Białobrzegi. osada na styku dwóch szlaków handlowych (XVi –XiX w.) cz. 1

„chciałem, aby ta publikacja miała inny charakter niż tego typu prace” – zapewnia tomasz krzaczkowski we wstępie opracowania, które w zamyśle autora stanowi materiał na książkę poświęconą źródłom archiwalnym, które mogą inspirować dociekania historyków i regionalistów na temat dziejów Białobrzegów w okresie od XVi do XiX wieku jako osady zlokalizowanej na styku dwóch szlaków handlowych. na prośbę autora kolejne fragmenty tej obszernej pracy będą drukowane w „Białobrzeskiej gazecie”.

Historia to docieranie do coraz to nowych źródeł i faktów” – pisze tomasz krzaczkowski we wstępie maszynopisu swojej książki.

estetyka pomaga przenieść się w odległe czasy. na prośbę redakcji, w celu wprowadzenia czytelniczek i czytelników w szerszy kontekst historyczny, autor opracował na potrzeby pierwodruku w naszym miesięczniku także krótki rys dziejów ziemi czerskiej, w której granicach znajdowały się niegdyś tereny określane dziś jako ziemia białobrzeska.

Fragment mapy ziemi czerskiej w XVi wieku Źródło: słownik historyczno-geograficzny ziemi czerskiej w średniowieczu Marta piber-Zbieranowska, anna sala, Magdalena Bis, Wacław Bis, instytut Historii im. tadeusza Manteuffla polskiej akademii Nauk, Warszawa 2021 mazowsze południowe (poza tzw. zapiliczem, czyli obszarem na południe od pilicy) wyróżniała przynależność do biskupstwa poznańskiego, jednak bez bezpośredniego połączenia ze stolicą diecezji, z czego dość wcześnie wynikła konieczność stworzenia osobnego archidiakonatu (wzmiankowany po raz pierwszy w 1252 r.). z jego funkcjonowaniem wiązać można powstanie kapituły kolegiackiej, której siedziba nie była stabilna, ale podlegała parokrotnym zmianom. kapituła przeniesiona przed 1288 r. z Błonia do czerska, zapewne pierwotnie mieściła się w Grójcu (tamtejsi prepozyt i kanonik występują w latach 40. Xii w.) Do archidiecezji gnieźnieńskiej należały parafie: Wyszemierzyce, jasiona i stromiec wraz z wsiami okręgu parafialnego pozamazowieckiej Błotnicy (archidiakonat kurzelowski). Benedyktyni płoccy byli właścicielami miasteczek przybyszew i Wyszemierzyce z okolicznymi wsiami, natomiast norbertanki z płocka w pierwszej połowie Xiii w. posiadały promnę. można łączyć to z posiadaniem w tym samym okresie przez norbertanki wsi rozniszewo i zapewne mniszewo leżących na południe od ujścia pilicy. ziemię czerską cechował najwyższy stopień urbanizacji na całym mazowszu Wschodnim. obok miast książęcych powstawały tu szczególnie w wieku XVi także miasteczka prywatne. poza czerskiem, Warką i Grodźcem lokowano: Wyszemierzyce, magnuszewo, Goszczyn, przybyszew, Głowaczów, Białobrzegi. W wyniku podziałów dynastycznych przeprowadzanych na mazowszu w Xiii w. powstało osobne księstwo czerskie. powstanie ziemi czerskiej jako jednostki terytorialno-administracyjnej miało ścisły związek

z pewną odrębnością terytorium położonego na południe od linii Wisły, narwi i Bugu w stosunku do stołecznego ośrodka w płocku. stare osadnictwo tych terenów poświadczają badania archeologiczne, a od Xiii w. wzmianki źródłowe dotyczące osad po obu stronach Wisły (dla pierwszej połowy Xiii w. poza czerskiem są to: Grodziec, położone nad pilczą przybyszew, promna, Warka. przejawem owego wyodrębnienia było wykształcenie się osobnej kasztelanii. pierwszy znany kasztelan czerski występuje na liście świadków dokumentu z 1236. najstarsze wzmianki o sędzim z czerska pochodzą z 1240 i 1241 r., a o podsędku – z 1282 i 1284 r. powyższe daty wskazują na panowanie księcia konrada i (1200-1247) jako okres kształtowania się instytucjonalnej odrębności terytorium czerskiego, co wiązało się z oczywistymi wymogami usprawnienia administracji, tak świeckiej jak i kościelnej. W XiV w. ziemia czerska miała już określone granice, ustaloną hierarchię urzędniczą i dzieliła się na trzy, a od 1539 r. na cztery powiaty, których istnienie źródłowo oświetla zawartość najstarszych sądowych ksiąg ziemskich z pierwszego dziesięciolecia XV wieku. powiaty, odgrywające istotną rolę w mazowieckim systemie sądowniczym i skarbowym, ukształtowały się zapewne w drugiej połowie XiV w., gdyż w 1376 r. pojawia się w źródłach czerski pisarz ziemski. stolice trzech pierwszych powiatów: czersk, Grodziec i Warka wspomniane są wśród najstarszych poświadczonych osad ziemi czerskiej. stanowiły swoiste centra osadnictwa na omawianym terytorium. obszar ziemi czerskiej należał (oprócz własności królewskich i prywatnych) do czterech diecezji: arcybiskupstwa gnieźnieńskiego oraz biskupstw poznańskiego, krakowskiego i płockiego. Większość ziem czerskich znajdowała się pod jurysdykcją biskupów poznańskich jako część archidiakonatu czerskiego (warszawskiego). powiat grodziecki zajmował 687 km2 (parafie prażmowo, pieczyska, Drwalewo, jasieniec, lewiczyn, Grodziec, Worowo, jeziora, łęczeszyce, Goszczyn, przybyszew i promna oraz wsie z parafii Błędów i mogilnica). powiat warecki liczył 948 km2 (parafie: Boglewice, Wrociszewo, Warka, ostrołęka, konary, mniszewo, rozniszewo, magnuszewo, Grabowo, Głowaczów, stromiec, jasiona i Wyszemierzyce oraz wsie z parafii Błotnica w pow. radomskim).

ziemia białobrzeska za pierwszych piastów znalazła się w granicach państwa polskiego. przebieg południowej granicy mazowsza pokrywał się z granicami archidiakonatu czerskiego ustalonego w 1124 r. południową granicę stanowiła po prostu rzeka pilica. przesunięcie granicy na południe należy wiązać z panowaniem konrada mazowieckiego. trwalsze ustalenie południowych granic nastąpiło w 1359 r. powodów tego należy upatrywać w tym, że kazimierz Wielki dokonał zwrotu księciu mazowieckiemu siemowitowi iii, który był synem konrada, zajętego w tym czasie zapilicza. W tym czasie nad pilicą występowały większe skupiska osadnicze w dobrach rycerskich m.in. promna, falęcice, Branków, Biejków. W części zachodniej obecnego powiatu białobrzeskiego znajdowały się dobra Benedyktynów płockich. Dobra te Benedyktyni otrzymali od księcia mazowieckiego i czerskiego trojdena w 1338 r. w drodze zamiany terenów wsi przybyszew, przybyszkowice, osuchów, Borowe i Wyśmierzyce na wieś Wilanów. oprócz zamiany mnisi otrzymali możliwość nadania praw miejskich magdeburskich dla dowolnej wsi klasztornej w granicach opactwa. Benedyktyni wykorzystują ten przywilej i w 1396 r. Wyśmierzyce i przybyszew uzyskują prawa miejskie. od tego czasu to miejsce staje się komorą celną. na prawym brzegu pilicy funkcjonują osiedla ludzkie (często grodziska) Błotnica, Gózd, siekluki, kiełbów, szczyty, korzeń, Brzeżce, sucha, mików czy niedabyl. Historycy szacują, że teren obecnego powiatu białobrzeskiego w XiV wieku zamieszkiwało ok.1500 osób. W tym czasie największymi parafiami były Błotnica (400 dusz) i jasionna, a mniejszymi Wyśmierzyce (50 dusz) i radzanów. Błotnica, Wyśmierzyce i radzanów zawdzięczają swój rozwój przebiegającemu przez te tereny toruńsko-lwowskiemu szlakowi handlowemu oraz działalności benedyktynów płockich.

paweł suski był potomkiem kasztelana czerskiego. panięty z Boglewic (herbu Doliwa), który już w połowie XiV w. posiadał rozległe dobra na pograniczu mazowsza i sandomierszczyzny obejmujące: siekluki, Wolę sieklucką i szczyty (od 1343), suchą, jasionnę, kamień, pierzchnię, kadłubek, korzeń, kożuchowo, minkówkę, chrościechowo. zdaniem j. Wroniszewskiego majątek ten znajdował się w ręku Doliwów już w Xii w. W 1444 r. Bolesław iV książę warszawski czerski, nurski, łomżyński, liwski, różański, ciechanowski i wyszogrodzki nadaje prawa chełmińskie należącym do jana z Biejkowa: dziedzictwo Biejków, Wola Biejkowska, zbrosza, falęcice i Góry z czynszem po 2 grosze praskie od 1 włóki od osiadłych, a ich mieszkańców zwalania z prac budowlanych przy zamkach z wyłączeniem zamków nowych. jan z Biejkowa otrzymuje także prawo łowów na wszelkie zwierzęta w swoich dobrach, wyjąwszy zastrzeżonego dla księcia tura oraz zwolnienie dla siebie i swych dziedziców z wszelkich kar sądowych na rzecz urzędników poza należną księciu karą pięćdziesiąt, ponadto może być pozywany do sądu jedynie dokumentem książęcym.

Źródła: słownik historyczno-geograficzny ziemi czerskiej w średniowieczu marta piber-zbieranowska, anna sala, magdalena Bis, Wacław Bis, Dzieje polityczne (połowa Xiii – połowa XiV wieku), metryka koronna 8ed. 25-26, atlas Historyczny polski. mazowsze z. 2, 119. nowe Dzieje 2, s. 8-10, 35-38, 298; a. salina, koch, nr 389. mk 84 138-140

strona tytułowa Metryki Koronnej, w której znajduje się pierwszy znany przywilej dotyczący Białobrzegów (1564 r.)

pilczy już w 1540 roku. rękopis (ilustracja na następnej stronie) opisuje starania kupców z Warki, Grójca, nowego miasta i skrzynna, aby anna falęcka dostała ponowne prawo pobierania zapłaty za przejazd przez most i groble lub podwyższenie takich opłat.

pieczęć z przywileju Zygmunta i starego dla Radomia. pieczęć mniejsza koronna (o średnicy 46 mm) wyobraża tarczę 4-polową z orłem i pogonią pod koroną, przez dwóch aniołów trzymaną. dokoła wstęga z napisem renesansowym: s + s + p dNi + siGisMVNdi + d + G + REGis + poloiE + MaGNi dUC9 + litVaNiE + ZC tą pieczęcią sygnowano przywileje królewskie. Musiała być przypięta także do dokumentu Mostowe w Falęcicach na pilczy (ilustracja na następnej stronie)

most ten jak i groble dojazdowe najprawdopodobniej po każdej większej powodzi musiały być naprawiane. W 1564 roku król zygmunt august na sejmie nadaje annie falęckiej, wdowie po janie z Biejkowa herbu jastrzębiec, prawo pobierania cła mostowego i grobelnego na moście w falęcicach. za dochody z tego przywileju ówczesna właścicielka miasta Brzegi została zobowiązana do naprawy mostu prawdopodobnie w tym czasie zniszczonego (wskazuje na to ustęp w tłumaczeniu „jeżeli by tego mostu nie było”).

prośba osoby zainteresowanej nadaniem przywileju nie wystarczała. zwykle wysyłano na miejsce komisarzy królewskich, którzy sprawdzali, jakie wydatki na budowę lub naprawę drogi, mostu czy grobli zostały poniesione i w razie dodatniego wyniku takiej rewizji udzielano przywileju. W roku 1542 w zatorze podwyższono cło mostowe z uzasadnieniem: „że dawne nie wystarcza na wystawienie nowych mostów, a stare powódź zniszczyła” (matr. sum. iV 6943). Wszelkie przedsięwzięcia mające na celu poprawę komunikacji, a więc budowa dróg, mostów, czy też regulacja biegu rzek (przekopy, obwałowania, tamy, groble) były obowiązkiem tych, którym dobra nadawano. Wykonywano te roboty za pieniądze prywatne, ale osoby, które te roboty finansowały, otrzymywały przywilej pobierania myta lub ceł.

Warto w tym miejscu dodać, że prędkość wozu zaprzężonego w konie wynosiła 4 – 6 km/godz., a co 4 godziny koń potrzebował odpoczynku, który trwał od 2 do 4 godzin. odcinek skrzynno – nowe miasto – Warka to ok.100 km. natomiast trakt skrzynno – Białobrzegi – Warka to ok. 70 km. podróżowano za dnia z uwagi na grasujących na ówczesnych drogach rzezimieszków napadających i rabujących wozy kupieckie. podróż z wykorzystaniem trasy wiodącej przez most w Brzegach zajmowała jeden dzień krócej, a w obie strony – to już dwa dni mniej.

jeżeli chodzi natomiast o wysokość poszczególnych opłat (mostowe) za przekroczenie mostów, to analizując przywilej ,,mostowe w falęcicach na pilczy” z datą 1564 r. należy stwierdzić, że były wyższe niż te płacone w radomiu. i tak w falęcicach płacono: 5 groszy od konia (w zaprzęgu pojedynczym) 3 grosze od wołu 1 grosz od pieszego człowieka. mieszczanie białobrzescy byli z niego zwolnieni. W niedalekim radomiu na mlecznej w XVi w. opłata mostowa wynosiła: 4 grosze od konia w zaprzęgu kupieckim dużym (kilkukonnym), 2 grosze od konia w zaprzęgu pojedynczym, 0,5 grosza od krowy i wołu. Warto porównać wysokość mostowego z ówczesnymi cenami. na przykład za 1 grosz można było kupić 10 bochenków chleba. 2 grosze kosztowała kura, a kilogram mięsa 1 grosz. rozbieżności w wysokości opłat między radomiem a falęcicami (Białobrzegami) można upatrywać w różnicy wielkości konstrukcji mostowych oraz natężeniu ruchu towarowego na mostach w radomiu i Białobrzegach – w myśl zasady: większy ruch – mniejsza cena. jest to jednak tylko hipoteza piszącego te słowa wysnuta z dwóch faktów: 1. szerokość rzeki mlecznej jest nie-

porównywalnie mniejsza od pilicy. 2. utrzymanie przeprawy w czasie wylewów wiosennych i letnich było na mlecznej dużo łatwiejsze i mniej kosztowne niż na pilicy w Białobrzegach.

oto treść dokumentu widocznego po prawej stronie:

Dano mi, aby zlustrować most we wsi falęcicach w powiecie czerskim, we wsi szlachetnej pani anny falęckiej, na który most albo mostowe ma przywilej od Św. pamięci króla zygmunta z datą 154?, z którego mostowego pobiera od konia 5, od wołu 3, od pieszego człowieka 1. oglądałem ten most, który jest bardzo długi dobrze obandowany, na wielkim gościńcu, przez rzekę pilczę, ale nie tylko przez pilczę, ale i przez błota przed mostem i za mostem. Dowiadywałem się czy ten most jest potrzebny, od pana starosty Wareckiego, od ślachty, od furmanów z Warki, Grójca, z nowego miasta, ze skrzynna, którzy w tym czasie w Warce byli. Wszyscy się zgadzali z tym,że most każdemu potrzebny, bo gdyby tego mostu nie było musieliby furmani objeżdżać cztery mile. tylko te [opłaty] od pieszego wydają się niepotrzebne.

analizując ten dokument, doszedłem do poniższych wniosków: anna falęcka dostała przywilej pobierania mostowego i grobelnego od zygmunta i starego w 1540. jako przyczynek do budowy mostu w Brzegach należy dodać fakt, że w 1538 roku mostowe na rzecz króla w polsce zostało zniesione ostatecznie, co związane było ze zniesieniem przymusu przejazdów przez mosty i zezwoleniem na powszechne korzystanie z brodów. zarządzanie przeprawami i pobieranie opłat pozostawało od tej pory w gestii właścicieli rzek i terenów przyległych sama anna falęcka miała za małą siłę przebicia, by występować przed namiestnikiem królewskim. potrzebowała pomocy urzędników oraz kupców mających w tym swój interes.

przeprawa w falęcicach była ważna dla starosty Wareckiego, szlachty, kupców z okolicznych ośrodków handlowych pojawiło się też wiele pytań : jak stara to przeprawa czym wtedy handlowano i jaki to miało wpływ na istnienie osady

Brzegi? jak przebiegały stare trakty? jakie związki miała właścicielka Brzegów z kupcami oraz z okolicznymi miastami

im więcej zagłębiałem się w historię naszego terenu, tym więcej pojawiało się pytań. zdałem sobie sprawę, że znalezienie na nie odpowiedzi nie będzie łatwe z uwagi na brak dokumentów. ● tomasz krzaczkowski

Mostowe w Falęcicach na pilczy, Źódło: aGad Metryka Koronna dz. XViii

CiEKaWostKa Zdjęcie z samolotu luftwaffe, ii wojna światowa. Czy te cztery pomosty, zejścia do rzeki, to ślad po starych przeprawach? Zdjęcie ze zbiorów pawła Markiewicza