Gawalo Nr.4 2023

Green Village experimenteert met Koelteplein p. 09

Druk op de (gas)ketel p. 1 2 Ventilatie warmtepomp in Hilvarenbeek p. 15 Sorptiekoeling p. 18

Rook gasafvoeren: 50 tinten grijs p. 20

Ventilatie-oplossing hoogbouw p. 28 CO-certificering p. 36

N°04

Jaargang 35 Juni 2023

TREND

Waterstofwijk

Wagenborgen p. 30

LUCHTBEHANDELING

Koudetechniek in de praktijk p. 10

THEMA

Luchtbehandeling p. 09

ENERGIE

Warmte opslaan p. 39

Tzerra Ac e-Matic

Zelf instellend. Presteert optimaal.

Ontdek alle voordelen op remeha.nl/tzerra-ace-matic

ONTDEK!

Ontdek de magie van zonale ventilatie

30% minder geluid Ventilatie op het juiste moment, op de juiste plaats

40% energiebesparing

Even rustig ademhalen

Over warmte hebben we tot dusverre nog niet veel te klagen gehad, of het moet het gebrek eraan zijn. Een teveel aan vocht is wel een terechte klacht, en niet alleen buiten. Gezond binnenklimaat betekent ook: de juiste hoeveelheid vocht in de lucht. Niet te veel, maar ook niet te weinig. Goede ventilatie is daarbij van levensbelang. Helaas zetten bewoners nogal eens de ventilatiebox laag of zelfs uit. Om energie te besparen, of vanwege geluid. Dat is een slecht idee, want ventilatie is nodig om schimmelvorming te voorkomen. En zo werk je dus als installateur eigenlijk ook een beetje in de gezondheidszorg. Is het niet om in gezonde ventilatielucht te voorzien, dan is het wel om koolmonoxidevergiftiging te voorkomen…

THEMA

Alles over luchtbehandeling vanaf pagina

Hotspot

Koudetechniek in de praktijk

Koelmonteur worden, daar kun je natuurlijk voor naar school. Maar veel van de kennis die nodig is, doe je vooral in de praktijk op.

t ook: de juiste weinig. Goede ers eens nwege vorming k een tif-

Druk op de (gas)ketel

Installatiebedrijven die werken aan gasverbrandingsinstallaties tot 100 kW moeten per 1 april 2023 CO-gecertificeerd zijn. Een flink deel van alle bedrijven is echter nog niet gecertificeerd. Wat nu?

Nieuw programma moet zorgen voor vakbekwame monteurs

Er zijn zo’n 30.000 monteurs nodig voor warmtepompen en werkzaamheden aan andere energietoestellen. Deze vakmensen moeten vakbekwaam zijn, maar moeten ook nog worden verleid om monteur te worden.

Margo van Voskuilen margovanvoskuilen@vmnmedia.nl @gawalo

Intelligente warmtepompen

Door warmtepompen slim aan te sturen, kunnen wijkbewoners samen belastingpieken op het laagspanningsnet voorkomen, waardoor zij financieel kunnen worden beloond. Maar hoe werkt dit in de praktijk?

De familie Geerts woont in een vrijstaand huis op een ruim kavel, aan de rand van het dorp Hilvarenbeek. Margo van Voskuilen bracht een bezoek aan deze bijzondere woning.

Adsorptiekoeling en absorptiekoeling

In de term sorptiekoeling worden adsorptie- én absorptiekoeling samengevat. Hoe werkt het en wat houden die twee soorten koelingen in?

Rookgasafvoeren: vijftig tinten grijs

Nieuwe rookgasafvoeren voer je uit volgens de norm. Maar wat doe je met een bestaande rga? Daar is de situatie een stuk minder zwart-wit. Rookgasafvoeren: niet zwart-wit.

CO-certificering

Circulariteit: wat is het en wat moet je ermee?

In 2050 moet de hele economie circulair zijn. Dat is het streven van de Nederlandse overheid. Niets meer weggooien, alles hergebruiken. Maar hoe doe je dat bij w-installaties, en wat betekent het voor de installateur?

Warmtepompen op afstand besturen voor slim netbeheer

Leveranciers van warmtepompen gebruiken verschillende protocollen voor datacommunicatie. Daarom is het vooralsnog onmogelijk om 450.000 warmtepompen slim in te zetten voor netbeheer.

Netbeheerders staan voor de grote opdracht de elektrificatie van Nederland te faciliteren. Als we in een toekomstig smart grid grote groepen verbruikers kunnen besturen, draagt dat bij aan de opvang van pieken en dalen in opwek en verbruik. De kosten voor uitbreiding en aanpassing van het net zijn dan een stuk lager. Met honderdduizenden geïnstalleerde warmtepompen, heb je zo een grote groep verbruikers te pakken.

Enkele opties die dan ontstaan zijn:

• Hybride warmtepompen kunnen overschakelen op gas als het net het meest beperkt is.

• Een volledig gebruikt water-buffervat van 200 -250 liter kan tot 1-2 uur van de vraag naar ruimteverwarming buiten de piekperiodes van het elektriciteitsnet houden.

• Een warmtepomp kan 2-4 kWh warmte genereren voor elke kWh opgeslagen elektriciteit.

Communiceren met warmtepompen

Echter, warmtepompen spreken niet allemaal dezelfde taal. Eén standaardprotocol voor het energiemanagement van warmtepompenmaar bijvoorbeeld ook voor omvormers en laadpalen - zou een en ander veel eenvoudiger maken. Daardoor wordt het ook gemakkelijker slimme energiediensten uit te rollen. Maar behalve dat er niet één manier is om nieuwe warmtepompen op afstand aan te sturen, is er ook geen trend in die richting. Zo blijkt uit een rapport van Flexiblepower Alliance Network (FAN) en TKI Urban Energy.

Slijtage warmtepomp

FAN is een samenwerkingsverband van verschillende grote Nederlandse organisaties in de energiesector, waaronder Liander en Eneco. Werk maken van standaardisatie voor de grootschalige inzet van energiemanagement voor

warmtepompen, is dan ook het doel van de stichting FAN. Men verwacht overigens niet dat het gebruik van warmtepompen voor netflexibiliteit invloed heeft op de slijtage van warmtepompen. Maar veelvuldig starten en stoppen wordt afgeraden omdat dit de prestatiecoëfficient (COP) van warmtepompen vermindert.

5 GW vermogen in 2030

De vraag naar warmtepompen is groot en het aantal geïnstalleerde warmtepompen in Nederland zal tot 2030 flink groeien. In het rapport spreken de marktonderzoekers over schattingen van ongeveer 1,2 GW aan onbenut regelpotentieel. De installed base schat met op ongeveer 450.000 aangesloten warmtepompen. De groei zal later dit decennium zeer waarschijnlijk toenemen door de verplichting om vanaf 2026 aardgasketels te vervangen door minimaal een hybride warmtepomp. Netbeheerder Tennet deed eerder een schatting van een vermogen van 5 GW in 2030, louter aan aangesloten warmtepompen.

Direct of indirect

Warmtepompen kunnen worden aangesloten via verschillende communicatieprotocollen, afhankelijk van de fabrikant is dat bijvoorbeeld bedrijfseigen (proprietary), OpenTherm, KNX of Modbus. Voor wat betreft de koppelbaarheid van warmtepompen, onderscheidt men twee opties: warmtepompen die de mogelijkheid hebben rechtstreeks op internet te worden aangesloten versus de exemplaren die dat kunnen via slimme thermostaten en ander externe regelaars. Bij direct aansluitbare warmtepompen maakt de benodigde hardware voor connectiviteit deel uit van de warmtepomp zelf. Het merendeel van de warmtepompen werkt indirect. Warmtepompen van Nibe, alsmede de grondgebonden warmtepompen van Itho Daalderop, zijn direct te verbinden.

Het rapport ‘Connected heat pumps in the Netherlands – update 2023’ is opgesteld in opdracht van het Flexiblepower Alliantie Netwerk en RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) voor de Topsector Energie op verzoek van het TKI Urban Energy. Het onderzoek is uitgevoerd door LCP Delta.

De manieren waarop warmtepompen van enkele belangrijke OEM-leveranciers met internet kunnen worden verbonden: via wifi dat in de warmtepomp is geïntegreerd, via eigen (OEM) specifieke hardware, via eigen slimme thermostaat of via een thermostaat van derden.

Onderzoek prestaties warmtepompen krijgt vervolg

Een hybride warmtepomp verbruikt

2,3 kWh per bespaarde m³ aardgas. Dat was een van de uitkomsten van een uitgebreide meetcampagne waarvan de resultaten in 2022 werden bekendgemaakt. Het onderzoek krijgt nu een vervolg.

In 2019 startte het project Installatiemonitor. De resultaten toonden dat een hybride warmtepomp in de praktijk in 68 procent voorziet van de gemiddelde jaarlijkse warmtevraag voor ruimteverwarming. De overige 32 procent, evenals de tapwatervraag, wordt ingevuld door de gasketel. Voor iedere kubieke meter aardgas die op deze manier bespaard wordt, gebruikt de warmtepomp 2,1 kWh elektriciteit. Dat betekent een SCOP van gemiddeld 4.3. De SCOP is de verhouding tussen de afgegeven hoeveelheid warmte in de woning tegenover het elektriciteitsverbruik, gemiddeld over een jaar. Naar aanleiding van de eerste inzichten komt er nu een vervolgonderzoek. Deze nieuwe meetcampagne zal inzicht geven in welke factoren een rol spelen bij de prestaties van warmtepompen en in welk type woningen warmte-

pompen worden toegepast. Aanvullend daarop willen de initiatiefnemers Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Netbeheer Nederland en Techniek Nederland, inzicht krijgen in de impact van warmtepompen op het elektriciteitsnet. Het onderzoek loopt tot 30 juni 2026.

Dit keer zetten de onderzoekers in op vijfduiend woningen. Maarten Hommelberg, managing consultant BDH licht toe: “Door het aantal deelnemers aanzienlijk te verhogen, krijgen we

meer inzicht in de prestaties van warmtepompen in verschillende woningen. Bovendien is er sinds het vorige onderzoek een nieuwe generatie warmtepompen geïnstalleerd door installateurs die ook meer ervaring op hebben gedaan. We zijn benieuwd of we de impact daarvan terugzien in de resultaten. Daarnaast verwachten we door het grotere aantal deelnemers in het project een nauwkeuriger beeld te kunnen schetsen van de impact van warmtepompen op het elektriciteitsnetwerk.’

Familiebedrijf Viessmann overgenomen door Carrier

De Amerikaanse verwarmingsgigant Carrier betaalt 12 miljard euro voor Viessmann Climate Solutions, de grote Duitse producent van met name warmtepompen en airconditioning.

De familie Viessmann ontvangt tachtig procent van het aankoopbedrag in contanten en twintig procent in aandelen van het Amerikaanse Carrier. Met die overdracht van aandelen is de familie Viessmann meteen de grootste aandeelhouder van Carrier. Carrier is groot op het gebied van verwarming, airconditioning en koeling.

Viessmann Climate Solutions

Het familiebedrijf uit Hessen met 14.500 werknemers behaalde in 2022 een omzet van 4 miljard euro. Ongeveer 11.000 werknemers gaan over naar de nieuwe Amerikaanse eigenaar. Max Viessmann, CEO van Viessmann, treedt toe in de raad van bestuur van Carrier. De 11.000 medewerkers van Viessmann mogen samen 106 miljoen euro verdelen als bonus, een miljoen voor elk jaar dat het bedrijf heeft bestaan.

Milieu-impact warmtepompen bijna altijd lager dan die van cv-ketel

Ondanks lekkende koudemiddelen, grijze elektriciteit en kopergebruik, blijkt de totale milieu-impact van een (hybride) warmtepomp vrijwel altijd minder groot dan die van een cv-ketel. Dat concludeert TNO.

Het artikel van Cobouw over het gegeven dat de milieukosten van een warmtepomp jarenlang te laag zijn ingeschat, bracht behoorlijk wat onrust teweeg. Warmtepompen zouden zo slecht scoren dat nieuwe woningen of kantoren nog nauwelijks aan de regels voor duurzaam bouwen zouden kunnen voldoen. Inmiddels heeft TNO op verzoek van het ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) een verkennende studie afgerond op basis van nu beschikbare data naar zowel de milieu-impact van het materiaalgebruik als de milieu-impact van het energieverbruik van (hybride) warmtepompen. Het totale milieuvoordeel verschilt per situatie en is onder meer afhankelijk van de hoogte van de specifieke energiebehoefte en de gekozen warmtepomp ter plaatse. TNO trekt aan de hand van het onderzoek de volgende conclusies:

1. Energieverbruik is de dominante factor in de milieu-impact van warmte-opwekkingssystemen. De efficiëntie van warmteproductie en de elektriciteitsmix spelen een grotere rol dan de productie, onderhoud en

afvalverwerking van de materialen in de warmte-opwekkingssystemen.

2. De milieu-impact van de materialen van warmtepompen is weliswaar hoger dan die van cv-ketels maar dit wordt gecompenseerd tijdens de gebruiksfase dankzij een efficiëntere warmteproductie. Dit geldt zowel voor toepassing bij een gemiddeld energieverbruik, maar ook bij een hoog en, op één scenario na, ook bij een laag energieverbruik.

3. Het verschil in milieu-impact tussen de cvketel en het hybride systeem is in één scenario niet significant (<10%): wanneer er sprake is van een laag energieverbruik en het hybride systeem maakt gebruik van grijze stroom en een koudemiddel met een relatief hoge klimaatscore. Dit is een uitzonderlijk scenario, gezien de voorgenomen en geplande verduurzaming in de elektriciteitssector en de conservatieve schatting waarmee in deze studie is gewerkt wat betreft de hoeveelheid en lekkage van specifieke koudemiddelen en de verwachte afname in gebruik van deze specifieke koudemiddelen. Dit betekent dat warmtepompen in toenemende mate zullen leiden tot een verlaging van de milieu-impact in vergelijking tot cv-ketels.

4. Voor alle warmtepompen (zowel hybride als all-electric) geldt dat de milieu-impact

gedurende de gebruiksfase, met name wat betreft broeikasgasemissies, significant verder verlaagd kan worden wanneer de elektriciteitsmix duurzamer wordt dan de grijze elektriciteitsmix waarmee nu gerekend is.

5. De belangrijkste milieu-impact bij all-electric warmtepompen, na elektriciteitsverbruik, wordt veroorzaakt door het lekken van koudemiddel. Het gebruik van alternatieve koudemiddelen, zoals propaan, kan zorgen voor een substantiële bijdrage aan de vermindering van de milieu-impact en broeikasgasemissies.

6. De milieu-impact van de materialen die nodig zijn voor warmtepompen wordt grotendeels bepaald door de productie van koper. Deze impact zou verlaagd kunnen worden door anders te ontwerpen en meer te recyclen. Over het geheel van materiaalen energieverbruik van de systemen tezamen, is de milieu-impact van dit koper van minder groot belang.

Plieger neemt start-up hoomie over

De start-up hoomie gaat verder als onderdeel van de Plieger Groep. Eerder werkte beide partijen al samen in het logistieke proces van de inkoop van warmtepompen en materialen. De online Hoomie neemt het offerte- en werkvoorbereidingsproces voor de installateur uit handen. Installatiebedrijven die zich aansluiten op hoomie ontvangen kant-en-klare opdrachten in de mailbox. Hoomie zorgt ervoor dat onder meer de inkoop van materiaal geregeld is. De installateur ontvangt een uurtarief voor montage en oplevering. Er zijn meer platformen die consumenten adviseren over het verduurzamen van hun woning, maar hoomie doet dat met klanten van de installateur zelf.

Met de overname wil de Plieger Groep installateurs ontzorgen, ‘zodat zij honderd procent van hun tijd bezig kunnen zijn met het installeren van warmtepompen en andere duurzame installaties.’ Plieger is in Nederland van oudsher gespecialiseerd in sanitair, maar levert ook cv-ketels, warmtepompen, luchtbehandelingsapparatuur en elektrotechnisch materiaal.

Koeling - Water - Verdamping

Natuurlijke koeling maakt van Hitteplein een Koelteplein

Tekst Margo van Voskuilen

Natuurlijke koeling, dat klinkt eenvoudig, duurzaam en goedkoop. Is het een bedreiging voor de installatiebranche? Zo ver is het nog lang niet. Het straatwerk is gedaan, maar afgezien van een winters ogende beuk is er nog geen begroeiing te zien. Dat gaat in de komende tijd veranderen. De eerste bedden zijn al ingezaaid. Architect en promovendus Eva Stache maakte het ontwerp voor het project ‘Van Hitteplein naar Koelteplein’. Het doel van dit project is om meer te ontdekken over het inzetten van groen en beplanting tegen hittestress op pleinen. Partners in dit project voor natuurlijke koeling zijn BAM Infra Nederland en de Provincie Zuid-Holland.

Warmte voor de wind

Het NK tegelwippen komt er weer aan, en in Delft leggen ze straatwerk om te vergroenen?

Dat lijkt tegenstrijdig, maar er zit een natuurkundig principe achter. Als alles goed gaat, wekt begroeiing straks koelte op. Die koelte moet verspreid worden, om ervan te kunnen profiteren. Door een strook bestrating van donkere klinkers in een taps toelopende vorm ontstaat boven het straatwerk stijgende lucht. De vorm zorgt ervoor, dat de lucht gaat bewegen. Niet alleen verdrijft dat de warmte, een briesje zorgt er ook voor dat de lucht koeler aanvoelt.

Natuurlijke adiabatische koeling

Op het Hitteplein in The Green Village komen verschillende soorten planten te staan. Die

koelen de omgeving af, door vocht te verdampen. Adiabatische koeling, eigenlijk. Hoe goed een plant op die manier voor verkoeling zorgt, is niet de enige waarde om rekening mee te houden. Planten die op een openbaar toegankelijk plein groeien, moeten tegen een stootje kunnen.

Heel lage planten moeten er tegen kunnen dat je eroverheen loopt. Misschien moeten ze er zelfs tegen kunnen, dat er af en toe een vrachtauto overheen rijdt. Ook hogere planten, zoals bomen en struiken mogen het gebruik van het plein niet in de weg staan. Ze moeten er ook tegen kunnen, dat hun wortels onder verharding moeten groeien. De beplanting mag de bruikbaarheid van een plein in de stad niet beperken.

Water nodig voor natuurlijke koeling

Welke planten de beste koeling verzorgen én bestand zijn tegen toepassing op een plein, dat is een van de onderzoeksdoelen. Omdat voor het koelen verdamping van water noodzakelijk is, moeten de planten voldoende water tot hun beschikking hebben. Sproeien is daarbij niet wenselijk op een plein. In het plein zijn daarom ook innovatieve oplossingen voor wateropvang en wateropslag geïntegreerd.

Zonder installatietechniek

Is koelen met groen dan de toekomst? Feit is, dat begroeiing een positieve bijdrage kan leve-

ren aan het klimaat van de bebouwde omgeving. Straten met bomen zijn merkbaar koeler dan straten zonder bomen. Daarbij is schaduw een factor, maar dus ook verdamping. Groene daken en gevels dragen bij aan een prettiger binnenklimaat, door zowel massa, als door verdamping. Maar ook voor de buitenruimte zijn groene daken en gevels nuttig.

Helaas is groenkoeling niet overal zo makkelijk in te passen in de gebouwde omgeving. Bomen vragen ruimte, niet alleen boven de grond, maar vooral ook eronder. En het vergroenen van daken klinkt aantrekkelijk, maar is ook niet overal toepasbaar. Voorlopig blijft er dus zeker behoefte aan koudetechniek, maar elke graad die we minder hoeven te koelen is er een.

In The Green Village in Delft wordt van alles getest om bouw en installatie duurzamer te maken. Er is nog niet veel van te zien, maar de inrichting van dit plein moet steden koeler gaan maken.

Het doel van het project ‘Van Hitteplein naar Koelteplein’ is om meer te ontdekken over het inzetten van groen en beplanting tegen hittestress op pleinen.

Opleiden - Installeren - Vakmensen

Hotspot Koudetechniek in de praktijk

Koelmonteur worden, daar kun je natuurlijk voor naar school. Maar veel van de kennis die nodig is, doe je vooral in de praktijk op. Hoe mooi is het dan, wanneer scholen en bedrijven de handen ineenslaan, om leerlingen in de praktijk de dingen te leren, die op school lastig of niet te onderwijzen zijn?

Leo Dane van STO GOAL (Gorinchem-Altena)

legt het uit. Meerdere vmbo-scholen in de regio Gorinchem/Altena vormen samen Sterk TechniekOnderwijs Gorinchem | Altena. Van die scholen zijn er vier betrokken bij deze Hotspot Koudetechniek: Gilde Vakcollege, Omnia College en Gomarus Scholengemeenschap uit Gorinchem, en het Willem van Oranje College uit Wijk en Aalburg.

Leerlingen die op deze scholen het techniekprofiel PIE volgen, kunnen als deel van hun opleiding onder andere deze Hotspot Koudetechniek volgen. PIE staat voor Produceren

(metaaltechniek), Installeren (installatietechniek) en Energie (elektrotechniek).

STO Gorinchem | Altena werkt voor het organiseren van hotspots samen met bedrijven in de regio. Voor de hotspot Koudetechniek zijn dat, behalve Klimaatservice Holland B.V., ook Paans en Schilt, De Laat Koudetechniek, A. ’t Lam Koudetechniek, Aarts Koeltechniek en Dalemburgh Inspecties. De NVKL is als brancheorganisatie betrokken en steunt de hotspot van harte.

Hotspot Koudetechniek op locatie

Nee, een hotspot is geen excursie. De vier vier-

dejaars leerlingen van Gilde Vakcollege Techniek uit Gorinchem die meedoen aan de Hotspot Koudetechniek hebben dan ook hun veiligheidsschoenen, overall en handschoenen bij zich. Een veiligheidsbril ligt voor ze klaar. Ze gaan een ochtend aan de slag met hardsolderen en het installeren van een split lucht-lucht warmtepomp. Na afloop krijgen ze een cijfer voor de werkstukken die ze maken.

Omdat het de eerste keer is, dat deze specifieke hotspot plaatsvindt, zitten in het theorielokaal bij Klimaatservice Holland in HardinxveldGiessendam meer belangstellenden dan

Tekst en beeld Margo van Voskuilen

leerlingen. Na een korte introductie, een beetje theorie en veiligheidsinstructies kunnen de vier leerlingen in de werkplaats aan de slag.

Hardsolderen

Twee leerlingen en koelmonteur Frank Versteeg richten zich op een werkbank vol koper en soldeerstaafjes. Per leerling zijn twee werkstukken voorbereid. Een eenvoudig stuk uit drie opgetrompte delen koperbuis om mee te beginnen. De soldeerbranders ontvlammen en een eerste poging om de perfecte verbinding te maken begint.

Daarbij moeten de mannen het koper gelijkmatig verhitten tot het ‘kersrood’ ziet en dan met het soldeerstaafje soldeer toevoegen, tot de verbinding capillair geheel volgezogen is met gesmolten soldeer. Ter controle zagen ze de eerste verbinding schuin door.

Het tweede werkstuk is een stuk ingewikkelder. Het bestaat uit meerdere delen van diverse diameters en met verschillende hoeken, die samen een soort saxofoon vormen. Met dat verschil, dat deze saxofoon aan het ene eind voorzien is van een dop, die ook gesoldeerd moet. Het andere eind heeft een aansluiting om het geheel af te persen met stikstof. Maar voordat het afpersen kan beginnen, vormen de verschillende hoeken en richtingen, waarmee het soldeertin capillair in de verbindingen moet kruipen, een flinke uitdaging.

Installeren split unit

Projectleider Kees van der Aa trekt zich met de twee andere leerlingen terug in een hoek, waar twee split units klaarstaan. Het afpersen van een leiding is al onderdeel van de soldeeropdracht. Daarom begint deze opdracht met het vacumeren van de gasleiding die de buitenunit met de binnenunit verbindt. Het vacumeren dient om alle gassen uit de leiding te verwijderen, zodat er na installatie alleen het koudemiddel in het totale systeem zit. Na het vacumeren kan de kraan van de voorgevulde buitenunit open, zodat het koudemiddel het circuit vult.

Aan de hand van een schema legt Van der Aa uit, dat een warmtepomp zowel kan verwarmen als koelen. Daarbij verandert er in de opstelling niets, alleen loopt de cyclus andersom, doordat een vierwegklep het gecomprimeerde koudemiddel (gasvormig, hoge druk) naar de buitenunit stuurt om daar warmte af te staan, in plaats van naar de binnenunit.

In de praktijkopstelling tonen de twee split units dat aan. De ene opstelling staat op verwarmen, en er komt warmte uit de binnenunit, en kou uit de buitenunit. De andere staat op koelen, waarbij de koele lucht uit de binnenunit komt, terwijl de buitenunit juist warmte geeft.

Geduld en duidelijkheid

De twee praktijkinstructeurs nemen alle tijd om de leerlingen uitleg te geven. Waar nodig doen

ze de handelingen nog eens voor, of sturen de handen van de leerling bij. De leerlingen werken geconcentreerd en rustig door. Aan het eind van de ochtend hebben alle vier de heren hun werkstuk hardsolderen met goed resultaat afgerond. De vier ‘saxofoons’ zijn afgeperst en - na opsporen en repareren van één klein lekje - goedgekeurd. Ook het installeren van de split unit is correct gebeurd.

Tekort aan vakmensen

Arjan van Wingerden, Personeel & Organisatie bij Klimaatservice Holland B.V., is blij met de Hotspot Koudetechniek. Het tekort aan vakmensen in de koudetechniek is groot. Er zijn weliswaar zij-instromers uit andere bedrijfstakken, maar iedereen vist in dezelfde vijver. Daarom is het zo belangrijk om leerlingen met profiel Techniek de kans te geven hun vaardigheden in een praktijksituatie te verbeteren.

Het bedrijf in Hardinxveld-Giessendam is daarom ook erkend leerbedrijf voor BBL leerlingen. Die volgen een Beroepsbegeleidende Leerweg op MBO niveau. Daarbij leren ze vooral tijdens het werk en gaan één dag per week naar school. Speciaal daarvoor organiseert het bedrijf op dinsdagavond een lasklas. Laswerk dat de leerlingen op dat moment in de praktijk niet tegenkomen, maar wel onderdeel van de exameneisen is, kunnen ze dan in de werkplaats oefenen.

De praktijkinstructeur neemt alle tijd om de leerlingen uitleg te geven.

Druk op de (gas)ketel

Installatiebedrijven die werken aan gasverbrandingsinstallaties tot 100 kW moeten per 1 april

Installateurs die de afgelopen tijd interesse hebben getoond in CO-keur, maar er nog geen overeenkomst mee hadden, ontvingen een mail met een overeenkomst en de mogelijkheid die digitaal te ondertekenen. Die mail mag CO-keur versturen, wanneer een bedrijf al eerder contact met ze heeft gehad. In de mail biedt COkeur aan de CO-certificatie te regelen, de installateur hoeft alleen maar de overeenkomst digitaal te ondertekenen. Daarvoor krijgt de

installateur ruim tijd: tot 30 juni 2023. Maar hoe zit het dan met de ingangsdatum van 1 april?

Op de ontvangers kwam het een beetje raar over, zo’n mail met een overeenkomst en een verzoek tot ondertekenen daarvan. Onwillekeurig voel je je als ontvanger toch onder druk gezet. Hoe de mail ook overkomt bij de ontvanger, CO-keur heeft wel het recht dit bericht en de overeenkomst toe te sturen, wanneer een

installateur eerder zijn/haar mailadres heeft gegeven. De ontvanger hoeft de overeenkomst namelijk niet te tekenen, dat bepaalt hij/zij zelf.

Uitstel op handhaving?

De datum 30 juni heeft te maken met een bericht van Techniek Nederland over uitstel op handhaving, mits je al bezig bent met CO-certificering van je bedrijf. CO-keur wordt in dat bericht ook genoemd als één van de opties die je hebt, om te kunnen vallen onder dat uitstel op handhaving. Daar speelt CO-keur nu op in. Ze bieden iedereen die ze deze overeenkomst sturen, een makkelijke manier om alsnog aan de Gasketelwet te gaan voldoen.

De Gasketelwet gaat echt in op 1 april 2023. Dat wil zeggen: vanaf dat moment kan er op gehandhaafd worden. Vanuit de overheid is er geen enkel bericht gekomen, dat er uitstel op de Gasketelwet aankomt. Sterker nog, in kamerbrieven stond dat het uitstel tot 1 april 2023 echt de allerlaatste keer was dat het uitgesteld zou worden.

Advies aan bevoegd gezag

Techniek Nederland en Vereniging Bouw- en Woningtoezicht hebben kortgeleden wel een overeenkomst bereikt over uitstel op handha-

2023 CO-gecertificeerd zijn om nog aan die installaties te mogen werken. Een flink deel van alle bedrijven is echter nog niet gecertificeerd. Wat nu?

Tekst Margo van Voskuilen

De Gasketelwet is echt ingegaan op 1 april 2023. Vanaf nu kan er op gehandhaafd worden.

ving op CO-certificering tot 1 juli 2023. Dat is uitstel onder voorwaarden: je moet als monteur wel volgens VakmanschapCO werken én dat certificaat hebben, en als bedrijf wel volgens de regels van de Gasketelwet werken (o.a. administratie en kwaliteitshandboek). Bovendien moet je als bedrijf begonnen zijn met de certificering en je staat op de wachtlijst bij een Certificerende instelling.

Dat uitstel op handhaving is alleen maar een advies, dat Vereniging Bouw- en Woningtoezicht geeft aan de afdelingen Bouw- en Woningtoezicht van alle gemeentes in Nederland. Die zijn het bevoegd gezag, zij moeten namelijk de handhaving van de Gasketelwet gaan doen, en ze mogen dat advies ook naast zich neerleggen.

Het is nog maar de vraag, in hoeverre de afdelingen Bouw- en Woningtoezicht van de gemeentes de capaciteit hebben om alle werkzaamheden van monteurs/installateurs op gebied van gasverbrandingsinstallaties te controleren.

Legaal aan de slag

Maar officieel moet elk bedrijf dat per 1 april nog aan gasverbrandingsinstallaties tot 100 kW werkt, dat doen met monteurs die Vakmanschap CO hebben. De bedrijven moeten opgenomen zijn in het Register Gasverbrandingsinstallaties van de TloKB. Dat kan via CO-keur, die dan certificatie via een van de vijf Certificerende Instellingen verzorgt. Maar het kan ook direct via een van de vijf Certificerende instellingen: Dekra, Kiwa, Normec, SKG-IKOB of Veritas.

Elke eurocent telt

Uiteindelijk is het een rekensom - want certificering kost de installateur sowieso geld. Als zzp’er of heel klein bedrijf moet je rekening houden met een bedrag van 2.000- 2.500 euro voor certificatie (jaarlijks te betalen aan de Certificerende Instelling). Die bedragen zijn indicatief, want de Certificerende Instellingen brengen per bedrijf een offerte uit.

Bovendien betaal je via de CI een jaarlijkse afdracht aan InstallQ voor de BRL 6000-25. De hoogte van die afdracht is afhankelijk van het aantal vestigingen van je bedrijf, en hoeveel ‘Bijzondere delen’ je certificaat omvat. Uit-

gaande van 1 vestiging en 1 ‘Bijzonder deel’ kost dit jaarlijks tenminste € 369,- (€ 212,voor het certificaat, € 78,- toeslag per Bijzonder deel, € 79,- voor het keurmerk).

CO-keur is een gemaksproduct

Die jaarlijkse afdracht aan InstallQ zou een zzp’er of heel klein bedrijf ook bij CO-keur betalen. CO-keur noemt daar het bedrag van 200400 euro voor. Techniek Nederland heeft aangegeven met InstallQ te willen onderhandelen om het bedrag voor kleinere bedrijven lager te laten uitvallen, maar daarover is nog niets bekend.

Voor de certificatie betaal je bij CO-keur via de credits, die je in bundels van vijftig, honderd, duizend of tienduizend aanschaft. Als je dat

omrekent is het na het onderhoud/reparatie van 333 ketels (2500/7,50, de prijs per credit van CO-keur bij honderd credits) goedkoper om zelf de certificatie te regelen, dan via COkeur. Bij nieuwe installaties, met twee credits per installatie, komt het omslagpunt nog eerder, bij 167 geïnstalleerde cv-ketels. Leden van Techniek Nederland krijgen vijftien procent korting op de credits, dus voor hen ligt het omslagpunt bij iets meer credits.

Daar staat tegenover, dat CO-keur de installateur wel werk uit handen neemt, en dat je bij CO-keur per credit een sticker krijgt. Regel je de CO-certificering van je bedrijf zelf via een CI, dan moet je ook nog die stickers regelen, en je maakt eventueel kosten voor het opstellen van het kwaliteitshandboek.

‘Certificering kost de installateur sowieso geld’

Installatie - Warmtepompen - Vakbekwaamheid

Nieuw programma moet zorgen voor vakbekwame monteurs

In de toekomst zijn er zo’n 30.000 monteurs nodig voor (hybride) warmtepompen en werkzaamheden aan andere energietoestellen. Deze vakmensen moeten vakbekwaam zijn, maar moeten ook nog worden verleid om monteur te worden.

Jaarlijks worden zo’n 30.000 (hybride) warmtepompen in de bestaande woningbouw geïnstalleerd, maar de verwachting is dat deze hoeveelheid gaat toenemen tot minimaal 300.000 duurzame installaties per jaar. Dit betekent dat er veel nieuwe warmtepompmonteurs nodig zijn, in een toch al krappe arbeidsmarkt.

Energietransitie

“Installatiebedrijven moeten laten zien hoe mooi en interessant het werk in de installatiesector is. En dat de installatiesector een belangrijke bijdrage levert aan de energietransitie”, vertelt Kees Hagens. In opdracht van Techniek Nederland en het opleidingsfonds Wij Techniek is hij projectleider voor de (bij)scholing van monteurs en zij-instromers voor warmtepompen. Hagens ondersteunt Techniek

Nederland en de Nederlandse vereniging van

ondernemingen op het gebied van koudetechniek en luchtbehandeling (NVKL), en zorgt voor de juiste scholing, zodat cv-monteurs, zijinstromers en mbo-studenten (hybride) warmtepompen kunnen installeren. “De opleidingen op installatiegebied zijn heel divers”, legt hij uit. “Van uitgebreide zware opleidingen tot opleidingen die slechts een deel van de werkzaamheden of kennis behandelen. Hierdoor is het voor bedrijven, hun klanten en vakmensen onduidelijk welke vakkennis nodig is om een (hybride) warmtepomp goed te installeren. Met het programma ‘Vakmanschap Warmtepomp ZK’ willen we hier duidelijkheid in scheppen.”

Bewijs van vakbekwaamheid

Daarom hebben Techniek Nederland en NVKL de zogeheten Vakbekwaamheidscommissie gevraagd een expertgroep samen te stellen. Deze groep heeft een aantal functies op het gebied van warmtepompen vastgesteld, wat de beroepshandelingen zijn - van het adviseren, ontwerpen en plaatsen tot het installeren, vervangen, onderhouden en inspecteren - en welke kennis en vaardigheden daarvoor nodig zijn. Op basis daarvan hebben de experts exameneisen geformuleerd voor de functies van monteur, eerste monteur, eerste monteur service en onderhoud, adviseur/ontwerper en werkverantwoordelijke. Voor deze functies kunnen monteurs een theorie- en praktijktoets afleg-

gen om vervolgens een bewijs van vakbekwaamheid te ontvangen. “Dit bewijs is erkend door de branche en komt ook in het Centraal Register Techniek en in het Vakpaspoort”, schetst Hagens. “We willen dat alle warmtepompmonteurs dezelfde toets afleggen, zodat voor iedereen duidelijk is wat de monteur kan en weet dat hij vakbekwaam is.

”De structuur voor het examineren is al gereed en de eerste organisaties zijn klaar om de toetsen uit te voeren. De organisaties die de toetsing uitvoeren, zijn te vinden op Vakmanschapwarmtepomp.nl.

Nieuwe monteurs

Met de komst van het vakbekwaamheidsprogramma willen de organisaties zij-instromers en jongeren overtuigen hun stap naar de installatiesector te maken, geeft Hagens aan. “Voor gemotiveerde vakmensen is altijd werk in deze branche. Deze boodschap communiceren we naar zij-instromers en naar jongeren in het voortgezet onderwijs en het mbo.” De grootste invloed op de komst van nieuwe monteurs hebben de installatiebedrijven zelf, vindt hij.

“Bedrijven kunnen gebruik maken van hulpmiddelen zoals subsidies en informatie van Wij Techniek. Maar ze moeten vooral een aantrekkelijke werkgever te zijn. Mensen komen dan makkelijker naar je toe en blijven langer bij je werken.”

Tekst Tim van Dorsten

Er zijn veel nieuwe warmtepompmonteurs nodig, in een toch al krappe arbeidsmarkt.

Wtw - Ruimteverwarming - Tapwater

Ventilatie-warmtepomp en goede luchtdichting zijn voldoende

De familie Geerts woont in een vrijstaand huis op een ruim kavel, aan de rand van het dorp Hilvarenbeek. De lichte woonkamer geeft uitzicht over de tuin aan de ene kant, en de velden aan de andere kant. Wat maakt deze woning zo bijzonder?

In de woning van Jan Geerts en zijn gezin valt op het eerste gezicht installatietechnisch niets op. Toch komen wij er op bezoek om over installaties te spreken. Dachten we. Maar deze woning heeft een geheim: zeer energiezuinig met het absolute minimum aan w-installaties. Hoe dat kan, legt bouwfysicus en adviseur Geerts ons graag uit.

Een korte rondleiding

De woning is bijzonder, maar niet heel opvallend vormgegeven. De vorm is de archetypische vorm van een huis, zoals je dat als kind tekent. De afwerking is wél bijzonder. De gevels en het dak zijn bekleed met zwart hout, dat er ruw gezaagd uitziet. In de voorgevel aan de straatkant zit de verdiepingshoge voordeur, met aan weerszijden een strook glas waardoor je de hal in kijkt. Die pui ligt een stukje terug, waardoor je een klein afdakje hebt. Een plaat cortenstaal steekt boven en naast de voordeur uit. Het is het afdak en ook is hier het huisnummer uitgezaagd.

Bij binnenkomst valt de betonlook vloer op, en de prachtige houten open trap naar boven. De met leemstuc gestucte wanden hebben afge-

ronde hoeken. De hal met vide is licht, doordat er boven een groot dakraam zit. We lopen de woonkamer met open keuken in en zijn ook daar verrast door de hoeveelheid licht. Grote verdiepingshoge puien vormen een groot deel van de achtergevel en geven fraai uitzicht op de ruime achtertuin. Geen zichtbare installaties, afgezien van een toevoerventiel voor ventilatielucht.

De bovenverdieping

Via de massief houten trap komen we op een overloop met aan de ene kant de vide naar de hal beneden. Aan de andere kant vier deuren. Twee aan de langste zijden, en aan beide kopse kanten elk ook een deur. Die deuren aan de langste zijden geven toegang tot een toilet en een ruime berging. De deuren aan weerszijden geven toegang tot de twee ruim bemeten slaapkamers. Die lijken nog eens extra ruim door de grote hoogte tot de nok, en het overvloedig licht dat door een groot dakraam en een raam in de kopgevel naar binnen valt. Maar wat opvalt: geen radiatoren. Ook geen vloerverwarming. De vloer is de constructievloer van OSB, die bijzonder glad geschuurd is en van

een whitewash finish voorzien. Ook in de slaapkamer is de enige installatie-voorziening die we zien een toevoerventiel.

Het zoemend hart

In de woning is het heerlijk stil - afgezien van het vrolijke kinderstemmetje af en toe. Alleen in de berging boven horen we gezoem. De deur naar de berging is ook de enige deur zonder ventilatieruimte onder de deur. Bij de overige deuren zien we een ruime spleet. Geerts legt het graag uit. Het zoemend hart van de installatie is een Pichler PKOM4 Classic. Pichler zelf noemt dat een warmtepompcombitoestel of compactaggregaat. In de woning verzorgt dit combitoestel de gebalanceerde ventilatie met wtw, luchtverwarming en -koeling, en het warm tapwater. Er is geen vloerverwarming, vertelt Geerts. Als back-up voor de ruimteverwarming grijpt de familie Geerts op de koudste dagen van het jaar nog wel eens naar een kleine oliegevulde elektrische radiator voor de woonkamer, of een bureaubladverwarming voor de werkkamer. En in de badkamer hangt een elektrische handdoekradiator. Maar het grootste deel van het jaar is dat allemaal niet nodig.

Tekst Margo van Voskuilen

Precies genoeg

Geïntegreerd in het dak liggen 24 zonnepanelen. Het dak biedt ruimte voor veel meer, maar die vierentwintig zijn voldoende. Die wekken precies genoeg stroom op om in alle behoeften

DE TECHNIEK

van de familie te voorzien. Het warmtepompcombitoestel, het inductiefornuis, de overige gebruikelijke elektrische apparatuur maar ook het laden van twee elektrische auto’s. Bij overproductie en de schaarse tekorten gebruiken

In het huis in Hilvarenbeek verzorgt een warmtepompcombitoestel Pichler PKOM4 Classic voor ventilatie, luchtverwarming, koeling en warm tapwater. Als bron gebruikt het toestel zowel de retourventilatielucht, als buitenlucht. De buitenlucht zuigt het toestel via een ondergronds buizenstelsel aan door een inlaat in de achtertuin. Dat heeft als voordeel, dat ’s winters de aangezogen lucht in de ondergrondse buis wordt voorverwarmd, en in de zomer voorgekoeld. In alle verblijfsruimten is een toevoerventiel gemonteerd.

Daarvan is het debiet zorgvuldig afgesteld op het verwachte gebruik. In de kinderslaapkamer is het debiet daardoor lager dan in de ouderslaapkamer, omdat twee volwassenen meer lucht verbruiken dan een kind. Via overstroom ventilatie worden de gang en de bergingen geventileerd. In de wc’s, de badkamer en de keuken op de begane grond zit een afzuigventiel. Onder alle binnendeuren zit een ruime ventilatiespleet. Hierdoor is er in de hele woning altijd voldoende ventilatie, maar door de zorgvuldige afstelling van de toevoerventielen ontstaat er nooit tocht. Door de goede luchtdichting is het tevens mogelijk met lagere ventilatiedebieten de lucht in huis schoon te houden. De jaarlijkse woninggebonden energiebehoefte was berekend op minder dan 2.500 kWh. Dat zou voldoende energie zijn voor alle ventilatie, verwarming, koeling en warm tapwater. Inclusief huishoudelijke apparaten en de elektrische auto’s is het jaarlijkse energiegebruik ca 7.500 kWh. De zonnepanelen leveren net iets meer. Pichler is een merk dat veel in in België wordt toegepast, maar Hilvarenbeek ligt vlakbij de Belgische grens. Geerts neemt als alternatief de Nilan Compact P ventilatiewarmtepomp mee in zijn ontwerpen. Dat systeem heeft dezelfde mogelijkheden en is daarnaast ook nog uit te breiden met een voorziening voor de afzuigkap in de keuken.

ze het net momenteel nog als ‘een hele grote gratis batterij’. Met als resultaat een energierekening die ongeveer nul is. Daarbij is ‘precies genoeg’ de magische formule voor eigenlijk alles in het huis. Het eigenverbruik van het huis ligt zo laag, omdat er heel zorgvuldig voor gezorgd wordt dat er niet meer uitgaat of inkomt dan nodig is. Het is ontworpen en uitgevoerd als passiefhuis. Daardoor maakt het zoveel mogelijk gebruik van energie die ‘gratis’ voorhanden is. Zonnewarmte krijgt in de winter vrij baan door de hoge glaspartijen. De hoge open hal wordt dan van de woonkamer gescheiden door een schuifwand. In de zomer houden houten louvre panelen en textiel screens de zon juist buiten. Frisse nachtlucht zorgt dan voor zomernachtkoeling. Op de begane grond laten de louvre panelen ‘s nachts de koelere lucht binnen maar ongewenst bezoek buiten. De geopende schuifwand tussen woonkamer en hal laat vrije doorstroming toe. Daarbij zorgen de hoge dakramen door schoorsteenwerking voor een frisse bries. Pas als die passieve elementen onvoldoende zijn, springt de installatie bij.

De woning van Jan Geerst en zijn gezin is ontworpen en uitgevoerd als passiefhuis. Daardoor maakt het zoveel mogelijk gebruik van energie die ‘gratis’ voorhanden is.

Detaillering en uitvoering

Geerts en zijn vrouw zijn geen echte bouwvakkers, maar de luchtdichting van hun huis hebben ze eigenhandig gedaan. Alle naden, kieren en verbindingen zijn met speciaal tape afgeplakt. Die luchtdichting loont de moeite. In combinatie met de hoge isolatiewaarde van het houtskeletbouw casco, de triple beglazing en de goed geïsoleerde begane grondvloer komt er geen ongewenst zuchtje lucht in of uit. In een eerder artikel omschreef Geerts zelf de luchtdichtheidsmeting van zijn huis, dat toen nog in aanbouw was.

De mate van luchtdichtheid die het huis in Hilvarenbeek haalde was in Nederland nog niet eerder in een vrijstaand huis behaald. Luchtdichting moet je serieus aanpakken, betoogt Geerts. Elk lek is er een, en daardoor kan ongewenst vocht, kou, hitte of geluid de woning binnenkomen, of kunnen koelte of warmte ontsnappen. Hoe meer je dat beperkt, des te energiezuiniger is het huis. Die manier van werken is nog niet zo bekend in de bouw. Maar als het aan Geerts ligt, krijgt dat steeds meer

bekendheid. Wat hem wel verbaast, is dat er vooral interesse in zijn woning is vanuit installatietechnische hoek. “Vooral op gebied van ontwerp en bouwtechniek is er nog veel te leren.”

Een geheel

Bouwkunde en installatie kun je niet los van elkaar zien, volgens Geerts. “Het een heeft altijd invloed op het ander.” Jan Geerts is eigenaar van BCD Advies en gecertificeerd passiefhuisontwerper. Als adviseur werkt hij samen met architecten, particulieren en aannemers bij het ontwerp en de realisatie van comfortabele, gezonde en toekomstbestendige woningen. Zowel nieuwbouw, als renovatie. De term ‘passiefhuis’ gebruikt hij zelf maar weinig, want daar gaat het wat hem betreft niet om. “Een woning moet comfortabel zijn, met een gezond binnenklimaat.” Duurzaamheid is niet zo zeer een doel, als wel het middel om dat comfort en gezonde binnenklimaat te bereiken. Zonder dat daarvoor meer verbruikt wordt dan strikt noodzakelijk. Precies genoeg, dus.

Eurolyzer S1 rookgasmeter

De nieuwe rookgasmeter voor inbedrijfstelling, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties.

Bediening naar keuze met het grote HR touchscreen én met één hand via het ronde touchpad

Handige, tijdbesparende functies, waaronder macro’s en multi-memory

Digitale meetrapportage met gratis

EuroSoft connect (software en apps)

EN50379 deel 2 gecertificeerd, geschikt voor CO-certificering (Gasketelwet)

7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren

Meer info: eurolyzer.nl

Het zoemend hart van de installatie is een Pichler PKOM4 Classic.

Compressie - Vloeistoffen - Silicagel

Adsorptiekoeling en absorptiekoeling

In de term sorptiekoeling worden adsorptie- én absorptiekoeling samengevat.

Sorptiekoeling werkt met thermische compressie, waarbij een koelingsproces op gang wordt gebracht met warmte. Hoe werkt dat en wat houden die twee

soorten koelingen in?

Tekst Corina Kappen

Absorptiekoeling is veel bekender dan adsorptiekoeling. Absorptiekoeling maakt gebruik van een warmtebron met vrij hoge temperatuur. De aandrijftemperatuur is namelijk minstens 80-90 graden Celsius. Het rendement is echter het best als aandrijftemperaturen tussen 100110 graden Celsius worden gebruikt. Die warmte kan geleverd worden door gas, elektriciteit, restwarmte (WKK) of kerosine/petroleum. Dit soort koeling kan ook gebruikt worden in warme gebieden waar geen elektriciteit voorhanden is.

Twee vloeistoffen

In het hele proces worden geen bewegende delen gebruikt, wat het een onderhoudsarm systeem maakt. Een dergelijke koelunit bestaat uit een ketel, een condensor, een verdamper, een absorber en een warmtewisselaar. Als gas of kerosine/petroleum wordt gebruikt, wordt er een brander onder de centrale buis gemonteerd. Werkt de unit op elektriciteit, dan wordt de warmte geleverd door een verwarmingselement. De hoge aandrijftemperatuur is nodig om het chemisch proces tussen twee vloeistoffen op gang te brengen, de koelvloeistof en de absorptievloeistof (er worden geen syntheti-

sche koudemiddelen gebruikt). Als koelvloeistof kan bijvoorbeeld ammoniak of lithiumbromide worden gebruikt. De keuze is afhankelijk van de koeltemperatuur die bereikt moet worden. Als absorptievloeistof kan water of ammonia worden gebruikt. Een water-lithiumbromide combinatie kan koelen tot ongeveer 5 graden Celsius, water-ammoniak koelt tot onder het vriespunt tot circa -25 graden Celsius.

Pure zwaartekracht

Voor de werking kijken we naar een combinatie van ammoniak–ammonia. Het verdampen van het meest vluchtige medium zorgt voor de koeling, in dit geval is dat de ammoniak (bij water–lithiumbromide zou het water als eerste verdampen). Wellicht ten overvloede, ammonia is een mengsel van in water opgeloste ammoniak. Aan de koude kant van de installatie verdampt vloeibare ammoniak in de verdamper en vormt een gas. Dit gas wordt geabsorbeerd door ammonia met een lage concentratie, dat vloeibaar is. Door de opname van de ammoniak wordt de concentratie sterker. Dit oplossen in koud water gaat zo goed, dat de druk in het verdamperdeel laag blijft. De sterkere concentratie wordt opgewarmd waardoor de ammoniak in de

ammonia als eerste verdampt en de concentratie van de ammonia weer lager wordt. Van de vloeibare ammonia zijn de druk en temperatuur gestegen, deze warmte wordt meestal met koelwater afgevoerd naar de omgevingslucht. Na koeling keert de ammonia terug naar de absorber. De ontstane ammoniakdampen worden in een koeler afgekoeld, en wordt door de druk aldaar opnieuw vloeibaar. Alles wat vloeibaar is, wil vanzelf dalen, de vloeibare ammoniak vloeit vanzelf terug naar de verdamper.

Klein en geruisloos

Absorptiekoeling wordt vaak toegepast in grote industriële opstellingen met restwarmte (stoom/warm water/olie), waarbij gedacht moet worden aan vermogens tot 14 MW of meer. De techniek is echter geminiaturiseerd, waardoor er ook units met vermogens vanaf 5 kW verkrijgbaar zijn. Kleinere vermogens kunnen interessant zijn voor woningen omdat dit koelprincipe redelijk geruisloos is.

Adsorptiekoeling

Sorptiekoeling werkt met thermische compressie, waarbij een koelingsproces op gang wordt gebracht met warmte. We zagen al dat absorp-

tiekoeling met twee vloeistoffen werkt. Wat is dan adsorptiekoeling? Adsorptiekoeling werkt met een vloeistof en een vaste stof. De waterabsorberende eigenschappen van de vaste stof vormen de basis. Deze bindingskracht noemen we adsorptie. In een adsorptiekoeler zitten geen mechanische delen die op stroom werken of aan onderhoud onderhevig zijn. De gebruikte elektriciteit dient voor het rondpompen van de koelvloeistof (het water).

Zeoliet of silicagel

Silicagel is de vaste stof die men het meest toepast. Het zijn vaste, vochtabsorberende kristallen van een silicaat, synthetisch gemaakt uit natriumsilicaat. Deze stof vindt men vaak in korrelvorm in kleine zakjes in verpakkingen om het ingepakte product droog te houden. Silicagel heeft namelijk een sterke aantrekkingskracht en hoog absorberend vermogen voor vochtigheid. Daarnaast heeft silicagel als voordeel dat het bij lage temperaturen weer droogt. In plaats van silicagel gebruikt men ook wel zeoliet. Zeolieten zijn mineralen die behoren tot de tectosilicaten. Er zijn zowel natuurlijke als synthetische zeolieten. Zowel Vaillant en Viessmann gebruikten het ook in warmtepompen, maar die types zijn inmiddels van de markt

gehaald. De adsorptiekoelers Zeo M 10 en Zeo M 20 van Fahrenheit werken met zeoliet.

Natuurlijk drukverschil

De warmte die benodigd is voor het opwarmen van de silicagel hoeft maar 60-80 graden Celsius warm te zijn, waarmee het breder toepasbaar is dan absorptiekoeling. Voor adsorptiekoeling kan de warmte komen van restwarmte of stadsverwarming, maar ook van brandstofcellen, micro-WKK of zonnecollectoren. De drukwisseling komt tot stand door het natuurlijke bindingsproces tussen de silicagel en het water. Daarbij genereert de silicagel onderdruk als het de waterdamp aantrekt. Er ontstaat overdruk als de silicagel de waterdamp loslaat.

Afwisselend koelen

Het proces begint met het verdampen van water. De silicagel neemt de waterdamp daarvan op. Hier komt warmte bij vrij (25-35 graden Celsius). Deze wordt afgevoerd naar de buitenlucht. Zodra de silicagel het verzadigingspunt heeft bereikt, wordt het opgewarmd, waardoor het opgenomen water weer verdampt. Deze damp condenseert in de condensor en het water stroomt terug naar de verdamper. Het hele proces duurt een aantal minuten.

Per batch silicagel wordt er dus afwisselend gekoeld en verwarmd. Voor continu koeling worden in adsorptiekoelers twee warmtewisselaars in afzonderlijke compartimenten met silicagel ingebouwd, die beurtelings koelen. Kleppen stellen die compartimenten om de beurt in contact met de verdamper of de condensor.

Toepassing

Adsorptiekoeling vindt vooral toepassing in grotere projecten met bruikbare restwarmte, zoals in kantoorpanden en overheidsgebouwen, ziekenhuizen en winkelcentra. Voor kleinere units voor woningbouw moeten we naar de oosterburen kijken. In juni 2021 presenteerde Fahrenheit in Duitsland aan adsorptiekoelingunit met de afmetingen van een hoge keukenkoelkast, maar die is op het moment van schrijven nog niet op de markt verschenen. In de woningbouw is deze vorm van koeling overigens alleen interessant als het is te combineren met een warmtenet of met zonnecollectoren.

Ontwikkelingen

Diverse universiteiten en onderzoeksinstellingen doen onderzoek naar andere vaste stofvloeistof combinaties. Daarmee proberen ze een hoger rendement te bereiken.

Grote adsorptie koelinstallatie.

Zwart - Wit - Grijs

Rookgasafvoeren:

vijftig tinten grijs

Nieuwe rookgasafvoeren voer je uit volgens de norm. Maar wat doe je met een bestaande rga? Daar is de situatie een stuk minder zwart-wit. Rookgasafvoeren: niet zwart-wit.

In elke woning met een cv-ketel is een rookgasafvoer aanwezig. Veel van die rookgasafvoeren zijn al lang in gebruik. Vaak genoeg zijn ze niet uitgevoerd volgens de nu geldende regels. De branche maant tot kalmte: die afwijkende rga’s vormen sinds 1 april niet allemaal plotseling een gevaar voor de omgeving. Het is niet altijd zo zwart-wit.

“Veiligheid staat voorop.” Daarmee begint het gesprek met Henk Bruining en Leon Peijen van

de M&G Group. Het belangrijkste doel van de hele Gasketelwet is om gasverbrandingsinstallaties veiliger te maken. Rookgasafvoeren vallen daar ook onder. De laatste tijd merken Peijen en Bruining, dat er bij installateurs veel ongerustheid is over rga’s van bestaande installaties. Installateurs zijn bang dat ze hun certificatie kwijtraken, wanneer ze niet conform het beugelvoorschrift beugelen, of niet conform de instructies van de fabrikant of van

een NPR werken. ‘Afkeuren, of niet afkeuren?’, dat is de vraag.

Zwart-wit klopt het Peijen geeft een voorbeeld aan de hand van een metafoor. “De maximumsnelheid op Nederlandse snelwegen is 100 km/uur, tussen 06:00

‘Er is ongerustheid over rga’s van bestaande installaties’

en 19:00 uur. Op veel van die wegen is de maximumsnelheid tussen 19:00 en 06:00 uur 130 km/uur. Wanneer ik daar overdag 110 km/uur rijdt, zit ik officieel fout. Oom agent kan dan een boete uitschrijven. Óf hij kan zeggen: “Houdt u een beetje meer aan de maximumsnelheid, meneer.” Is overdag 110 rijden onveilig? Dat hangt van de verkeerssituatie af. Maar meestal valt dat wel mee.”

Zo zouden we ook naar bestaande rookgasafvoeren van cv-ketels moeten kijken, volgens Bruining en Peijen. Niet alleen zwart of wit, maar meer genuanceerd.

Gasketelwet

De Gasketelwet, oftewel het wettelijk stelsel ‘Certificering werkzaamheden aan gasverbrandingsinstallaties’ is bedoeld om ongevallen met koolmonoxide te voorkomen. Uit dit CO-stelsel

Tekst Margo van Voskuilen

zijn het VakmanschapCO voor monteurs en de CO-certificering voor bedrijven voortgekomen.

De wet is gemaakt om een veilige installatie te krijgen. Als je zeker wilt weten dat je het goed

WIE ZIJN HENK BRUINING EN LEON PEIJEN?

Henk Bruining is manager innovatie en regelgeving bij de M&G Group, waar Burgerhout het belangrijkste merk is. Burgerhout is fabrikant van onder meer rookgasafvoeren, ventilatiesystemen en oplossingen voor warmtepompen. Leon Peijen is accountmanager bij Burgerhout, maar tevens lid van enkele normcommissies bij NEN. Bruining is ook betrokken bij diverse NEN-normcommissies en hij is daarnaast lid van de technische commissie binnen Rogafa, de vereniging van Nederlandse fabrikanten van rookgasafvoeren. Professionals in de verwarmingsinstallatiesector zijn volgens Bruining onderdeel van de gezondheidszorg. Ze zorgen er immers voor, dat bewoners een gezonde woningen hebben. Peijen wordt vooral blij van installaties waarvan hij ziet dat iemand hem met plezier geïnstalleerd heeft. Vakmanschap en passie voor het vak, dat zijn de sleutelwoorden.

doet, hou je je honderd procent aan de wet en zit je sowieso goed. Dat is voor beginnende monteurs een goede en veilige insteek. Ervaren vakmensen kunnen op basis van jarenlange ervaring beter inschatten of een installatie veilig of onveilig is. Een installateur met vakkennis weet wel degelijk hoe te handelen in bepaalde situaties.

Zwart is zwart

In de gevallen waar de bestaande rookgasafvoer en/of luchttoevoer onveilig is, moet hij sowieso vervangen worden. Daarover is geen discussie mogelijk. Lekt de rookgasafvoer, dan kan bij onvolledige verbranding koolmonoxide in de ruimte komen. Lekkage kan bijvoorbeeld komen door onjuiste aansluitingen van verschillende delen op elkaar, of doorboringen van de leiding.

Maar een geparkerde metalen rookgasafvoer hoeft niet lek te zijn. Wanneer de verbinding dicht is, niet lekt en er geen beweging in zit, kan deze blijven zitten. Ook hier geldt ‘meten is weten’. Om zeker te weten of een bestaande rookgasafvoer veilig is, zul je moeten meten of er geen lekkage is.

Wit is wit

Door bij nieuwe installaties te werken conform de regelgeving kan er geen discussie zijn over het voldoen aan de regels. Dat is voor zowel installateur als klant lekker duidelijk en rechtlijnig. Bij het vervangen van een cv-ketel in een eengezinswoning moet je ook de rga vervangen. Ook dat is helder.

Maar wat te doen met bestaande installaties, die nog enkele jaren meekunnen, maar waarvan de rga niet helemaal conform de huidige regels is? Daar zit een groot verschil tussen ‘helemaal niet’ en ‘niet helemaal’.

Nu alle ‘foute’ rookgasafvoeren vervangen is niet zinnig

Opdrachtgevers zouden, met de wet in de hand, kunnen zeggen dat hun bestaande rookgasafvoer niet voldoet en dus vervangen moet worden. Wanneer een rga niet conform de huidige regelgeving is uitgevoerd maar al jarenlang veilig functioneert en tot het vervangingsmoment van de ketel veilig kan blijven functioneren, is vervangen niet noodzakelijk.

Niet alleen jaag je daarmee de bewoners op kosten. Ook verstoor je daarmee het ritme van het gelijktijdig vervangen van cv-ketel en rga.

Wanneer de cv-ketel er al tien of twaalf jaar hangt en alleen de rga wordt dan vervangen, is het bij de vervanging van de cv-ketel drie tot vijf jaar later minder logisch om de rookgasafvoer dan wéér te vervangen. De branche pleit dan voor een ‘doorgebruik onder voorwaarden’: een periodieke inspectie van de installatie. Dit kan in hetzelfde ritme als het onderhoud van het cv-toestel plaatsvinden. Totale vervanging van rookgasafvoer en luchttoevoer gebeurt dan bij vervanging van de cv-ketel als het cv-toestel zijn einde van de levensduur heeft bereikt (Na ongeveer vijftien tot achttien jaar).

Eigen werk afkeuren?

Het is altijd mogelijk, dat in er in het verleden wel eens een beugeltje minder is gemonteerd dan volgens de huidige voorschriften vereist. Of niet helemaal op de juiste plek op de rga geplaatst, of het draadeind heeft slechte grip in de onderconstructie, zoals in een dun gipswandje. Misschien was het een collega, of misschien was je het zelf. Hoe dan ook, nu sta je voor die ketel en twijfel je: is dit wel goed genoeg? Nu monteurs en installatiebedrijven alleen nog aan gasverbrandingsinstallaties mogen werken wanneer ze gecertificeerd zijn en er gehand-

haafd kan worden op de Gasketelwet, slaat sommige installateurs de angst om het hart. Dat is nergens voor nodig, vinden Henk Bruining en Leon Peijen [van M&G Group en Burgerhout, zie kader onderaan dit artikel]. Zij gaan ervan uit, dat gecertificeerde monteurs en installatiebedrijven hun werk en de veiligheid serieus nemen.

Angst voor auditeur

Veel installateurs zijn bang dat een auditeur hun CO-certificering afneemt, wanneer deze bij een audit een ‘foute’rookgasafvoer aantreft. Daarvoor zijn Peijen en Bruining niet zo bang. Volgens hen is er naast de veilige en de duidelijk onveilige situaties ook nog de optie ‘fout maar niet onveilig’. De rookgasafvoer is dan niet (helemaal) volgens de praktijkregels, zoals diverse delen van NPR 3378 aangebracht, maar de situatie is zeker veilig.

Geen enkele vakman wil zijn naam verbinden aan een rookgasafvoer die te weinig afschot heeft, of die is samengesteld uit te veel bochten van ook nog verschillende materialen, of die van tape aan elkaar hangt. Daarbij is soms duidelijk te zien, dat de rga niet dicht is. Door sporen van lekkage, of zelfs gewoon gaten. Een dergelijke

onveilige situatie kun je niet laten voortbestaan. Dan zul je de installatie moeten afkeuren. Dat is voor iedereen helder. De Gasketelwet heeft tenslotte als doel het aantal ongevallen met koolmonoxide te verminderen. En daarbij spelen veilige rookgasafvoeren een belangrijke rol.

Nieuw of bestaand

Ook bij nieuwe installaties is het duidelijk. “Dan is er geen grijs, maar moet je het gewoon zwart-wit doen. Die Parkers moet je er niet in draaien. Dat weten we zo langzamerhand allemaal wel. Maar als een installatie al tien jaar draait met Parkers... ja, ga je dat dan vervangen? ” Soms is het dus niet zo klip en klaar. Dan is er bijvoorbeeld maar één verbinding die niet volgens de normen is. Of misschien hangt het er al tien jaar zo, zijn er geen sporen van lekkage en functioneert het al die tijd veilig. In zo’n geval moet je je afvragen: is het zinnig om nu de rga te vervangen, terwijl binnen aantal jaren de hele installatie aan vervanging toe is?

Goed onderbouwd verhaal

Henk Bruining is er duidelijk over: “In dat geval moet je als monteur kunnen bewijzen dat de situatie veilig is. Dat kan door te meten. In de

NPR (bijv. NPR 3378-46) staat hoe je dat kunt beoordelen. Als vakman kun je dan aan de bewoner en een auditeur uitleggen, waarom je de rookgasafvoer zo laat, tot de volgende ketelvervanging.” Henk Bruining is er een groot voorstander van, om het ritme van de ketelvervanging aan te houden voor de vervanging van de rookgasafvoer.

Leon Peijen vult aan: “Een installateur moet op basis van zijn vakmanschap kunnen onderbouwen, waarom hij bepaalde keuzes maakt. Hij moet aan de auditeur kunnen overbrengen waarom hij vindt dat een systeem veilig is. Een vakinhoudelijk onderbouwd verhaal. Als hij iets afwijkt van de regelgeving, maar kan aantonen dat het veilig is. Wij noemen dat een foute installatie, die niet onveilig is.”

Tenzij het alleen om een simpele aanpassing gaat, zoals het toevoegen van een extra beugel. Als dat het enige is dat nodig is om aan de voorschriften te voldoen, gewoon doen.

De zes en de negen

Monteurs komen van de opleiding af met een voldoende. Dat kan een negen zijn, maar ook een zes. In beide gevallen is de monteur in staat om een veilige installatie te verzorgen,

maar echt vakmanschap leer je in de praktijk. Bruining vergelijkt het graag met het rijbewijs: ook autorijden leer je vooral na het behalen van het rijbewijs.

Toch is er volgens beide heren wel degelijk onderscheid tussen de zes en de negen. De ‘negen’ kiest niet voor het minste werk, maar voor de mooiste of beste oplossing. Een installatie waar hij zelf ook trots op kan zijn. De ‘zes’ zorgt dat hij met zo min mogelijk werk een installatie verzorgt die voldoet. Uiteindelijk voldoen beide installaties aan de eisen, maar de installatie van de ‘zes’ is wat minder netjes en heeft meer verbindingen.

Rookgasafvoer op zolder

In eengezinswoningen in Nederland staat of hangt de cv-ketel vaak op zolder. Zolders zijn vaak afgewerkt met geprefabriceerde dakplaten, compleet met dakbeschot aan de binnenzijde. Is dat een goede ondergrond om rookgasafvoeren aan te bevestigen?

Leon Peijen: “Neem bijvoorbeeld die Unidek platen. Die ken je wel van op je slaapkamer, die mooie witte glimmende platen. Maar achter dat dunne plaatje zit isolatiemateriaal. Als je daar een plug in zet met een schroef, dan zit dat niet

deugdelijk vast. Zet je daarop een beugel voor de rga, dan zit die dus ook niet deugdelijk vast.” “Het kan gebeuren dat een installateur op een bepaald moment een beugel plaatst op de positie waar die volgens het beugelvoorschrift moet komen te zitten. En die monteur schroeft hem koud in die Unidek plaat, wat dus geen enkele garantie geeft dat de beugel voldoende vast zit. Een andere installateur zegt, ‘nou ik zoek een rib in die dakplaat op en ik plaats mijn beugel daarop.’ Dan zit de beugel netjes gefixeerd, maar wel 15 centimeter af van het punt waar hij volgens de voorschriften zou moeten zitten. En dan is die installatie volgens de beugelvoorschriften fout en de andere is goed. Terwijl, als je er even aan gaat sjorren, dan ligt die ‘goed’ geplaatste beugel eraf.”

Vakmanschap is meesterschap

Een vakman hoort te weten, wanneer een bevestiging niet voldoet, en hoe hij het op kan lossen. Natuurlijk kan hij de producent van de dakplaten vragen om een oplossing, of de aannemer om advies vragen. Maar eigenlijk zou de vakman voldoende kennis van bouwkunde en de constructie moeten hebben, om zelf een deugdelijke oplossing te bedenken.

Het verplaatsen van de cv-ketel is over het algemeen geen optie. Een pijp inkorten kan wel, om zo uit te komen op een gunstige plek voor het bevestigen van de beugel. Veel monteurs doen dat liever niet. Dat is namelijk meer werk. Een veel betere manier is om met een strip, lat of een montagerail van het merk Flamco de ruimte tussen twee ribben van de dakplaat te overbruggen. Dan kun je de beugel voor de rookgasafvoer daarop vastschroeven.

Henk Bruining: “Een beugel voor een rookgasafvoer bevestigen ergens midden op zo’n dakplaat is dus geen goed idee. Maar ik denk dat de installateur dat heel goed zelf wel weet. Hij snapt donders goed dat het degelijk vast moet zitten.”

Hufterproof

Een ander praktijkvoorbeeld, dat in Nederland vaak voorkomt: een kinderslaapkamer of logeerkamer op zolder. Daar tegenover, naast het trapgat, de opstelling voor de wasmachine en de cvketel, vaak in een open ruimte. Dat is een leuke plek om te spelen. Soms gaat het er dan minder

voorzichtig aan toe. Peijen: “Stel, twee jongens van een jaar of twaalf, dertien, die zijn met een bal aan het voetballen boven. Mag niet van de vader en moeder, maar ze doen het toch. En ze schoppen met die bal tegen die rookgasafvoer of tegen die ketel. En die is niet gebeugeld, en wat gebeurt er? Die schiet los. Die kinderen denken... ‘Oh shit… niets tegen pappa en mamma zeggen… Want we zijn aan het voetballen geweest en nu is het kapot.’ En die kinderen gaan naar bed. Rookgas is op zich niet zo heel erg gevaarlijk. Maar toevallig was die ketel al een paar jaar niet onderhouden. En die maakt CO en ’s ochtends worden die kinderen niet meer wakker. Wil je als installateur het risico lopen, dat dat gebeurt? Nee, toch?”

Dus wat moet je doen? “Hier een beugel zetten, daar een beugel zetten, netjes volgens de beugelvoorschriften, punt. Dat is het enige wat je moet doen. Laat misschien de middelste, als het een buis van twee meter is, nog achterwege. Dan gebeurt er nog niks als die bal tegenaan komt. Voldoet de rga misschien niet honderd procent, maar je weet in ieder geval zeker

dat hij niet losschiet. En als je dan met die gedachtegang bij een woning weggaat, dan heb je, wat mij betreft, een veilige installatie.”

Bruining: “Als je denkt, eenmaal beneden, mijn dochtertje of mijn zoontje van een jaar of zeven, die gaat hier vanavond logeren, maar dat lijkt me eigenlijk geen goed idee? Ga dan terug en maak het goed. Dat is de boodschap die we proberen mee te geven.“

“Vaak krijg je dan de discussie ‘Waarom moet ook daar een beugel?’ Bij ‘normaal’ gebruik gaat die buis of bocht toch niet losraken. Nee, maar als je aan deze onderdelen trekt en een beetje schudt kunnen ze losschieten, dan heb je een probleem. Een rookgasafvoer moet - binnen redelijke grenzen - ‘hufterproof’ zijn. Zodat de rga ook in dat soort onvoorziene situaties veilig blijft.” Maar ook tijdens de gehele levensduur van de installatie. Het aan- en uitschakelen van een cv-ketel zorgt immers, met name bij enkelwandig kunststof rga, voor krimpen en uitzetten van de pijpdelen en dus beweging. Ook moet de rga blijven zitten, mocht de ketel met een kleine plof starten.

Al 50 jaar partner van de installatie sector

Data - Uitlezen - Ophalen

Intelligente warmtepompen

Door warmtepompen slim aan te sturen, kunnen wijkbewoners samen belastingpieken op het laagspanningsnet voorkomen, waardoor zij financieel kunnen worden beloond. Maar hoe werkt dit in de praktijk? En welke impact heeft het slim aansturen op het comfort van de bewoners? Dat en nog veel meer zoekt een consortium de komende jaren uit.

“In het dorp Dalen (Drenthe) vindt het project met communicerende hybride warmtepompen plaats. Het kreeg officieel de naam “Project Digitale Aggregatie en Collectieve Sturing van Hybride Warmtepompen (DACS-HW) en heeft een looptijd van drie jaar, tot 2025 ”, zegt Sarah Lemanschik, projectleider van het project. “De overheid ziet hybride warmtepompen als een belangrijke oplossing om het gasverbruik te reduceren. Maar dit leidt ook tot een hogere elektriciteitsconsumptie. Het elektriciteitsnet kan mogelijk op wijkniveau overbelast geraken in wijken waar de verzwaring van het elektriciteitsnet nog niet in de nabije toekomst op de planning staat. Echter, als je hybride warmtepompen in een wijk gemeenschappelijk kunt aansturen, dan kan een collectief van huishoudens een positieve bijdrage leveren aan congestiemanagement: het voorkomen van overbelasting. Ten minste, dat is de theorie. In het project zullen we nagaan hoe we dit voor elkaar kunnen krijgen, wat de randvoorwaarden zijn, maar ook hoe we bewoners kunnen overtuigen om deel te worden van het collectief, niet alleen in dit onderzoeksproject, maar ook daarbuiten.”

Data ophalen

“Slimme communicatie is een belangrijk onderdeel van het project”, zegt Erwin Bisschop. Hij is bij het project betrokken vanuit Inversable dat zich richt op het ophalen en het verwerken van

Tekst Evi Husson

data tot informatie. “Qua dataverzameling verandert er de komende tijd veel dankzij de Europese dataverordening die eraan komt. Deze verordening stelt dat fabrikanten van apparaten en machines verplicht zullen zijn om de gebruikers ervan toegang te verlenen tot de door de systemen gegenereerde data. Tot voor kort werden deze gegevens vaak uitsluitend verzameld door fabrikanten, maar daar komt dus verandering in. Consumenten krijgen zelf het recht om de data die hun apparaten – waaronder de warmtepomp – genereren uit te kunnen lezen. Dit zal leiden tot allerlei nieuwe digitale producten en diensten. Ook voor ons project en de toekomstige uitrol ervan, is dit belangrijk.”

Manier van communiceren

Het kunnen - en mogen - uitlezen en ophalen van data is een eerste stap. Bisschop: “Een tweede stap is de manier van communiceren met de warmtepomp, dus het protocol dat je ervoor gebruikt. We gaan daarvoor een aantal ontwikkelingen testen die al beschikbaar zijn in de markt. Zo heeft TNO een protocol ontwikkeld, Stan-

SAMENSTELLING CONSORTIUM

Het consortium bestaat uit de volgende partijen: Enablemi (Groningen), Enexis (’s-Hertogenbosch), Intergas (Coevorden), Inversable (Deventer), Voorstroom (Deventer), Samen Energie Neutraal (Meppel) en TU Eindhoven. Ze hebben een subsidie ontvangen van ruim 1,4 miljoen euro van het Ministerie van Economische Zaken voor het uitvoeren van het innovatieproject.

daard interface voor Energie Flexibiliteit, ook genoemd de S2 standaard. Dit standaard (open) protocol is bedoeld om een verzameling van apparaten remote slim aan te sturen wat moet leiden tot enige vorm van balancering. Dit is technisch gezien nog nieuw. Voordeel is dat het merk- en typeonafhankelijk is.”

Wat TNO heeft ontwikkeld is overigens niet specifiek bedoeld voor warmtepompen.

“Mogelijk is daarom een extra connector of zijn een aantal kleine aanpassingen nodig om de communicatie tot stand te brengen. Tegelijkertijd willen we zo’n standaard protocol later mogelijk ook gebruiken voor elektrische auto’s en laadinfrastructuur. Het is belangrijk dat meerdere apparaten en type systemen erop kunnen aansluiten.” Daarom zijn partijen als Stichting OpenTherm, Stichting Elaad, en De Nederlandse Verwarmingsindustrie van de zijlijn betrokken, maar ook Netbeheer Nederland kijkt mee en wil een open standaard. Bisschop: “Door betrokkenheid van deze partijen zorgen we dat we een goede afspiegeling uit de industrie mee laten denken over hoe we een slim communicerend systeem kunnen opzetten dat toekomstbestendig is.”

Gopacs

Nog een belangrijk deel van het project is het regelen van de beschikbare flexibiliteit zodat deze kan bijdragen om de netcongestie op te lossen. Bisschop: “Op dit moment zijn er alleen regelingen tussen netbeheerders en grootgebruikers via het zogenoemde Gopacs-platform. Wanneer congestie dreigt, schalen grootver-

bruikers bijvoorbeeld hun stoomturbines tijdelijk af. We onderzoeken daarom in hoeverre dit Gopacs-platform ook mogelijkheden biedt op laagspanning, of hoe Gopacs aangepast kan worden zodat het ook op laagspanning werkt. We zullen dus eenzelfde model - een algoritme dat aansturing kan verzorgen van een Gopacsafroep - moeten ontwikkelen waarbij bewoners op wijkniveau kunnen meehelpen om het congestieprobleem op te lossen.”

Congestie Service Provider

Hoe dit precies werkt? “Netbeheerders geven op een soort marktplaats (EPEX) aan dat ze in een bepaald gebied congestie verwachten en doen een uitvraag wie wil helpen om dit op te lossen. Geïnteresseerden kunnen vervolgens een bod doen. Echter, niet iedereen is daarvoor bevoegd en mag zomaar handelen op de energiemarkt. Want voor de netbeheerder kan het handig zijn als iemand tijdelijk minder energie afneemt, maar daardoor komt de energieleverancier mogelijk in de problemen aangezien deze verwacht dat er altijd een specifieke hoeveelheid wordt afgenomen. ACM (Autoriteit Consument en Markt) heeft eind december daarom het codebesluit congestiemanagement opgesteld wat heeft geleid tot de Congestie Service Provider (CSP). Deze partij heeft tot doel om het kleinverbruikers segment - waartoe de huishoudens behoren - bij het congestiemanagement te betrekken. CSP worden is niet heel moeilijk, maar aangezien de huidige wet- en regelgeving heel erg is gericht op hogere netspanningsvlakken en grootverbruikers zal het nog wel een hele kluif worden om het te vertalen naar het laagspanningsnet.”

Participatie bewoners

Qua techniek kan er veel, maar het project heeft pas een kans van slagen, als bewoners bereid worden gevonden om mee te werken. Lemanschik: “Het is de bedoeling dat honderd huishoudens die zijn aangesloten op eenzelfde wijktransformator deelnemen en een sturende (hybride) warmtepomp aanschaffen zodat we de impact van het sturen zullen merken. Om hen te overtuigen om deel te nemen is heldere communicatie over het project belangrijk. Als bewoners informatie ontvangen, moet deze volledig en juist zijn en moeten we een antwoord klaar hebben op vragen die ze mogelijk zullen stellen. Waar moeten ze zich inschrijven? Wat zijn de vervolgstappen? Met wie hebben bewoners con-

Als je hybride warmtepompen in een wijk gemeenschappelijk kunt aansturen, dan kan een collectief van huishoudens een positieve bijdrage leveren aan congestiemanagement.

tact voor de installatie? Hoe garanderen we dat als congestie dreigt, mensen niet in de kou komen te zitten?. We zullen veel contact hebben met de buurt via verschillende kanalen. Ook zullen de bewoners tijdens het project hun voorkeuren kunnen aangeven, bijvoorbeeld of ze een kleine of helemaal geen impact wensen op hun comfort. Dus huishoudens die geen impact op hun comfort wensen, kunnen toch bijdragen aan het collectief. Om deze impact te onderzoeken is de TU Eindhoven aangehaakt.”

Belonen

Om bewoners te overtuigen mee te doen, denkt het onderzoeksteam ook aan een beloning. “Voor het onderzoeksproject ontvangen deelnemende huishoudens een flinke korting op de warmtepomp die ze moeten aanschaffen terwijl ze ook een snelle installatie kunnen verwachten zonder wachttijden. Daarnaast onderzoeken we of we structureel - dus na de onderzoeksfase - een financiële beloning kunnen koppelen aan het slim aansturen. Voor een netbeheerder is minder congestie namelijk gunstig, en hier

komt de eerder genoemde GOPACS methode om de hoek kijken.”

Puzzelwerk

Het project staat nog in de startblokken. Bisschop “De grootste uitdaging op technisch vlak is dat er nog heel wat engineering moet plaatsvinden om alles voor elkaar te krijgen. Zo moeten we waterdichte garanties kunnen bieden dat bewoners nooit in de kou komen te staan. Voor je een sturend systeem bij de consument implementeert, moet je dit voldoende testen in een simulatieomgeving met een labopstelling. Er is nog heel wat puzzelwerk waarbij we alle mogelijke scenario’s zullen moeten doornemen.We hebben alle nodige expertise binnen het consortium. Daarom geloven we er sterk in dat het ons zal lukken.”

Tijdslijn

Lemanschik gaat in op de tijdslijn. “Eind dit jaar willen we de eerste 25 warmtepompen hebben aangesloten. Deze warmtepompen zullen we op afstand kunnen uitlezen terwijl de firmware op afstand gedurende het project updates zal

krijgen. In deze fase zullen we nagaan hoe het systeem en de software reageren op commando’s. We zullen een aantal testruns doen om na te gaan wat we kunnen bereiken zodat we op basis van die inzichten alles verder kunnen aanscherpen en verfijnen om de winter erna op grotere schaal te testen. In de tweede winter willen we dan met de volledige groep uitgebreidere testen doen en data verzamelen om de juiste conclusies te kunnen trekken.”

Installateur

Voor de installateur van warmtepompen zal er niet zoveel veranderen, vermoedt Bisschop. “Het aansluiten en inregelen gebeurt op dezelfde manier. Het grote verschil is dat de bewoner én de installateur beter kunnen zien hoe de warmtepomp presteert. Om de warmtepomp te kunnen aansturen moet je namelijk heel precies de prestaties kunnen uitlezen. Dat heeft als bijeffect dat de prestaties onder een vergrootglas worden gelegd. Maar dat is wellicht ook fijn voor de installateur, omdat hij mogelijk beter te weten komt waar het knelpunt ligt.”

TREFPUNT ENERGIETRANSITIE: VIER DAGEN VOOR ONZE

19–23

Nu aanmelden voor de SHK ESSEN 2024 en uw doelgroep op locatie ontmoeten.

Vakbeurs voor sanitair, verwarming, klimaat en digitaal gebouwenmanagement

MAART 2024

Luchtverdeler - Druppelvorm - Luchtkanalen

Inspelen op behoeftes uit de markt

Er komen flink veel appartementen bij, grotendeels als hoogbouw. In al die woningen is ventilatie nodig. Zehnder ontwikkelde een ventilatie-oplossing gericht op de gestapelde bouw.

Tekst Marion de Graaff

Ventilatiespecialist en werktuigkundig ingenieur Ellen Feddes werkt als productmanager bij Zehnder Group Nederland. Een van haar taken is het uitvoeren van marktanalyses en het in gang zetten van de ontwikkeling van nieuwe producten. “Gedegen marktonderzoek is nodig om te zien wat er speelt, en dat verschuift in de loop van de tijd. Er is steeds meer aandacht voor ventilatie, bouwnormen veranderen, en op dit moment is de krapte op de arbeidsmarkt een aanjager voor vernieuwing. Ik zit heel regelmatig aan tafel met gebouweigenaren, adviseurs op het gebied van luchtbehandeling en ventilatie, en installatiebedrijven om te horen waar de behoeftes en de knelpunten liggen. Daarnaast overleg ik ook met collega-productmanagers in andere landen.”

Compact

Welke problemen kwamen er zoal ter sprake bij deze sessies? Feddes: “Een traditionele wtwinstallatie slokt in een woning zomaar een vierkante meter van het kostbare vloeroppervlak op. Juist in de gestapelde bouw is ruimte vaak een issue. Er bleek dus een grote behoefte te zijn aan een echt compacte oplossing om zo de beperkte beschikbare ruimte efficiënt te benutten. Installateurs wezen me op het feit dat het vaak nogal puzzelen is om een ventilatiesysteem in een appartement te passen.”

Bovendien hebben ze last van de krapte op de arbeidsmarkt; er zijn maar weinig mensen om al het werk te doen. Feddes: “Hoe sneller je een systeem dan kunt installeren, hoe beter. En hoe minder onderhoud er nodig is, hoe minder je te maken hebt met bewoners. Het kan namelijk best een toer zijn om afspraken te maken, met de kans om tòch voor een dichte deur te staan. Dat betekent een nieuwe afspraak plannen en terugkomen, terwijl daar eigenlijk geen tijd voor is.”

Voor bewoners is het juist weer belangrijk dat een systeem zo zuinig en stil mogelijk werkt. “Al die wensen waren voor ons aanleiding om ons te focussen op de ontwikkeling van een innovatief ventilatiesysteem. Dat is uiteindelijk de ComfoVar Aero geworden.”

Innovatie

De echte innovatie van de luchtverdelers zit ‘m in het binnenwerk. De lucht komt in de luchtkamer een druppelvormig element tegen waar het langs stroomt. “Die druppel zorgt voor een rustige doorstroming zodat de lucht heel gecontroleerd beweegt”, vertelt Feddes. “Dit resulteert in een stabiele laminaire luchtstroom. Het grote voordeel hiervan is dat de luchthoeveelheid heel nauwkeurig te regelen is, dit is extra belangrijk nu we zo luchtdicht bouwen. Door de druppelvorm kunnen ook kleine luchthoeveelheden nauwkeurig geregeld worden. Bij een systeem met traditionele kleppen lukt dat niet, want lucht gaat na het passeren van zo’n klep wervelen, met onnauwkeurigheden, geluid en weerstand als gevolg.”

Verder maakt de stabiele luchtstroom het mogelijk om direct na de luchtverdeler een bocht of demper te plaatsen. “Dat vergroot het aantal manieren en plekken om de verdelers op te hangen en betekent dus installatiegemak.”

Onderhoud

Door de druppelvorm in de luchtverdeler krijgt vervuiling geen kans om zich op te hopen en is daar weinig onderhoud aan nodig. Feddes: “We raden aan om eens per vijf jaar een steekproef te doen. Omdat de luchtverdeler los kan worden geklikt van de luchtkanalen, is het eenvou-

dig om een inspectie of een onderhoudsbeurt uit te voeren. Onderhoud aan de, voor de monteur goed toegankelijke luchtbehandelingskast, is vaker nodig.”

Zeker eens per jaar, maar in gebieden met meer luchtvervuiling is het raadzaam om iedere zes maanden de filters te vervangen. “Bij hoogbouw staat de luchtbehandelingskast trouwens meestal op het dak, maar deze functioneert net zo goed in een technische ruimte onder een appartementencomplex.”

DE WERKING

Schone lucht wordt door de luchtbehandelingskast aangezogen en middels strangen naar de appartementen getransporteerd. In het appartement worden bij de luchtkanalen twee luchtverdelers aangebracht die de lucht respectievelijk aan- en afvoeren. De lucht bereikt via de luchtkanalen en de ventielen in de gebruiksruimten. De controle-unit zorgt ervoor dat er altijd net zoveel lucht wordt toegevoerd als afgevoerd. De luchthoeveelheid kan worden ingesteld en is afhankelijk van de oppervlakte van het appartement. Binnen de aangegeven grenzen wordt de luchthoeveelheid geregeld op basis van de meetgegevens van onder andere CO2- sensoren.

Keukenkastje

De luchtverdelers hoeven niet perse naast of dicht bij elkaar geplaatst te worden; ze zijn flexibel te installeren. “Dat is in de praktijk heel handig”, stelt Feddes. “Een loze ruimte in een berging voldoet, maar ik ken ook voorbeelden waar het systeem in een koof in de woonkamer of zelfs in een keukenkastje is geplaatst. De luchtverdeler is minder dan twintig centimeter diep en past daarmee goed onder een verlaagd plafond. Alleen bij de controle-unit is een stopcontact nodig, vanaf de controle-unit loopt een data kabel naar de eerste luchtregelaar en vanaf daar door naar de tweede luchtregelaar.”

“We zien een grote interesse vanuit de renovatiemarkt”, aldus Feddes. “Ook voor transformatie, het verbouwen van kantoren naar appartementen of studio’s is het product door de flexibele plaatsingsmogelijkheden heel geschikt. Er in de bestaande bouw altijd wel een plekje te vinden waar deze luchtverdelers passen.”

Verfijnen en uitbreiden

Productmanager Feddes is nu vooral druk met ‘de nabeschouwing’. Ze legt uit: “Het is belangrijk om de reacties te inventariseren en om de input van de verschillende partijen te gebruiken

om het systeem verder te verfijnen en uit te breiden. Met de huidige versie kunnen we bijvoorbeeld alleen voor een appartement als geheel de luchthoeveelheid regelen waarbij de toevoer gelijk is aan de afvoer. We werken aan een doorontwikkeling waarmee er per zone geventileerd kan worden. Wil je twee zones afzonderlijk regelen, bijvoorbeeld de woonkamer en de slaapkamer(s), dan is daarvoor een systeem met drie kleppen nodig: twee voor de aanvoer en één voor de afvoer. Onze afdeling R&D is er hard mee bezig.”

BENG score

Ook belangrijk bij de ontwikkeling van de ComfoVar Aero was natuurlijk dat hij goed zou scoren in de BENG. “Dat is prima gelukt”, zegt Ellen Feddes. “De luchtverdelers zorgen altijd voor precies de juiste hoeveelheid luchtverversing. De ventilatiehoeveelheid wordt aangepast als de sensoren in de woonkamer en hoofdslaapkamer aangeven dat de luchtkwaliteit verandert. Dat is gunstig voor het energieverbruik. In de gelijkwaardigheidsverklaring krijgt het systeem een Fctrl cijfer van 0,49 en dat levert een gunstige BENG 2 score op. Daar zijn we trots op.”

Groningse wijk binnenkort verwarmd met waterstof

In Lochem worden woningen inmiddels al verwarmd met waterstof, maar Nederland mag dit jaar nóg een waterstofwijk verwelkomen. Als alles volgens plan verloopt, maakt de Groningse wijk Wagenborgen de overstap deze zomer al.

Tekst Hidde Middelweerd*

“Waterstof is zeker niet het toverwoord in de transitie naar aardgasvrije wijken, maar het kan wel belangrijk onderdeel van de puzzel zijn”, zegt Ruud Busscher, programmamanager bij Enexis en projectleider van waterstofwijk Wagenborgen. Hij ziet waterstof als een goede kandidaat om woningen in de toekomst aardgasvrij te verwarmen. Het gas is namelijk goed op te slaan, kan door bestaande aardgasleidin-

SAMENWERKING

Een project als waterstofwijk Wagenborgen komt alleen tot stand met nauwe samenwerkingen tussen verschillende partijen. Een kleine greep uit de betrokken partijen. Woningcorporatie Groninger Huis stelde de woningen beschikbaar. Intergas Verwarming levert de hybride warmtepompen en waterstofketels. Energiewacht neemt de aanleg en het beheer van de binneninstallaties voor zijn rekening. Aannemer Baas ondersteunt Enexis bij de aanleg van de nieuwe gasleidingen. Essent koopt en verkoopt het waterstof in en zorgt voor de energiecontracten en de jaarlijkse energierekening. Eelshuis Energie (ofwel familie van Tilburg) zal in fase 2 eigenaar worden van de elektrolyser en waterstofproducent worden.

gen heen en bij de verbranding ervan komt geen schadelijk koolmonoxide (CO) vrij. Maar waterstof is ook een uitdagend gas. Je pompt het namelijk niet zomaar uit de grond. Het moet gemaakt worden en is daardoor altijd duurder. Hoe krijg je het financiële plaatje toch rond én zorg je ervoor dat woningen veilig, efficiënt en duurzaam verwarmd worden? De waterstofwijk in het Groningse dorp Wagenborgen moet een hoop duidelijk maken. In de aankomende tien jaar wordt het project zorgvuldig gemonitord. “Als dit project succesvol is, hebben we meteen een blauwdruk voor andere wijken”, aldus Busscher.

vloer-, dak- en spouwmuurisolatie, nieuwe kunststof kozijnen en HR++-glas. Die zorgde er (in combinatie met een hybride warmtepomp, zie verderop in het artikel) voor dat de totale energievraag van de huizen al fors daalde. “We verwachten dat de woningen nu gemiddeld vijftig procent minder gas nodig hebben, al is dat best lastig in te schatten”, zegt Busscher. “We moeten eerst een volledig jaar meemaken om te weten wat alle maatregelen precies met het gasverbruik hebben gedaan.”

Zonnepanelen en hybride warmtepomp

Lager gasverbruik door isolatie

De waterstofwijk in Wagenborgen bestaat uit 33 woningen uit de jaren zeventig. Om die betaalbaar met waterstof te kunnen verwarmen, moesten moest de totale energievraag van de woningen allereerst omlaag. Stap één? Een grondige isolatiebeurt, bestaande uit

De installatie van acht tot twaalf zonnepanelen (afhankelijk van de dakoppervlakte van het huis), een lucht-water hybride warmtepomp van Intergas en een inductie kookplaat zorgen er daarnaast voor dat de vraag naar waterstof en elektriciteit behapbaar blijft (en de kosten dus ook). “De hybride warmtepomp zal voor een groot deel van het jaar de verwarming voor zijn rekening nemen”, zegt Busscher. “Eigenlijk neemt de waterstofketel alleen de warm watervoorziening voor zijn rekening. En de verwarming wanneer de buitentemperatuur onder de 4 graden Celsius zakt.”

‘Waterstof is een uitdagend gas. Je pompt het niet zomaar uit de grond’

“Overigens werd de keuze om op inductie te koken niet alleen gemaakt om de kosten te drukken, het heeft ook een veiligheidsreden”, vervolgt hij. “Een waterstofvlam kun je namelijk veel minder goed zien als het fornuis aanstaat.”

Groene waterstof van Air Liquide

De waterstofketel wordt ook geleverd door Intergas en wordt momenteel getest door Kiwa. Busscher verwacht dat eind mei van dit jaar de definitieve goedkeuring plaatsvindt en dat de waterstofketels geïnstalleerd kunnen worden. “Bewoners zullen het verschil met hun oude, vertrouwde cv-ketel nauwelijks merken”, zegt Busscher. “De bediening, look en feel, alarmen, noem maar op… Het is allemaal precies hetzelfde. Dat maakt de transitie voor hen een stuk gemakkelijker. Het gas dat je verbrandt is anders, maar verder merk je eigenlijk niet dat je op waterstof woont en werkt.”

De hamvraag is natuurlijk: waar komt de waterstof vandaan? “Dat wordt in eerste instantie geproduceerd en geleverd door het Air Liquide, leverancier van industrieel gas”, zegt Busscher. “Zij gebruiken daar een elektrolyser voor en maken zoveel mogelijk gebruik van groene stroom of grijze stroom die vergroend wordt via certificaten, afhankelijk van de beschikbaarheid.” De geproduceerde waterstof wordt vervolgens (in waterstoftanks, onder een druk van 200 bar) getransporteerd naar een invoedpunt op ruim twee kilometer afstand van de waterstofwijk.

Invoedpunt

Dat invoedpunt is te vinden op het melkveebedrijf van de familie Van Tilburg, die er een stuk grond voor beschikbaar stelde. Daar wordt de druk teruggebracht en wordt de waterstof vervolgens ingevoed op een hogedruknet van 8 bar. Net voordat de waterstof de wijk instroomt, wordt de druk verder teruggebracht naar 100 millibar. Daarnaast wordt de waterstof voorzien van een vergelijkbare geur als aardgas. “Veiligheid gaat boven alles”, aldus Busscher. “SodM en de gemeenten voeren bijvoorbeeld ook een veiligheidstoets uit voordat het waterstof het net opgaat.”

In de wijk zelf werd speciaal voor dit project een nieuw net aangelegd, naast het bestaande aardgasnet. Niet alle woningen in de wijk doen namelijk mee aan het waterstofproject. Busscher: “Degenen die niet meedoen, behouden aardgas. En als degenen die wel meedoen

gedurende het project van gedachten veranderen, kunnen ze gewoon weer overstappen op aardgas.”

we momenteel druk mee bezig”, vervolgt hij. “Vervolgens moeten we vergunningen aanvragen, we hebben natuurlijk te maken met levertijden. Ik verwacht niet dat de elektrolyser er voor 2025 staat.”

Niet duurder

De waterstof zal wel door het bestaande aardgasnet stromen. Een bewuste keuze, aldus Busscher: “We willen juist leren hoe bestaande leidingen, die al tientallen jaren in de grond liggen, zich gedragen als er waterstof doorheen stroomt. Het is belangrijk voor de toekomst om daar een indruk van te krijgen. Bij nieuwe leidingen zou dat leereffect beduidend kleiner zijn.”

Elektrolyser voor de boer?

In de toekomst hoopt de familie Van Tilburg zelf een elektrolyser aan te schaffen, zodat ze zelf de waterstof voor de wijk kunnen produceren en leveren. Zo ver is het echter nog niet.

“Om die businesscase rond te krijgen, moet je goed kunnen inschatten hoeveel waterstof de elektrolyser per uur moet kunnen produceren.

En om die inschatting te kunnen maken, moeten we eerst een winter meemaken, zodat we een beter idee hebben van de waterstofvraag”, aldus Busscher.

“Daarnaast moeten er andere waterstof-afnemers bijkomen, want met alleen de woningen in Wagenborgen komt de businesscase voor de elektrolyser waarschijnlijk niet rond. Daar zijn

Deelnemende bewoners hoeven niet bang zijn dat het waterstofproject tot een hogere energierekening leidt. De energiebesparende maatregelen aan hun woning drukken ten eerste de kosten. Ten tweede neemt de projectgroep het prijsverschil met aardgas voor zijn rekening, gedurende de volledige tien jaar van het project. “De hoeveelheid waterstof die woningen gebruiken, rekenen we om naar een hoeveelheid aardgas met een vergelijkbare energetische waarde. Aan de hand daarvan stellen we de energierekening op”, aldus Busscher. “Mochten de kosten lager uitvallen, dan plukken de bewoners daar de vruchten van.”

Als alles meezit, kan in juni van dit jaar het eerste huis in Wagenborgen de overstap op waterstof al maken. Medio juli moeten dat er tien zijn en aan het einde van de zomer worden bijna alle deelnemende woningen met waterstof verwarmd. Maar of die strakke tijdslijn ook daadwerkelijk behaald wordt, is bij projecten als deze altijd onzeker, benadrukt Busscher: “Je bent op allerlei vlakken tegelijkertijd aan experimenteren en pionieren. En de nieuwste technieken hebben vaak de nieuwste bugs. Het is en blijft een pilotproject. Dat maakt het uitdagend, maar vooral erg leuk.”

* Beeld met dank aan Groninger Huis, Enexis, Intergas en Energiewacht.

‘We willen leren hoe bestaande leidingen zich gedragen als er waterstof doorheen stroomt’

Het invoedpunt is te vinden op het melkveebedrijf van de familie Van Tilburg, die er een stuk grond voor beschikbaar stelde.

Gradaties - Ontwerpen - Materialen

Circulariteit: wat is het en wat moet je ermee?

In 2050 moet de hele economie circulair zijn. Dat is het streven van de Nederlandse overheid. Niets meer weggooien, alles hergebruiken. Maar hoe doe je dat bij w-installaties, en wat betekent het voor de installateur?

De huidige manier van werken - en die van de afgelopen honderd jaar - is vooral lineair. Dat wil zeggen, dat de levensloop van de meeste producten als een rechte lijn verloopt: van geboorte tot graf. Of van fabriek tot vuilstort. Iemand kapt een boom, een ander maakt er planken van, een timmerman maakt daarvan een kast. Die kast komt bij iemand thuis te staan, totdat die hem beu is of totdat de kast kapot is. En dan gaat de kast naar de stort. Dat is lineair. Nu denk je misschien ‘Ho ho, die kast kan ook naar de kringloop, of worden gerepareerd.’ Goed bezig: dat is circulair.

Gradaties van circulariteit

Circulariteit is er in verschillende vormen. Daarvoor is een circulariteitsladder ontwikkeld met tien treden. Hoe meer moeite en materiaal er in een stap gaat zitten, hoe lager op de ladder je uitkomt. Ook het behoud van functionaliteit is belangrijk.

De hoogste vorm van circulariteit is … helemaal niets. Wanneer je een product niet koopt of toepast, hoeft niemand het te maken en zijn er

geen grondstoffen voor nodig. Dat is het allerbeste, maar niet altijd praktisch toepasbaar. De volgende stap is verminderen: producten zo maken, dat er minder materiaal voor nodig is. Maar ook gebouwen zo ontwerpen, dat ze lichter uit te voeren zijn. Minder grondstoffen betekent een lagere milieubelasting.

‘Recycling is een begrip dat voor velen van ons heel positief klinkt’

Herontwerpen van producten is nog een treetje lager. Daarbij denk je na, over hoe het nieuwe product in de rest van zijn leven zo makkelijk mogelijk circulair toepasbaar is.

Vijf varianten

Echt hergebruik is wanneer je een voorwerp of product zonder er iets aan te hoeven doen, opnieuw kunt gebruiken voor exact hetzelfde doel als waarvoor het oorspronkelijk gemaakt is. Hergebruik na onderhoud en reparatie vraagt

iets meer moeite en vervangende onderdelen, maar het product wordt nog steeds gebruikt waar het oorspronkelijk voor bedoeld is. De Engelse term hiervoor is ‘Repair’.

‘Refurbished’ is een uitgebreide opknapbeurt. Dat kennen we bijvoorbeeld van refurbished smartphones, laptops en tablets. Het product wordt ‘als nieuw’ gemaakt.

Wanneer je bestaande producten uit elkaar haalt en uit de onderdelen ervan nieuwe producten met hetzelfde doel maakt, spreken we van herfabricage (‘remanufacture’). Hier gaat nog meer moeite en tijd in zitten, en een deel van de gedemonteerde onderdelen is te ver versleten om her te gebruiken.

Een iets lagere vorm van circulariteit is een product onveranderd opnieuw toepassen op een andere manier dan waarvoor het oorspronkelijk bedoeld is, ‘repurpose’. Een wijnfles gebruiken als bloemenvaas, bijvoorbeeld. Of het gebruiken van oude stoeptegels als kantband voor een geveltuin. Of het hergebruik van verlichtingsarmaturen van de snelweg als designlamp voor binnen. Zelfde product, andere toepas-

Tekst Margo van Voskuilen

Refuse: Niets

Reduce: Minder materiaal

Rethink: Slimmer ontwerpen

Re-use: Hergebruik in oorspronkelijke vorm

Repair: Repareren en hergebruiken

Refurbish: Opknappen en hergebruken

Re-manufacture: Nieuw product uit bestaande onderdelen

Repurpose: Hergebruik voor een ander doel

Recycling: Afgedankte materialen omvormen tot grondstof

Recover: Energie terugwinnen uit afval

sing. Upcycling is ook een vorm van circulariteit, waarbij je een gebruikt voorwerp of product zó aanpast, dat het een ander doel kan dienen. Een bekend voorbeeld daarvan zijn de dekzeilen van vrachtwagens, waarvan waterdichte tassen en fietstassen gemaakt worden.

Onder aan de trap

Recycling is een begrip dat voor velen van ons heel positief klinkt. Op de circulariteitsladder is het echter de op een na laagste trede. Bij recycling maakt men van producten eerst weer grondstof, voordat er nieuwe producten van gemaakt worden. Het glas in de glasbak wordt vermalen tot granulaat, voordat de fabriek er weer nieuwe flessen en potten van kan maken. Is van een product helemaal niets meer te maken, dan kan het nog dienen als brandstof: ‘recover’. Door middel van verbranding wint de afvalverbrandingsinstallatie energie terug uit afgedankte producten. Dit staat op de laagste trede van de circulariteitsladder, maar eigenlijk is dit gewoon lineair. Precies wat er nu gebeurt, wanneer iets niet in de recyclingbak gaat, maar bij het gemengd afval.

Schaarse materialen

Met materialen als koper en messing gaan we vanzelf al wat voorzichtiger om. Koper en messing zijn duur, dus dat belandt zelden nog bij het gemengd afval. Toch is ook bij die materialen direct hergebruik zeldzaam. Meestal kiezen we voor nieuw. Omdat we dan zeker zijn van de kwaliteit. Of omdat de garantie er om vraagt.

En vooral omdat het makkelijk is. En daar zit hem de kneep: we zullen moeten gaan nadenken over de spullen, die we nu gedachteloos uit de bus pakken, en even gedachteloos weer weggooien.

Circulariteit is (geen) ingewikkelde materie

Toegegeven: lang niet alle producten die een w-installateur verwerkt zijn makkelijk herbruikbaar. Veel artikelen bestaan uit meerdere onderdelen. En onderdelen van het ene artikel passen niet zondermeer op het andere artikel. Toch moeten we daar naartoe. Dennis Heidotting, accountmanager bij Brink

onderwijs, het welzijn van werknemers en het voorkomen van armoede zijn ook heel belangrijk in de visie van het bedrijf. Met cursussen, een goed loon en een gezond werkklimaat zorgt Brink goed voor zijn werknemers. Daarbij is een high-tech machinepark 4.0 plus circulariteit de sleutel tot Industry 5.0. Door vanaf het begin van het ontwerp van een product rekening te houden met circulariteit valt veel te winnen. Brink gebruikt nieuwe efficiënte en energiezuinige machines. “Je kunt het snijverlies beperken door de onderdelen zo efficiënt mogelijk in de plaat in te plannen,” vertelt Heidotting. “We gebruiken zo weinig mogelijk producten die schadelijk zijn voor mens en milieu. Als er alternatieven zijn, gebruiken we die.”

Omdenken en omzet

Industrial, vertelt er bevlogen over. Brink Industrial maakt geen producten die een w-installateur direct toepast. Maar het bedrijf maakt wel onderdelen voor verschillende fabrikanten, zoals omkastingen voor cv-ketels. Alle kans dat je als w-installateur regelmatig een van hun producten in handen hebt.

Circulaire ambities

Het metaalbewerkingsbedrijf heeft zijn ambities samengevat in een eigen ladder. Circulariteit is daar een belangrijk onderdeel van, maar zeker niet het enige. Eerlijke handel, goed

Circulariteit vraagt om een andere manier van denken, maar ook om een ander manier van doen. Verbindingen met schroeven of lassen wil je zoveel mogelijk vermijden. Hoe je een verbinding dan wel maakt, zo dat hij stevig genoeg is en toch demontabel, vraagt denkwerk. Volgens Heidotting is dat een proces van jaren. Inmiddels heeft het bedrijf op dit gebied al veel know-how en inzicht vergaard. “Door te werken met high tech machines kunnen we meer omzet draaien, met hetzelfde aantal mensen. Daardoor kunnen we concurreren met Oostbloklanden en onze mensen behouden. Hun vak wordt wel anders. We hebben nu meer operators en assemblagewerk, ook voor refurbishing van teruggenomen producten.”

Circulariteit vraagt om een andere manier van denken, maar ook om een ander manier van doen.

‘Circulariteit vraagt om een andere manier van denken, maar ook om een ander manier van doen’

Voorbeelden uit de praktijk

Brink Industrial levert al een aantal circulaire producten. Een locker-kast voor scholen en sportaccomodaties, bijvoorbeeld. Met demontabele deurtjes met zo min mogelijk laswerk,

duct dan terug naar de fabrikant om – eventueel met enige aanpassing – opnieuw in oploop te brengen. Maar gaat het de consument wel om het product? In veel gevallen wil de consument vooral wat een product voor hem doet: warm water leveren, of schone was. “Wanneer de consument geen eigenaar van een product is, maar alleen gebruiker, waardeert hij het product op prestatie, en hoe snel het eventueel gerepareerd of vervangen wordt.” Dat zou volgens Heidotting circulariteit bevorderen.

popnagels of schroeven. Daardoor zijn de montage en het onderhoud goedkoper. En onder andere te zien in het Rijksmuseum: een volledig demontabele en remontabele afvalbak voor verschillende soorten afval.

‘Product as a service’

Om zo circulair mogelijk te zijn, zouden producten zo lang mogelijk bij de consument in gebruik moeten zijn. Na afloop moet het pro-

Recycling is de laatste stap

“Met recycling gooi je alle manuren en machine-uren weg.” Heidotting is er kort over: recycling kun je nauwelijks circulair noemen. Recycling hangt terecht ergens onderaan de circulariteitsladder. Het voorkómen van productie is natuurlijk de hoogst haalbare stap.

Brink Industrial stapt in bij de volgende trede: optimaliseren van het product zodat er zo min

mogelijk grondstoffen voor nodig zijn. “Installateurs moeten zich bewust worden wat voor producten ze gebruiken. Waar komt het vandaan, hoe is het gemaakt, is het circulair, repareerbaar of niet?” Producten die van ver komen - bijvoorbeeld van overzee - zijn milieutechnisch in het nadeel, omdat er veel energie in het vervoer ervan is gestoken. Maar er zijn nog meer nadelen, zoals de blokkade van het Suez-kanaal en de corona-epidemie pijnlijk duidelijk maakten. Productie dichtbij levert dus niet alleen milieuvoordeel op.

Partners in circulariteit

Het metaalbewerkingsbedrijf doet bij voorkeur handel met bedrijven die op dezelfde manier willen werken. “We hebben alles in huis om circulair te produceren, een soort one-stop-shop. Alles in één fabriek verkleint de voetafdruk van een product, en alles in Nederland verduurzaamt ook het stuk wat vervoer betreft.”

‘Gaat het de consument wel om het product?’

CO-certificering van (gedeeltelijk) doe-het-zelf tot volledig ontzorgd

Angst voor CO-certificering? Helemaal niet nodig. Er zijn allerlei organisaties die je kunnen helpen om zonder veel gedoe de bedrijfscertificering te halen via een Certificerende Instelling.

De kosten voor CO-certificering lopen uiteen, afhankelijk van het gekozen traject. Doet een bedrijf alles zelf, dan blijven de kosten beperkt tot de jaarlijkse kosten van de CI (inclusief de audits) en de afdracht aan de certificaathouder.

Die CI-kosten zijn afhankelijk van de bedrijfsgrootte en daarom eigenlijk alleen op offertebasis op te vragen bij de verschillende CI’s.

Goed voorbereiden

Bij de voorbereiding voor de CO-certificering kunnen bedrijven hulp krijgen. Vooral voor het invullen van het kwaliteitshandboek zijn er mogelijkheden.

Techniek Nederland biedt aan haar leden gratis een model kwaliteitshandboek aan voor zowel

BRL 6000-25 als BRL K25000. Die model kwaliteitshandboeken vult de ondernemer zelf in, aan de hand van een invulinstructie. Daarna moet de ondernemer nog wel zelf offerte(s) opvragen bij een (of meer) CI en zelf het certificatieproces doorlopen.

Workshops

Een workshop, waarbij de ondernemer het kwaliteitshandboek (grotendeels) onder begeleiding invult, is ook een mogelijkheid. De kosten voor de workshop komen bovenop de kosten voor certificatie. Daar staat tegenover, dat het laten schrijven van het kwaliteitshandboek door een specialist ook geld kost. CO-certificatie.nl geeft tegen betaling eendaagse workshops waarbij de ondernemer stap voor stap door een model kwaliteitshandboek gaat. Het model kwaliteitshandboek is gebaseerd op de BRL K25000. Aan het eind van de dag is het kwaliteitshandboek (bijna) klaar om het CO-certificatietraject mee te starten. Ook hierna moet de ondernemer nog wel zelf offerte(s) opvragen bij een (of meer) CI en zelf het certificatieproces doorlopen.

Ook Solar Opleidingen biedt tegen betaling een workshop bedrijfscertificering Gasketelwet-CO van een halve dag. In deze praktijkgerichte workshop legt de trainer uit wat de bedrijfscertificering inhoudt en hoe de certificering aan te

pakken. Tijdens de workshop werken de cursisten aan het kwaliteitshandboek voor certificering van hun (eigen) bedrijf. Solar stelt daarvoor een model kwaliteitshandboek beschikbaar. Ook deze workshop richt zich voornamelijk op certificering conform de BRL K25000. Na afloop moet de ondernemer zelf offerte opvragen bij een CI en het certificatieproces verder doorlopen.

Nog meer hulp

Climatools biedt een groepssessie of een-opeen begeleiding aan om tot CO-certificatie te komen, in combinatie met een abonnement op hun administratiesoftware. Dat gaat verder dan alleen het invullen dan het kwaliteitshandboek. Volgens de website worden ondernemers ook geholpen bij het doen van de aanvraag, inclusief papierwerk en training in CO-administratie. Daarnaast zijn er pre-audit checklijsten beschikbaar en is er een vragenuur. De kosten de groepssessie of een-op-een begeleiding zijn afhankelijk van het abonnement bij Climatools.

CO-keur levert aan haar deelnemers een ingevuld kwaliteitshandboek. Dat is gebaseerd op een standaard kwaliteitshandboek, maar per deelnemer gepersonaliseerd. Het kwaliteitshandboek is onderdeel van de deelname, waar bedrijven voor betalen door minimaal vijftig

Tekst Margo van Voskuilen

credits aan te schaffen. Ook bij CO-keur krijgt iedere ondernemer een eigen CO-certificaat. Naast de credits moet de ondernemer wel jaarlijks de afdracht aan InstallQ betalen, die volgens schatting van CO-keur 200-400 euro per jaar bedraagt.

Breed aanbod

Er zijn drie CO-certificeringsschema’s, waarvan twee voor gasverbrandingsinstallaties tot 100 kW en een voor gashaarden en -kachels. De BRL6000-25 van InstallQ is vooral voor grotere installatiebedrijven en bedrijven die al een BRL6000-AB certificaat hebben. KIWA heeft de BRL K25000, die wat eenvoudiger van opzet is en meer geschikt voor kleinere installatiebedrijven en zzp’ers. Voor gaskachels en gashaarden is er de NHK 2021 van de Stichting Nederlandse Haarden en kachelbranche.

Certificering voor BRL 6000-25 kan via meerdere Certificerende Instellingen. Voor de BRL K25000 en de NHK 2021 kun je voorlopig alleen bij KIWA terecht.

CO-certificeringsschema

Certificerende instelling (CI)

BRL 6000-25Bureau Veritas Inspection and Certification The Netherlands

B.V.

DEKRA Certification B.V.

KIWA Nederland B.V.

Normec Certification

SKG-IKOB Certificatie B.V.

BRL K25000KIWA Nederland B.V.

NHK 2021KIWA Nederland B.V.

Goede voorbereiding

De eerste stap op weg naar CO-certificatie is het VakmanschapCO. Voor zzp’ers, maar ook voor bedrijven met meerdere (eerste) mon-

teurs. Op de website vakmanschapCO.nl staat een e-learning-module om alle kennis op te

AanbiederKlassikaalOnline Kosten theorietraining Inclusief theorieexamen Inclusief praktijkexamen

CO vakmanschapneeja € 345,- excl. BTWneenee

ROVCjaneevanaf € 655 excl.

BTW janee

Solar Opleidingenjanee€ 655,- excl. BTWjanee

Studium janee€ 495,- excl. BTWjanee

Vakwijsjaneeop offertebasis*janee

WasCollegejanee€ 785,- excl.

BTW** neeja

* zowel voorbereiding op theorie-examen als op praktijkexamen mogelijk

** 3 dagen, inclusief 1 dag praktijktraining en 1 dag praktijkexamen

doen voor het theorie- en praktijkexamen. Gratis en voor niets.

Het theorie-examen leg je vervolgens af op de website vakmanschapCO.nl. Dat kost 85 euro exclusief BTW en je moet het examen in één sessie afronden. Je krijgt 45 tot 60 vragen, afhankelijk van je profiel. Houd rekening met ongeveer een uur tijd.

Geen vertrouwen in gratis, of liever een klassikale training? Dan kan een betaalde training bij bijvoorbeeld IW Training en Advies, ROVC, Solar of WasCollege de oplossing zijn. Bij sommige trainingen is het afleggen van het theorieexamen op vakmanschapCO.nl ter waarde van 85 euro inbegrepen. Bij andere is juist het praktijkexamen inbegrepen.

Belang waterbesparend sanitair neemt toe

In openbare ruimten is er meer en meer aandacht voor duurzame oplossingen.Denk maar aan publiek sanitair: het is immers in utiliteitsgebouwen dat mensen zich anders gedragen dan thuis en anders omgaan met sanitaire voorzieningen.Dit kan funest zijn voor het waterverbruik en de staat waarin de installaties worden achtergelaten.Daarom is het voor de opdrachtgever belangrijk om hierop in te spelen en de juiste oplossingen wat betreft duurzaam en waterbesparend sanitair aan te bieden.

In publieke gebouwen vertonen bezoekers vaak een heel ander gedrag dan thuis. Zo wordt er veel meer water verbruikt tijdens een sanitair bezoek: per persoon ligt het verbruik vijftig procent hoger dan het gemeten waterverbruik thuis. De gebruiker hoeft de waterfactuur namelijk niet te betalen, wat meestal leidt tot onverschillig gedrag t.o.v. waterverspilling. Bovendien wordt het sanitair in publieke ruimten intensief gebruikt, waardoor het verbruik hoe dan ook al aanzienlijk hoger ligt.

Op zoek naar duurzame oplossingen

Eigenaars van publieke gebouwen zijn zich bewust van deze problematiek en gaan daarom op zoek naar duurzame oplossingen. Delabie, Europees leider in kranen en sanitaire voorzieningen voor publieke ruimten, biedt al meer dan negentig jaar producten aan die zowel verantwoord als duurzaam en stijlvol zijn. Naast een beperkt debiet zorgen de zelfsluitende mechanische en elektronische wastafelkranen ook voor een ‘onderbroken’ gebruik en een gegarandeerde automatische zelfsluiting. Met een beperkt debiet van 3 l/min wordt immers al veel water bespaard, maar enkel een vermindering van het debiet is niet voldoende om een duurzaam verbruik te garanderen.

Innovatief systeem

Om een optimale waterbesparing te realiseren heeft Delabie een innovatief systeem met automatische zelfsluiting ontwikkeld: tijdens het

inzepen van de handen wordt de waterstroom automatisch onderbroken. Zestig procent van de verspilling tijdens het wassen van de handen vindt namelijk plaats tijdens het inzepen. Vervolgens is het spoelen van de handen mogelijk in slechts zeven seconden, waarna de kraan automatisch sluit. Dankzij kranen met dit innovatieve systeem met automatische zelfsluiting behaalt de eigenaar de beste resultaten voor zijn gebouw wat betreft keurmerken als LEED en BREEAM.

Stevige materialen

Het beperkt debiet van 3 l/min voor de wastafelkranen behoort tot de laagste ter wereld. Toch is dit niet de enige factor die bijdraagt tot een verminderd waterverbruik. Het sanitair in publieke ruimten wordt intensief gebruikt, wat niet alleen risico’s met zich meebrengt zoals het niet sluiten van een kraan door de gebruiker, maar ook eventuele lekken komen geregeld voor. Dergelijke lekkages kunnen voorkomen worden mits er gekozen wordt voor de juiste sanitaire installaties. Met name voor installaties die bestand zijn tegen vandalisme en intensief gebruik.

Robuuste materialen

In publieke ruimten krijgt men vrijwel altijd met vandalisme te maken, moedwillig of niet. Om bestand te zijn tegen elke vorm van vandalisme zijn de producten vervaardigd uit zeer stevige materialen zoals rvs, messing of versterkte stoffen met glasvezel. De producten in het algemeen hebben een strakke vormgeving, zonder grip, waardoor het losrukken ervan verhinderd kan worden. Bepaalde kraanmodellen zijn eveneens uitgerust met een antiblokkeerveiligheid om waterverspilling en misbruik tegen te gaan. Verder kunnen de kranen met installatie ingebouwd in de muur of in een technische ruimte de juiste oplossing bieden: het mechanisme en de bevestigingen zijn immers niet toegankelijk voor de gebruiker. Op die manier wordt elke vorm van schade of waterverspilling zoals lekkages vermeden.

Meer informatie: www.delabiebenelux.com

Tekst: Svea Wagemans.

Deze tekst is gesponsored door Delabie.

Warmte opslaan in seizoensopslagsystemen

Het Zundertse familiebedrijf HoCoSto slaat warmte op in seizoensopslagsystemen. Het bedrijf maakte onlangs een doorstart samen met het Apeldoornse

Linthorst Techniek. Gerda Geerts, business development manager van HoCoSto, gaat in op de laatste ontwikkelingen.

HoCoSto is een jong bedrijf dat seizoensopslagsystemen - ook wel seasonal thermal energy storage genoemd - ontwikkelt, produceert en installeert. Het systeem slaat warmte die in de zomer of warme maanden van het jaar wordt opgewekt, gedurende een aantal maanden op in een thermische buffer of opslagsysteem. Dit HT-opslagsysteem bevindt zich doorgaans ondergronds en kan warmte tot een maximumtemperatuur van 90 tot 95 graden opslaan. In de koudere maanden van het jaar kunnen huizen die via een collectief warmtenet op de buffer zijn aangesloten gebruikmaken van deze opgeslagen warmte.

Piekbuffer

Het warmteverlies in thermische buffers is laag dankzij een goede isolatie. Toch zal in een aantal maanden per jaar de temperatuur te laag zijn om er huizen mee te kunnen verwarmen. Om deze periode te overbruggen wordt naast het thermisch opslagsysteem een kleine piekbuffer geplaatst. Geerts: “Deze is voldoende groot om de aangesloten woningen een dag lang van warmte te voorzien. Een centrale water-waterwarmtepomp kan worden ingezet om het water in de piekbuffer op te warmen tot de temperatuur die nodig is om de woningen te verwarmen.”

Het gebruik van deze piekbuffer is verder door-

ontwikkeld. “We hebben gemerkt dat een kleine losse buffer wat meer verlies heeft dan we afhankelijk hadden berekend. Daarom passen we -als in het project wordt gekozen voor een piekbuffer naast de seizoensbuffer - de opstelling buffer-in-buffer toe zodat het warmteverlies dat ontstaat meteen weer in de seizoensbuffer kan worden opgenomen. Dit leidt tot minder verlies en dus meer rendement.”

Optimalisatie aansturing

Ook de aansturing is geoptimaliseerd. “De seizoensbuffers kunnen tegenwoordig actief gebruik maken van dynamische piek-daltarieven. We hebben een eigen softwaretool ontwikkeld die de installatie 24/7 monitort. De software is zodanig doorontwikkeld dat ook wordt gekeken naar op welk moment volgens de voorspellingen de prijzen van hulpenergie/elektri-

Tekst Evi Husson

HoCoSto zat eind 2022 in een benarde positie, maar is nu weer up and running.

sche energie optimaal zijn. Het systeem geeft aan dat het op bepaalde tijdstippen interessanter is om de warmtepomp in te zetten tegen hele lage prijzen om te voorkomen dat je onnodig warmte uit de seizoensbuffer gaat gebruiken. Normaalgesproken geldt: hoe minder je de warmtepomp kunt toepassen, hoe efficiënter het systeem is. Maar door de variabele prijzen is het soms goed om andere keuzes te maken en niet de warmte voor honderd procent uit de seizoensbuffer te laten komen. De software berekent wat het gunstigst is voor de eindklant.”

Meer waterzijdig inregelen

Geerts ziet nog meer verbetermogelijkheden.

“We hebben de afgelopen periode gemerkt dat er ook meer optimalisatie mogelijk is in de woningen zelf. In principe kan de seizoensbuffer zeventig graden ter beschikking stellen. Maar in de praktijk is het vaak niet nodig om zeventig graden Celsius de woning binnen te laten komen. Dus als je als installateur het waterzijdig inregelen beter kunt instellen, rekening houdend met de legionellawetgeving, dan leidt dit ook tot een efficiencyslag.”

Onnodig verbruik

Het monitoren van de seizoensbuffer heeft ook geleid tot het detecteren van onnodig gebruik. “We hebben geconstateerd dat systemen zoals een warmtepomp die niet in gebruik zijn gedurende een langere periode - de zomermaanden

- vaak op stand by staan. Dit leidt tot onnodig elektrisch verbruik. In overleg met de warmtepompleverancier kun je ook dergelijke zaken aanpakken. Dankzij monitoring zie je waar verbetermogelijkheden zijn. Daarom is een inregelperiode van minimaal een jaar een must om te komen tot de beste optimalisatie.”

Succesvolle projecten

Diverse projecten met seizoensbuffers zijn inmiddels succesvol afgerond. Denk aan de warmtevoorziening in een woonwijk, een offgrid camping of een agrarisch loonbedrijf. “Het mooiste project is wellicht Sportpark Wernhout dat onlangs werd genomineerd voor meest duurzame accommodatie in Nederland. Met behulp van de seizoensbuffer draait de accommodatie zowel thermisch als elektrisch op zonnepanelen en zonnecollectoren.”

Ondertussen staan nog veel meer projecten in de planning. “We hebben bijvoorbeeld veel aanvragen van uitbaters van zwembad- en wellness complexen die graag hun hoge gasrekening willen verlagen. Maar ook nieuwbouwprojecten met appartementen en een nieuw te bouwen industrieterrein in Leuven waar geen gasleidingen wordt aangelegd staan in de planning.”

Moeilijke periode

Toch was HoCoSto eind 2022 genoodzaakt het faillissement aan te vragen, waarna een doorstart volgde. Geerts: “De moeilijke periode

heeft vooral te maken met de fase waarin ons bedrijf zich op dat moment bevond. In 2018 begonnen we met kleine pilotprojecten. In 2020 groeiden we in een razendsnel tempo. We trokken extra personeel aan, en onze omzet steeg van een paar ton per jaar richting vier tot vijf miljoen euro. Zo’n snelle groei in zo’n korte tijd is heel lastig te managen als jong bedrijf. Tegelijkertijd merkten we dat we onvoldoende buffer of cashflow had om tegenvallers op te kunnen vangen. Een aantal grote projecten in de gebouwde omgeving waarbij meerdere opdrachtgevers zijn betrokken, kregen door allerlei redenen te maken met planningsproblemen. Onze projecten liepen daardoor eveneens vertragingen op, maar we hadden op dat moment niet voldoende financiële draagkracht om die vertragingen op te vangen. De kosten - personeelskosten, onderaannemers, materiaalkosten - kun je geen halt toe roepen. Krijg je vervolgens meerdere tegenvallers of vertragingen na elkaar, dan kom je in de financiële problemen.”

De stekker eruit

HoCoSto probeerde hierop midden 2022 al te anticiperen door nieuwe investeerders aan te trekken. “We voerden meerdere gesprekken en een consortium van investeerders toonde interesse. Het nadeel echter van deze constructie is dat als één partij uit het consortium niet wil meedoen, of als er weer een nieuwe partij zich bij het consortium aandient, dit opnieuw tot vertraging leidt. We gingen ervanuit dat het uiteindelijk wel goed zou komen. En dat was ook zo. Dachten we. Begin december 2022 lag er een contract tekenklaar. Maar op het laatste moment bleek de investeringscommissie van één van die partijen toch nog niet zover te zijn om in december nog de goedkeuring te kunnen verlenen. Daardoor kon de toegezegde investering niet doorgaan. Die timing heeft ons de das om gedaan waardoor we genoodzaakt waren om vlak voor kerst het faillissement aan te vragen.”

Doorstart

De curator heeft het bedrijf nooit volledig op slot gezet. “Klanten van opgeleverde projecten die we contractueel nog zouden opvolgen met onderhoud, service en monitoring konden we blijven bedienen. In de kerstperiode hebben we even de tijd genomen om te reflecteren en geraakten we in gesprek met Linthorst Tech-

Het HT-opslagsysteem bevindt zich doorgaans ondergronds en kan warmte tot een maximumtemperatuur van 90 tot 95 graden opslaan.

niek. Het voelde voor ons beter om aan te sluiten bij een partij met ruime ervaring in de markt in plaats van een louter financiële partij. Linthorst is een totaalinstallateur die opdrachtgevers helpt met duurzame technische oplossingen om de energietransitie te versnellen. Zij zijn een grote speler in de markt en hebben in hun organisatie faciliteiten die ze met ons kunnen en willen delen, ook projectmatig.”

Familiebedrijven

Linthorst is inmiddels meerderheidsaandeelhouder van HoCoSto. Gertjan Linthorst over de doorstart en samenwerking: “Wij zijn ervan overtuigd dat energieopslag een heel belangrijk onderdeel zal worden van het toekomstige energiesysteem om collectief woningen gasloos te maken. Sinds oktober 2022 hadden we al contact met HoCoSto om na te gaan of ze hun technologie ook bij onze opdrachtgevers zouden kunnen plaatsen. We geloven sterk in hun seizoensbuffer. We herkennen veel van onszelf in HoCoSto, waar ze net als wij buiten de gebaande paden zoeken naar duurzame

oplossingen, maar wel met een realistische benadering. Haalbaarheid en betaalbaarheid staan voorop.”

Synergie

Toen het Linthorst ter ore kwam dat HoCoSto in zwaar weer kwam, twijfelde hij niet om opnieuw contact te zoeken. “We merkten tijdens gesprekken dat we dezelfde visie hebben op het gebied van duurzaamheid en dat er ook synergie kan ontstaan qua kennisdeling. Bovendien was er ook op persoonlijk vlak een klik. We zijn eveneens een familiebedrijf en vinden het fijn om anderen te helpen, zeker als het voor beide partijen een strategische meerwaarde kan betekenen. Wij kunnen seizoensbuffers in onze projecten meenemen terwijl we met ruim 40 jaar ervaring in de sector onze kennis en ervaring kunnen delen.”

Geerts gaat hierop in: “Veel grote installatie- en bouwbedrijven zijn gewend om bij grotere projecten met projectplanningen - en de daarmee gepaard gaande mogelijke vertragingen, meerwerk en dergelijke - om te gaan. Een ervaren

projectleider en uitvoerder is nodig in dergelijke situaties en dat ontbrak destijds bij ons. Voortaan zullen vaardige projectleiders aan grote projecten worden gekoppeld zodat de kern van ons bedrijf zich kan focussen op de realisatie van de techniek.”

Standaardisatie

Daarnaast wordt standaardisatie een belangrijk punt bij HoCoSto. Geerts “Tot op heden hebben we de opdrachten projectmatig aangepakt waarbij de technische ruimte steeds werd aangepast aan de beschikbare ruimte. Dit leidde tot veel maatwerk. We hebben echter ontdekt kunnen categoriseren. Vaak is de warmtevraag een equivalent van veertig woningen. Daarom gaan we vanaf nu de technische ruimte standaardiseren voor veertig wooneenheden of een veelvoud ervan zodat we met één technisch ruimteontwerp meerdere projecten kunnen bedienen. Dat moet leiden tot een enorme efficiëntieverbetering waardoor we de projecten ook veel sneller kunt afwikkelen.”

Wandunit

Mitsubishi introduceert de SRK ZTL-W voor duurzame koeling en verwarming. Deze - bij Stulz te verkrijgen - compacte wandunit heeft een breedte die zo’n 17 cm smaller is dan zijn voorganger, de SRK ZS-W, en een buitenunit die tot wel tien kg lichter is dan zijn grotere broer. De SRK ZTL-W biedt een verbeterde installatieflexibiliteit en integratie in bestaande ruimtes zoals woon- of slaapkamers. De nieuwe wandunit is alleen beschikbaar als single-split en heeft een laag geluidsdrukniveau van minimaal 19 dB(A). De uitblaashoek van de unit is instelbaar via bediening en WiFi. STULZ www.stulz.nl

Verlichte spiegelsAirconditioners

De Option spiegelcollectie van Geberit isuitgebreid . De twee nieuwe vormen Oval en Round, die de vierkante Option spiegels aanvullen, vergroten de ontwerpmogelijkheden in de badkamer. De Options spiegels zijn uitgerust met een energiezuinige ledverlichting en hebben een warmwit licht (3.000 Kelvin. De Option Round modellen hebben directe en indirecte verlichting. Het directe licht dat de spiegel omlijst, verlicht het spiegeloppervlak gelijkmatig. Het indirecte licht benadrukt de vorm van de spiegel. De Option Oval spiegel biedt grote ontwerpvrijheid. Het model, met de afmetingen 60 x 80 cm, kan namelijk zowel liggend als staand worden toegepast.

GEBERIT www.geberit.nl

Badkamerventilatoren

Vent-Axia biedt de Supra en Supra Design badkamerventilatoren nu ook aan in een 125mm uitvoering: de Supra 125 en Supra Design 125. De Supra (Design) 125 heeft een trillingsdempende mo torbevestiging die zorgt voor een laag geluidsniveau. De krachtigere innovatieve kogellager motor zorgt voor een maximaal debiet van 190 m 3/h (Supra) en 160 m 3/h (Supra Design). De 125 en Design 125 zijn verkrijgbaar in drie verschillende uitvoeringen. De Design 125 B is de basisuitvoering zonder sensoren en timer. De Design 125 T heeft een instelbare timer en de 125 HT is met vochtsensor en vaste timer verkrijgbaar.

VENT-AXIA www.vent-axia.nl

Rookgasmeter

Panasonic Heating & Cooling Solutions

introduceert de airconditioners PACi NX Elite Series 4. Deze zijn verkrijgbaar in vermogens van 7,1-14 kW. De serie maakt gebruik van het koudemiddel R32. De NX heeft een compact chassis met één ventilator en heeft drie lagen warmtewisselaars die in één kleine behuizing zijn geoptimaliseerd. Een grotere leidinglengte - tot 100 meter - zorgt voor een grote ontwerpflexibiliteit voor verschillende soorten en maten gebouwen. Er kunnen maximaal vier binnenunits worden aangesloten op dezelfde buitenunit, waarvan er vele kunnen worden geïnstalleerd als twin-, triple- en doubletwin-systemen. De airconditioners hebben een seizoensrendement tot SEER 7,8 (A++) en SCOP 4,9 (A++).

PANASONIC http://panasonicwarmtepompen.nl

Euro-Index introduceert met de Eurolyzer S1 de nieuwste Blauwe Lijn rookgasmeter. Het toestel biedt een complete en efficiënte oplossing voor inbedrijfstelling, inspectie en onderhoud van cv-installaties. De Eurolyzer S1 bevat ECO-sensortechnologie, digitale meetrapportage met een gratis app en software en uitgebreide aanvullende functionaliteit, zoals een automatische lekdichtheidsbeproeving. De rookgasmeter heeft volledig dubbele bediening, waarbij het toestel met één hand kan worden bedient via het ronde touchpad en ook via een 4,3” high resolution touchscreen. Een andere nieuwe functionaliteit is Multi-memory. Hiermee kunnen de meetresultaten van achtereenvolgende metingen worden gepresenteerd in één meetrapport. EURO-Index www.euro-index.nl

Warmtepomp

De aroTherm pure van Vaillant is een lichte en compacte lucht-waterwarmtepomp die uitermate geschikt is voor hybride systemen. De aroTherm pure is voorzien van R32 split technologie. Door het compacte formaat en vermogens van 4 tot 10 kW kan voor ieder woningtype een passend hybride warmtepompsysteem worden ontworpen. Het nieuw vormgegeven binnendeel van het aroTHERM pure hybridesysteem kan bovendien met of zonder back-up heater worden geïnstalleerd. Mét backup heater is men optimaal voorbereid op een toekomstige allelectric situatie, indien men nu kiest voor ee n zogenaamde all-electric ready hybride opstelling. De aroTHERM pure kan als add-on bij ieder type bestaande cv-ketel worden geplaatst of als onderdeel van een compleet nieuw verwarmingssysteem worden geïnstalleerd.

VAILLANT www.vaillant.nl

Matzwarte sifons

Voor de designafwerking van de badkamer bood Viega al zwarte Visign bedieningsplaten, douchegoten en badafbouwsets. Daar zijn nu twee matzwarte sifons aan toegevoegd. De fraai vormgegeven sifons en de uitgekiende afvoerventielen bewijzen zich als klassieke armaturen met een opvallend design. Dit wordt gecombineerd met een krachtige capaciteit. De bekersifon heeft modelnummer 5753 en de buissifon heeft modelnummer 5611.5. De bekersifon is voorzien van een verstelbuis van 75 mm en een afvoerbuis van 200 mm; de beker heeft een diameter van 50 mm. De buissifon is uitgevoerd met verstelbuis van 120 mm en afvoerbocht van 220 mm. VIEGA www.viega.nl

Water-water warmtepomp

Western Airconditioning introduceert de nieuwe range omkeerbare hoog rendement warmtepompen Sigma Zero Hi HP die gebruik maken van het natuurlijk koudemiddel R290 (propaan) met een GWP van 3. De Hi HP is speciaal ontworpen om binnen of buiten op te stellen en heeft een inverter scroll- of zuigercompressor. De warmtepomp is leverbaar in vijf bouwgroottes met een verwarmingscapaciteit tussen 25 en 70 kW en een koelcapaciteit tussen 20 en 60 kW. De compacte unit heeft een laag geluidsniveau. De Sigma Zero Hi is er om alleen te koelen, de Sigma Zero Hi OH om alleen te verwarmen en de Sigma Zero Hi HPW is een waterzijdig omkeerbare warmtepomp.

Western Airconditioning www.western.nl

Douchevloer met geïntegreerde afvoergoot

HSK Duschkabinenbau introduceert een supervlakke acryl douchevloer met geïntegreerde afvoergoot. Dankzij de talrijke afmetingen en het installatiegemak kan de douchevloer in elke badkamersituatie worden geïnstalleerd. Details zoals in de levering inbegrepen in hoogte verstelbare poten, montagerails en een meegeleverde afvoerset zorgen voor een eenvoudige, veilige en snelle montage. De optioneel verkrijgbare Aquaproof-afdichtset zorgt voor een veilige afdichting volgens DIN 18534. De vierkante uitvoering van de douchevloer is verkrijgbaar in de afmetingen 90 x 90 cm en 100 x 100 cm, de rechthoekige uitvoering in de afmetingen 80 x 120 cm, 90 x 100 tot 160 cm.

HSK Duschkabinenbau www.hsk-duschkabinenbau.de

Jaargang 35, nummer 04, juni 2023 Verschijnt 8x per jaar www.gawalo.nl

Redactie

Utrechtseweg 44 3704 HD Zeist gawalo@vmnmedia.nl

Marjolein Eilander (marjoleineilander@vmnmedia.nl)

Maarten Legius (maartenlegius@vmnmedia.nl)

Uko Reinders (ukoreinders@vmnmedia.nl)

Margo van Voskuilen (margovanvoskuilen@vmnmedia.nl)

Gerard Vos (gerardvos@vmnmedia.nl)

Medewerkers

Evi Husson, Marion de Graaff, Maarten Legius, Hidde Middelweerd, Tim van Dorsten, Corina Kappen

Uitgever

VMN media, Davey Cobben (daveycobben@vmnmedia.nl) https://vmnmedia.nl/

Algemeen hoofdredacteur

Maarten Legius (maartenlegius@vmnmedia.nl)

T: 088-5840772

Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl

Basisontwerp

Motif Concept & Design, Naarden

Abonnementen en administratie

Vakblad en online: € 256,-

Digimagazine en online: € 150,-

Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar.

Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van drie maanden. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Vakmedianet uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Abonnementen kunnen worden opgegeven en opgezegd bij: VMN media Klantenservice, Utrechtseweg 44, 3704 HD Zeist.

Telefoon 088-5840888, klantenservice@vmnmedia.nl

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over VMN media bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij VMN media bv, Utrechtseweg 44, 3704 HD Zeist.

Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.vmnmedia.nl

Druk

Wilco BV, Amersfoort

ISSN 1385-3112

© 2023 VMN media bv, Zeist

Advertentie-exploitatie

Key account manager Richard van Dijk: 06 - 33 03 14 74, e-mail: richardvandijk@vmnmedia.nl

IN DE KOMENDE NUMMERS

Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

Thema’s 2023

Nr. 1 Prefab Installaties

Verschijningsdatum: 14 februari

Nr. 2 Gasketelwet

Verschijningsdatum: 14 maart

Nr. 3 Waterstof

Verschijningsdatum: 9 mei

Nr. 4 LuchtbehandelingVentilatie

Verschijningsdatum: 13 juni

Nr. 5 Warmtepompen

Verschijningsdatum: 5 september

Nr. 6 Afgiftesystemen

Verschijningsdatum: 3 oktober

Nr. 7 Verwarming

Verschijningsdatum: 7 november

Nr. 8 Warmteopslag & WKO

Verschijningsdatum: 12 december

Risicomanagement concreet gemaakt!

Mét praktische voorbeelden voor risicobeoordeling en -beheersing!

om rech bouww maakt de kwaliteitsborg

instrument voo

herzien

De Wkb heeft als doel om de consument te geven waar deze recht op heeft, een ‘kwalitatief’ goed bouwwerk. Voor de toetsing maakt de kwaliteitsborger gebruik van een verplicht instrument voor kwaliteitsborging. Met deze geheel herziene editie komt auteur Joost Vos met praktische voorbeelden voor risicobeoordeling, risicobeheersing en het maken van borgingsplannen, zodat alle marktpartijen direct aan de slag kunnen.

risicob borgingsplan direct aan

IN DIT BOEK:

Hoe ziet het nieuwe stelsel eruit?

Risicobeoordeling en -beheersing

Hoe voer je een risicobeoordeling uit?

Het borgingsplan

Alle informatiebehoefte voor de dossiers op een rijtje

Inclusief praktische voorbeelden

BOE nieuw ris informatiebe r praktisch

Geheel herziene editie

Het is tijd voor een nieuwe buistechnologie: nieuw materiaal, nieuwe kleur, doordachte mogelijkheden. Met de ontwikkeling van de NEO-X5 wil polymeer-specialist REHAU de markt voor vloerverwarming revolutioneren. Het resultaat: een duurzame buis met hoog installatiecomfort.

Ga

Ontdek de magie van zonale ventilatie

SYSTEEM C

DucoBox Focus

Intelligente vraagsturing

Slimme zonesturing (tot 11 zones)

Maximaal rendement

SYSTEEM D

DucoBox Energy comfort Plus

Fluisterstille werking

Slimme 2-zonesturing

Handige kopieerfunctie