Pepernoot: zacht-taaie brok of brosse kruidnoot?

Speciaal voor de intocht van de Sint in Amsterdam op 13 november 2011 kwam Bolletje, dankzij bedenker Wouter Voges, met een opvallende sinterklaasgadget op de proppen: de pepernotenplu, om strooigoed in op te vangen. Maar wat werd er eigenlijk opgevangen in deze omgekeerde plu: pepernoten of kruidnoten? Antje Scheper, oud-conservator van het Nederlands Bakkerijmuseum in Hattem, gaat op zoek naar de verschillen tussen kruid- en pepernoot.

eigenaar van restaurant Basiliek in Harderwijk.

De pepernoot maakt de laatste jaren een mega-ontwikkeling door; het aantal nieuwe smaken is niet bij te benen. Er bestaat zelfs een culinaire pepernoot, in 2016 bedacht door Rik Jansma, voormalig chef-kok annex

Spraakverwarring

Er is veel spraakverwarring over het verschil tussen pepernoten en kruidnoten. In de volksmond worden beide zéér verschillende producten vaak over een kam geschoren.

Taalkundig verschil tussen pepernoten en kruidnoten

Pepernoten zijn brokjes peperkoek (ze zijn een beetje taai). Kruidnoten zijn halve bolletjes speculaas (ze zijn knapperig). In de praktijk komt pepernoten vaak voor als overkoepelende term voor pepernoten én kruidnoten.

Er zijn mensen die het onderscheid tussen pepernoten en kruidnoten strikt aanhouden, maar de Dikke Van Dale beschrijft de werkelijkheid en vermeldt pepernoot als overkoepelend woord. Bij pepernoot staat namelijk: ‘dobbelsteentje van peperkoek of half bolletje van speculaas (gegeten in de tijd rond Sinterklaas)’. Het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omschreef de pepernoot in 1931 als volgt: ‘Een klein gebak van meel en honing, suiker of stroop, met peper en andere kruiderijen, de grootte van eene hazelnoot en de gedaante van dobbelsteentjes hebbende, doch van boven meestal bolrond.’ Als tweede betekenis bij pepernoot geeft het WNT: ‘In Zuid-Nederland ook als naam voor eene soort van moppen [koekjes], kruidnoten.’

Kruidnoten waren vroeger dus geen snoepgoed, maar koekjes die dan door sommigen weer pepernoten werden genoemd. Kruidnoot en pepernoot zitten dus al lange tijd in elkaars vaarwater.

Bron: Onze Taal

In de Middeleeuwen was er al sprake van pepernoten, in het Latijn panis piperatus genoemd in de kloosters. Ze werden gemaakt van restjes peperkoek. Vergelijk ze maar met borrelnootjes: lekker hartig bij een kan bier. Met flink wat peper erin werkten ze ook nog eens als een soort viagra avant la lettre.

Hoe en wanneer het strooien van pepernoten en de connectie met het Sint-Nicolaasfeest exact tot stand is gekomen, is niet bekend. Pepernoten waren eeuwenlang gewoon een lekker tussendoortje en werden het hele jaar door gebakken. Ook werden ze gebruikt als inzet bij spelletjes, net als centen, mopjes of krieken (zure kersen).

Harder

Wat wij echter tegenwoordig met graagte ‘pepernoten’ noemen – en dan bedoelen we de brosse knikkertjes die we in strooimixen vinden –dat zijn nou juist kruidnoten. De kruidnoot is een stuk harder en brosser dan de pepernoot en is gemaakt van tarwebloem waaraan speculaaskruiden zijn toegevoegd. Bijvoorbeeld kaneel, kruidnagel, nootmuskaat, gemberpoeder, kardemom en witte peper.

Hoewel er kant-en-klare specerijmixen verkrijgbaar zijn, zijn er bakkers die op basis van hun eigen smaak de melange zelf samenstellen; iets meer peper (of überhaupt peper), nét iets meer nootmuskaat, kaneel et cetera. En wat een heerlijke geur verspreiden al die specerijen! Niet voor niets strooiden de bakkers in de 19e eeuw wat specerijen op de vloer om hun clientèle een warm, winters gevoel te geven.

Zacht-taaie brok

Terug naar de noten. Hebben we het over de pépernoot dan bedoelen we de zachte brokken die zijn gemaakt met roggemeel. Ze lijken een beetje op taaitaai, zijn gezoet met honing en worden gekruid met anijs. Anijsmoppen worden ze her en der ook wel genoemd of – in Zeeland –peperboll’n.

Pieken met Pepernoten

Dit artikel is gebaseerd op informatie uit het boek ‘Pieken met Pepernoten en ander strooigoed’ van Antje Scheper, dat begin september 2023 verschijnt bij Uitgeverij Boekscout in Zeist.

ISBN-nummer: 978-94-648-9689-3

Hoe dan ook: de peper- en kruidnoten behoren al eeuwenlang tot ons oud-Hollandse erfgoed en het is aan de bakkerijbranche om deze culinaire tradities in ere te houden.

Dan nog even terug naar het experiment uit 2011 met de pepernotenparaplu: het waren dus kruidnoten die hierin werden opgevangen.