesten zijn rond de dertig. Waarom kiezen jullie daarvoor en niet voor mensen met jarenlange ervaring?

EC: ‘Ik ben zelf als 24-jarige die nog studeerde aangenomen als redacteur bij A.W. Bruna. Het feit dat ik zelf ooit die kans gekregen heb maakt dat ik anderen ook die

b o e k & l e z e r - 2 02 2

11

FOTO Irwan Droog

Buitenlandse uitgevers ook trouwens. Na twaalf jaar laait dat vuurtje gewoon weer op. Dat zijn jubileumcadeaus. Ik heb een beetje het gevoel: het jubileum maakt zich dus zelf, want je oogst in je jubileum. Dat geeft een heel groot vertrouwen in de toekomst. Dat het bedrijf het ook zelf oproept. Doordat we er al die jaren hard aan hebben gewerkt, komt het nu naar ons toe.’

Het team van uitgeverij Cossee.

kans wil geven. Daarnaast is het heel erg leuk om met een nieuwe generatie verder te gaan. We zijn haast een soort kraamkamer, waarin wij alle kennis die we hebben opgedaan in vele jaren in het vak doorgeven.’

CB: ‘Ook roest je dan zelf niet vast. Je bent in een gesprek met jongeren altijd gedwongen om de parameters waarnaar je de dingen beoordeelt, te herijken. Jongeren kijken, juist omdat ze geen lange ervaring hebben, heel anders naar de wereld. En ik wil juist dat andere leren kennen, niet opnieuw horen wat ik allang weet. Ik zou zelf bijvoorbeeld mijn twijfels hebben gehad over het boek van Tobi Lakmaker, maar ik luister met verwondering en interesse naar waarom dat thema voor de nieuwe generatie zo belangrijk is.’

Cossee-karavaan Zijn jullie tevreden over de resultaten die Cossee heeft bereikt?

EC: ‘Ik heb nu een beetje het gevoel van oogsten. Zo hebben we het geluk dat Michael Ignatieff, die we al heel lang uitgeven in het Nederlands, met zijn laatste boek Troost ineens een bestsellerauteur is geworden. Dat David Grossman dit jaar de Erasmusprijs krijgt, dat Gerbrand Bakker, een auteur die bij ons is “geboren”, na twaalf jaar weer een nieuwe roman heeft die meteen een groot succes is. En voor volgend jaar staan alweer nieuwe romans van Bernhard Schlink en John Coetzee op het programma.’

CB: ‘Over de nieuwe roman van Gerbrand Bakker was de vraag vooraf, van ons als uitgevers, van de boekhandel, maar vooral van de auteur zelf: kan hij het nog? Het was spannend toen we het manuscript van De kapperszoon kregen, maar: ja, hij kan het nog!’

EC: ‘Het is zo bijzonder dat al die boekhandelaren die hem destijds hebben binnengehaald en mede groot hebben gemaakt allemaal weer zo ontzettend enthousiast zijn.

12

Inmiddels is Cossee in Nederland een gevestigde naam maar ook internationaal hebben jullie successen gehad.

EC: ‘Dat internationale is voor mij altijd heel belangrijk geweest. En voor Christoph vanzelfsprekend ook, hij is half Duits en half Italiaans en woont in Nederland. Ik vind het prachtig om op zoek te gaan naar goede boeken uit het buitenland – dat is tenslotte een groter reservoir – en onze Nederlandse auteurs ook weer de wereld in te sturen.

Onze foreign rights hebben we sinds 2015 ondergebracht in Cossee International Agency, of CIA. Daarmee verkopen we inmiddels ook de nevenrechten van een selectie uit de fondsen van Das Mag, Pluim en Van Oorschot, drie zelfstandige literaire uitgeverijen die voor dezelfde doelgroep als wij boeken maken.

Nu de pandemie wat is ingedamd en alles weer open gaat ben ik alweer in Berlijn en Londen geweest voor de uitgeverij en binnenkort ga ik naar Parijs. Ik merk dat de rechtenverkoop nu weer aantrekt, dus er is met CIA veel te doen.’

CB: ‘Dat er zo veel compagnons zijn over de hele wereld die zien wat wij in een boek hebben gezien, die precies die essentie voelen, dat is iets geweldigs.’

EC: ‘Het is allemaal people’s business. De buitenlandse uitgevers die ik benader zijn natuurlijk acquainted souls, als je een paar dezelfde auteurs in je fonds hebt dan weet je wat de ander waardeert. Omdat je weet wat die uitgever voor programma heeft en wat hij of zij interessant vindt, kun je daarop inspelen. Dus ik stel een boek voor in Berlijn en krijg drie weken later een bod; ik stel een boek voor in Londen en vier weken later komt het bod. Dat is natuurlijk tof, de grootste drug is succes. Het allerleukste is wel als je een volslagen onbekende auteur – neem Gerbrand Bakker, Eva Meijer, Ida Simons, Lize Spit, Tobi Lakmaker – tot een wereldwijd succes kunt maken.’

Hoe vieren jullie het twintigjarig jubileum?

EC: ‘Op een paar verschillende manieren, dit najaar. De aftrap is op 23 september met een vrolijk feest in de Amstelkerk, tegenover ons. Ook komen er twee publicaties. Eén over de passie van de boekhandelaar, met de bijdragen ‘Boekhandel in de bergen’ van de Italiaanse Alba Donati, ‘Boekhandel in het hart van Europa’ van Steven Van Ammel van boekhandel Passa Porta in Brussel, en ‘Boekhandel aan zee’ van Margreet de Haan van ’t Spui in Vlissingen. De tweede publicatie is een essaybundel samengesteld door Mireille Berman, over de toekomst van de zelfstandige literaire uitgeverij, de bedreigingen, de kansen.’

b o e k & l e z e r - 2 02 2

CB: ‘Ook organiseren we dit najaar de Cossee-karavaan, dan gaan we met een aantal van onze auteurs op reis. We vieren het met de boekhandel, voor de boekhandel. Of eigenlijk vieren we de boeken en nodigen we de boekhandel uit.’

EC: ‘Auteursoptredens in de boekhandel zijn nu eindelijk weer mogelijk, maar het blijkt voor de boekhandel, die in coronatijd zulke klappen heeft gekregen, soms lastig om het auteurshonorarium op te brengen. We willen iets aan de boekhandels teruggeven, omdat ze ons altijd veel goodwill hebben betoond. Wij betalen dus de honoraria, zij hoeven zich alleen maar in te schrijven voor een avondje met onze auteurs en dan verzorgen wij het programma. Ik heb er heel veel zin in.’

Opvolging Hoe zien jullie de toekomst van de uitgeverij?

EC: ‘Ik zeg weleens gekscherend: “Ik wil hier horizontaal uitgedragen worden”, maar dat is natuurlijk geen goed idee.

Je kunt niet over je graf regeren, maar wij willen zo veel mogelijk voorwaarden scheppen waardoor dit bedrijf onafhankelijk kan blijven voortbestaan. Daar zijn we nu mee bezig: de financiën heel helder en overzichtelijk maken, nieuwe calculatiemodellen opstellen voor budgetteren en begroten – want inhoudelijk zit het allemaal wel goed met die collegae van ons, het zijn toffe lui. Maar nu zijn wij nog degenen die alle financiële eindbeslissingen nemen, dus daar moet je iemand ook handvatten voor geven.’

CB: ‘Zodat ze op een dag zelf die verantwoordelijkheid kunnen overnemen, en het risico. Want het is skating on thin ice. Ik weet nog heel goed dat we sommige nachten wakker hebben gelegen van: gaat dat wel lukken?’

Jullie zijn dus al aan het nadenken over de overdracht van de uitgeverij?

EC: ‘Ja, dat moet in de komende jaren vorm gaan krijgen.

Maar daar heb ik heel veel vertrouwen in. Dat we de juiste mensen daarvoor hebben. En de financiële buffer, dat zit inmiddels ook wel goed, het bedrijf bestaat tenslotte twintig jaar en we hebben zeker vette jaren gekend.’

Is het een emotionele stap om Cossee over te dragen?

EC: ‘Dat wordt wel een uitdaging ja!’

CB: ‘Ik ben naast de uitgeverij met een groot muziekproject bezig, en dat vergt veel tijd.’

Jij bent er wel aan toe om afscheid te nemen van de uitgeverij?

CB: ‘Dat zou ik niet zeggen, ik zal gewoon nog blijven acquireren, en betrokken blijven bij het bedrijf.’

EC: ‘Dat geldt voor mij ook. Ik heb duidelijke ideeën over mijn toekomstige rol in de uitgeverij. Maar wij hebben wel geleerd van Unseld, die koppige eigenaar van Suhrkamp, dat je op een bepaald moment moet weten dat het klaar

‘Als het goed gaat met je bedrijf is groei de grootste bedreiging’

is. Als je zegt: deze en deze gebieden doe ik niet meer, dan moet je je er buiten houden ook. Je moet de gemaakte afspraken nakomen, anders lopen de mensen die je die verantwoordelijkheden gegeven hebt weg.’

CB: ‘Als de oude rotten in de nek hijgen van hun opvolgers, dan worden die gek. Ze zullen het anders doen, op hun eigen manier, maar dat moet ook.’

EC: ‘We zijn de dingen nu aan het regelen, maar er is nog geen uitkomst. Ik vind het alvast een heel mooi proces om te zien hoe mensen meer verantwoordelijkheden nemen.

Ik moet zelf nog leren om dan ook meer naar een ander te luisteren. I’m working on it.’

En hoe zie je de toekomst van zelfstandige uitgeverijen in Nederland?

EC: ‘Ik ben zo vrij om te denken dat een land die onafhankelijke uitgeverijen nodig heeft. Ik vind het altijd goed om te zien dat mensen dat initiatief nemen. Neem Elte Rauch van het recent opgerichte HetMoet. Ik stond versteld toen ik haar fonds zag: P.C. Boutens, Henriëtte Roland Holst, Herman Gorter, wie leest dat nog? Het zal geen vetpot zijn, maar ze is ermee bezig en met passie. Datzelfde geldt voor Das Mag, Pluim, Koppernik. Uitgeverijen van mensen die met een heel duidelijke visie aan het werk zijn. En ze houden het vol, ze staan er.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

13

Duurzaam produceren in het boekenvak

‘Je kunt zó veel doen!’

Duurzaamheid staat tegenwoordig hoog op de agenda bij uitgeverijen. Waarom? Wat gebeurt er al en wat kunnen ze nog meer doen? ‘Het heeft niet altijd zin harde eisen te stellen.’

Tekst Maarten Dessing

S

inds begin dit jaar heeft de Lannoo Groep een commissie duurzaamheid. Niet dat er tot in 2021 niet werd geprobeerd om groener te werken en milieuvriendelijker te produceren, voegt Margot Lannoo die namens de hoofddirectie de commissie voorzit, er direct aan toe.

Het moment was alleen gekomen om het thema structureel binnen het hele concern op te pakken. Er zitten dan ook vertegenwoordigers van alle dochterbedrijven en alle typen functies in de commissie.

‘We hebben ons als doel gesteld om in 2030 CO2-neutraal te zijn op scope 1 en 2’, vertelt ze. ‘Dat zijn de twee typen uitstoot waar we zelf verantwoordelijk voor zijn. Scope 1 is de uitstoot die we direct controleren, bijvoorbeeld door onze bedrijfswagens minder te gebruiken. Scope 2 is de uitstoot die we indirect controleren, bijvoorbeeld via de inkoop van elektriciteit voor ons kantoor. Het zal

14

veel werk zijn om het doel te realiseren, maar het is wel mogelijk.’

Het concern heeft een ‘hele lijst projecten’ opgesteld waar het de komende jaren aan werkt. Dat gaat van overstappen op elektrische bedrijfswagens tot het reduceren van het woon/werk-verkeer van medewerkers. Van acties om iedereen intern te sensibiliseren tot een scherpere oplagebepaling. Van het terugbrengen van het afval op kantoren tot zinvolle partnerships die logistieke dochter Distrimedia aangaat met andere vervoerders. Enzovoorts enzovoorts.

Ook op scope 3 wil de Lannoo Groep stappen zetten. Dat is de uitstoot waar het bedrijf indirect verantwoordelijk voor is. Ofwel: het energieverbruik van de partners waar het mee werkt, zoals drukkerijen en distributeurs. ‘We hebben al onze leveranciers beoordeeld op een hele reeks duurzaamheidscriteria. Op termijn willen we alleen werken met bedrijven die daar voor

b o e k & l e z e r - 2 02 2

een minimumpercentage aan voldoen. Uit onderzoek moet blijken wat een realistisch percentage is.’

Groene werkgroepen Drie jaar geleden was De Correspondent een voorloper op dit gebied.

Uitgever Milou Klein Lankhorst zocht naar aanleiding van de publicatie van een boek over klimaatverandering – Hoe gaan we dit uitleggen van Jelmer Mommers – tot in detail uit wat de duurzaamste manier van uitgeven is.

Wat is de huidige ecologische voet-

afdruk van een uitgave? Hoe kan dat omhoog? En vanaf welk punt wordt het in milieuopzicht eigenlijk voordeliger om digitaal uit te geven?

Het leidde tot nieuwe keuzes in het productieproces. De papiersoort, de inkt en de lijm waren al duurzaam genoeg. Wel stapte De Correspondent over op ecolaminaat. En men ging een ander lettertype gebruiken: de Calicanto, die door zijn zuinige vorm een boek met 60.000 woorden zestien pagina’s dunner kon maken. Ook werd gekozen voor een – zeker voor een debuut – hoge eerste oplage, om het energieverbruik per gedrukt en vervoerd exemplaar te verlagen.

Inmiddels is de uitgeverij al lang niet meer de enige die zo structureel naar duurzaamheid kijkt – zoals Klein Lankhorst heeft gemerkt, die door de open manier van communiceren over haar zoektocht veel collega’s in de branche heeft geïnspireerd. ‘Ik ben regelmatig door uitgeverijen gevraagd hoe ik dingen heb aangepakt’, zegt ze. Behalve Lannoo zijn bijvoorbeeld ook Gottmer en VBK nog maar kort geleden met commissies gestart.

Bij de laatste twee gaat dat om een werkgroep voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo), waar duurzaamheid onderdeel van is. ‘Het gaat over terugbrengen van afval en transportkosten, maar ook over alles wat we doen rond leesbevordering, de goede doelen die wij steunen, het stimuleren van diversiteit en het creëren van een open, positief werkklimaat’, zegt editorial manager Corinne van Roozendaal van Big Balloon, die de werkgroep van Gottmer leidt.

langrijk onderwerp is geworden, ligt aan de combinatie van de tijdgeest, de instroom van een nieuwe generatie medewerkers, en allerlei nieuwe regels – van een verplichting, vanaf volgend jaar, om iets over duurzaamheid te schrijven in het jaarverslag tot, verder aan de horizon, de Europese Green Deal. Dat speelt in de hele maatschappij. Maar het ligt voor de hand dat juist uitgeverijen hier gevoelig voor zijn.

Want: als exploitant van papier baat een uitgeverij heel rechtstreeks natuurlijke hulpbronnen uit. Bovendien geeft iedere uitgeverij wel een boek uit zoals Hoe gaan we dit uitleggen.

Niet iedereen zegt misschien even principieel als Klein Lankhorst dat ‘we willen practicen what we preach’, maar iedereen die een pamflet van een klimaatactivist of een gids voor afvalscheiding op de markt brengt, zal zich wel achter de oren krabben: en wat doen wíj eigenlijk zelf?

En vlak de fall out van corona niet uit. Klein Lankhorst denkt dat de snel gestegen prijzen voor de productie van boeken – papierschaarste, hogere energiekosten, personeelstekorten – uitgeverijen dwingt om de gemaakte keuzes uit het verleden te heroverwegen. Al geldt ook wat operationeel directeur Jesse Hoek van Singel Uitgeverijen zegt. Het bedrijf heeft al vier jaar een groene commissie, maar omdat iedereen thuis moest werken, lag dit thema enigszins stil.

Voor VBK is de start van de werkgroep in ieder geval een direct gevolg van corona, legt algemeen directeur Geneviève Waldmann uit. ‘Na

Bart Wessels (KNNV Uitgeverij): ‘We houden steeds tegen het licht wat we doen en ontdekken zo steeds dingen die we kunnen verbeteren’

Dat duurzaamheid opeens zo’n be-

b o e k & l e z e r - 2 02 2

15

Bedankt voor jouw donatie

VBK Uitgeversgroep

Aantal bomen:

2800

Periode: 2021

Dankzij jullie bijdrage kunnen we in Overijssel en Ghana bossen planten en mensen bewust maken van het belang van bomen. Zo zorgen we samen voor een beter klimaat, meer biodiversiteit en gezonde leefomstandigheden voor iedereen!

Simone Groenendijk Directeur Trees for All Datum: 14.01.2022

Certificaatnummer:

00ZZ0020-Z-210888

Certificaat van Trees for All voor VBK Uitgeversgroep.

16

de eerste lockdown hebben we een enquête gehouden onder alle medewerkers over de vraag wat we hiervan mee kunnen nemen. Dat heeft geleid tot drie werkgroepen. Naast die over hybride werken en die over de transitie van offline naar online, is dat de werkgroep maatschappelijk verantwoord ondernemen.’

Gezond verstand De diepte van de aanpak verschilt.

Lannoo heeft bijvoorbeeld op elke scope uitgerekend wat de huidige ecologische voetafdruk is. ‘Een erg lastige berekening’, zegt Margot Lannoo, ‘maar wel belangrijk omdat we een benchmark nodig hebben.

Uiteindelijk moet je rekenen met een heleboel assumpties. We hebben het daarom óók laten uitrekenen door een gespecialiseerd bureau. Dat kwam gelukkig op nagenoeg dezelfde getallen uit.’

Maar Lannoo is het grootste algemene boekenbedrijf in het taalgebied.

De meeste bedrijven hebben niet de mankracht om hier de benodigde uren in te steken. ‘Wij hebben [bij uitgeverij Volt] verschillende boeken uitgegeven van Babette Porcelijn over wat je zelf kunt doen om je ecologische voetafdruk te verkleinen’, zegt bijvoorbeeld Hoek. ‘Daarin zie je hoe complex dat eigenlijk is. Als bedrijf is dat nog vele malen complexer.

Er komt zó veel bij kijken.’

En dus neemt Singel Uitgeverijen vooral beslissingen op basis van ‘gezond verstand’, vervolgt hij. ‘Iedereen snapt onmiddellijk dat drukken in het Verre Oosten belastender is dan drukken in Europa. Dus doen we dat niet meer, met uitzondering van een aantal kinderboeken. Dat gaat meestal om internationale co-producties, dan ontkom je er niet aan. Dat drukken in bijvoorbeeld Polen gemiddeld duurder is, nemen we voor lief.’

Hetzelfde geldt voor een kleiner bedrijf als KNNV uitgeverij. Omdat het zich profileert als ‘de uitgever van

b o e k & l e z e r - 2 02 2

boeken over natuur en duurzaamheid’, spreekt het volkomen vanzelf dat het ook zo groen mogelijk wil uitgeven, aldus uitgever Bart Wessels. ‘En dat gaat op dezelfde manier waarop je er als privépersoon mee bezig bent: met kleine stapjes. We houden steeds tegen het licht wat we doen en ontdekken zo steeds dingen die we kunnen verbeteren.’

KNNV zal daarbij uiteindelijk profiteren van de kennis die concerns als Lannoo opdoen. Wessels: ‘Je weet niet altijd wat beter is. We werken bijvoorbeeld in the cloud. Dat scheelt een heleboel papier. Alleen als je in de laatste fase een proef bekijkt, print je die uit. Maar: servers zijn op een bepaalde manier ook vervuilend: energie, koelwater, noem maar op. Dus hoeveel procent we hiermee precies winnen? Dat weet ik op dit moment gewoon niet.’

Bedrijfsbos Ongeacht hóé een uitgeverij met het thema bezig is, levert in deze fase een inventarisatie van de eigen werkwijze al veel milieuwinst op.

Zoals Lannoo, Singel, Gottmer en VBK hebben gedaan. ‘Je kunt zó veel doen!’, zegt Van Roozendaal namens Gottmer. ‘We zijn afval gaan scheiden. Minder papier gaan gebruiken, onder andere omdat redacteuren manuscripten nu op iPads lezen. We onderzoeken of we zonnepanelen kunnen plaatsen. En nog veel meer.’

‘We zijn begonnen met het kijken welke ideeën er leven’, zegt ook directeur Joris van de Leur van De Fontein die bij VBK de mvo-werkgroep leidt. ‘Daar kwam ontzettend veel uit. Uiteindelijk hebben we die ideeën gebundeld en samengebracht in vier werkgroepen die ze vervolgens zijn gaan uitwerken. Ook hebben we de missie van VBK opnieuw geformuleerd, waarin al die relevante begrippen zijn verwerkt – dus ook dat we oog hebben voor mens en maatschappij.’

Een van de subgroepen richt zich op het vergroenen van de kantoorruimte, die – in Utrecht – toch wordt verbouwd nu medewerkers meer thuis zullen werken. ‘De inkoop van alles wordt duurzamer. We hebben het schoonmaakbedrijf geïnstrueerd alleen nog ecologisch afbreekbare schoonmaakmiddelen te gebruiken.

De prullenbak bij ieder bureau krijgt niet meer iedere dag een schone vuilniszak. We vragen zelfs de verhuurder alleen nog groene stroom te gebruiken.’

Een andere subgroep heeft de aanplant van een ‘bedrijfsbos’ georganiseerd om daarmee de eigen CO2-uitstoot te compenseren. De verschillende uitgeverijen van het concern doneerden bij elkaar 15.000 euro, waarmee in totaal 1400 bomen in Overijssel en 1400 bomen in Ghana zijn geplant. En daar blijft het niet bij. VBK heeft hiervoor een contract voor vijf jaar gesloten met Trees for All, waar Atlas Contact al mee samenwerkte tijdens de Maand van het Natuurboek.

‘En we zijn meer gaan sturen op voorraad’, aldus Van de Leur. ‘Uitgevers hebben sterk de neiging te veel te drukken. Want stel je voor dat het

Joris van de Leur (De Fontein): ‘Vier jaar geleden keek ik bij de calculatie alleen naar winst en marge. Nu ook naar duurzaamheid’

een bestseller wordt! Door nu vaker een kleinere oplage te maken, wat dankzij short print runs en printing on demand goed kan – je hebt binnen een paar dagen nieuwe voorraad –, besparen we enorm op papier. De kostprijs per exemplaar is dan wel hoger, maar de voorraadkosten zijn lager. Dus netto is het ook goedkoper.’

Mindset De mogelijkheden zijn alleen niet eindeloos. Een boekenuitgeverij leeft nu eenmaal van het verkopen

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Medewerkers van VBK-uitgeverijen planten bomen voor het VBK Bedrijfsbos. Tweede van links Aart de Bonte, die de werkgroep leidde die over dit initiatief ging.

van papier. Er is daarom altijd een punt waarop de wens om duurzaam verantwoord uit te geven conflicteert met de wens om bedrijfseconomisch verantwoord uit te geven. Zoals Klein Lankhorst drie jaar geleden al merkte, toen De Correspondent toch voor het gebruik van laminaat koos omdat boeken met vernis te snel beschadigd raakten.

‘Het is altijd een spectrum waarop je zit’, zegt ze nu. ‘Daarbinnen proberen we wel steeds zo veel mogelijk richting duurzaam op te schuiven. Ik vraag ook iedere maand wel aan de productiebegeleider wat eventueel nieuwe mogelijkheden zijn. En er kómen ook steeds meer alternatieven: karton van gras, papier van mineralen, noem maar op. Die zijn nu niet geschikt voor de oplagen die wij nodig hebben, maar het is goed om dat in de gaten te houden.’

Iets soortgelijks zeggen ze bij Singel en VBK. Het is natuurlijk duurzamer om een boek zo min mogelijk te veredelen. Maar ja, geen enkel boek met

17

Martijn David (GAU):

‘Bijdragen aan bewustwording’

De Groep Algemene Uitgevers (GAU) geeft zelf geen boeken uit, zegt secretaris Martijn David. Het heeft ook geen groot kantoor. Dus wat de brancheorganisatie kan doen om de sector duurzamer te maken, zit vooral op het gebied van bewustwording, informatieverspreiding en een boodschap uitdragen. Om die reden heeft de Mediafederatie, waar de GAU lid van is, zich aangesloten bij Papier Recycling Nederland en, kort geleden, het Informatiecentrum Papier & Karton.

‘We hebben onlangs met de werkgroep kinderboekenuitgevers ook besloten om nog dit jaar een Nederlandse versie te starten van een Sustainable Development Goals Bookgroup’, zegt David. ‘Dat is een initiatief van de VN en de International Publishers Association dat weliswaar veel verder gaat dan alleen duurzaamheid, maar wel bij kan dragen aan bewustwording daarover.

De boekenclub bestaat al in onder andere Portugal en Noorwegen.’

Veel meer is nu eigenlijk niet mogelijk. ‘Als we richtlijnen voor onze leden zouden maken, zou je eerst precies moeten weten: waar staan ze nu? Wat doen ze nu? Anders heeft het geen enkele zin aan, zeg, de overheid te beloven dat de sector carbonneutraal is in 2050. Maar dat inzicht verkrijgen is nogal ingewikkeld. Er zijn, ook internationaal niet, geen tools waarin je je gegevens kunt invullen om je ecologische voetafdruk uit te rekenen.’

Dat betekent niet dat de GAU het hierbij laat zitten. ‘Het onderwerp stáát op de agenda, bij ons en bij de Mediafederatie. Wij vinden het belangrijk dat onze leden zich bewust zijn van het belang van duurzaamheid en dat ze die awareness uitdragen.

Alleen zitten we nog in de fase dat we moeten uitzoeken hoe we dat het beste kunnen doen.’

18

leeslint, goud op snee of zelfs niet meer gedrukt in kleur? ‘Als ik naar de boeken hier in mijn werkkamer om me heen kijk’, zegt Hoek van Singel, ‘en me voorstel dat die allemaal in zwart-wit zouden zijn uitgevoerd, niet één gebonden, zien ze er wel heel saai uit. Ik vraag me af hoeveel we er nog van zouden verkopen.’

‘Prijs en uitvoering blijven een commerciële beslissing van de uitgever’, zegt ook Waldmann van VBK. ‘Sommige boeken – de meeste niet – hebben nu eenmaal iets extra’s nodig.

Welke, dat bepaalt de uitgever, zoals deze ook sommige boeken een hogere oplage geeft dan andere.’ Maar de mindset waarmee hij dat doet, is écht veranderd, vult Van de Leur aan. ‘Vier jaar geleden keek ik bij de calculatie alleen naar winst en marge. Nu ook naar duurzaamheid.’

3801 ton in 2020 naar 1939 ton CO2emissie vorig jaar, wat vooral een gevolg is van de overstap op Europese windenergie op de locatie-Meppel.

Dus hen stimuleren of zelfs dwingen om méér te doen? Dat zou bijvoorbeeld kunnen door een manifest op te stellen waarmee bijvoorbeeld de twintig grootste uitgeverijen zich committeren om alleen nog bepaalde soorten lijm en inkt te gebruiken.

Dat dwingt een partij als Wilco niet alleen om dat in te kopen, het garandeert ook dat ze het op voldoende grote schaal kunnen inkopen – en dus gunstiger prijzen kunnen bedingen dan nu het geval is.

Een brancheorganisatie als de Groep Algemene Uitgevers (GAU) – of de Mediafederatie, waar het onderdeel van is – zou hierin wellicht het voortouw kunnen nemen.

Mogelijk in het verlengde van een rol in het geven van voorlichting over duurzaam uitgeven, opstellen van protocollen, doorgeven van best practices uit het buitenland, het ontwikkelen van tools, het organiseren van workshops en cursussen, et cetera. (Zie kader.)

Margot Lannoo (Lannoo Groep): ‘Ik geloof meer in samenwerking dan in manifesten’

Samenwerking Om meer stappen te zetten, is de uitgeverij afhankelijk van anderen.

De drukker in de eerste plaats, maar ook diens leveranciers, de boekhandel en de distributeurs. Uitgeverijen hebben daarom net als Lannoo drukkerijen langs een meetlat gelegd.

Wat is hun missie? Welke materialen gebruiken ze? Compenseren ze CO2? Dat kan nu al of op termijn consequenties voor de keuze hebben. VBK heeft ook een code of conduct opgesteld voor de partners met wie het co-producties maakt.

Het algemene gevoel over de inspanningen van partijen als drukkerij Wilco – met afstand de belangrijkste leverancier in Nederland – en logistiek dienstverlener CB is positief. Zij verrichten veel inspanningen, zoals blijkt uit hun jaarverslagen. In 2021 daalde bijvoorbeeld bij Wilco de CO2-voetafdruk met 49 procent: van

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Maar nee. Ten eerste krijg je niet zo veel uitgevers op één lijn. ‘Zo’n manifest kun je niet afdwingen’, oordeelt Waldmann. Ten tweede is het helemaal niet nodig om drukkers te stimuleren. ‘Drukkerijen doen echt al heel veel’, meent Van Roozendaal.

En tot slot: de tijd is er niet naar. ‘Het is zo druk bij drukkers. Je mag al blij zijn dat ze überhaupt papier voor herdruk in huis kunnen halen’, zegt Wessels. ‘Dus om dan te eisen dat het een paar procent groener moet.’

Het overheersende sentiment is dat het vanzelf beter gaat. ‘Er zijn nu zoveel commissies overal’, zegt Lannoo. ‘Het is de normale evolutie dat

ze – zeker als ze intern alle mogelijke stappen hebben gezet – binnen de sector met elkaar gaan praten over het vervolg. Want ik snap heel goed dat als je op sectorniveau samenwerkt, je snel efficiënte slagen kunt maken. Ik geloof daarom meer in samenwerking dan in manifesten.’

‘Het heeft niet altijd zin harde eisen te stellen’, legt ook Hoek uit.

‘Want wat als een drukkerij geen zonnepanelen op het dak mág van de gemeente? Moet je dan wisselen van drukker? Beter is het om in gesprek te blijven. En dat gebeurt.

Iederéén praat erover. Ik had in mei bijvoorbeeld ook voor het eerst een gesprek met LibrisBlz. en Bol.com om te bespreken wat we samen met de retail aan duurzaamheid kunnen doen.’

Alleen Klein Lankhorst lijkt een activistischere houding voor te staan. Zij heeft bijvoorbeeld de grote Europese papierproducenten gemaild om te vragen naar de mogelijkheden voor volledig gerecycled papier voor romandruk. ‘We onderzoeken daardoor nu twee typen papier. Als we die zouden kunnen gebruiken, zou dat een grote stap voorwaarts zijn. Ik zou willen dat meer uitgevers dat deden, zodat de producenten beseffen: hier is vraag naar, en drukkers het in bulk kunnen inkopen.’

Consumenten Een volgende stap zou ook kunnen zijn om de eigen duurzame keuzes te communiceren naar de eindconsument. Al in 2018 onderzocht Futureconsult in opdracht van KVB Boekwerk de kansen van verschillende innovaties – waaronder duurzaamheid.

Het besef dat een papieren boek duurzaam is geproduceerd, oordeelden de experts, zou de consument ondanks nieuws over ontbossing en klimaatverandering toch doen besluiten het aan te schaffen.

Toen werd erbij gezegd: maar er wordt weinig met deze kansen gedaan. Dat is vier jaar later niet

anders. Dat boeken zijn gedrukt op FSC-papier, staat – tegenwoordig standaard – in het colofon. Alleen De Correspondent gaat verder. In uitgaven wordt op een volle pagina uitgelegd welke keuzes zijn gemaakt.

Ook dat een bestelling via de eigen site zo veel mogelijk per fiets wordt bezorgd. En: ‘Wil je als lezer je voetafdruk ook verkleinen? Geef dit boek door als je het uit hebt.’

Maar verder? Behalve een uitleg van het eigen mvo-beleid op de site, zoals Gottmer en KNNV hebben, gaat het niet. ‘Het wordt al snel jezelf op de borst slaan: kijk ons eens’, zegt Van de Leur. ‘Terwijl het vanzelfsprekend zou moeten zijn dat je duurzaam produceert. Bij De Fontein hebben we kinderboeken over plastic en klimaatverandering uitgegeven.

De rechthebbenden hadden eisen over de manier van produceren.

Maar daar ga ik echt niet mee pochen.’

En toch. Hoek: ‘Het zou wel interessant zijn om een sticker op het boek te kunnen plakken met de tekst: “dit boek is CO2-neutraal geproduceerd”. Alleen zijn we nog niet zo ver dat we dat al hard kunnen maken.’

Van Roozendaal: ‘Een groene lijn met extra duurzaam gemaakte boeken zou best interessant zijn – voor relevante titels, zoals het boek van de Plastic Soup Surfer Merijn Tinga dat imprint Hollandia vorig jaar uitgaf.

Al heeft het geen zin als het te duur wordt.’

Lannoo uit zich in dezelfde sfeer.

‘Het heeft niet zo veel zin als we ons duurzaam beleid vanuit de groep gaan communiceren. De consument kijkt naar de auteur en de titel, niet naar de uitgeverij. Dus dan gaan we echt niet meer boeken verkopen.

Maar de consument vindt duurzaam geproduceerde boeken wél belangrijk. Dus op het niveau van titels, fondslijnen en community’s is het interessant om te experimenteren om zo te onderzoeken wat haalbaar is.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Uitleg in boeken van De Correspondent over duurzame productie.

19

de klassieker

Anjet Daanje leest Wuthering Heights Tekst Wytske Roodbergen

‘Wuthering Heights van Emily Brontë is voor mij een echte klassieker. Bij verschijning in 1847 vond men het een raar, ongrijpbaar en immoreel boek, al werd het talent van de auteur wel onderkend. Het duurde jaren voor het beroemd werd. De schrijfstijl is zelfs met moderne ogen niet ouderwets, vooral in het Engels niet. Frans Kellendonk vertaalde de roman in het Nederlands, daar is de taal gedateerder. Ik las het voor het eerst op de middelbare school, voor de leeslijst Engels. Ook al begreep ik niet alles, ik vond het een intrigerend boek. Het is een vreemd, geheimzinnig verhaal over twee generaties van de families die de landhuizen Wuthering Heights en Thrushcross Grange bewonen, de Earnshaws en de Lintons. Centraal staan de fatale liefde en aantrekkingskracht tussen Catherine en Heathcliff, een geadopteerde zoon en force of nature – en Heathcliffs wraakzucht. Natuurlijk was ik

20

als tiener gecharmeerd van de romantische toestanden, maar het boek gaat niet over liefde. Eerder over haat en wraak. Heathcliff kon niemand vergeven en leefde twintig jaar met haat. Waarom? Degene die hij haatte, Linton, de man met wie Catherine trouwde, deed in feite niets fout.

De ingewikkelde constructie met verschillende perspectieven is uitdagend en wat er werkelijk is gebeurd, is onduidelijk. Niets is zeker, we krijgen de “feiten” door via Mr. Lockwood, die interpreteert wat huishoudster Nelly Dean hem vertelt. Zij heeft alles meegemaakt en probeert haar rol in de ontwikkelingen te vergoelijken.

De stugge, zwijgzame sfeer in de roman heeft iets dreigends. Er gebeuren vreemde en wrede dingen, en als lezer krijg je het gevoel dat de natuur en de heidevelden in West Yorkshire eng en angstaanjagend zijn. In de tekst staan echter nauwelijks natuurbeschrijvingen; de meeste scènes spelen zich zelfs binnenshuis af. Het verhaal schiet heen en weer in de tijd, veel personages heten Catherine of Linton.

Je moet goed opletten, als lezer.

Emily Brontë was dol op Shakespeare, en op Lord Byron.

Ze had een grote fantasie en hield van het romantische en mystieke. Met haar zusjes Anne en Charlotte creëerde ze in haar jeugd een fantasiewereld waarover ze boekjes vol verhalen schreven. Emily stierf op haar dertigste, een jaar na het verschijnen van Wuthering Heights. Ze heeft nooit geweten hoe succesvol het boek werd en heeft er geen cent mee verdiend.

Het gezin Brontë woonde in Haworth in Yorkshire, in de pastoriewoning tegenover het kerkhof. Vader Brontë was voorganger in de kerk en het gezin was behoorlijk “bijbels”.

Emily nam de buitenwereld vooral tot zich via de verhalen van haar vader. Yorkshire was een soort Groningen. Met stugge, hardwerkende inwoners en een no-nonsense mentaliteit. De wereld was er hard en wreed, met familievetes, dronkenschap en ophangingen. Voeg daaraan toe de geheimzinnige sfeer op de heidevelden, wat Bijbelse verhalen en Shakespeareaanse invloeden, dan begrijp je de bron van dit boek iets beter. Wuthering Heights is een religieus boek vol bijbelverwijzingen, waarin met de tijd een evenwicht ontstaat, na de turbulente scènes in het eerste deel.

Emily kwam zelden in het dorp. Thuis schreef ze gedichten, en verhalen over hun fantasiewereld die bestonden uit een soort koningsdrama vermengd met elementen uit volksverhalen. Ze tekende ze op in boekjes zo groot als een

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Henk Veenstra

Anjet Daanje

Anjet Daanje is het pseudoniem van de Groningse Anjet Den Boer (1965). Zij studeerde wiskunde en schreef al jong verhaaltjes en hoorspelen. Inmiddels is ze fulltime auteur, van romans, verhalen, gedichten en scenario’s.

Haar roman De herinnerde soldaat won de F. Bordewijkprijs 2020 en de prijs voor het Beste Groninger Boek van dat jaar en stond op de longlist van de Libris Literatuurprijs 2020. In 2004 kreeg zij het Belcampo Stipendium en haar roman Delle Weel werd genomineerd voor de Halewijnprijs 2012. Van deze roman verschijnt binnenkort een heruitgave bij uitgeverij Pluim. De films waarvoor zij het scenario schreef, werden in totaal bekroond met zeventien internationale prijzen, waaronder een Gouden Beer. Ze werden ook vele malen genomineerd, onder andere vijf keer voor een Gouden Kalf. Daanje schreef onder meer de zevendelige dramaserie De geheimen van Barslet (2012) en de speelfilm Schemer (2010).

In mei verschenen bij uitgeverij Passage haar nieuwe roman Het lied van ooievaar en dromedaris en de dichtbundel Dijende gronden, een ‘samenwerking’ met Emily Brontë.

luciferdoosje. Onvoorstelbaar knap, zo’n miniatuurboekje schrijven met veer en inkt. Vrouwen werden in die tijd, in het Victoriaanse Engeland van de negentiende eeuw, niet geacht boeken te schrijven. Je werd juf of gouvernante.

Emily probeerde het als juf op een kostschool, maar werd ziek van heimwee. Ze verloor zichzelf en vervreemdde van zichzelf. Alle zusjes schreven hun hele leven, ze publiceerden onder de genderneutrale namen Currer, Ellis en Acton Bell.

In mijn nieuwe roman, Het lied van ooievaar en dromedaris, vormen elf afzonderlijke verhalen één overkoepelend verhaal, gebaseerd op het leven van de Brontës. Het is een constructie met verschillende vertellers, net als Wuthering Heights. De lezer moet een verhaal maken van alle “feiten” die worden gepresenteerd, een eenduidige waarheid is er niet. Er zitten letterlijke verwijzingen naar Wuthering

Heights in, zoals het beroemde “Let me in”, dat de geest van Catherine roept als ze Mr. Lockwood bezoekt in zijn droom.

Emily Brontë schreef gedichten over zogenaamde “visions”, een soort trancetoestand, waarin ze probeerde te geloven dat ze contact had met het hiernamaals. Ze verloor haar moeder en zusjes als klein meisje, wellicht was dit haar manier van omgaan met de dood. Voor de dichtbundel Dijende gronden heb ik haar gedichten vertaald en aangevuld met eigen werk. Zo krijgt Emily een nieuw leven na haar dood, 180 jaar later is ze nog niet vergeten.

Nee, ik heb Haworth nooit bezocht. Het is een bedevaartsoord, met schattige winkeltjes en een museum in het geboortehuis van de Brontës. Ik ben bang dat het een ontnuchterende ervaring zal zijn. Tienduizend mensen zoals ik, dat lijkt me vrij bizar.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

21

FOTO Andrea Gulickx

Het debuut

22

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Wim Huijser (1960) is auteur, samensteller en bloemlezer van ruim zestig titels, waaronder wandelgidsen, en daarbij biograaf van schrijver-dichter C. Buddingh’. In 2021 verscheen onder de titel Had je nog willen wandelen? zijn bloemlezing uit het oeuvre van J.J. Voskuil. Diens protagonisten Maarten en Nicolien wekt Huijser nu opnieuw tot leven in zijn fictiedebuut Aan de wandel.

1

Wanneer dacht je: ik ga een boek schrijven?

Het idee om na tientallen nonfictieboeken toch nog een keer fictie te schrijven ontstond toen ik in 2020 een bloemlezing samenstelde met wandelfragmenten uit het oeuvre van J.J. Voskuil.

2 Waarom móést dit boek er ko-

men?

In eerste instantie was er nog helemaal geen gedachte aan een boek. Ik had er simpelweg enorm veel plezier in om twee bestaande literaire figuren – Maarten en Nicolien – zo’n dertig jaar mee te nemen in de tijd.

3 Heb je een groot voorbeeld? Wie heeft je het meest geïnspireerd?

Dat antwoord laat zich raden.

4 Hoe verliep het schrijfproces?

Wat is er aangepast vergeleken bij je eerste opzet?

Het allereerste hoofdstuk schreef ik nog in de vorm van een pastiche. Ik bleef heel dicht bij een vergelijkbare passage in Het Bureau, maar plaatste Maarten en Nicolien achter de computer terwijl ze op zoek gingen naar een ideale wandelroute. Zo ontspon zich tussen beiden een vergelijkbaar kissebisgesprek. Maar toen ik aan het tweede stukje begon, stelde ik mijzelf de vraag: wat gebeurt er als ik afstand neem van Voskuils werk en ze zelfstandig aan de wandel laat gaan?

5

In hoeverre putte je voor het boek uit je eigen leven en ervaringen?

Enorm. Ik ben zelf een verwoed wandelaar. Meestal wandel ik samen

met mijn vrouw. Onderweg ontstaan situaties en gesprekken die ik kan gebruiken door ze in de richting van Maarten en Nicolien te trekken. Ik doe dat door te overdrijven, rollen om te keren en te bedenken hoe zich zo’n gesprek bij Voskuil had kunnen ontwikkelen. Heel vaak ging ik direct na thuiskomst achter het scherm zitten om een eerste versie van zo’n hoofdstukje te schrijven. Als ik het mijn vrouw liet lezen, was soms haar reactie dat het wel beangstigend dichtbij kwam.

6 Heb je contact met andere schrij-

vers?

Tijdens het schrijven heb ik af en toe hoofdstukjes naar andere schrijvers en Voskuil-liefhebbers gestuurd. De reacties daarop hebben mij enorm gemotiveerd om ermee verder te gaan.

7 Was het moeilijk om een uitgever

te vinden?

Toen ik negentig hoofdstukjes geschreven had, heb ik een aantal uitgeverijen waarmee ik werk geïnformeerd en het manuscript toegezonden. Bij Van Oorschot, waarvoor ik Voskuils wandelbloemlezing Had je nog willen wandelen? had samengesteld, kon het niet worden uitgegeven omdat het wat te gevoelig lag. Twee andere uitgevers – van Noordboek en wandelgidsuitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig – waren direct enthousiast. Beiden zeiden: het past helemaal niet in ons fonds, maar we vinden het zo leuk dat we er iets mee willen. Zo ontstond de bijzondere situatie dat beide uitgevers het tegelijk, maar elk op hun eigen manier, hebben uitgebracht. Wel allebei met de sfeervolle illustraties van Maaike Alma.

kopte Jean-Pierre Geelen. Alleen voor die ene regel had ik het al willen doen.

Maar drie weken later volgde nog een even mooie bespreking in NRC.

9

Ben je al met een tweede boek bezig?

Jazeker. Het wordt zelfs een vervolg.

Een paar maanden geleden heb ik besloten Maarten en Nicolien Op Pieterpad te sturen. Daar hebben ze natuurlijk van tevoren eerst weer flink over gesteggeld, maar uiteindelijk zijn ze naar Pieterburen vertrokken. In welgeteld 97 hoofdstukjes wandelen ze naar de Pietersberg.

10 Wat vind je de mooiste zin uit je

boek, en waarom?

Heel veel plezier ontleende ik aan de momenten dat Maarten en Nicolien losgezongen werden van Voskuil en zelfs op hem en zijn oeuvre reflecteerden. In één van de hoofdstukjes zitten ze mijmerend op een bankje aan het Amstelveld en raakt Maarten licht geëmotioneerd als hij terugdenkt aan de jaren vijftig, die ik zelf niet heb meegemaakt. De laatste zin luidt dan: ‘Nicolien legde een hand op zijn knie.

“Misschien hadden we bij nader inzien gewoon eerder geboren moeten worden.”’  Wim Huijser Aan de wandel Noordboek 200 pagina’s € 16,90

8 Ben je tevreden met de

ontvangst?

Absoluut! Na vier spannende weken waarin alleen een drietal bloggers op wandelwebsites er enthousiast over schreef, volgde een droom van een recensie in de Volkskrant. ‘Wim Huijser schrijft geheel in de geest van Voskuil en treft precies de juiste toon’,

b o e k & l e z e r - 2 02 2

23

Antiquariaat Klikspaan Hooglandse Kerkgracht 49 2312 HS Leiden

Elke vrijdag op de boekenmarkt op het Spui in Amsterdam en zaterdag op de Leidse markt voor de winkel.

Tel. 071-5144630 / 5234734 E-mail: maanen@antiqklikspaan.demon.nl Web: http://www.antiqbook.nl/klikspaan Facebook: https://www.facebook.com/AntiquariaatKlikspaan/

Collectables Veiling - Online Only

17 juli, 13u

Wolstraat 19/2 · 1000 Brussel info@arenbergauctions.com · +32 2 544 10 55 www.arenbergauctions.com

Antiquariaat Traddles, Books in English Antiquariaat Traddles, Books in English Pilatus 18, 1186 EL Amstelveen NL,

Pilatus 18, EL Amstelveen NL, 06 51045602 e-mail: heny54@ziggo.nl 061186 51045602 e-mail: heny54@ziggo.nl

Kamer van koophandel Amsterdam, 75564416 Kamer van koophandel Amsterdam, 75564416 Antiquarischeen en22eehands hands Engelse boeken Antiquarische Engelse boeken

EenEngelse ruim assortiment en Amerikaanse Een ruim assortiment en Amerikaanse Engelse literatuur, biografieën, geschiedenisliteratuur, en poëzie. biografieën, geschiedenis en poëzie.

Kijk voor ons aanbod op: www: http://traddles.Boekwinkeltjes.nl of www:http://Antiqbook.com>traddles

Kijk voor ons aanbod op: www: http://traddles.Boekwinkeltjes.nl Ook Partnerof bijwww:http://Antiqbook.com>traddles Bol.com Ook Partner bij Bol.com

Heeft u Engelstalige boeken of isons, uw te vol?

Heeft u Engelstalige boeken te koop, of is uw winkel tete vol?koop, Bel of mail wijwinkel komen graag bij u kijken.

Bel of mail ons, wij komen graag bij u kijken.

DESIGN VEILING

Een ruim assortiment wetenschappelijke boeken.

VERKOCHT VOOR € 1.100,IN DE VEILING VAN 16 MEI 2022

Een collectie tijdschriften “L’Esprit Nouveau, Revue Internationale” omvattend nr. 2 t/m 25 en enkele exemplaren dubbel. Hierbij het boek: C.S. Eliel, F. Ducros, T. Gronberg, “L’Esprit Nouveau: Purism in Paris 1918-1925, Los Angeles 2001

010 - 411 85 44 WWW.VENDUROTTERDAM.NL

Foto: Lilianne Vloet

opinie

Wim Hazeu

Schrijver en biograaf Wim Hazeu vertelt over zijn passie voor oude boeken

Handtekeningen als autobiografie Het eerste boek waarin ik een handtekening liet zetten was Zolang te water van Simon Vinkenoog. De pocket van De Bezige Bij, met een dierbaar Parijs omslag van fotograaf Ed van der Elsken, was het begin van een levenslange omgang met Simon die in maart 1959 begon, toen hij deze roman tijdens een optreden in Delft signeerde.

Nadien maakten we samen radio- en televisieprogramma’s. In 1972 was een televisiehappening mijn examenstuk als regisseur. Hoofdfiguren waren Simon en de beeldschone, vertederende Loesje Hamel. Tijdens een opname begon Simon plots te wenen. Ik wist mij geen raad, maar Loesje bracht lucht. Zij vertelde dat Simon gelukkig was, en dus ontroerd. Tientallen keren bezochten Simon en ik met onze geliefden het Boekenbal. We waren er altijd vroegtijdig, opdat wij, voordat het oorverdovende lawaai luisteren onmogelijk maakte, met elkaar konden praten. Dat leidde bijvoorbeeld tot de publicatie van de correspondentie Hans Andreus – Vinkenoog.

De volgende handtekening siert de roman De buitenboei van Jan de Hartog. Ik mocht tot mijn genoegen vele jaren de Nederlandse uitgever van De Hartog zijn. Tijdens onze gesprekken maakte ik aantekeningen voor een eventuele biografie, met name over zijn wederwaardigheden met schrijvers in Engeland, Amerika en Nederland (A. den Doolaard, Gerard Reve en Ischa Meijer), over zijn beroemde Amerikaanse uitgever Michael Bessie en niet te vergeten zijn belevenissen met vrouwen. In De buitenboei schreef hij op 10 mei 1994 in zijn hotel te Hilversum: ‘Voor mijn vriend en uitgever Wim Hazeu, die mijn werk in Nederland heeft doen herleven, dit eerste exemplaar op de dag van publicatie. In trouw, en dankbaarheid. Jan de Hartog.’ In zijn laatste boek, De vlucht, over zijn spectaculaire ontsnapping uit door de Duitsers bezet Nederland, schreef hij voor mij: ‘Een man zonder vrouw is als een schrijver

zonder uitgever, verwaarloosd, eenzaam en knorrig.

Jan. Baarn, juni 1999.’

De derde handtekening siert De versierde mens van Harry Mulisch, met het stofomslag van Lotte Ruting.

Ik had dit exemplaar tijdens een poëziewedstrijd in december 1957 op het Delfts Christelijk Lyceum gewonnen, de school waar ook Anna Enquist haar lessen volgde. Mulisch signeerde de verhalenbundel na een door mij georganiseerd optreden in de Stads Doelen aan de Verwersdijk te Delft. Een lezing hield Harry niet. Hij hing een beetje arrogant tegen een muur en nodigde de vele bezoekers uit om vragen te stellen. Hetgeen geschiedde.

Om welke vragen het ging, weet ik niet meer. Ik was die avond niet in goeden doen. Harry reisde per trein eerste klas van Amsterdam naar Delft. Aan het station was hij opgewacht door mij en mijn vader, die als chauffeur in zijn nieuwe Vauxhall de schrijver naar zijn bestemming zou rijden. Misschien door nervositeit gaf mijn vader op de hoek BinnenwaterslootOude Delft geen voorrang, hetgeen tot een botsing met schade leidde. Harry en ik vervolgden lopend onze weg, en ik had daarna alleen maar zorgen om mijn vader.

De drie anekdotes leren dat handtekeningen in boeken niet alleen de waarde van de inhoud van boekenkasten verhogen, maar ook de autobiografie van de bezitter schrijven. Ik trek nu het boek Le Messie juif van Arnon Grunberg uit de kast. Wat lees ik? ‘Parijs 26.10.07. Voor Wim Hazeu. Veel goeds. Arnon Grunberg.’ Ja, wat deed ik in 2007 in Parijs? Volgende verhaal. 

‘Een man zonder vrouw is als een schrijver zonder uitgever, verwaarloosd, eenzaam en knorrig’

b o e k & l e z e r - 2 02 2

25

boekverkoper schrijft

Toine Susijn

Het boek dat mijn lezen veranderde Toine Susijn van boekhandel Dekker v.d. Vegt in Nijmegen is in augustus 2023 vijftig jaar werkzaam in het boekenvak. Hij heeft een bijzondere wens ter gelegenheid van dat jubileum.

26

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Jaren geleden had Arnon Grunberg de rubriek ‘Voetnoot’ op de voorpagina van de Volkskrant, een cursiefje waarin hij in weinig woorden haarscherp een mening of gedachte verwoordde. Vaak bevatte zo’n stukje een angel, een weerhaakje dat zich vastzette in je gedachten en je de hele dag niet meer losliet.

Gedwongen tot denken, heerlijk vond ik dat.

In een van die stukjes schreef hij over Stoner van John Williams, toentertijd een onverbiddelijke bestseller die maandenlang de verkooplijsten domineerde en alom bejubeld werd als de perfecte roman. Ik weet nog precies dat ik de laatste pagina’s las, zittend op het trapje van het balkon van een overvolle trein, en dat de tranen van ontroering achter mijn ogen prikten. Vreemd eigenlijk dat je zo’n geweldig boek tegenwoordig nooit meer verkoopt.

Ook Grunberg was danig onder de indruk van deze roman. Wilt u een boek lezen dat uw leven verandert?

Lees dan Stoner, was zijn boodschap aan de lezer. Dat simpele zinnetje zorgde onmiddellijk voor een nieuwe piek in de toch al imposante verkoopstatistiek.

Ik vond dat nogal een statement. Een boek dat je leven verandert? Ik kon en kan me er geen herinneren dat dat predicaat verdient. In ongenade van John Coetzee, Foers Alles is verlicht en Het verslag van Brodeck van Philippe Claudel zijn slechts enkele van de vele boeken die mijn denken een duw hebben gegeven, maar om nou te zeggen dat ze mijn leven hebben veranderd? Aan de andere kant bepaalt je denken je leven – cogito ergo sum – dus ben ik bij nader inzien

Eerste editie van Dubin’s Lives (1979) en de vertaling uit 1981.

Wel kan ik heel duidelijk het boek aanwijzen dat mijn lézen voor altijd veranderde. Het was begin jaren tachtig dat ik als jonge boekverkoper bij Gianotten dagelijks met de trein het kippeneindje tussen Tilburg en Breda vice versa aflegde. Net voldoende tijd om een of twee korte verhalen te lezen en dus las ik Carmiggelt, Herman Pieter de Boer en Marten Toonder.

Het was toenmalig collega Hilbrand van de Groep die haast terloops opmerkte dat ik De levens van Dubin van Bernard Malamud moest lezen als ik écht iets goeds wilde. Ik had nul redenen om aan een advies van Hilbrand te twijfelen en begon nog diezelfde avond in dat boek.

Dat was wel even wennen en doorbijten: maar liefst 415 pagina’s telt dit boek. Ik las natuurlijk vaker romans, maar dit was toch wel andere koek.

De levens van Dubin vertelt het verhaal van een literair biograaf wiens leven een dramatische wending neemt terwijl hij aan een biografie van D.H. Lawrence werkt. Malamud schreef langzaam en secuur en zo moet je hem eigenlijk ook lezen, maar langzaam lezen zat nog niet in mijn systeempje. Dat veranderde radicaal door dit boek. Het is een van de weinige romans die ik heb herlezen – in de zon op camping Weltevreden met mijn pasgeboren zoon in een wipstoeltje naast me – en die bij tweede lezing nog steeds een geweldige indruk op me maakte.

Anders dan zijn boek De Fikser – waarvoor hij in 1967 de Pulitzer Prize kreeg – werd De levens van Dubin nooit meer herdrukt. Mijn eigen exemplaar heb ik ooit uitgeleend en nooit meer teruggezien.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO John Bragg

bereid om een heel eind met Grunbergs uitspraak mee te gaan.

Bernard Malamud ten tijde van de publicatie van Dubin’s Lives.

Nou werk ik volgend jaar augustus – Deo en Dekker Volente – vijftig jaar in het boekenvak. Zou het geen mooi moment zijn om bij die gelegenheid De levens van Dubin opnieuw uit te brengen? Het zou zeker niet misstaan in de galerij van herontdekte hoogstandjes. Natuurlijk word ik dan ambassadeur van dit boek en ga ik er opnieuw de loftrompet over steken.

En misschien wil Arnon Grunberg nog een keer een ‘Voetnoot’ schrijven? Maar mogelijk is dat wat te veel gevraagd. 

27

IN DIT NUMMER:

ACHTERGROND

18

Corona en het boekenvak

Een bizar jaar in vogelvlucht

Corona en het boekenvak Een bizar jaar in vogelvlucht

10

Jan-Joris Keijzer (HarperCollins Holland):

‘We zitten nog in een fase van zaaien’

FOTO Jelmer de Haas

d B oe k b l a e n t on n e m b a f e o r p ,95 N U € 29

Een jaar geleden kwamen er uit Italië toch wel wat verontrustende

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

berichten over een virus dat daar huis zou houden. Niet veel later bereikte corona ons land, sindsdien zit het boekenvak in een achtbaan en durft niemand een voorspelling aan over wanneer we weer teruggaan naar normaal – als we dat ooit

Jessica Leffers

COLOFON Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Geraldine te Gussinklo (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).

Redactieadres Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T (072) 531 49 78 E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

al gaan doen. Een terugblik in

De Belangen des Boekhandels

Medewerkers aan dit nummer Klaas de Boer, Wilna Claassen, Maarten Dessing, Walter Jansen, Jesse Keff, Jessica Leffers, Marlèn Nolta, Jonathan Ursem, Mik Vaes, Sander Verheijen, Akke Visser, Corneel de Wilde, Enno de Witt, Willy Wouters.

Foto omslag Chris van Houts.

4

Uitgeverij Boekblad verschijnt in 2021 zes keer, waarvan een keer in combinatie met Boekenpost.

Uitgave van Stip Media.

Adres: Louise de Colignystraat 15, 1814 JA Alkmaar.

Vormgeving colorscan – Den Haag – Alphen aan den Rijn – Doetinchem – Deventer (basisontwerp)

Advertenties Vincent van de Vrede T (072) 531 49 78 E vincent@stipmedia.nl

Druk Veldhuis (Raalte).

www.boekblad.nl

Jan Scholtus.

© 2021 Stip Media Overname van artikelen is alleen toegestaan met bronvermelding en na overleg met de uitgever. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd.

Zie voor meer informatie www.reprorecht.nl.

vogelvlucht en twee scenario’s.

Tekst Enno de Witt

Jessica Leffers van Boekhandel Oisterwijk verbaast zich over de houding van de brancheverenigingen ten tijde van de lockdown van de boekhandels. Over de minder idyllische kant van het boekenvak.

Twee jaar geleden begon ik als een naïeve, dromerige boekverslinder aan mijn tweede leven. Ik werd verkoopmedewerker bij de gezelligste boekwinkel van Nederland. Tijdens de lockdown kwam de minder idyllische kant van het boekenvak in de schijnwerpers te staan.

Ik leerde dat het Centraal Boekhuis, althans zijn voorloper, sinds 1871 bestaat. Opgezet door de ‘Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels’ (later KVB). Wat is er van dat initiatief overgebleven? Het CB, dat nog net niet voor iedere letter op een pakbon geld vraagt, heeft geen last van de lockdown. Boekhandels bestellen tijdelijk veel minder boeken bij het CB, maar Bol.com des te meer.

Wordt het niet eens tijd dat uitgeverijen en het CB een statement van jewelste maken, dat het CB zich herinnert waaruit het is ontstaan en, ondersteund door uitgevers, tijdelijk even niet aan Bol.com levert? Ter bevordering van de ‘Belangen des Boekhandels’? Die vraag werd weggewuifd in boekenland, want dat was wel heel naïef

36

maart/april 2021  jaargang 188

18

O

p 6 maart vorig jaar leek er nog niets aan de hand en werd in Amsterdam als vanouds het Boekenbal gevierd, de opening van wat later misschien wel de vreemdste Boekenweek ooit zou worden. Niemand wist precies hoe het virus heette en al helemaal niet wat het zou aanrichten, lacherig begroetten mensen elkaar met de elleboog, bij de toiletten hingen oproepen om het toch vooral hygiënisch te houden met elkaar, maar na het hoofdprogramma in de grote zaal stroomden alle boekenvakkers het gebouw in, op weg naar de bar, bovenop elkaar gepakt, en duurde het niet lang meer of de gebruikelijke zoenen en knuffels werden uitgewisseld.

In Nederland was die vrijdag de eerste dode gevallen.

Maar of het bal een epidemie binnen het boekenvak heeft opgeleverd valt niet vast te stellen, simpelweg omdat niemand die een weekje aan het hoesten was zich kon laten testen. Het OMT bestond al, maar zelfs de regering vond het niet nodig om beschermende maatregelen te nemen of tests in te slaan. Het zou dus wel loslopen.

Duikvlucht Dat idee veranderde snel naarmate het aantal besmettingen toenam, met als keerpunt de persconferentie van 12 maart, toen een aantal beperkende maatregelen werd ingevoerd. Dat leidde vooral tot lege schappen in enkele supermarkten en vrolijke filmpjes op YouTube van lange rijen voor de coffeeshops – die tot op heden nog steeds gewoon zaken mogen doen, want essentieel.

In het boekenvak begon het enigszins door te dringen doordat grote beurzen in het geding kwamen. De London Book Fair ging op het laatste moment niet door, Bologna werd uitgesteld en in navolging daar-

www.boekblad.nl

Bestellingen liggen klaar bij Boekhandel Oisterwijk

gedacht. Ook Bol.com en andere grootmachten zijn immers gewoon aangesloten bij het CB en zouden gezien moeten worden als gezonde concurrentie.

In 1907 kwam er een branchevereniging bij: de Nederlandsche Debitantenbond (debitant = kleinhandelaar). Tegenwoordig bekend als Koninklijke Boekverkopersbond (KBb). Met als belangrijkste speer-

punt: ‘voorwaarden te scheppen voor profijtelijk ondernemen en een toegevoegde waarde te leveren voor de continuïteit en vitaliteit van de boekenbranche’.

De belangen van het florerende Bol.com (dat toch niet als debitant kan worden gezien) vallen hier ook onder, alhoewel hun belangen toch geen voorwaarde voor continuïteit van de boekenbranche vormen. Zeker niet in een lock-

www.boekblad.nl

maart/april 2021  jaargang 188

Hét platform voor de boekenbranche en uitgeefwereld Boekblad is de bron van nieuws, trends en ontwikkelingen voor iedereen die werkzaam is in de boekenen uitgeefwereld. De redactie staat bekend om haar betrouwbare vakinformatie voor alle bedrijfsniveaus: van directie tot werkvloer. Op Boekblad.nl staat elke dag spraakmakend

Zes maanden Boekblad Nu € 29,95

28

nieuws, plus verdiepende artikelen, blogs, een agenda en vacaturebank.

Daarnaast is er het Boekblad magazine en een digitale nieuwsbrief.

Wees altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws. Probeer Boekblad nu zes maanden voor slechts € 29,95. Stopt automatisch.

 Boekblad.nl  Nieuwsbrief  Magazine (online)

Boek kers d gebru uitwis

van een groeiende reeks. Amerikaanse uitgeve agenten zagen al weinig heil meer in de Frank Buchmesse van oktober.

Een aantal boekwinkels ging tijdelijk dicht, Sc voorop, en toen toch maar weer open. De binn den hadden veel last van wegblijvende bezoeke daarmee ook de winkeliers, die al snel terecht been klaagden.

Van de winkels van AKO, die zich vanouds op traffic-locaties als stations en vliegvelden bevin sloot een groot deel wegens gebrek aan traffic, de regering reizen ontmoedigde, buitenlandse mingen onheilspellende codes kregen en veel mensen thuis gingen werken.

De indruk ontstond zo dat de lezer de fysieke b handel links liet liggen. Maar uit de provincie heel andere geluiden. Boekhandels in winkelc in plaatsen met kleine winkelkernen profiteerd nieuw gedrag dat consumenten vertoonden. L shoppen maakte plaats voor efficiënt, gericht i Even langs de bank, de super, de bakker, de sli de slager, en als daar een boekhandel bij zat kr die ook nog even snel bezoek, voor het inslaan een stapel klassiekers waar je enige tijd zoet m oefenboekjes voor de kinderen, puzzels en spe sen de dubbelcijferige duikvlucht van gerenom boekhandels op westelijke A-locaties doken ine sende boekverkopers op.

Dat veranderende koopgedrag leverde ook een de dag van vandaag doorgaande verschuiving de smaak, zoals die zou kunnen worden afgem wat mensen kopen. Literatuur, en dan vooral b waar je moeite voor moet doen, is uit en als de kun je het wel schudden. Opmerkelijk is verder

FOTO Tessa Posthuma de Boer

leesclubdossier

kenbal 2020: boekenvakdicht op elkaar gepakt, uikelijke zoenen en knuffels sselend.

ers en kfurter

cheltema nensteers, en steen en

high nden, , nadat e bestemmeer

boekkwamen centra en den van Langdurig inkopen. ijter en reeg n van mee was, ellen. Tusmmeerde eens plus-

n tot op op van meten aan boeken ebutant r dat

Anja Sicking

Door Marlene Lunter en Frank Hockx

Sommige langer lopende projecten konden simpelweg geen uitstel velen, zoals het nieuwe filiaal van Paagman in de Mall of the Netherlands in Leidschendam.

echte doemtitels over ziektes die de hele wereld met uitroeiing bedreigen grotendeels achterwege bleven, net als de veel gevreesde coronadagboeken.

Zoomen Doordat boekhandels nog maar een beperkt aantal mensen mochten binnenlaten, gerelateerd aan vloeroppervlak, veranderden ze van sfeer en aanzien. Klanten moesten mandjes mee, zodat kon worden bijgehouden hoeveel er binnen waren, personeel werd beschermd door spatschermen – daarvoor totaal onbekend – en flesjes reinigingsmiddel, bovendien werden de vloeren vaak ganzeborden, met een vaste looprichting en de aansporing toch vooral op anderhalve meter afstand van elkaar te blijven. Dat leidde tot de nodige creativiteit, die ook de maanden erna zou blijven, maar nam niet weg dat wat ooit als raison d’être van de fysieke boekhandel werd beschouwd, de gelegenheid om al neuzend in de voorraad onverwachte ontdekkingen te doen, daarbij ondersteund door een ter zake kundige verkoper, uit het zicht verdween.

Dat gold ook voor de talloze evenementen die de zo gewenste beleving naar de winkel moesten brengen.

Jarenlang was daar steeds meer op ingezet, ook tot voordeel van auteurs, in het maartnummer van Boekblad verscheen nog een uitgebreide beschouwing over hoe belangrijk beleving was en hoe je die het beste teweegbracht. Ineens kon vrijwel niets meer. Dat werd improviseren, zeker voor de freelancende organisatoren, die meest uitweken naar digitaal.

Nederland werd een werkwoord rijker: zoomen. Nu krijgt iedereen al hoofdpijn van het idee, toen was het dè oplossing, zoomden we ons drie slagen in de rondte en was een dag niet gezoomd een dag niet geleefd. Dat

maart/april 2021  jaargang 188

19

b o e k & l e z e r - 2 02 2

29

leesclubdossier Gesprek met Anja Sicking

‘ Het is mijn bedoeling dat De visionair verontrustend is’ In De visionair, haar vijfde roman, waarschuwt Anja Sicking voor wat er kan gebeuren wanneer we alles wat technologisch mogelijk is zonder voorbehoud omarmen. ‘Het grote geloof in technologie, dat wilde ik aansnijden.’

Tekst Marlene Lunter Anja Sicking (1965) debuteerde in 2000 met de roman Het Keuriskwartet die werd bekroond met de Geertjan Lubberhuizenprijs voor het beste debuut. In 2005 volgde De stomme zonde, dat zich afspeelt in het Amsterdam van de achttiende eeuw en vertelt over een aan lager wal geraakte jonge vrouw die in dienst komt bij een muziekuitgever op wie ze verliefd raakt. De tien wetten der verleiding (2009) beschrijft een dwingend groepsproces op een middelbare school en het verlangen ergens bij te horen. In Ferrari’s in de hemel (2016) draait het om vijf gezinsleden die allen op zoek zijn naar liefde en intimiteit. Sicking is redactielid van literair tijdschrift Tirade en geeft les aan de Schrijversvakschool in Amsterdam. Sinds dit voorjaar is ze tevens bestuurslid van de sectie Letterkundigen van de Auteursbond.

30

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Anja Sicking studeerde af aan het conservatorium en stond als klarinettist op het podium. Ze werkte toen al aan Het Keuriskwartet, een roman die zich afspeelt in de muziekwereld.

Na het verschijnen van haar debuut koos ze definitief voor het schrijven.

‘Zowel aan het musiceren als aan het schrijven moet je je volledig geven.

Allebei kan niet, dacht ik, dan wordt het allebei niks. Ik koos voor het schrijven omdat mijn persoonlijkheid zich beter leent om thuis dingen te bedenken dan een soort sportieve prestatie op een podium neer te zetten. Het is spannend om op het podium te staan, je moet op dat moment presteren. Bij schrijven kun je er lang over nadenken, dat vind ik fijner. Maar ook tijdens het schrijven ken ik angsten: blijf ik erin geloven dat het iets wordt? Wordt het precies wat ik wil? Wordt het in het hoofd van de lezer zo mooi als ik het me voorstel? Daartegenover staan de fijne momenten als ik helemaal in de verhaalwereld opga en alles om me heen vergeet.’

Het musiceren mist ze zeker. ‘Je niveau gaat snel achteruit als je ermee ophoudt, want je lipspieren verslappen en je vingervlugheid wordt minder. Dan klinkt het niet meer zo mooi.

Mijn gehoor is te ontwikkeld om daar plezier in te hebben. Ik kan niet terug naar het amateur-zijn.’

Toch heeft ze bij het schrijven nog elke dag plezier van de muziekstudie.

‘Doordat ik veel muziek heb geluisterd, gespeeld en bestudeerd, heb ik een onbewust vormgevoel ontwikkeld, bijvoorbeeld voor elementen als tempo, afwisseling en contrast.

Een roman lijkt op een muziekcompositie. Wanneer moet je versnellen?

Wanneer ga je van een treurige scène naar iets vrolijks?’ Muziek speelt ook letterlijk in De visionair weer een rol. De vader van het hoofdpersonage is concertpianist.

FOTO: Peter van Tuijl

Anja Sicking en redacteur Saskia Veen tijdens een voorleesavond bij uitgeverij Lebowski.

Woede Na drie hedendaagse romans en één historische schreef Sicking met De visionair een roman die zich op de toekomst richt en zich daar gedeeltelijk afspeelt. ‘Ik wil elke keer iets nieuws proberen. En net als meer mensen ben ik veel met de toekomst bezig. In het verleden keek ik onbekommerd naar de toekomst, met minder zorgen. Nu komt er zo veel op ons af: de opwarming van de aarde, de nucleaire dreiging, de afname van de biodiversiteit, de toename van geopolitieke spanningen. Ik ging er vanzelf over schrijven. Ik zie het ook bij veel collega’s. Logisch: je schrijft over wat je bezighoudt.’

De kiem voor De visionair was een gevoel van onrechtvaardigheid, van woede ook. ‘Ik kan me vreselijk opwinden over het feit dat technologiebedrijven willen bepalen hoe je leeft. Ik voel woede over het verlies van autonomie. Dat gevoel wilde ik in fictie omzetten. Daarnaast houdt het me al mijn hele leven bezig hoe mensen met elkaar communiceren. Er is zo veel meer dan alleen de woorden.

Hoe breng je je emoties over en hoe lees je die van een ander? Die twee ideeën heb ik gecombineerd.’

Illusies Net als in haar eerdere romans is er een grote rol weggelegd voor adolescenten. Hoofdpersonage Roemer is

vijftien als de roman begint. ‘Ik ben gefascineerd door die periode, er gebeurt dan heel veel. Ik kan me nog goed voorstellen hoe dat was en ik heb kinderen in die leeftijd, dus ik zat er goed in. Pubers zijn vaak heel rechtlijnig, nuance ontbreekt, daardoor kon ik niet alles vertellen wat ik kwijt wilde. Toen kwam ik op het idee om Roemer terugkijkend vanuit de toekomst te laten vertellen.’

Roemer is een slimme jongen die op het gymnasium les in technologie krijgt. Als hij in een hotel gaat werken, raakt hij gefascineerd door de jonge eigenares, mevrouw Vroman.

‘Hij heeft een onbewust doel: hij wil haar leren kennen, haar reacties begrijpen en daarvoor zet hij de technologie in. Ik was geïnspireerd door Mark Zuckerberg die Facebook ontwierp omdat hij gedoe had met een meisje. Daarop ben ik verder gaan fantaseren.’

Om de gevoelens van mevrouw Vroman te ‘lezen’ werkt Roemer aan een digitale bril. ‘De emotiedetectietechnologie is een explosief groeiende bedrijfstak. Het probleem is dat de hele emotiedetectie gebaseerd is op valse gronden. Onderzoek wijst uit dat er geen standaard gezichtsuitdrukkingen zijn voor emoties. Iedereen uit emoties op zijn eigen manier.

Niet alleen met zijn gezicht, ook met zijn bloeddruk, zijn stem, zijn lichaam.

Gezichtsuitdrukkingen worden vaak

b o e k & l e z e r - 2 02 2

verkeerd geïnterpreteerd, zeker als de context ontbreekt. Het idee dat je iemands emoties kunt lezen door naar een paar punten in het gezicht te kijken is een illusie. Toch zijn er overheden en bedrijven die emotiedetectiesoftware al gebruiken. Dat die niet goed werkt is een engere gedachte dan dat het echt zou kunnen.

De illusie alleen is al voldoende om een hele industrie te laten ontstaan.

Het grote geloof in technologie, dat onderwerp wilde ik aansnijden. NBD Biblion laat nu software boeken lezen en beoordelen. De teksten die dat oplevert zijn uiterst beroerd. Als recensent zou je meteen ontslagen worden. En toch doen ze alsof het goed is, want mensen denken: we zijn innovatief bezig. We hebben altijd die vernieuwingsdrang.’

Sicking vindt het belangrijk dat schrijvers en kunstenaars zich met technologische ontwikkelingen bezighouden. ‘Technologen zijn bèta’s. Kunstenaars, filosofen en schrijvers over het algemeen alfa’s. Zij weten te weinig van technologie. Bèta’s domineren de wereld steeds meer. Zij hebben niet de opleiding of de vermogens om na te denken over wat de gevolgen voor de samenleving zijn. Alfa’s wel. Maar die werelden blijven gescheiden terwijl ze juist moeten integreren om een aangename samenleving te houden. We mogen de wereld niet uit handen geven aan die groep.’

Palet van personages Hoe Sickings personages ontstaan is een duister gebied. ‘Ik ontwerp ze niet op de tekentafel. Als ik begin, heb ik vaak iemand die ik ken in gedachten, maar gaandeweg verdwijnt die. Ik zie eerst een type voor me. Al schrijvend leer ik hem kennen. Het is een beetje bluffen tegen jezelf. Het duurt een hele tijd voor ik de juiste toon heb. De personages ontwikkelen zich als ik met iets anders bezig

31

leesclubdossier Anja Sicking ben, dan zie ik voor me hoe iemand iets doet. Ik zag bijvoorbeeld hoe Roemer mevrouw Vroman bespiedt.’

Sicking noemt zichzelf een langzame schrijver. ‘Ik schrijf veel tekst. Eigenlijk denk ik op papier. Eerst is het een grote chaos. Alles wat niet interessant is voor het verhaal knip ik er later uit.

Als dat informatie is die er toch in moet, maak ik er twee of drie zinnen van. Om het hoofdpersonage heen creëer ik een palet van personages die allemaal iets anders laten zien, die contrasteren met het hoofdpersonage. Tegenover de jongeren die alleen maar enthousiast zijn over de technische mogelijkheden, zet ik een oudere persoon, zoals Breeveld, de docent, die kritischer is. In hem kon ik mijn eigen maatschappijkritische stem kwijt. Die personages denk ik ook helemaal uit, maar dat spel ik niet uit in het boek, dat mag de lezer zelf doen.’

Over de gevoelens van mevrouw Vroman voor Roemer heeft Sicking lang nagedacht. ‘Ze voelt iets voor hem waar ze zich geen raad mee weet. Het was mijn eerste idee om iets tussen die twee te laten ontstaan. Dat is een onontgonnen gebied in de literatuur, een relatie tussen een oudere vrouw en een jongeman. Ze begeeft zich uiteindelijk op een hellend vlak, maar er waren scènes die ik niet kon schrijven. Hoe het afloopt, staat in het boek.’

rend zoeken. En verder denken. Alles om ons heen is van enorm belang voor wie wij zelf zijn. Ik hoop dat we die definitie nooit vinden.’

Sicking legt in haar boek een link tussen religie, technologie en gezien willen worden, een menselijk verlangen.

‘Sommige leiders uit de technologie gebruiken woorden die rechtstreeks uit de religie komen. Ze beloven dezelfde dingen: het eeuwige leven, dat je altijd wordt gezien. Met die teksten lokken ze internetgebruikers. Veel mensen zijn daar gevoelig voor. Het lijkt wel alsof ze de illusie hebben dat ze meer bestaan als ze gezien worden op sociale media. Als je naar het Boekenbal gaat, posten sommigen tijdens het feest foto’s van zichzelf. Dan denk ik: waarom ben je niet gewoon hier, op deze plek, op deze avond? Waarom is het zo belangrijk dat er data worden geproduceerd? Is het wel wenselijk dat we zo veel van onszelf laten zien? Ik vind het moeilijk te begrijpen. Ik heb die drang minder. Ik gebruik Facebook

Gezien willen worden De roman handelt ook over wat wel en niet meer menselijk is. Zo is Roemer er aan het eind van zijn leven ongeveer zo aan toe als de man in William en Mary, een van de beruchte verhalen van Roald Dahl. William bestaat voort als een oog en een brein.

Is hij nog een mens? ‘Ik denk dat een belangrijk kenmerk van de mens zijn complexiteit is en dat we die complexiteit nog helemaal niet kunnen doorgronden. Je kunt een mens maar moeilijk definiëren. Het blijft voortdu-

32

De researchstapel van Anja Sicking bij het schrijven van De visionair.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

als een soort reclamepaal, ik laat zien waar ik als schrijver mee bezig ben.’

Verbeeldingskracht

De visionair is een coming-of-ageroman geworden die zich gedeeltelijk afspeelt in de toekomst. ‘Het was mijn bedoeling dat de roman verontrustend zou zijn. De technologie heeft veel te veel grip op waar onze aandacht naartoe gaat. En onze overheid, een democratie, is traag.

De technologie is steeds een stap verder. Het is een kat-en-muisspel.

Onze democratie is tot bloei kunnen komen doordat steeds meer mensen konden lezen, denk aan het onderwijs, de rechtspraak en de bureaucratie. We leren door te lezen, we communiceren via lezen. En dat is een proces dat jongere generaties steeds slechter beheersen. Hoe beter je leest, hoe meer voordelen je hebt: je concentratie verbetert, je denk- en inlevingsvermogen, je taalbegrip. En als je goed van papier kunt lezen, kun je ook beter online lezen.

Teksten op internet lezen is moeilijk: wat is betrouwbaar, waar besteed je aandacht aan, wat sla je over? Ook de verbeeldingskracht gaat verloren.

Informatie vanaf een scherm gaat rechtstreeks je hersenen in, je hoeft verder niets te doen. Je hoeft niet zelf een sfeer te creëren, een personage en scènes voor je te zien.’

Sicking geeft ook les in prozaschrijven. ‘Er is een vreemde ontwikkeling gaande. Steeds meer mensen willen schrijven, maar ze lezen minder. De schrijfscholen groeien, maar de studierichting Nederlandse taal aan de Vrije Universiteit is verdwenen. Soms denk ik: ik kan beter leesles gaan geven dan schrijfles. Want door te lezen vind je niet alleen je weg beter in het leven, je wordt ook een betere schrijver.’

De visionair is een boek dat zeker bij jeugdige lezers aan kan slaan. Als we ze aan het lezen krijgen. 

Analyse Tekst Marlene Lunter en Frank Hockx

Anja Sicking

De visionair

Uitgeverij Lebowski, 272 pagina’s, € 23,99

Het verhaal In de vierde klas van het gymnasium wordt Roemer geselecteerd voor een speciaal lesprogramma ‘robotica’. Hij werkt aan het ontwikkelen van een e-bril. Aanvankelijk denkt hij aan een bril waardoor een mens kan zien met de blik van dieren, later richt hij zich op een bril waarmee hij de emoties van anderen kan lezen, met name die van mevrouw Vroman, die hem fascineert.

Met het duiden van emoties heeft Roemer veel moeite. Dankzij zijn

klasgenote Zara ontwikkelt hij zich en gaat hij anders denken over zijn zeer succesvol geworden e-bril.

Personages

Roemer wordt in 2016 zestien jaar. Hij is erg intelligent en een techno-optimist: volgens hem kan kunstmatige intelligentie de wereldproblemen oplossen. Hij is heel ambitieus en wil dat alles wat hij doet van bovengemiddeld niveau is. Problemen benadert hij rationeel.

Na zijn moeders dood, vier jaar ge-

b o e k & l e z e r - 2 02 2

leden, heeft hij therapie gehad. Hij heeft veel fantasie en zijn therapeut denkt dat die aan een angststoornis grenst. Soms is Roemer bang dat zijn fantasie over zal gaan in waanzin.

Met mevrouw Vroman houdt hij fictieve gesprekken.

Roemer maakt zich zorgen om zijn vader en denkt dat het goed met deze zal komen als hij weer piano speelt.

Omdat de piano gerepareerd moet worden neemt Roemer een baantje.

De zorgen om zijn vader deelt hij zelfs niet met zijn beste vriend.

Roemers vader is een talentvolle concertpianist die voor de dood van zijn vrouw concerten gaf. Nu speelt hij niet meer, geeft geen les meer en slikt medicijnen. Als ze verhuisd zijn en de piano ontstemd is, geeft hij het op. Even gaat het dankzij Roemers inspanningen weer beter, maar als zijn vader ruzie maakt met een van zijn leerlingen en met zijn medicijnen stopt, gaat het helemaal mis.

Roemers moeder, musicoloog en wiskundige, zocht haar heil in spirituele activiteiten en begon een relatie met haar yogaleraar. In diens huis kwam

33

leesclubdossier Anja Sicking ze om door een ongeval.

Noud komt uit een gegoede familie.

Hij is de beste vriend van Roemer en staat voor hem klaar. Samen met zijn vriendin Maya beginnen ze met zijn drieën een start-up in de technologie en worden daar heel succesvol mee.

Breeveld is de docent robotica. Hij is heel kritisch op kunstmatige intelligentie en waarschuwt zijn leerlingen voor de gevaren van telefoongebruik en van algoritmes.

Zara is aanvankelijk het enige meisje en de intelligentste leerling in de roboticaklas. Ze komt uit een islamitisch gezin en is van het begin af aan verliefd op Roemer. Zij ziet de gevaren van robotica en blijft daar met Roemer over praten.

Eveline Vroman (36) is de energieke eigenares van hotel het Roode Hert.

Ze wil de dienstverlening in het hotel zo persoonlijk mogelijk houden. Aan haar gasten en personeel schenkt ze veel aandacht. Roemer doet haar aan haar eerste liefde denken.

Evelines familie bezit een keten van hotels. Die familie, vooral haar oudste broer, keurt haar instelling af. Ze willen ¯ moderniseren en geld verdienen.

Jordi is de receptionist, hij is de zoon van de oudste broer van Eveline. Hij voelt zich belangrijk en gedraagt zich wisselend naar Roemer toe.

Thema

De visionair beschrijft hoe de intelligente Roemer probeert met behulp van technologie zijn eigen emoties en die van een ander te doorgronden, maar uiteindelijk ervaart dat een te groot vertrouwen in technologie gevaarlijke gevolgen heeft.

Motieven

De gevaren van technologische vernieuwingen Roemer werkt voor de roboticaklas

34

aan een elektronische bril die de emoties van een ander kan lezen. Uiteindelijk slaagt hij daar in en wordt hij er samen met zijn klasgenoten steenrijk van.

Door allerlei software gericht op gezichtsherkenning, het verzamelen en verwerken van data en afluisterpraktijken via mobiele telefoons ontstaat er een digitale dictatuur.

Techgiganten volgen en sturen in toenemende mate de bevolking. Docent Breeveld waarschuwt daarvoor en laat zijn leerlingen er over discussiëren. De meesten zien het probleem niet. Zara wel. Roemer is er eigenlijk niet zo mee bezig, maar heeft later spijt dat hij aan die toekomst heeft bijgedragen.

Zien en gezien worden Mensen willen gezien worden. Zo concludeert de oude Roemer dat mevrouw Vroman ‘levens om zich heen nodig had […] omdat ze ook in de anderen bestond, als ze haar zagen’ (p. 163).

Roemer beweert in zijn eindpresentatie dat de meeste mensen willen dat ‘iets of iemand naar ons kijkt’ en dat er een ‘wezen is dat zich om ons bekommert’ (p. 207). Voor religieuze mensen is dat God. Roemer verantwoordt zo zijn ambitie om een elektronische bril te maken. Zelf gelooft hij dat wat niet gezien wordt, niet bestaat.

Er is ook een andere kant. Volgens Breeveld kun je alleen zien wat je kent. Roemer verwijt zichzelf dat hij niet heeft gezien wat er in het huwelijk van zijn ouders speelde.

Menselijkheid De roman stelt de vragen: wat is een mens en wanneer ben je nog een mens? Is Roemer aan het einde van zijn leven nog een mens als hij voornamelijk uit kunststof onderdelen

b o e k & l e z e r - 2 02 2

bestaat? Ben je nog een mens als je na je dood voortleeft in de digitale werkelijkheid?

Wordt een mens niet juist ontmenselijkt als software zijn emoties interpreteert? Is elk mens niet uniek, zoals Zara beweert?

Dood/Onsterfelijkheid Roemers moeder is door een noodlottige val omgekomen. Roemer hoopt dat er iets van haar is achtergebleven in haar spullen. Roemers vader overlijdt in de ggz-instelling.

Al tijden zoekt de mens naar het eeuwige leven. De digitale ontwikkelingen voegen daar een vorm aan toe.

Daan, een van Roemers vrienden, deelt ontelbare data om een kopie van zijn brein te laten voortbestaan.

De oude Roemer bestaat alleen nog uit een kunsthart en hersenen, met externe, op afstand bestuurbare ledematen. Hij moet beslissen of hij ‘in een aangepaste vorm wil blijven leven’ (p. 24). Zara heeft voor een natuurlijke dood gekozen.

Andere motieven zijn liefde, vriendschap en familiebanden, fantasie, werkelijkheid en waanzin.

Titel en motto Roemer is iemand die niet goed ‘ziet’: hij begrijpt de mensen om hem heen niet en wil dat wel. Zichzelf begrijpt hij ook niet goed. Door een bril te ontwerpen die de gevoelens van de mensen om hem heen wel kan ‘zien’, wil hij dat veranderen, wil hij een ‘ziener’, een visionair worden.

Maar een echte visionair wordt hij niet. Een visionair is iemand die een helder beeld heeft van door hem gedachte toekomstige ontwikkelingen. Roemer houdt zich niet bezig met wat de gevolgen van zo’n bril en andere digitale ontwikkelingen in de toekomst zullen zijn. Breeveld

en Zara hebben daar een veel beter beeld van.

Het motto is van de Turkse auteur en Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk (Istanboel, 1952). Het luidt: ‘Want zo gauw iemand een paard anders begint te schilderen, verandert ook zijn waarneming van de wereld.’ Het komt uit Ik heet Karmozijn, een roman uit 1998 die in 2019 in het Nederlands verscheen.

Dit motto verwijst naar het idee dat de wereld geen vaststaand gegeven is, dat de wereld op verschillende manieren te interpreteren is, net zoals de mens een veranderlijk individu is.

Structuur, verteller en perspectief

De visionair telt 270 pagina’s en is opgebouwd uit acht delen. Deze tellen tussen de 17 en 48 pagina’s. Elk deel is onderverdeeld in genummerde hoofdstukken. Deel vier, dat uit 48 pagina’s bestaat, heeft er twaalf. Ook deel drie is lang, met 43 pagina’s en zeven hoofdstukken. In deze twee delen werkt Roemer in het hotel en is hij geobsedeerd door mevrouw Vroman. De andere delen hebben drie tot zes hoofdstukken.

De roman opent met een ik-verteller die terugkijkt in de tijd. Bijna elke hoofdstuk opent met deze ik. Een enkele keer vertelt deze een heel hoofdstuk.

Het verleden, waarover de ik vertelt, neemt het grootste deel van De visionair in beslag. De ik legt het perspectief bij de jonge Roemer en vertelt als personale verteller.

Gaandeweg wordt het steeds duidelijker dat de ik Roemer zelf is. Pas in deel zeven geeft hij zich echt bloot: ‘Ik ben hem weer’ (p. 211). Hij noemt zichzelf: ‘het vervolg op Roemer’.

Omdat de ik alles al heeft meege-

maakt, kan hij vooruitwijzen: ‘Hij wist toen niet dat hij zelf werd gezien.

Laat staan door wie’ (p. 155).

Nederlandse kustgebied staan dan onder water.

Tijd en ruimte

De ik-figuur vertelt grotendeels in de tegenwoordige tijd. Zijn verhaal bestaat uit overpeinzingen, beschrijvingen en conclusies.

De gebeurtenissen uit het verleden staan in de verleden tijd. Acties, overpeinzingen, beschrijvingen, dialogen en discussies wisselen elkaar af.

Sicking schrijft zintuigelijk. Roemer houdt van de ‘smaak van basilicum, pijnboompitten en knoflook’. Hij voelt ‘de warmte van zijn bord’. Buiten klinkt ‘het rollen van skateboardwieltjes over de stoeptegels’ (allemaal p. 9). In de lift van de flat hangt ‘een chemische bloemengeur’ (p. 11).

Metaforen en vergelijkingen komen spaarzaam voor. Metaforen: ‘de sfeer tussen hen veranderde, net of er een frisse windvlaag door het restaurant ging’ (p. 253) en: ‘Hij voelde de platen in zijn borstkas net als vroeger openschuiven (p. 264). Vergelijkingen: ‘Uiteindelijk zag het bed eruit als een meer bij windstil weer’ (p. 87) en: ‘In zijn buik golfde het, alsof hij in een kermisattractie zat’ (p. 255).

Humor is er ook. Als Roemer met Zara in bed terechtkomt, min of meer tegen zijn wil, denkt hij: ‘Iedereen zat wel eens in zijn ondergoed’ (p. 222).

Tien jaar later wil hij wel een kind: ‘het liefst eentje van vier jaar’ (p. 251). 

De roman begint in augustus 2016, net voordat Roemer naar de vierde klas gaat. Deel zeven eindigt met zijn slotpresentatie voor zijn eindexamen in 2019. In deel acht versnelt de tijd: er verstrijkt ongeveer tien jaar. Aan het einde vertraagt de tijd tijdens een etentje in het Roode Hert. Nog trager is de beschrijving van de ochtend waarop Roemer gaat solliciteren in het Roode Hert (deel twee).

Het laatste etentje vindt in of rond 2030 plaats. De ik vertelt vanuit een verre toekomst, rond het jaar 2140.

Aan het begin van het verhaal woont Roemer met zijn vader in een benedenhuis in Amsterdam-Oost dat een ‘postzegeltuintje’ heeft. Al snel verhuizen ze naar een flat in Slotermeer.

Ze komen op de achtste etage terecht op nummer 240. Voor Roemer is dit een soort degradatie.

Zijn vader komt nauwelijks het huis uit totdat hij opgenomen wordt in een psychiatrische instelling. Roemer gaat dan bij Noud logeren die in een luxe bungalow woont. Daar beginnen ze ook hun eigen bedrijf.

Op het gymnasium vinden de robotica-lessen plaats in het souterrain.

De techno’s zitten dan nog letterlijk weggestopt, in tegenstelling tot de scholieren die Grieks en Latijn volgen. In de toekomst is het figuurlijk juist omgekeerd.

Hotel het Roode Hert en het huis van mevrouw Vroman staan in het bos in de duinen, in de buurt van de Noordzee. Het vormt een contrast met de stedelijke omgeving van Roemer.

Roemer slijt zijn laatste jaren in een wolkenkrabber op de Utrechtse Heuvelrug. Hij bewoont een minuscule unit op 27 hoog. Grote delen van het

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Schrijfstijl

35

leesclubdossier Anja Sicking Persstemmen ‘Zoeken en twijfelen is wat ons menselijk maakt, laat Sicking zien. Maar ook dat technologische ontwikkeling als een natuurkracht is. We willen de technologie misschien helemaal niet, maar we maken hem toch: een paradox die in deze intelligente roman mooi voelbaar wordt gemaakt.’

(Gerwin van der Werf, Trouw, 19-2-2022) ‘Roemer (…) is sociaal onhandig en is bezig zichzelf te ontdekken. Zijn seksualiteit ontluikt in het bijzijn van mevrouw Vroman, de oudere baas van het hotel waar hij een bijbaantje heeft. Vooral deze laatste plotlijn geeft het boek een interessante laag. De visionair is behalve een dystopische waarschuwing óók een klassieke coming-of-age roman.’

(Casper Luckerhof, de Volkskrant, 3-3-2022) ‘Wat zou er gebeuren als zo’n AIprogramma emoties op het gezicht van een ander zou kunnen lezen, vroeg Sicking zich af. Ze liet zich echter iets te veel meeslepen door die fascinerende vraag, vrezen we, waardoor de romankwaliteiten van haar boek in de verdrukking komen. Personages mogen bijvoorbeeld alleen meespelen zolang ze nuttig zijn. Roemers vader verdwijnt halverwege het boek in een instelling, en daar sterft hij ook. Maar misschien is dat ook niet waarom je De visionair wil lezen, maar wel om de scherpe visie op de merites en de gevaren van AI, want daarvoor zit je bij Sicking goed.’

(Marnix Verplancke, Knack, 9-3-2022) ‘Gaandeweg dit helder geschreven verhaal merk je dat in deze roman een antropologische verkenning op touw gezet wordt. De kernvraag daarvan luidt: wie zijn wij eigenlijk, nu de mens door datatechniek en digitalisering in transitie is?’

(Tjerk de Reus, De Nieuwe Koers, 8-4-2022)

36

Discussietips 1

De identiteit van de ik-verteller blijft in het boek lange tijd onduidelijk. Hoe heb je dit ervaren?

2

Hoe zie je de verhouding tussen Roemer en zijn vader? Welke gevoelens leven bij Roemer ten aanzien van zijn moeder?

3

Hoe heb je het beeld ervaren dat de ik-verteller van zijn huidige wereld schetst? Welk gevoel roept het bij je op? Komt het geloofwaardig op je over?

4

‘Wat is erger: meer verkeersongelukken of geld verdienen aan data?’ (p. 129) stelt Daan als er in de klas gediscussieerd wordt over voordelen en gevaren van toekomstige technologie. Hoe denk jij over dit thema?

5

Wat is het belang voor de roman van het verhaal over de gevolgen van het onderzoek naar de Mona Lisa met behulp van een algoritme (p. 111-113)?

6

Hoe duid je het gedrag van mevrouw Vroman ten aanzien van Roemer?

7

Welke rol spelen natuur en muziek in de roman?

8

De terugkeer met Zara en zijn vrienden naar het hotel rond 2030 noemt Roemer ‘deze laatste test’ (p. 247). Hoe bedoelt hij dit?

9

Hoe is mevrouw Vroman er aan toe bij Roemers terugkeer in het hotel? En wat gebeurt er met Roemer als hij haar weer ziet?

10

‘Je kunt veel namaken, maar het gaat in het leven juist om wat we niet kunnen reproduceren, om wat verloren kan gaan, om wat niet te kennen is’ zegt Zara tegen Roemer (p. 220-221). Wat vind je van die uitspraak?

11

Hoe denkt Roemer aan het eind van de roman over zijn uitvinding?

12

In een radio-interview zegt Sicking dat ze hoopt dat mensen na lezing van haar boek gaan nadenken over het gebruik van technologie en het prijsgeven van data. Is ze wat jou betreft in die opzet geslaagd? 

Meer discussietips bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/de-leesclubassistent

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Voor échte boekenliefhebbers

PROEFABONNEMENT € 26,95

Het tijdschrift Boekenpost brengt verrassende artikelen over al het moois uit de literaire wereld. Dompel u onder in de boeken, lees een jaar lang Boekenpost voor slechts € 26,95. Het proefabonnement stopt automatisch.

Profiteer snel van deze actie via:

www.boekenpost.nl/boekblad b o e k & l e z e r - 2 02 2

37

boeken op een voetstuk

Charles Baudelaire ‘Lis-moi, pour apprendre à m’aimer’ (Lees mij, je liefde zal ontluiken) Als er één schrijver is op wie de uitspraak An unhappy childhood is a writer’s gold mine van toepassing is, dan is dat Baudelaire. Zijn vader stierf toen hij nog maar zes jaar oud was waarna een meedogenloze stiefvader diens plaats innam. Met zijn moeder had Baudelaire in zijn jongelingsjaren een relatie die werd gedomineerd door veelvuldige berispingen en hardvochtige vernederingen. Daarmee werd een gedegen fundament gelegd voor een leven vol mislukkingen. Maar wonderlijk blijft het dat deze wrange gold mine tot een poëzieoeuvre heeft geleid dat in de moderne Europese literatuur zijn weerga niet kent!

Tekst en beeld Peter IJsenbrant De poète maudit, de gedoemde dichter, werd zijn leven lang achtervolgd door schuldeisers, mislukkingen, ziekte en ellende. In 1857 publiceerde Baudelaire Les Fleurs du mal, de bundel die hem wereldberoemd zou maken. De gedichten in de Bloemen van het kwaad zijn van een ongekende schoonheid en verwoorden diep doorleefde melancholie. Vrijwel direct na publicatie kreeg Baudelaire echter de autoriteiten achter zich aan en volgde een proces waarbij hij beschul-

38

digd werd van het schenden van de openbare zeden en ‘belediging van de wetten die het geloof en de moraal beschermen’. Met de vrijmoedigheid van beelden en ideeën was Baudelaire de grote vernieuwer van de poëzie maar tegelijk werd hij de ‘estheticus der verdorvenheid’ genoemd en veroordeelde men zijn werk als obsceen. Toen Baudelaire nog maar tien jaar na de publicatie van Les Fleurs du mal, zwaar verslaafd en volledig gesloopt, op 31 augustus 1867 stierf, was zelfs zijn begrafenis een ellendig evenement. Paul Verlaine schreef dat precies op het moment dat de kist in het graf werd neergelaten een donkere dreigende hemel openscheurde en het kleine groepje aanwezigen overdonderd werd door een ongekende stortbui. Verlaine wees later ook op de schande dat Baudelaire was bijgezet in het graf van zijn gehate stiefvader.

Niet minder misère was aan de orde bij het plan Baudelaire een permanente hommage te brengen. Onder leiding van Paul Valéry werd in 1933 het initiatief genomen tot de oprichting van een standbeeld. Men had plannen het te plaatsen in de buurt

b o e k & l e z e r - 2 02 2

van de Champs-Elysées of op de Place de la Concorde. De tegenwerking was voorspelbaar: de gemeenteraad van Parijs wist het bijna tien jaar lang te traineren en zelfs de minister van Binnenlandse Zaken bemoeide zich ermee en weigerde lange tijd het decreet voor een openbare hulde af te kondigen. Maar uiteindelijk wonnen de bewonderaars van Baudelaire en kon op 22 april 1941 het stenen beeld van de hand van Pierre-Félix Fix-Masseau in de Jardin du Luxembourg worden onthuld. Het was een beslissende overwinning die uiteindelijk de morele rehabilitatie van de dichter vormde.

Toen wij onlangs niet alleen het beeld in de Jardin du Luxembourg bezochten maar ook Baudelaires graf op de Cimetière du Montparnasse, troffen we een grafzerk die voorzien was van afdrukken van vrouwelijke lippen.

Ongetwijfeld lezen nog steeds vele ‘baudelairiennes’ zijn werken: ‘Mijn kussen zijn zo licht als eendagsvlinders die des avonds over transparante meren scheren…’. De poëzie van de tragische Baudelaire is en blijft van een bedwelmende schoonheid. Niet alleen voor vrouwen! 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

39

Download de app van Boekwinkeltjes.nl

Elke eerste zaterdag van de maand Vliegtuighal Legermuseum Jubelpark 3, Brussel 9 - 14 uur | gratis toegang & parking Tour & Taxis - Gare Maritime Picardstraat 11, Brussel 19 feb, 21 mei, 20 aug, 19 nov 9 -16 uur | gratis toegang 40 www.plaisirdulivre.be

info@plaisirdulivre.be

Adverteren in Boekenpost?

Vraag naar de mogelijkheden en tarieven!

verkoop@stipmedia.nl

Woensdag 20 april Gisteravond was ik aanwezig bij een debatavond getiteld ‘W.F. Hermans en de schrijvers van de millennial-generatie’. Na een inleiding van Wilbert Smulders (over WFH) en eentje van Sven Vitse (over de millennial-schrijvers) was er onder leiding van Hans Maarten van den Brink een ‘debat’ met de drie millennial-schrijvers Daan Heerma van Voss, Nina Polak en Karin Amatmoekrim. De laatste is van 1976, dus geen echte millennial.

Het was niet echt een debat, het was meer een schools gesprekje, waarbij de gespreksleider – die tegenwoordig ‘moderator’ heet, ook als het over Nederlandse literatuur gaat – vragen stelde aan de schrijvers die vervolgens met tegenzin antwoord gaven.

De nadruk lag op het polemische.

Waarom wordt er tegenwoordig niet meer gepolemiseerd zoals Hermans dat deed. Nou, de millennials hebben er gewoon geen zin in!

De Utrechtse Boekenbar stond er met boeken van Hermans en de aanwezige schrijvers. Ik dacht na afloop: stel dat Hermans hier was geweest en ik had nog nooit iets van hem gelezen, wat zou ik naar die boekentafel zijn gesneld om een boek van hem te kopen. Van geen van de drie millennialschrijvers heb ik iets gelezen, maar de aandrang een boek van een van hen te kopen had ik niet.

Vrijdag 29 april Gisteren was ik in Oostzaan, bij Nico B. Nico heeft onlangs te horen gekregen dat hij nog maar enkele weken te leven heeft. Tumoren in het hoofd. Hij wilde er zelf nog graag voor zorgen dat zijn Hermans-verzameling goed terechtkomt. Ik heb de krenten uit zijn bibliotheek gekocht. Voor een man die zijn doodvonnis heeft gekregen was hij opmerkelijk goedgehumeurd. Hermans-liefhebbers zijn goed voorbereid op ellende en laten zich door iets triviaals als tumoren niet uit het veld slaan.

Zaterdag 30 april Weinig klanten vandaag, en de mensen die binnenkomen zijn jong, vooral

in Engelse pockets geïnteresseerd en hebben allemaal hun telefoon in de hand, zodat ze foto’s kunnen maken of contact kunnen houden met hun geliefden.

winkeldagboek

Woensdag 4 mei Het zijn rare tijden. Zaterdag, normaal de drukste dag van de week, haalde ik met de hakken over de sloot de honderd euro. Vandaag zit ik om kwart over elf, met twee klanten, al op 105 euro. Zou het de crisis zijn?

Of toch gewoon toeval?

Donderdag 12 mei Jeroen Brouwers is dood. Gisteren overleden, ‘na een kort ziekbed’ zoals de kranten melden. Wie Brouwers de laatste jaren weleens heeft gezien en gehoord, verbaast zich erover dat hij het nog zo lang heeft volgehouden, hijzelf vermoedelijk ook. Ergens in zijn werk heeft hij het over zijn vader, die niet ouder is geworden dan 54, en hij denkt zelf ook niet veel ouder te zullen worden. Heeft hij toch mooi 28 jaar in blessuretijd geleefd!

Voor mij was Brouwers de laatste jaren, tot gisteren dus, de grootste levende schrijver. Vanaf Het verzonkene (1979) heb ik hem gevolgd, altijd zijn boeken gelezen als ze uitkwamen.

Er zijn maar weinig schrijvers van wie ik dat doe (deed): hun boeken meteen lezen bij uitkomen. Hermans, Reve, Van der Heijden. Met Brouwers heb ik in de loop der jaren verscheidene keren contact gehad. Mijn afstudeerscriptie ging over het feit/ fictie-probleem naar aanleiding van de discussie die ontstond bij Bezonken rood en in die tijd, halverwege de jaren tachtig, heb ik daarover enkele brieven gewisseld met Brouwers.

Een decennium later heb ik als margedrukker een tekst van hem mogen drukken: Kilometer(s).

Tientallen brieven heb ik in de loop der jaren van Brouwers mogen ontvangen. Een groter literair genoegen is nauwelijks denkbaar. Naar aanleiding van het tweede deel Winkeldagboek in 2007 – het hoofdthema van dat deel is het alcoholisme van de kompaan – vergeleek hij de relatie

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Belevenissen in het Utrechtse antiquariaat Hinderickx & Winderickx Tekst René Hesselink van hemzelf en Julien Weverbergh met die van [compagnon] Hans en mij. Net als Hans voerde hij niets uit en hij dronk veel, omdat hij besefte ‘dat ik mijn tijd zat te verdoen in plaats van mij te wijden aan datgene wat in mij lag te smeulen: ik moest schrijven, uitsluitend schrijven. Dat wat Hans kennelijk ook alsmaar wil, zonder zich er ècht, ernstig, toe te zetten.’ De spijker op de kop, lijkt mij.

Gisteravond laat werd een oud interview van Brouwers met Wim Brands uitgezonden. Wat een lieve man!

Dinsdag 17 mei Langzaamaan loopt het allemaal spaak in de maatschappij. Op Schiphol kunnen ze de enorme stroom reizigers niet meer aan, het aantal files in de spits neemt alsmaar toe, de fietspaden raken overvol, de binnensteden van Amsterdam en Venetië worden overspoeld door toeristen en ook in Utrecht kun je op zaterdag het centrum maar beter mijden. Ik moet vaak denken aan Michel Houellebecq die op het hoogtepunt van de coronapandemie op de vraag wat hij dacht dat op termijn het effect van corona zou zijn antwoordde: er verandert niks, het wordt alleen allemaal veel erger. 

41

de collectie

Op deze pagina’s presenteert het Literatuurmuseum in Den Haag bijzondere items uit de collectie.

De eerste liefde van Hella S. Haasse Tekst Maaike Kramer

42

b o e k & l e z e r - 2 02 2

‘Ik ontdekte dat de jongen die mij de vorige zaterdag van dansles naar huis had gebracht, op de hoek van de straat op mij stond te wachten, één been op de grond, het andere nonchalant slingerend over de stang van zijn fiets. Verlegen en zwijgend, beiden onder de indruk van de situatie, reden wij naast elkaar naar school. Om één uur vond ik hem weer bij de uitgang van het fietsenhok, alsof het nooit anders was geweest’, zo schrijft Hella S. Haasse in het autobiografische Persoonsbewijs. ‘Ik holde naar binnen, naar mijn kamer, en keek verwonderd in de spiegel. Ik heb een vriend, dacht ik opgewonden.’ Haasse heeft het over het begin van haar relatie met Douwe Radsma, haar eerste serieuze liefde. De twee kennen elkaar van school - het lyceum van de Carpentier Alting Stichting in Batavia - zitten samen in het bestuur van de Elcee (de Literaire Club) en sinds 1937 is het ‘aan’.

Als Haasse in 1938 naar Nederland gaat om te studeren, volgt Douwe haar. Aan haar ouders, die in Indië blijven, schrijft ze veel over haar fijne leven met hem, en dat hij zo goed op haar past. Als in mei 1940 de oorlog uitbreekt, en Hella met een flinke griep op bed ligt, is hij het die haar verzorgt. Kort daarna eindigt de relatie: Haasse wordt verliefd op Jan van Lelyveld, met wie ze in 1944 zal trouwen. Wel bleef ze altijd contact houden met Douwe.

Al houdt deze vroege liefde geen stand, ze heeft onmiskenbaar sporen nagelaten in Haasses werk, in het bijzonder in Fenrir en Sleuteloog. Ook in het archief van het Literatuurmuseum is hij terug te vinden, op enkele foto’s en in de diverse gedichten die Haasse, bloedserieus en in verheven taal, voor hem schreef.

Deze zijn te vinden in het afgebeelde cahier.

Hella S. Haasse en Douwe Radsma in een toneelvoorstelling.

Hella en Douwe in 1937.

Meer weten over het leven en werk van Hella S. Haasse? Voor Literatuurmuseum.nl maakte biograaf Aleid Truijens de online expositie Miljoenenvoudig gesplitst en toch één. 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

43

Museumboekhandels: goed voor de beleving en commercieel interessant

Waar de tentoonstelling eindigt, gaat de winkel verder Anders dan vroeger nemen museumwinkels tegenwoordig een prominente plaats in binnen veel musea.

Niet in de laatste plaats door een ruim boekenassortiment, dat in sommige gevallen meerdere doelgroepen bedient. Voor uitgeverijen en auteurs zijn musea belangrijke afzetkanalen.

‘De boekhandel is onderdeel van de leuke ervaring die je meemaakt in het museum.’

‘Dit is wel een verschil’, zegt Daan van der Valk, terwijl hij een stapeltje Van Gogh – The complete paintings oppakt. ‘In onze andere winkels zouden we deze tafels veel voller leggen. Daar liggen de boeken rug aan rug tot er geen plekje meer over is, maar hier gaat dat anders.’ Hij verplaatst de stapel met het beroemde Sterrennachtschilderij op de cover een centimeter of vijf naar rechts.

‘Hier heeft het lucht nodig, dat past beter bij de uitstraling van een museum. En misschien is het op deze manier voor een klant ook wel prettiger. Zo leren wij als boekverkopers ook weer iets bij.’

Van der Valk is ‘boekverkoper at large’ bij Athenaeum Boekhandel, wat inhoudt dat hij pendelt tussen diverse hoofdzakelijk in Amsterdam gevestigde boekwinkels.

Sinds 2013 runt Athenaeum een boekhandel in de grootste culturele trekpleister van het land: het Rijksmuseum.

Op honderd vierkante meter heeft Athenaeum een klein walhalla ingericht voor de liefhebber van kunst- en geschiedenisuitgaven. Van Gogh ligt er naast Mondriaan en Rembrandt, maar net zo goed naast David Van Reybrouck, die met zijn vuistdikke Revolusi een opvallende plaats inneemt vanwege de lopende tentoonstelling over Indonesië.

44

‘Het gaat hier heel erg de diepte in’, zegt Van der Valk niet zonder trots. ‘Ik beschouw deze winkel als een volwaardige kunstboekhandel. Wij zijn heel flexibel en passen onze voorraad voortdurend aan op basis van de tentoonstellingen.’ Winkelmanager Niels Domela Nieuwenhuis helpt ondertussen een klant in vlekkeloos Frans. Veel uitgaven in de winkel zijn in meerdere talen verkrijgbaar. Een must gezien de vele buitenlandse bezoekers.

Spannende mensen Waar de boekhandel in het Rijksmuseum enigszins verstopt zit in het souterrain, is dat even verderop wel anders. In ‘de badkuip’ – het moderne deel van het Stedelijk Museum Amsterdam – is de museumwinkel het eerste dat je tegenkomt. Een enorme glazen pui biedt van buitenaf al een blik op kasten en tafels met de mooiste kunstboeken.

Op het plein voor het museum is het een komen en gaan van dagjesmensen, toeristengroepen, studenten en sportende Amsterdammers, die zich in het zweet werken onder de luifel voor de etalage van de museumboekhandel.

Eenmaal binnen ervaart de bezoeker een serene rust. De winkel beslaat zo’n tweehonderd vierkante meter van de enorme entreehal, wat al naar gelang de activiteiten kan worden vergroot of verkleind. Aan het plafond boven de winkel hangt een gigantisch scherm, waarop videokunst wordt getoond uit de museumcollectie. Het Stedelijk Museum ging in 2011 een partnerschap aan met de Duitse kunstboekhandelsketen Walther König, die in meerdere Europese landen actief is. De samenwerking is anders dan in het Rijksmuseum, waar Athenaeum de opbrengst van de boekverkoop deelt met het museum. In het Stedelijk is de boekhandel gewoon huurder.

Winkelmanager Carolyn Vieth verhuisde zeven jaar geleden voor haar werk vanuit Duitsland naar Amsterdam. ‘Het is een cadeautje om hier te werken’, zegt zij. ‘Je ontmoet zo veel spannende mensen en de kunst is steeds weer anders, het is heel inspirerend.’ Vieth is blij dat de winkel weer draait, na twee jaar waarin hij door corona vrijwel

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Constantijn Hoffscholte FOTO Athenaeum Boekhandel

Videoscherm in de boekwinkel van het Stedelijk Museum. geheel gesloten was. ‘Door overheidssteun hebben wij het volgehouden. De musea waren heel lang dicht en ook voor ons was het in die tijd geen optie om open te gaan.’

Overzicht van de Athenaeum-winkel in het Rijksmuseum.

FOTO Groninger Museum

In lijn met het museum is de winkel volledig gespecialiseerd in boeken over hedendaagse kunst. Het assortiment bestaat voornamelijk uit kunstenaarsmonografieën, tentoonstellingscatalogi en boeken over onderwerpen als architectuur, design en fotografie. Er is een klein beetje literatuur, als de inhoud raakt aan kunst. Belangrijker zijn de titels over kunsttheorie, zegt Vieth: ‘Wij verkopen die veel aan studenten van de kunstopleidingen, dat is voor ons een interessante doelgroep. Het papieren boek is ook onder hen nog steeds populair.’

Naast boeken verkoopt de winkel ook wenskaarten, posters en kunstcadeau-artikelen, al nemen die aanzienlijk minder ruimte in. Toch zijn die producten verantwoordelijk voor de helft van de omzet. ‘Maar dat betekent niet dat we meer gifts gaan verkopen’, zegt Vieth. ‘Wij zijn in de eerste plaats een museumboekhandel en hebben dus ook een educatieve doelstelling. Het gaat niet alleen om geld. Dit vak moet je ook uit liefde doen.’

De winkel in het Stedelijk is, anders dan de Athenaeumvestiging in het Rijksmuseum, ook toegankelijk voor passanten zonder museumticket. Dat brengt extra bezoekers

Kleurrijke museumwinkel in het Groninger Museum.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

45

Eelco van Welie (nai010 uitgevers):

‘ Winkels kunnen zich met mooi vormgegeven boeken profileren’

Het Rotterdamse nai010 uitgevers is specialist in het uitgeven van boeken over architectuur, stedenbouw, kunst en design. Volgens eigen zeggen is het in haar vakgebied zelfs de grootste internationaal opererende Nederlandse uitgever. Museumwinkels zijn voor de uitgeverij een van de belangrijkste afzetkanalen, zegt directeur Eelco van Welie. ‘In Nederland maar ook in het buitenland. Via onze Amerikaanse distributiepartner zijn onze boeken bijvoorbeeld in het MoMa in New York en andere grote kunstmusea in de VS te verkrijgen.’

Volgens Van Welie is de rol van museumwinkels door de jaren heen veranderd. ‘Museumshops hebben een duidelijker profiel gekregen. Ik denk dat het een gevolg is van de veranderende rol van musea, die meer gericht zijn op beleving en het bieden van een experience. Bij onze boeken is de vormgeving heel belangrijk. Winkels kunnen zich daar in hun presentatie mee profileren.’

Museumboekhandels die grotendeels zelfstandig opereren gaan hierin meestal verder dan winkels die onderdeel zijn van een keten, zegt Van Welie.

‘Als een winkel eigen keuzes maakt, gaat het gesprek eerder over de inhoud en durven ze eerder hun nek uit te steken. Bij een keten gaat het toch meer om inkoopmarges. Voor ons als inhoudelijk gedreven uitgeverij is het eerste leuker. Wij willen graag een inhoudelijke partner zijn voor een museum, omdat we denken dat we daarin iets kunnen toevoegen.

Dat geldt voor de winkel, maar ook voor het samen met het museum ontwikkelen van nieuwe titels. Wat niet wegneemt dat we ook een dienende rol kunnen aannemen als een museum bijvoorbeeld alleen een distributeur zoekt.’

Van Welie voorziet dat museumwinkels in de toekomst nog nadrukkelijker onderdeel worden van de culturele identiteit van musea. ‘Naast commercie en service kunnen museumboekhandels ook een intellectuele dimensie toevoegen, bijvoorbeeld door tevens als bibliotheek te fungeren. Je zou de actieve boekhandelaar ook als een soort curator kunnen zien in zijn vakgebied. Al is dat misschien meer mijn wensbeeld dan realiteit.’

aan, al moet het effect volgens Vieth niet worden overdreven. ‘Het overgrote deel van onze klanten heeft toch eerst het museum bezocht.’ De glazen pui met tientallen meters etalageruimte bevordert de zichtbaarheid, maar heeft ook een nadeel: de zon staat er pal op, waardoor boeken snel kromtrekken of verkleuren. ‘Grote ramen zijn leuk, maar niet altijd’, verzucht Vieth.

Ingewikkeld Het werken in en met een museum geeft een geheel eigen dynamiek. Bij een bezoek aan de Rijksmuseum-boekhandel is dat snel te merken. Binnen twintig minuten heeft Niels Domela Nieuwenhuis klanten te woord gestaan in vier of vijf verschillende talen. De winkel verkoopt meer Engels- dan Nederlandstalig en ook boeken in het Frans, Duits, Spaans en Italiaans. ‘Tot voor kort verkochten we ook regelmatig Russisch, maar dat is nu wat minder’, vertelt de winkelmanager.

Carolyn Vieth (Stedelijk Museum): ‘Wij zijn in de eerste plaats een museumboekhandel en hebben dus ook een educatieve doelstelling’ De boekverkopers van Athenaeum kijken met enige jaloezie naar de prominente plaats in de entreehal van hun collega’s in het Stedelijk. Hun boekhandel in het souterrain ligt wat dat betreft een beetje uit het zicht. ‘Wij zouden in de toekomst best naar boven willen’, zegt Daan van der Valk, al beseft hij dat deze wens waarschijnlijk niet voor de korte termijn is. ‘De samenwerking met het museum is goed en soms ook ingewikkeld. Wij zijn als ondernemers gewend om snel te schakelen. Hier gaat het over meerdere schijven. Als ik de rubrieksbordjes boven de kasten wil aanpassen regel ik dat voor een andere winkel binnen een paar dagen. Hier moet eerst worden gekeken of het binnen de eisen van de museumvormgeving past.’

Dat neemt niet weg dat Athenaeum blij is met de samenwerking. De museumboekhandel is al negen jaar een van de vijf hoofdstedelijke Athenaeumwinkels. ‘Vanaf het begin is het hier druk geweest en tot aan de pandemie is onze omzet elk jaar gestegen’, weet Domela Nieuwenhuis, die veel plezier beleeft aan de enorme variëteit aan klanten die voorbijtrekt. ‘Wij verkopen kunst- maar ook heel veel geschiedenisboeken. Het Rijksmuseum is natuurlijk ook een geschiedenismuseum, zo is er nu een grote tentoonstelling over het slavernijverleden. In het voorjaar hebben we juist weer veel kunstboeken over bloemen verkocht, mede door de toeristenstroom vanuit de Keukenhof.’

De tentoonstellingen zijn voor de boekverkopers de belangrijkste leidraad bij het bepalen van hun assortiment.

46

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Groninger Museum

De inkoop gebeurt na overleg met de curatoren van het museum, vertelt Vieth van het Stedelijk. ‘Wij zijn volledig gespecialiseerd in hedendaagse kunst. Er is een basisassortiment van titels die we altijd op voorraad hebben. Wat we daarnaast inkopen is afhankelijk van de tentoonstellingen. Voor de ene expositie kun je groot inslaan omdat het een breed publiek aanspreekt, bij de andere is dat moeilijker. Een tentoonstelling van een relatief onbekende jonge kunstenaar zal bijvoorbeeld niet tot veel boekverkoop leiden.’ Titels die het altijd goed doen, de eversellers, zijn About looking van John Berger, de kunstklassieker The Story of Art van Ernst Gombrich en ook titels van activiste Susan Sontag. Voor de inkoop heeft Vieth contact met de belangrijkste kunstuitgeverijen. ‘Waanders, WBOOKS, THOTH, Taschen, nai010 en ook Valiz, een leuke kleine uitgeverij uit Amsterdam die heel mooie boeken maakt.

Het Nederlandse aanbod is eigenlijk verrassend groot als je bedenkt dat het een klein land is.’ Buitenlandse titels worden betrokken via het hoofdkantoor van Walther König, waar Vieth wel haar voorkeuren aangeeft.

Kleurrijk Ver weg van de Amsterdamse musea bevindt zich een andere parel van de Nederlandse cultuursector: het Groninger Museum. Niet alleen bekend door de spraakmakende architectuur van het gebouw maar ook door de zeer uiteenlopende tentoonstellingen. Het werk van het Groningse kunstcollectief De Ploeg is er te zien naast exposities over fenomenen als de Rolling Stones en David Bowie, om maar een paar voorbeelden te noemen.

Het boek bij de expositie over David Bowie was een verkoophit voor het Groninger Museum.

Jan de Groot (Groninger Museum): ‘Mensen komen bij ons zelden gericht binnen. Zij zijn geïnspireerd door de kunst in het museum en wij proberen dat gevoel vast te houden’ In de entreehal bevindt zich de museumwinkel van ruim tachtig vierkante meter met een rijk aanbod aan boeken, ansichtkaarten en designobjecten. Boeken beslaan een derde van het assortiment, vertelt shopmanager Jan de Groot. Qua presentatie zijn zij wellicht het meest opvallende onderdeel, de boekenwanden zijn namelijk op kleur ingedeeld. ‘Het Groninger Museum is letterlijk een kleurrijk museum, dat is ook in de winkel doorgevoerd. Mensen komen bij ons zelden gericht binnen. Zij zijn geïnspireerd door de kunst in het museum en wij proberen dat gevoel vast te houden.’ Of het werkt? ‘Ja, je ziet dat klanten hierdoor dingen ontdekken waar ze normaal niet naar zouden kijken.’

De Groninger museumwinkel wordt gepacht door CEDON Museumshops, een bedrijf met zeven museumwinkels in Duitsland. Deze shop is de eerste in Nederland.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

47

Kees van den Hoek (Uitgeverij THOTH):

‘Museumwinkels maken vaker bewuste keuzes’ Uitgeverij THOTH staat bekend om boeken op het gebied van kunst, geschiedenis, fotografie, design, architectuur en stedenbouw. Jaarlijks brengt Thoth ongeveer 25 nieuwe titels uit, zowel eigen als vertaalde producties. Uitgever Kees van den Hoek noemt museumwinkels ‘zeker niet onbelangrijk’ als verkooppunt. ‘Voor een aantal van onze titels zijn het grote afnemers.’

Tot de best lopende titels van THOTH bij musea hoort Lees dit als je topfoto’s wilt maken (Henry Carroll), een reeks kleine boekjes voor enthousiaste amateurfotografen. Ook De kleine geschiedenis van de kunst (Susie Hodge) en Rietveldmeubels om zelf te maken (Johannes Niemeijer, Peter Drijver) doen het volgens Van den Hoek goed. ‘Wij maken, naast catalogi, veel kunst- en fotoboeken die in de cadeausfeer zitten.

Voor musea zijn dat vaak titels die zij vrij makkelijk verkopen.’

Musea die op regelmatige basis boeken afnemen van THOTH zijn onder andere Kunstmuseum Den Haag, Stedelijk Museum Amsterdam en Singer Laren. Van den Hoek schat in dat voor 20 à 25 titels uit zijn fonds de musea belangrijke verkooppunten zijn, op een totaal van circa 150 titels. ‘Het aantal musea met een grote afdeling kunstboeken is natuurlijk beperkt. In veel musea zie je dan ook dat zij keuzes maken. Daarin onderscheiden zij zich van de reguliere boekhandels, die een breder assortiment voeren. Als een museumwinkel een titel kiest, leggen ze die sneller in grotere aantallen neer. Museum De Fundatie in Zwolle heeft bijvoorbeeld een winkel die daarin heel bewust keuzes maakt.’

Door het kleinere assortiment krijgen boeken in de musea vaak langer de kans dan in andere winkels, waar titels sneller naar de achtergrond verdwijnen. Bij de beslissing om een buitenlandse titel aan te kopen, spelen de museumwinkels ook een rol. Van den Hoek: ‘Als een titel potentie heeft in de museumboekhandel, zullen we die eerder aankopen. In die zin zijn de museumwinkels soms van doorslaggevend belang.’

48

Het contact met hen kwam tot stand via Andreas Blühm, de Duitse directeur van het Groninger Museum. Shopmanager De Groot heeft een kunst- en retailachtergrond en werkte voorheen onder meer bij boekhandel De Tille in Leeuwarden, toen nog onderdeel van Selexyz.

Veranderende rol Het aandeel boeken in de verkoopomzet wordt ook in Groningen sterk bepaald door de tentoonstellingen. Catalogi en andere bij een tentoonstelling behorende uitgaven doen het over het algemeen goed, met gemiddeld 1500 tot 2000 verkochte exemplaren. Maar er zijn uitschieters.

Van David Bowie Is, verschenen bij Xander Uitgevers, verkocht het museum maar liefst 7300 exemplaren rond de grote Bowie-tentoonstelling eind 2015, begin 2016.

Een extreem aantal, vindt ook De Groot. Hij constateert dat de kooplust sterk samenhangt met de doelgroep van een expositie. ‘Het publiek dat wij binnenkrijgen verschilt enorm. Design trekt een jong en hip publiek, schilderkunst vaak een wat oudere groep. Bij de tentoonstelling over de Rolling Stones kregen we voornamelijk mensen uit de babyboomgeneratie. Elke groep heeft zijn eigen bestedingspatroon. Soms kom je daar tijdens de tentoonstelling pas achter en moet je snel schakelen.’

Een verschil met de museumwinkels in Amsterdam is dat in Groningen vooral Nederlandstalige titels worden aangeboden. De winkel is zelf verantwoordelijk voor de inkoop via CB of rechtstreeks bij de uitgevers. ‘Anders dan in een reguliere boekhandel gaat het bij ons minder om actualiteit en meer om aansluiting bij wat er in het museum te zien is. De hardlopers zijn bij ons niet zozeer kunstboeken maar vooral titels op het gebied van lifestyle.’ Ook hier is er een klein aantal boeken dat het altijd goed doet. ‘Van Uit je comfortzone (Jessica Hagy, Spectrum) hebben we ladingen verkocht toen het nog in druk was. Ook Opruimen, dat is de kunst! (Ursus Wehrli, De Harmonie) blijft het goed doen. Maar dat zijn uitzonderingen’, aldus De Groot.

De shopmanager heeft de rol van zijn winkel de laatste vijf à tien jaar zien veranderen. ‘Het museum heeft de winkel ontdekt als iets dat echt belangrijk is. Voor het publiek hebben wij een informatie- en servicefunctie, maar de winkel is ook commercieel interessant. Er is gewoon veel uit te halen.’

Carolyn Vieth van het Stedelijk Museum beaamt dat, maar zij gaat nog een stap verder. ‘De museumwinkel is meer zichtbaar geworden voor klanten. Het museum heeft ons ontdekt als onderdeel van hun communicatie en van de leuke ervaring die je als bezoeker meemaakt in het museum. Het past in de maatschappelijke trend dat musea minder elitair zijn geworden en zich openstellen voor iedereen. Het Stedelijk is eigendom van de stad, mensen zijn zich daar steeds meer van bewust. Ik vind dat een positieve ontwikkeling.’ 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

leesclubtip

Het eiland van de verdwenen bomen Elif Shafak Nieuw Amsterdam € 22,99

Tekst Frank Hockx Het boek Cyprus, begin jaren zeventig. De Grieks-christelijke Kostas en de Turks-islamitische Defne zijn hartstochtelijk verliefd. Maar hun liefde moet verborgen blijven in een land waar de spanningen tussen de Griekse en Turkse bevolking hoog oplopen. Ze ontmoeten elkaar in het geheim in een herberg die eigendom is van een samenwonende Turkse en Griekse man.

Kort voordat in juli 1974 het Turkse leger een deel van Cyprus bezet, wordt Kostas naar zijn oom in Engeland gestuurd. Pas 25 jaar later keert hij terug. Defne werkt inmiddels voor de Internationale Commissie voor Vermiste Personen, die de graven van slachtoffers van de burgeroorlog probeert te traceren.

Ze hervatten hun relatie en Defne reist met Kostas mee naar Londen.

Daar wordt hun dochter Ada geboren.

Zestien jaar later treurt Ada om het verlies van haar moeder, die bijna een jaar dood is. Ze heeft nooit veel gehoord over het leven van haar ouders op Cyprus. Dan komt Meryem, de zus van Defne, op bezoek.

De auteur Elif Shafak (1971) werd in Frankrijk geboren en groeide onder meer op in Spanje en Jordanië. Ze debuteerde in 1994 met het verhaal Kem Gözlere Anadolu en publiceerde in 1998 haar eerste roman, die met een Turkse literaire prijs bekroond werd.

Shafak was docent aan diverse universiteiten in Amerika, waar ze ook in het Engels begon te schrijven, en keerde vervolgens terug naar Istanbul, de stad waar ze haar hart aan verpand heeft. Na publicatie van de roman The Bastard of Istanbul (2006) werd ze echter aangeklaagd omdat een personage in haar boek het doden van een groot aantal Armeniërs in 1915 bestempelde als genocide. Shafak werd uiteindelijk vrijgesproken, maar vertrok in 2009 naar Londen.

In haar literaire werk combineert ze elementen uit de westerse en oosterse verteltraditie. Ze spreekt zich in publicaties en publieke optredens ook nadrukkelijk uit over verbetering van de positie van mensen die kwetsbaar zijn en over de noodzaak van natuur- en milieubescherming. Het eiland van de verdenen bomen werd genomineerd voor diverse Engelse prijzen en haalde in Nederland de longlist van de Europese Literatuurprijs.

Discussietips

1 Ada krijgt veel kritiek op sociale media

nadat iemand een filmpje van haar schreeuwen in de klas online heeft gezet. Maar er zijn ook positieve reacties en mensen die haar gedrag volgen. Welke oorzaak/oorzaken zie je voor Ada’s uitbarsting? Wat heeft Ada teweeggebracht bij de mensen die haar op sociale media steunen?

2 Door de hele roman staan hoofdstukken waarin een als ik-verteller optredende vijgenboom aan het woord is. Hoe heb je deze niet-menselijke verteller ervaren?

3 In de hoofdstukken die niet vanuit de vijgenboom zijn verteld, speelt deze wel regelmatig een rol. Wat betekent de boom voor diverse personages? Welke functie(s) worden in de roman aan bomen toegekend?

4 Welke rol spelen vlinders en vogels in het boek?

5 Shafak schrijft uitgebreide passages over

natuur(bescherming) en klimaatverandering.

Hoe heb je die ervaren?

6 Welke rol spelen Yusuf en Yiorgos?

7 In hoeverre verschillen Kostas en Defne in de manier waarop ze met het verleden (willen) omgaan?

8 Hoe kijkt Kostas aan tegen de oorzaak

van het overlijden van Defne? En hoe ziet Ada dat?

9 Hoe ontwikkelt de verhouding zich tussen Ada en haar tante Meryam? In hoeverre helpt het contact Ada? 10 Aan het eind van de roman brengt Shafak de figuur van Defne op bijzondere wijze terug in het verhaal. Hoe heb je dat ervaren en in hoeverre veranderde het je mening over de hoofdstukken die vanuit de vijgenboom zijn verteld?

Meer discussietips en verwijzingen naar informatiebronnen bij De Leesclubassistent op Hebban: www.hebban.nl/spot/de-leesclubassistent

b o e k & l e z e r - 2 02 2

49

boekverkopers lezen

Annelies van Ree van boekhandel Adr. Heinen (Den Bosch): Ten noorden van de poolcirkel biedt de zon slechts een paar uur per dag een bleek licht voordat het landschap weer in duisternis wordt gehuld. Elsa is negen jaar oud en de dochter van een Samische rendierherder. Wanneer ze op een ochtend in haar eentje naar de rendieren skiet, is ze getuige van de moord op Nastegallu, haar rendierkalf. Ze wordt gedwongen te zwijgen, maar draagt het donkere geheim voor altijd met zich mee. Tien jaar later vecht Elsa voor haar plek in de kleine gemeenschap. Ouderlingen verwachten dat de jonge vrouw haar plaats kent, maar Elsa wil meer uit haar leven halen. Terwijl om haar heen het racisme en de bedreigingen tegen de Sami escaleren, wordt Elsa het doelwit van de man die ooit haar rendier doodde. Ik vond het een aangrijpende roman over de verdwijnende Sami-cultuur met mooie natuurbeschrijvingen. Voor liefhebbers van onder andere Daar waar de rivierkreeften zingen en De vliegeraar.

SLECHTS EEN DIEFSTAL ANN-HELÉN LAESTADIUS (CARGO, € 24,99)

50

Anthoni Fierloos van boekhandels De Koperen Tuin en Het Paard van Troje (Goes): Misschien ben ik een van de weinigen die Egans eerdere Bezoek van de knokploeg niet heeft gelezen, destijds een veelbesproken roman. Dit nieuwe boek heeft mij overdonderd.

De eerste honderd pagina’s was ik vol onbegrip en enige ergernis aan het lezen, daarna kregen de verhalen me helemaal te pakken. Het boek is niet samen te vatten, het zijn verhalen met terugkerende personages omtrent de mogelijkheid tot toegang van je eigen onderbewuste en dat van een ander.

Een vrije keuze, die niet per se negatief hoeft te zijn. Fantastisch is het hoofdstuk ‘Rijmschema’ waarin de ikpersoon een relatie wil met zijn collega M. Dit wordt allemaal op een wiskundige manier benaderd. Berekend wordt hoe groot de kans is dat die relatie er komt. Dan volgt de manier hoe dat zou moeten gebeuren en daarnaast speelt de werkelijkheid want er blijkt een aantal onberekenbare factoren te zijn. Zo zit dit boek vol met talloze verhalen/wijsheden/sms-verkeer van en door menselijke personages. Geniaal verzonnen.

HET SNOEPHUIS JENNIFER EGAN (DE ARBEIDERSPERS, € 24,99)

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Niels Nijborg van boekhandel Hoogstins (Amsterdam): Oorlogen, revoluties en overstromingen, dertien belegeringen en vijf keer totaal verwoest: Boedapest ligt op de grens van het oosten en het westen en daardoor in een gebied waar altijd conflicten zijn uitgevochten. Victor Sebestyen beschrijft het wel en wee van de stad, van de Romeinen tot en met Orban. Klassieke historische non-fictie in een kloek boekformaat inclusief kleurkaternen, geschreven door een ervaren historicus, die in dit geval persoonlijk verknocht is aan zijn onderwerp. Sebestyen is een geboren Boedapester, in 1956 na de opstand als baby geëmigreerd met zijn ouders, maar altijd doordrenkt gebleven van de Hongaarse geschiedenis. De muziek, politiek en geschiedenis en ook de literatuur, de keuken en de verbondenheid met de Joodse stadgenoten: alle elementen worden belicht in dit fantastische boek, over een fantastische stad. Een leuk weetje uit het boek: Wiborada werd, nadat ze een verzameling handschriften in veiligheid had gebracht, in mootjes gehakt door de Magyaren, en daarmee werd ze de patroonheilige van bibliotheken.

BOEDAPEST VICTOR SEBESTYEN (SPECTRUM, € 44,99)

Monique Eskens van boekhandel De Drvkkery (Middelburg): In 2020 won Douglas Stuart de Booker Prize met zijn indrukwekkende debuut Shuggie Bain, over een jongetje dat in ellendige omstandigheden in de jaren tachtig opgroeit in Glasgow. Stuarts nieuwe protagonist Mungo is een jaar of vijftien en woont begin jaren negentig in een achterbuurt van Glasgow, waar de scheidslijn tussen protestant en katholiek scherp is en homoseksualiteit niet getolereerd wordt. Als zijn vriendschap met de katholieke James uitgroeit tot liefde stuurt zijn alcoholistische moeder hem op een vistripje met twee vage bekenden om een man van hem te maken. Dit tripje pakt echter zeer tragisch uit voor alle betrokkenen. Wie Shuggie Bain gelezen heeft zal in Mungo bekende thema’s tegenkomen: verwaarlozing, alcoholisme, misbruik, werkloosheid, armoede en het worstelen met ‘anders’ zijn, maar ook onvoorwaardelijke liefde en trouw. Maar gelukkig gloort er in dit boek meer hoop aan de horizon. Stuart heeft duidelijk een verhaal te vertellen, en dat doet hij geweldig goed.

MUNGO DOUGLAS STUART (NIEUW AMSTERDAM, € 24,99)

Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht): Als liefhebber van lange wandelingen vind ik het heerlijk om wandelboeken te lezen. Om de herkenning van het geluk, de ontdekking en soms ook ter inspiratie. Dé reden dat ik in de nieuwe Jeroen Theunissen ben begonnen. Dat Ik = cartograaf niet een gewoon verslag van een wandeling is heb je na een tiental pagina’s al in de gaten. Tussen de regels door lees je al dat Theunissen niet alleen zijn ene voet voor de andere zet, maar ook wegwandelt van de problemen die hem het leven zwaar maken. En tegelijkertijd is het een reis door de geschiedenis van Europa, die hier en daar actueler dan ooit blijkt te zijn.

Drie genres in één boek.

De stijl is soms ironisch, de ontmoetingen grappig en de inzichten schrijnend. In zes maanden heen en in twee uur terug, van westelijk Ierland naar Istanbul, dwars door Europa. Ik heb genoten.

IK = CARTOGRAAF JEROEN THEUNISSEN (DE BEZIGE BIJ, € 24,99)

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Suzan Kemps-Mentrop van boekhandel Jansen & de Feijter (Velp): Stel je voor… Als alzheimerpatiënt kun je terecht in een ‘kliniek voor het verleden’. Deze kliniek, het idee van Gaustin, bevat verschillende woonlagen die zijn ingedeeld in tijdzones binnen de twintigste eeuw. De bewoners vinden er rust en veiligheid. Het slaat ook aan bij de gezonde bevolking.

Gaustin realiseert, met behulp van de naamloze verteller, een schuilplaats voor andere tijden die de gehele omvang van Europa bestrijkt. Europa wordt verdeeld in tijdzones. Dan komt de vraag: wie wil waar en in welke tijdzone wonen? Om de indeling geordend te laten verlopen worden er verkiezingen georganiseerd. Dan is het moment daar dat de scheidslijn tussen verleden, heden en toekomst vervaagt en de situatie gevaarlijk en spannend wordt. Wat ik bijzonder knap vind, is dat een origineel idee in de uitwerking standhoudt. Het taalgebruik in dit wervelende boek is speels en erudiet. Dit alles in combinatie met actuele filosofische vraagstukken maakt dit een roman die niet in de vergetelheid mag raken.

SCHUILPLAATS VOOR ANDERE TIJDEN GEORGI GOSPODINOV (AMBO|ANTHOS, € 23,99)

51

Nominaties Europese Literatuurprijs 2022 De Europese Literatuurprijs is een Nederlands initiatief dat jaarlijks een roman bekroont geschreven in een taal van een land dat behoort tot de Raad van Europa. Tevens bekroont de prijs de Nederlandse vertaling van de roman, die geldt als voorbeeld van een excellente vertaling.

De prijs wordt begin november uitgereikt tijdens het Crossing Border Festival in Den Haag.

Vijf romans van de eerder bekendgemaakte longlist van twintig titels maken nu nog kans op de prijs: - Vang de haas van Lana Bastašic, vertaald uit het Servo-Kroatisch door Pavle Trkulja (Meulenhoff) - Nocilla-trilogie van Agustín Fernández Mallo, vertaald uit het Spaans door Adri Boon (Koppernik) - Een geest in de keel van Doireann Ní Ghríofa, vertaald uit het Engels door Caroline Meijer (Van Oorschot) - De wereld is niet stuk te krijgen van Maxim Osipov, vertaald uit het Russisch door Yolanda Bloemen en Seijo Epema (Van Oorschot) - Het geknetter in de sterren van Jón Kalman Stefánsson, vertaald uit het IJslands door Marcel Otten (Ambo | Anthos) /

Aanbod voor leesclubs Leesclubs (minimaal acht personen) kunnen tegen een gereduceerd tarief de vertaler van een van de romans uitnodigen voor een bijeenkomst die in 2022 plaatsvindt. Dankzij een bijdrage van de Schrijverscentrale en het Nederlands Letterenfonds betalen zij daarvoor slechts honderd euro plus reiskosten. Kijk voor meer informatie op www.europeseliteratuurprijs.nl/ leesclubs.

De website Hebban organiseert in de zomermaanden online leesclubs rond de vijf romans van de shortlist.

52

b o e k & l e z e r - 2 02 2

De Dordtse Boekenmarkt 25 jaar boeken en zo veel meer…

Het begon al in de jaren voor 1996. Bart van Dulmen, boekhandelaar in Dordrecht en mede-oprichter van de Dordtse Vereniging van Kunst- en Antiekhandelaren, beter bekend als het Kunstrondje Dordt, kreeg een lumineus idee. Na al enkele jaren op de Deventer Boekenmarkt te hebben gestaan, vroeg hij zich af waarom zo’n markt in het westen van het land nog niet bestond. Hij vond niet echt een goed antwoord dus, na overleg met het bestuur van het Kunstrondje en met het Gemeentebestuur, werd in 1995 besloten om een Dordtse Boekenmarkt op te starten naar het grote voorbeeld van Deventer. Van Dulmen hoopte het lokale Scheffersplein te kunnen vullen met zo’n tachtig kramen maar het werden er in 1996 al direct ruim tweehonderd. Een onverwacht succes dus.

En dat succes zette zich voort in latere jaren met een gestaag groeiend aantal kramen en met een kwalitatief steeds beter aanbod van boeken.

De Dordtse Boekenmarkt heeft elk jaar een ander thema en vormt ook het decor voor de uitreiking van de Debutantenprijs, mooie literaire lezingen en prachtige muziek op de vele podia langs het ronde parcours dat zich slingert door de historische binnenstad, onderbroken door gastvrije terrassen.

Na twee coronajaren is er nu dan eindelijk de jubileumeditie op 3 juli. Ter gelegenheid daarvan verschijnt een prachtig boek met natuurlijk heel veel foto’s, maar ook met veel verhalen en anekdotes. De aftrap voor het jubileum vormt een groot dansfeest ‘op vinyl’ in de Kunstkerk op de voorafgaande zaterdagavond.

Welkom in Dordrecht op zondag 3 juli!

Meer informatie op www.dordtseboekenmarkt.nl

FOTO Andrea Gulickx

lopen in luiletterland

Schrijver/publicist Wim Huijser bewandelt beschreven paden in het literaire landschap.

Wij kunnen dit Het is bekend: Rotterdam is een werkstad, geen wandelstad. Hooguit lijkt er te worden gelopen, maar dan wel via de kortste weg. Terwijl Amsterdam in de letteren druk wordt belopen, zetten literaire figuren zelden een stap in de Maasstad. Het blijft sowieso zoeken naar hedendaagse Rotterdamse romans. Sterker door strijd van Julie van Mol (2017) en Magda is overal (2018) van Christian Jongeneel bleven redelijk onbekend. We moeten helemaal terug naar A.M. de Jongs Merijntje Gijzens jonge jaren (1935) om ‘heel de wijdheid van de Maas’ tintelend te zien ‘glanzen onder een grijsblauwe hemel, verwazend naar de verte’. Als Merijntje, na het tweewekelijkse bezoek aan de zaterdagavondmarkt in de Rotterdamse binnenstad, vermoeid maar voldaan met zijn ouders naar Rotterdam-Zuid terugstapt, ‘slaperig hangend aan hun arm’, wordt hij bij de Maasbrug weer klaar wakker. Ook Jan Prins was een auteur die door de stad zwierf. En Herman Robbers maakt in De bruidstijd van Annie de Boogh (1901) een wandeling langs de Maas, tot voorbij Kralingen. Zittend aan de rivier tuurt hij over het water, ‘de Maas glasglanzend, zwart als inkt, de bomen beweegloos, aflekkende dikke druppels, die tikten op zijn hoed en zijn schouders met ongeregelde, doffe tikken’. Het oude Rotterdam werd eveneens veelvuldig beschreven door auteurs als M.J. Brusse, Chris van Abkoude, Clara Eggink, Clare Lennart, Jef Last en Alfred Kossmann. Die laatste laat in zijn roman Geur der droefenis (1980) de hoofdpersoon Thomas Rozendal een wandeling maken door het brandende Rotterdam van mei 1940: ‘Hij was geërgerd en teleurgesteld. Twee uur of nog langer had hij door een verwoeste stad gelopen die dan ook nog de stad was van zijn kindertijd en zijn jeugd.’ Langs Schiekade, Hofplein, Het Hang, Coolsingel, Passage en Boompjes, ‘met het Maashotel verstard als op een schilderij van Willink’. Voor een Rotterdamse literaire wandeling van weleer kun je het beste te rade gaan in het hoofdstuk van Cor de Back in Querido’s letterkundige reisgids van Nederland (onder redactie van Willem van Toorn, 1983).

Terwijl de wolkenkrabbers als paddenstoelen uit de grond zijn opgerezen, lijkt Rotterdam steeds verder weg te zakken in Luiletterland. Reikhalzend keek ik dan ook uit naar de nieuwe roman Wij kunnen dit (2022) van Nelleke Noordervliet, zelf geboren en opgegroeid in de Maas-

stad. Een belangrijke plek daarin wordt ingenomen door de zieltogende boekhandel van Helen Brand, die zij van haar vader Jan heeft overgenomen en ergens in het oude Kralingen is gesitueerd. Wandelen hoef je, vanwege haar licht spastische been, van haar niet veel te verwachten. De actie moet vooral komen van Leo, die op een dag haar winkel binnenstapt en belangstelling toont voor het werk van de Griekse filosoof Anaximander. Als de twee veertigers een wat al te gezochte mailwisseling beginnen, ontluikt tussen hen geleidelijk een nieuwe liefde. Leo blijkt een succesvolle ondernemer, die weliswaar met sabbatical is, maar desondanks naar New York vliegt en rondrijdt in zijn klassieke Citroën DS. Door Rotterdam begeeft hij zich het liefst hardlopend. Zo duurt het al met al tot bladzijde 292 voor hij de stad in loopt. ‘De enkeling die hij tegenkwam leek de stad te dragen als een te grote jas waarin men zich verloren voelde, op zoek naar houvast en een menselijke stem.’ Dan, eindelijk, is er toch de langverwachte wandeling, zij het wel erg kort door de bocht: ‘Hij liep over de lege Lijnbaan, de Coolsingel de Hoogstraat, de Blaak en ging bij Erasmus in de schaduw van de Laurenskerk op een bankje zitten. Het was koud en het schuinvallende licht was te helder, de kleuren waren te fel.’ Ik zie Leo zitten.

De couleur locale is mij bekend, evenals de mythe. ‘Daar stond die oude bronzen baas in een groot bronzen boek te lezen, waarvan hij volgens de overlevering bij het slaan van het uur telkens een bladzijde omsloeg.’ Leo denkt aan het moment dat hier op 14 mei 1940 de bommen waren gevallen en de brand had gewoed. ‘De tijd had de puinhopen opgeruimd en er de Schie mee gedempt, zijn floers van vergetelheid erover gelegd met een grasperk, een plein en een kraag van nieuwe gebouwen.’ Dan vallen zijn gedachten in brokstukken uiteen en wordt hij bevangen door lichte paniek. ‘Stel, hij zou hier doodblijven.’ Dan springt hij op van het bankje en gaat hij in looppas de Delftse Vaart af, richting Meent. ‘Ter hoogte van boekhandel Snoek vertraagde hij pas. Even stond hij hijgend en gebogen in de etalage te turen alsof hij de titel van een boek niet goed lezen kon. De klok van het stadhuis sloeg pas zeven uur.

Langzamer nu liep hij naar huis. Op de automatische piloot werkte hij een paar uur.’ Zoals gezegd: Rotterdam blijft toch in de eerste plaats een werkstad. 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

53

FOTO Koos Breukel

Gesprek met Peter Henk Steenhuis over zingeving en succes in het boekenvak

‘Anders gaan nadenken over succes begint bij bezinning’ In 2021 verdwenen er in geen enkele branche zoveel bedrijven als in de boekhandel. En weinig ondernemers beginnen nog een boekhandel. Wat geeft aspirant-boekhandelaren de meeste kans op succes? En waar staat dat woord eigenlijk voor? Peter Henk Steenhuis is journalist voor onder andere Trouw en schrijft over zingeving.

Onlangs verscheen van hem Veroordeeld tot succes, waarin hij onderzoekt waarom we succes zo belangrijk vinden. In dit interview houdt hij beginnende én ervaren ondernemers in de boekenbranche op originele wijze een spiegel voor: wat is succes en welke rol speelt zingeving daarbij?

Tekst Vincent van de Vrede

54

‘Als je kijkt naar wat “succes” oorspronkelijk betekent in het Latijn, dan is dat “slagen in”. In dat opzicht kan succes veel breder zijn dan wij het gewoonlijk opvatten: meer geld verdienen, langer applaus oogsten, records vestigen. Het kan te maken hebben met kiezen voor een handel waarvan jij denkt dat het zinvol is. Dus eerst moet je kijken naar wat je wilt, waar streef je naar? Want dat is wat wij zijn, strevende wezens. Ik zie succes als de as van ons bestaan. Wij willen allemaal ergens in slagen, streven voortdurend naar succes, maar dat is bijna een te groot begrip om over na te denken. Die as is nog geen wiel, daarvoor heb je spaken nodig. Die geven kracht aan het wiel en laten het draaien.

De band waarop dat draait, is je levensloop. Wat ik in mijn boek doe, is die spaken langslopen. En dat zijn begrippen die allemaal te maken hebben met succes. Flexibiliteit, prestatiedruk, stress, vitaliteit, selectie, status. Nog tientallen andere woorden onderzoek ik. Hoe functioneren ze in de maatschappij? En in hoeverre kunnen ze je helpen?

Succes zoals dat in het alledaagse taalgebruik voorkomt, is wat ik “meetlatsucces” noem. Hoger, sneller…de records.

Ik kan me voorstellen dat je daarvoor niet in het boekenvak stapt. Maar waarvoor wel? Dat moet je je eerst afvragen als je een boekhandel wilt beginnen. Wil ik een winkel die zeven dagen per week open is? Wil ik schrijvers uitnodigen omdat ik dat belangrijk vind? Nadenken over de betekenis en de doelen van je werk, daar schrijf ik veel over. Ik heb ook veel over zingeving nagedacht, onder meer met René Gude. Hij was Denker des Vaderlands. We hebben samen

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Als journalist Peter Henk Steenhuis zijn zoontje naar school bracht, wenste hij hem steevast succes bij het afscheid. Tot hij zich op een gegeven moment afvroeg waarom hij toch altijd net dat ene woord gebruikte. In Veroordeeld tot succes onderzoekt hij waarom wij elkaar de hele dag ‘succes!’ wensen.

Wat zegt dat over ons? Over ons als ouder, collega, vriend, concurrent? Dragen we met ons streven naar succes onbewust niet ook bij aan sociale ongelijkheid? Veroordeeld tot succes laat zien dat het anders kan, als we gesprekken leren voeren over wat we willen, waarin we willen slagen. Nu, morgen, maar ook als we met pensioen gaan.

kring op te bouwen die je aan je bindt, meer dan veertig uur per week zult moeten werken.

Ook heel belangrijk: het zintuiglijke. De inrichting van je winkel. Hoeveel aandacht besteed ik aan mijn etalage? Hoe zorg ik dat het een fijne ruimte is om in te zijn? Bij sommige boekhandels kun je even zitten om al in een boek te bladeren om te kijken of het iets voor jou is. Of schenk je koffie?

Is er een soort theater? Allemaal esthetiek: hoe ziet het eruit, hoe ruikt het, welke muziek heb ik op, welk publiek spreek ik aan met deze uitstraling?

Dus als ik een aspirant-boekhandelaar mag adviseren, zou ik hem zich laten bezinnen door naar die vier aspecten te kijken. Bij allemaal ben je bezig met nadenken over succes, maar op heel andere manieren dan alleen in de betekenis die we dagelijks gebruiken.’

meerdere projecten gedaan en ook in dit boek is zijn invloed aanwezig. Zingeving kwam vroeger van boven, maar tegenwoordig moet je dat meer zelf maken. Daar moet je hard aan werken.’

Blijf je bezinnen

Vier soorten bezinning ‘Wat mij betreft kun je zin op vier manieren benaderen.

Allereerst het zinnelijke, het lijfelijke. Daarnaast heb je het zintuiglijke, mooie, esthetische. Dan het zinrijke, het betekenisvolle, of je in staat bent te verwoorden wat je praktisch moet doen. Tot slot het zinvolle, wat over de waaromvraag gaat, de doelen van je leven. Alle vier kun je toepassen op je eigen zaak. Om met dat laatste te beginnen: als je je afvraagt waarom je een boekhandel wilt beginnen, dan zal dat waarschijnlijk zijn omdat je dat waardevol vindt.

Omdat je vindt dat er zoiets moet zijn, je daar betekenis in vindt. Je wilt liever boeken verkopen dan kauwgom, omdat je het idee hebt dat als mensen boeken kopen, ze daarmee een bepaalde zin aan hun leven geven. Dus je product is waardevol, al is het niet het meest renderende product.

Wil je snel cashen, dan begin je vast geen boekwinkel. Ook als je deze vraag niet goed kunt beantwoorden, kun je er beter niet aan beginnen.

Maar als het je niet zozeer om geld verdienen gaat, heeft dat wel gevolgen. En dan kom je bij het zinrijke, het verwoorden van je taken. En dat heeft alles te maken met bezinning en afbakenen. Vaak gaan mensen maar door, vanuit een roeping. Dat zie je in de zorg en het onderwijs bijvoorbeeld. Dan hebben ze wel een roeping, maar denken ze niet na over hoe ze zichzelf en hun tijd kunnen begrenzen.

Terwijl dat net zo belangrijk is als de waarom-vraag. Dus bij het zinrijke gaat het om de vraag of je in staat bent te verwoorden wat je moet doen.’

‘Ook bij bestaande boekhandels zou een dergelijke manier van bezinning misschien goed zijn. Wat ik bijvoorbeeld zie als ik ergens bij een boekwinkel kom voor een lezing, is dat ze soms weinig moeite doen om de zaal vol te krijgen. Er hangt dan wel een folder, maar als ik voorstel om de plaatselijke krant te benaderen, kijken ze me glazig aan. Terwijl je dan wel veel meer mensen zou kunnen trekken. Zoiets komt voort uit het nadenken over hoe je boeken aan de man brengt. Bij Gianotten in Tilburg bijvoorbeeld hield ik een lezing terwijl de winkel open was. Dat is heel wat anders dan dat je het ’s avonds na sluitingstijd doet. Dan is het voor de happy few, maar overdag komen er veel meer mensen die denken: daar gebeurt wat! Dit zijn voorbeelden die voortkomen uit blijvend bezinnend nadenken over je vak, over hoe je het meest kunt halen uit je winkel.

Het boekeninstinct spat er ook vaak niet vanaf in het boekenvak. Ik kom in boekhandels waarvan ik soms denk: hier zit een manager die net zo goed Stimorol had kunnen verkopen. En dat geldt ook voor uitgeverijen. Dan houd ik een lezing voor een nieuw boek en staan er stapels van dat boek om uit te delen. Ik heb liever dat men er zeven neerlegt. Dat is veel begeerlijker! Dus de vraag “Wat doe je met boeken?” telt ook. Of je nou overweegt met een boekenzaak te beginnen of er al langer een hebt, dat maakt niet uit. Nadenken over succes begint met bezinnen.’

‘Ook het zinnelijke speelt een rol: of je het fysiek en emotioneel kunt, want vermoedelijk ben je als ondernemer in het boekenvak zeven dagen per week bezig met je werk.

Als je een waardevol product gaat verkopen als het boek, zal het niet vanzelfsprekend zijn dat het goed loopt. Je zult waarschijnlijk moeten accepteren dat je om een klanten-

b o e k & l e z e r - 2 02 2

Peter Henk Steenhuis, Veroordeeld tot succes.

Uitgeverij Ten Have.

ISBN 9789025908478.

256 pagina’s.

Prijs € 22,99.

55

‘Never a dull moment!’

Toen hij in november vorig jaar in een interview op de website van Boekblad zijn vertrek aankondigde, eindigde dat met zijn uitroep ‘Never a dull moment!’. Het lijkt het levensmotto van de kleurrijke uitgever Joost Nijsen, ook zijn boek Uitgeversgeluk, dat verschijnt bij zijn afscheid van Uitgeverij Podium, besluit ermee.

Elk hoofdstuk in dit levendige memoir behandelt een specifiek thema in het uitgeversleven. Boek & Lezer publiceert een ingekorte bewerking van het hoofdstuk over van uitgever wisselende auteurs.

Landverovertje Soms heeft een schrijver goede redenen eens naar een andere uitgever om te zien, en past deze precies in je fonds. Arjen Lubach bijvoorbeeld die, ver voor zijn doorbraak naar het grote publiek, zijn eerste twee boeken publiceerde bij het destijds wat kwakkelende Meulenhoff.

Enkele podiosi vingen op dat hij misschien wel open zou staan voor een transfer en brachten me met Arjen in contact.

Uitgevers en schrijvers gaan dan een broodje eten. Zoiets als een Tinderdate, maar dan met een contract en een professionele relatie als einddoel. Het klikte geloof ik meteen, en al bij de espresso wisten we dat we met elkaar in zee wilden.

Een ander geschenk uit de hemel, een auteur die al vele jaren op de literaire kaart stond, was Renate Dorrestein.

In 2010 had zij na een lang huwelijk met Contact behoefte aan een wending en nam zelf het initiatief tot een gesprek.

Was dat mazzel? Ja en nee. Ja: ze had ook De Bezige Bij kunnen benaderen, of De Arbeiderspers. Nee: kennelijk straalde Podium iets uit waarnaar ze op zoek was. Kennelijk hadden we iets goed gedaan, door met een klein

56

ploegje jaren hard te werken aan verwezenlijking van deze missie: bijzondere schrijvers selecteren, en daarbij een dienstverlening aan auteurs te offreren waarmee we ons konden meten met de besten in het veld, van redactionele begeleiding tot exploitatie en behartiging van de zogenaamde nevenrechten zoals vertaalrechten en film/ tv-rechten. Vanuit de overtuiging: uitgeven is geen baantje, het is een roeping.

Het láátste wat ik verwacht had was dat deze succesvolle, on-Nederlands goede vertelster, de ‘feministische’ Dorrestein juist naar onze ‘jongensclub’ zou willen overstappen, onze Sjors van de Rebellenclub, toen nog sterk gedragen door literaire macho’s als Ronald Giphart, Wilfried de Jong, Joris Luyendijk, Kluun en Alex Boogers.

Vooroordelen aan mijn kant. Onhandig, zowel in ethische als uitgeef praktische zin. Want nu we het hier toch over acquisitie hebben van schrijvers van andere uitgevers: zorg altijd dat de auteurs die je graag zou willen uitgeven, wéten dat je dat zou willen, mochten ze vastlopen bij hun eigen uitgever. Kan best lekker zitten, de reservebank.

Voor even.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Keke Keukelaar

Uitgever Joost Nijsen neemt afscheid

Transfermarkt We komen nu op een gevoelig terrein, want sprekend over die keurige gentle(wo)man publisher van vroeger versus het huidige ontrouwe tijdsgewricht: hoever mogen verleidingspogingen gaan? Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Elke uitgever moet deze hel een paar keer binnentreden: je zet je jaren in voor een schrijver, helpt hem/haar zich te ontwikkelen, en dan op een wrede dag krijg je dat uitmaakmailtje van ongeveer deze strekking: ‘Beste Joost, ik hoop niet dat ik je hiermee kwets, want dat is mijn bedoeling niet (ik ben jullie dankbaar voor alles wat je voor mijn boeken gedaan hebt!), maar ik heb besloten mijn volgende boek elders uit te geven.’

Vooral in een fase waarin een uitgeverij enkele jaren minder zichtbaar is, slijpen die lieve concurrenten hun messen. Want niet elke uitgever is zelf in staat ‘auteursmerken’ te ontwikkelen, terwijl de zakken soms diep zijn.

Dit fenomeen bevordert de sterk gegroeide, ongetwijfeld verder aan terrein winnende transfermarkt. Landjepik, zou ik het noemen. Of landverovertje.

Opa vertelt: dat was in de uitgeverij altijd volkomen taboe. Als auteur huwde je met een uitgever, in beginsel levenslang. Mocht zich al een scheiding voordoen, dan deed dat alle partijen pijn, emotioneel maar ook zakelijk.

De verlaten uitgever heeft jaren geïnvesteerd in een schrijver en gaat afgesneden worden van toekomstig profijt. De overnemende uitgever moet óók weer investeren, met een aanlokkelijk voorschot (steeds vaker met multibookdeals, dus contracten voor meteen twee, drie of vier boeken) en meestal ook nog eens een bedrag voor de overname van rechten en voorraden op de ‘oude’ titels, die lang niet altijd zo hard meer lopen.

De schrijver lijkt de lachende derde, heeft immers een bruidsschat kunnen vragen aan de nieuwe minnaar. Maar er kleeft voor hem/haar een zakelijk risico aan: als de reeds verschenen boeken niet worden overgenomen, dan wel niet actief gerevitaliseerd door de nieuwe uitgever, bijvoorbeeld door heruitgaven en marketing daaromheen, dan kan de auteur alleen maar hopen dat de oude uitgever ondanks de vaak als schrijnend ervaren scheiding nog zijn uiterste best doet voor de backlist.

Anders gezegd, een nieuwe uitgever kán een impuls betekenen voor de marktwaarde van de overstappende schrijver. Waar zijn oude uitgever misschien wat passief achterover ging leunen, gaat de nieuwe uitgever echt eens zijn handen uit de mouwen steken, mede gedreven door het besef de investering te moeten terugverdienen van het vaak riskant hoge voorschot. En misschien zíét die nieuwe partner die schrijver ook wel beter, frisser.

Een auteur kán ook bij een volgende uitgever creatief vleugels krijgen, dan wel zijn beste boek realiseren, waartoe alle eerdere boeken alleen maar aanzetten bleken.

Clean start. Klaar voor de volgende ronde, misschien wel voor de doorbraak, waarvoor die nieuwe uitgever de juiste partner blijkt.

Maar ook het omgekeerde doet zich voor. Dan blijkt de nieuwe uitgever de marktwaarde van zijn binnengesleepte prooi te hebben overschat, en merkt hij gaandeweg dat die geweldige auteur dusdanig high maintenance is (eufemisme voor aandacht vragende, tot verongelijktheid geneigde auteur), dat de liefde snel bekoelt. En dan, zo zie je geregeld, als ook dat tweede huwelijk strandt, lonkt een derde kans. Serieel monogaam.

Verleidingskunst In een gunstig scenario leidt een transfer voor alle partijen daadwerkelijk tot verhoogde marktwaarde. Ook voor de ‘verlaten’ uitgever, als de nieuwe uitgever de auteur

b o e k & l e z e r - 2 02 2

57

steviger dan tevoren in de markt zet, en hij met de voortgaande exploitatie van eerdere titels op de treeplank kan meereizen. Maar dat is, durf ik te stellen, vaker niet dan wel het geval. Wat dat betreft zou een auteur echt zijn knopen drie keer moeten tellen voor hij overstapt.

Dan moet hij/zij wel de verleiding kunnen weerstaan van de belofte van een volmaakt leven bij de nieuwe partner.

En geloof me, als uitgevers (en hun acquirerende redacteuren) íéts in huis hebben, dan is het: charme. Verleidingskunst.

Het taboe is inmiddels behoorlijk doorbroken. Werden uitgevers als Mai Spijkers (Prometheus) en Robbert Ammerlaan (in zijn Bezige Bij-periode) in de boekenwereld vervloekt om hun aanvallende, meedogenloze acquisities van auteurs die elders werden grootgebracht, tegenwoordig is het al bijna geaccepteerd dat schrijvers door andere uitgevers benaderd worden. Dat gaat vaak heel subtiel: een acquirerend redacteur, gestimuleerd door de uitgeefbaas die hem/haar voedt, komt bijvoorbeeld (niet toevallig!) op een literaire avond en spreekt er een auteur aan.

‘Mag ik me even voorstellen? Ik ben redacteur bij uitgeverij X en een groot liefhebber van je werk, eigenlijk al vanaf je debuut. Dat verhaal over die zeeman die vermist raakt, ik moet er vaak aan terugdenken! Wat ik best gek vind trouwens is dat er van je laatste roman niet meer verkocht is. Ik ken je uitgever goed en vind hem/haar enorm sympathiek, maar waarom zat je nou niet bij talkshow XYZ? Nog een drankje? Hé zullen we eens koffiedrinken?

Liefst volgende week want daarna doe ik een rondje uitgevers in Berlijn. Ben jij trouwens al verkocht aan Duitsland? Echt niet?!’

nevenexploitaties, et cetera.

Dat kost de auteur dan zo’n 15 procent, maar als het goed gaat wordt hij/zij er netto toch alleen maar beter op.

Bovendien leert de ervaring dat veel schrijvers zich ten opzichte van de uitgever in een kwetsbare positie wanen: vanuit blijdschap je werk uitgegeven te zien bij een mooie uitgeverij, ben je voor jezelf niet altijd de beste onderhandelaar.

Die ideale agent weet ook welke uitgeverij voor de auteur de beste omgeving biedt. Zo zal de inhoudelijk autonome schrijver misschien eerder baat hebben bij een uitgever heel wakker in exploitatie, dan bij een vooral inhoudelijk sterk fonds. Andersom, een schrijver met veel flair en connecties, niettemin onzeker over de inhoud, kan juist meer baat hebben bij een uitgeverij met eerst en vooral een sterke redactie.

Een beetje agent kent als het goed is alle hazen die zich over het literaire veld bewegen. Dus hij/zij gooit niet een manuscript van een schrijver breed op de mail naar een dozijn uitgevers, in de hoop op een lekker veilinkje, maar wendt zich gericht tot die twee, drie uitgeverijen waar de auteur bij past. En als die al goed zit, maar ontevreden is, dan gaat zo’n agent eerst met de auteur en/of diens uitgeverij in conclaaf over de mogelijke oorzaken. Want soms ligt een gemis aan succes (verkoop, literaire prijzen, vertalingen) niet aan de uitgever, maar aan andere factoren, wellicht aan het werk in kwestie zelf, dat volmaakt kan zijn, maar slechts geschikt voor een bescheiden publiek.

De ideale agent Dat is dan nog een een-tweetje met een auteur zelf, zonder tussenkomst van een agent. Ook in de jarenlang gedegen Nederlandse auteursmarkt, met een doorgaans duurzame relatie auteur/uitgever, is het aantal auteurs dat zich laat vertegenwoordigen inmiddels sterk toegenomen.

Langzaam maar vooral zeker gaat het de Angelsaksische kant op, waar vrijwel elke schrijver een agent heeft.

Ik ben zeker niet tégen die tussenschakel. Ja, een slechte agent denkt alleen kortetermijngericht, hoofdzakelijk aan de mogelijke deal voor een auteur (al dan niet in transfersfeer). Daar heeft een schrijver hooguit iets aan als-ie in acute geldnood verkeert en zijn huidige uitgever weigert een behoorlijk voorschot te geven.

Maar wat geweldig kan zijn, is een agent die zijn werk zo goed doet, dat alle partijen er alleen maar beter op worden. Die ideale agent begeleidt de schrijver zowel creatief, laten we dat eens ‘oeuvreontwikkeling’ noemen, als zakelijk, met proactiviteit in alle details van elke overeenkomst, inclusief een heldere visie op mogelijkheden in

58

Bovenstaande tekst is een ingekorte bewerking van hoofdstuk 9 uit het boek Uitgeversgeluk van Joost Nijsen dat verscheen bij Uitgeverij Podium.

ISBN 9789463811446. 208 pagina’s. Prijs: € 20,99.

E-book: ISBN 9789463811453. Prijs: € 9,99.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

FOTO Keke Keukelaar

Column Eveline Aendekerk is directeur van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB).

Dansen Zo af en toe komt er een handgeschreven brief binnen op de Overtoom 197-4 die aan mij persoonlijk gericht is. En zulke brieven zijn eigenlijk altijd van zeer betrokken liefhebbers van het boek.

Zo ook afgelopen week. Bovenaan de brief stond in blokletters en onderstreept KLACHT. Het was een klacht aan mijn adres. Over mijn optreden in Nieuwsuur in het item over jongeren die steeds meer Engelstalig lezen. Ik had daar veel te lauw op gereageerd, vond deze betrokken lezer uit Haaksbergen. Ik moest de barricades op. Ten strijde trekken voor het oorspronkelijk Nederlandstalige boek.

Na 3,5 jaar directeurschap van de CPNB verrast het mij nog altijd hoeveel rollen men ons en mij persoonlijk toedicht. Zo sprak ik laatst ook met een auteur die al ruim dertig jaar schreef maar, zo zei ze, eigenlijk nog steeds geen echt idee heeft wat de CPNB doet. We behartigen toch ook auteursbelangen vroeg ze?

Het stelt me enerzijds gerust hoezeer we er blijkbaar toe doen maar het maakte ook maar weer eens duidelijk dat we moeten blijven uitleggen ‘waar we van zijn’.

Eigenlijk is het heel simpel. De CPNB heeft als missie ‘heel Nederland te laten lezen’. En daaruit voortvloeiend boeken te kopen of te lenen. Het is ons daarom om het even wat je leest (een roman, een thriller of een biografie), hoe je leest (folio, audio, e-book) en waar je je boek aanschaft (boekhandel, bibliotheek, streaming), zolang het maar geen illegale downloads zijn.

Maakt de taal ons dan echt niet uit? Natuurlijk wel. We zijn van het Nederlandse boek. We zijn immers onderdeel van de prachtige keten van maker tot boekhandel en die floreert het best als er volop Nederlandstalig gekocht wordt. Het heeft alleen zo weinig zin je te verzetten tegen trends. Vooral niet als er ook iets heel positiefs in zit. Jongeren die lezen! Trends kun je het beste accepteren en nog beter: omarmen. Ze zijn er nu eenmaal. Doe er je voordeel mee. Jongeren mooie Nederlandstalige boeken tippen op plekken waar ze veel komen bijvoorbeeld. Zoals TikTok, in games of in de McDonald’s. En ons realiseren dat als lezers genieten van het lezen van anderstalige boeken dit een goed begin is dat hopelijk leidt tot een volgend boek en daarna een volgend boek en daarna, wie weet, een volgend Nederlands boek. Verbieden werkt niet denken wij. Inspireren wel. Gedrag veranderen is net als dansen. Eerst aansluiten dan ombuigen. 

b o e k & l e z e r - 2 02 2

59

puzzeltijd 1

2

3

4

5

12 15

16

22

23

19

29

25

34

39

35

21

32 37

41

42

43

46

48 50

54

49

51

52

55

56

61

57

62

66

58

68

73

77

53

63

67

72

59

69

70 75

78

79

71 76

80

83

84

86

60

64

74

82

Horizontaal

11

27

36

45

47

10

20

31

40

9

26

30

44

65

8 14

18 24

33 38

7

13 17

28

6

81 85

87 2

Oplossing 25

49

57

87

74

60

54

39

36

46

7

29

Verticaal

Doe mee en win!

Anja Sicking, de bij uitgeverij Lebowski verschenen roman die in dit nummer centraal staat in het leesclubdossier.

Kans maken op dit boek? Mail de oplossing van de kruiswoordpuzzel en uw adresgegevens vóór 1 augustus naar info@ boekenpost.nl onder vermelding van ‘puzzel’. Winnaars krijgen bericht.

Doe mee en win!

Onder de inzenders met de juiste oplossing verloten we drie exemplaren van De visionair van

60

1. biscuit van bladerdeeg; 7. bot in de onderarm; 12. plaaggeest; 13. geologisch tijdperk; 14. alstublieft (afk.); 15. dwarsmast; 17. vogel met grote staartveren; 19. rivier in Oostenrijk; 21. personal computer (afk.); 22. woonboot; 24. periode van vier maanden; 27. meisjesnaam; 28. verkleurd; 30. ontkenning; 31. verwaande houding; 32. deel van de nek; 33. niet wild; 35. jaargetijde; 37. mannetjes bij; 38. smeerpunt; 41. afslag bij golf; 42. plaats in Gelderland; 44. ijverig insect; 46. schaaldier; 47. behaarde vrucht; 48. achterwerk; 49. statenbond (liga); 50. schietschijf; 52. groot binnenwater; 54. natuurgebied in Nederland; 56. touringcar; 58. bestuur van een staat; 61. koordans; 62. katholieke feestdag; 64. vertragingstoestel; 65. dierenverblijf; 67. kleine vrucht; 68. in de grond levend zoogdiertje; 70. venster; 72. verwaand dametje; 73. stormachtig; 76. moeder; 77. kippenproduct; 78. schaamte; 79. plaats in Duitsland; 81. boksterm (afk.); 82. hoofddeksel; 83. geweven wollen grove stof; 84. Chinese vermicelli; 86. scheuring in de kerk; 87. plaats in Gelderland.

De oplossing van de puzzel in Boekenpost 179 was: Historisch.

De winnaars van een exemplaar van Mary van Anne Eekhout zijn Liny Krajenbrink uit Amsterdam, Gerrit van Mourik uit Helmond, en Hélène Hülsenbeck uit Den Haag.

b o e k & l e z e r - 2 02 2

1. kampeerwagen; 2. spil; 3. jockeypet; 4. verpakking voor bierflessen; 5. vervoermiddel; 6. boeren plaats; 7. oplage van boeken (uitgave); 8. open plek in een bos; 9. Erasmus Universiteit Rotterdam (afk.); 10. symbool voor lood; 11. Spaanse schilder; 16. bontgekleurde papegaai; 18. asvaas; 20. sociaal economische raad (afk.); 21. anticonceptiemiddel; 23. legerplaats in open veld; 25. finishlijn; 26. vlees aan stokje geregen; 27. vreemde snuiter; 29. noodoplossing (crypt.); 32. broodje met gehakt; 34. steen; 36. zenuwachtig; 37. spoedig; 39. Spaans eiland; 40. tijdsbesteding; 42. uitbouw aan een huis; 43. rivier in Frankrijk; 45. groef in karton; 46. toiletartikel; 51. uitroep van schrik; 53. roem; 54. bijdehands kind; 55. gang van een paard; 56. deel van een boom; 57. half (Latijn); 59. hoofd van een moskee; 60. uitgestorven dier; 62. oude Spaanse munt; 63. rondzwervende herder; 66. scheerlijn; 67. Bart’s Neverending Network (afk.); 69. streling met de tong; 71. binnenvaartuig; 73. mallejan; 74. melkklier; 75. berggeit; 78. zeiltouw; 80. klein teugje; 82. zuurgraad (afk.); 85. Rivier in Friesland.

BUBB KUYPER VEILINGEN BOEKEN, MANUSCRIPTEN & KUNST

GESPECIALISEERDE VEILINGEN VAN BOEKEN, KUNST EN MANUSCRIPTEN Elk voor- en najaar worden omvangrijke internationale veilingen gehouden waarbij goed gedocumenteerde geïllustreerde catalogi verschijnen die tevens te raadplegen zijn via de website Het aanbod omvat een breed scala aan onderwerpen: n Boeken (oude en zeldzame edities, wetenschappelijke bibliotheken, eerste drukken, geïllustreerde boeken, boekbanden, bibliofilie enz). n Prenten (oude meester grafiek, moderne kunst, Japanse prenten, cartografie en topografie, posters, foto’s enz.). n Tekeningen, schilderijen en aquarellen n Manuscripten (middeleeuwse miniaturen, literaire handschriften, autografen, historische documenten enz.).

Veiling 77 22 t/m 25 november 2022 Kijkdagen (onder voorbehoud):

17 t/m 20 november (10.00-16.00 uur) met o.a. boeken uit de bibliotheek van Luke Reerink (deel 2) fotografie uit de nalatenschap van René Krul (deel 2) ex libris uit de collectie van Henk Weltje (deel 2) typografische ontwerpen van Piet Zwart uit de collectie van Kees Broos n collectie boeken en prenten betreffende valkerij en jacht n n n n

Kenaupark 30 2011 MT Haarlem tel. 023 5323986 info@bubbkuyper.com

Inbreng voor de najaarsveiling is mogelijk tot half augustus Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur b o e k & l e z e r - 2 02 2 www.bubbkuyper.com

61

zondag 7 augustus 9 .

3 0 1 7 .

3 0 u u r ’22 MEER DAN 500 BOEKENKRAMEN! LANGS DE IJSSELKADE

EN I N DE HIS TORISCHE BINNENSTAD VAN DEVENTER b o e k & l e z e r - 2 02 2 62 W WW.D EVEN TERBOE KENMAR KT.NL

www.houdbaar.nl

deventer boeken markt

Verschijnt 19 juli 2022

In de b oe ISBN 9 khandel € 2 4,9 789463 361552 0

P

rofessor Perkamentus weet dat de machtige duistere tovenaar Grindelwald zich voorbereidt om de macht te grijpen in de Tovenaarswereld. In zijn eentje kan Perkamentus hem niet tegenhouden, dus vraagt hij magiezoöloog Newt Scamander voor een missie met een team van onverschrokken tovenaars, heksen en een dappere Dreuzelbakker.

Fantastic Beasts: The Secrets of Dumbledore / De geheimen van Perkamentus is het derde filmscenario dat in de Fantastic Beasts filmreeks verschijnt. Naast het originele filmscript bevat deze editie de oorspronkelijke schetsen voor het concept van de film en biedt daarmee een uniek kijkje achter de schermen.

Een must voor alle Harry Potterfans!

b o e k & l e z e r - 2 02 2

63

www.deharmonieharrypotter.nl

VEILING RESULTATEN

H E T G RO O T S T E VEILINGHUIS

VA N Z U I D - W E S T NEDERLAND

VEILING RESULTATEN

DE HOOGSTE OPBRENGSTEN TEGEN DE LAAGSTE KOSTEN Meiping vaas, China Hamerprijs € 82.000,-

Boeddha, verguld brons Hamerprijs € 19.000,-

Wij kunnen voor u veilen, van 1 item tot een gehele inboedel of verzameling.

Van kunst tot antiek, van juwelen tot zilver en van design tot aziatica.

Hiervoor berekenen wij géén inbrengcommissie.

Wij kunnen u van dienst zijn voor het taxeren van een erfenis verdeling.

Uniek door simultaan met de zaal, live te veilen op de 8 grootste internet platforms.

Door onze persoonlijke en discrete benadering, hét veilinghuis voor al uw kostbaarheden.

0%

Zilveren theedoos, Hamerprijs: € 9.000,-

Barometer, 18e eeuw Hamerprijs € 3.200,-

Staand horloge Hamerprijs € 13.000

U betaalt achteraf slechts € 15 per kavel

Vaas Daum Nancy Hamerprijs € 3.800,-

Vaas, Copier Hamerprijs € 6.000,-

Schilderij Ben Viegers Hamerprijs € 7.500,-

Vaas Georg Jensen Hamerprijs € 6.000,-

Armband, 19e eeuw Hamerprijs € 5.000,-

Collier, 3 rijen bloedkoraal Hamerprijs: € 30.000,-

Spiegeltelescoop, Hamerprijs € 7.500,-

INBRENGCOMMISSIE

Klokset, 19e eeuws Hamerprijs: € 12.500,-

Pendule, ca. 1810 Hamerprijs € 11.000,-

Wapenschotel, 18e eeuw Hamerprijs € 22.000,-

Diamant 4.20 Ct. Hamerprijs € 15.000,-

Empire klok Hamerprijs € 16.000

19e eeuws ivoor Hamerprijs € 46.000,-

Wu Shuang Pu Hamerprijs € 28.500,-

Sculptuur bloedkoraal Hamerprijs € 28.000

Rosenburg Den Haag Hamerprijs € 3.200,-

Broche met diamanten Hamerprijs € 8.000,-

UW ITEM HIERONDER? Yixing theepot 19e eeuw Hamerprijs € 16.000,-

Bijbel, 19e eeuw Hamerprijs € 2.200,-

Van 1 Item Hamerprijs € ?

Armband jaren ’70 Hamerprijs € 4.400

Glas, 18e eeuw Hamerprijs € 1.900,-

tot en met Hamerprijs € ?

verzameling Hamerprijs € ?

of inboedel Hamerprijs € ?

Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op

Drakenvaas, China Hamerprijs € 56.000,-

Kom, Chinees porselein Hamerprijs € 24.000

Jaeger LeCoultre Hamerprijs € 13.000,-

Collier, bloedkoraal Hamerprijs € 19.000,-

Keizerlijk tapijt Hamerprijs € 16.000,-

Schilderij, Jan Sluijters Hamerprijs € 9.500

Dekselpot, ca. 1780 Hamerprijs € 20.000,-

Karel Appel, 1958 Hamerprijs € 6.500,-

Hermes tas, jaren ‘80 Hamerprijs € 3.000,-

Kandelaren, 18e eeuw Hamerprijs € 26.000,-

Wanli kom ca. 1600 Hamerprijs € 28.000,-

Vergulde brons Hamerprijs € 32.000,-

Kangxi kaststel Hamerprijs € 24.000,-

WIJ TAXEREN DOOR GEHEEL NEDERLAND EN BELGIË

64

e k & (l e0z )e r6 -42 2 02 Livingstoneweg 18, 4462 GL Goes •b o0031 112 45 42 • info@veilinghuisdejager.nl

WWW.VEILINGHUISDEJAGER.NL

Yixing, 18e eeuw Hamerprijs € 16.000,-