CÓDIGO MUNICIPAL (ESPAÑOL-POPTI')

Page 1

Chilchejab’ hum 20 - 5 = 4 Chejab’ hum yet kapiltuh Aq’omik’toj ab’ix/Traductor: EdyBenjamínLópezCastillo
4 Chejab’
Decreto12-2,002.CódigoMunicipal
Jacaltenango,Huehuetenango,Guatemala2021. Chilchejab’ hum 20 - 5 =
hum yet kapiltuh

Heb’ ya’ swi’al yet Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yul Xe’q’aq’/ SedeCentral,AcademiadelasLenguasMayasdeGuatemala

JuanMiguelSalvadorGonzálezToledo PresidenteALMG

BlancaElizabethSitaviSotz Asistente EncargadadeDLC

HectorRolandoXolChoc JefedelDepartamentoLingüístico

FranciscoSamuelPérezZacarías EspecialistaenTraduccióneInterpretación

AcademiadeLenguasMayasdeGuatemala ALMG 3ra.Calle00 11,zona10, Guatemala,Guatemala Tel.PBX. 25037000

CorreoElectrónico:almg@almg.org.gt,d.linguistica@almg.org.gt

ComunidadLingüísticaJakalteka / Skonhob’ Ab’xub’al Popti’

AntonioMendozaDelgado Presidente/ Swi’al

SantiagoDomingoMontejo CoordinadordePrograma/ Ijb’alom yinhmunil Traductor / Aq’omik’tojab’ix: EdyBenjamínLópezCastillo TécnicoTraductoraeIntérprete

Comunidad Lingüística Jakalteka/Popti’. Barrio San Juan, El Monumento Cantón El Llano, Jacaltenango, Huehuetenango Facebook:ComunidadLingüísticaPopti’ Correo electrónico: jakalteka@almg.org.gt Página web: popti.es.tl

Nota: en la foto de portada, aparece la municipalidad de Jacaltenango.

iii

DECRETO NÚMERO 12-2002. CÓDIGO MUNICIPAL / CHILCHEJAB’ HUM 20 - 5 = 4 CHEJAB’ HUM YET HEJ KAPILTUH

Wes Popti’

DECRETONÚMERO12-2002.

CÓDIGOMUNICIPAL ELCONGRESODELAREPUBLICADE GUATEMALA

CONSIDERANDO:

Que de conformidadconlaConstitución Política de la República el Estado, de Guatemala se organiza para proteger a la persona y la familia, siendo su fin supremola realización del bien común, y son deberes del Estado garantizar a los habitantes de la República la vida, la libertad, la justicia, la seguridad, la paz y el desarrollointegral delapersona,porlo que, para el cumplimiento de tales fines, es imperativo modernizar el ordenamiento jurídico de la AdministraciónPública.

CONSIDERANDO:

Que la Constitución Política de la República reconoce y establece el nivel de Gobierno Municipal, con autoridades electas directa y popularmente, lo que implica el régimen autónomo de su administración, como expresión fundamental del poder local, y que la

CHEJAB’ HUM YET HEJ KAPILTUH YULPOPB’AL YET XE’Q’AQ’

HAXKAMI:

T’inhb’ab’il ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, ta chkollax anmah b’oj maktaj yet chik’il sb’ah, haxkami tzet chyetk’ulnhe ha’ sk’ulaloj tet shunil maka, smunil xin heb’ ya’Swi’al Xe’q’aq’yilni,ta mach mak ximnhe sq’ab’ anmah yuhni tzet yetwanoj, ta ay naj hustisyah, ta tanheb’il,aynaj aq’ank’ulal b’ojtalahan yahkanhanmahyinhshuniltzetet,yuhnhe yijni sb’ah hune’ ti’ xin, kaw yilal yak’nhelax hej chejab’ cht’inhb’an smunlanheb’anil hej Nhahmunil yet konhob’.

HAXKAMI:

Ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, chyalayoj b’oj chst’inhb’a hantaj yip stzoti’Heb’ya’swi’alkonhob’yetkapiltuh, ssayb’ilyuhanmah,yuhtu’,yinhsb’ahtzet chuh smunlahoj, yecheloj ta yul sq’ab’ ayikoj hej tzetet, wal hej nhahmunil yet konhob’ xin, chpohlaxojayoj

4
CHILCHEJAB’
HUM 20 - 5 = 4

Wes Popti’

administración pública será descentralizada, lo que hace necesario darunamejordefiniciónyorganizaciónal régimen municipal respaldando la autonomía que la Carta Magna consagra, para que en el marcode ésta se promueva su desarrollo integral y el cumplimientodesusfines.

CONSIDERANDO: Que el proceso de modernización y descentralización del Estado guatemaltecodesarrollaunanuevavisión de administración que interpreta el contenido del Acuerdo de Paz Firme y Duraderaencuantoasucompromisode emitir una legislación municipal adecuada a la realidad de la nación guatemalteca, la cual se caracteriza como de unidad nacional, multiétnica, pluriculturalymultilingüe.

smunlanheb’anil yul hej konhob’, yuh tu’, kaw yilal ta q’a’ chtihlaxiloj b’oj chtxolb’alax smunil hej kapiltuh b’oj sxahannhelax smunil chst’inhb’a, haka’ yeyoj ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, ha’xinwal chuh yahkanh yinh shunil hejtzetet b’ojtachyijsb’ah yilb’eh.

HAXKAMI:

Smunilal yak’nhelaxi b’oj yinhnhen sb’ah hej nhahmunil ay yul Xe’q’aq’, chst’inhb’atoj hune’ ak’ yilb’eh ch’ek’ yiq’a’tzetayayojssatte’Chejab’humyet aq’ank’ulal mach stanhb’al, hat xin ayayoj, ta yilal yeltij hunuj ak’ chejb’anile yib’anhiloj smunlanheb’anil hej kapiltuh, haka’tik’a tzet sb’eytzen sb’ah hun hun konhob’ yet Xe’q’aq’, huntaq’an ti’, ha’ chhunb’an Xe’q’aq’, to tx’ihal skonhob’al,sb’eyb’al b’ojyab’xub’al.

PORTANTO: En ejercicio de las atribuciones que le confiere el artículo 171 literal a) de la Constitución Política de la República de Guatemala.

YUHXIN:

Yuh yijni sb’ah smunil t’inhb’ab’il yinh 8 10 yixmab’anil Te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’

5

Wes Popti’

DECRETA:

Elsiguiente:

CÓDIGOMUNICIPAL TITULOI GENERALIDADES

ARTICULO 1. Objeto. El presente Código tiene por objeto desarrollar los principios constitucionales referentes a la organización, gobierno, administración, y funcionamiento de los municipios y demás entidades locales determinadas en este Código y el contenido de las competencias que correspondan a los municipios en cuanto a las materias que éstasregulen.

CHST’INHB’A:

Te’ CHEJAB’ HUM YET HEJ KAPILTUH B’AB’EL NIMMAJAN NIMEJTAJ AB’IX

1 YIXMAB’ANIL. Yilb’eh. Hun te’ Chejab’ hum ti’, chyetk’ulnhe te’ yuhni chejab’ ayayoj ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’,haka’ tzetayyokyinh,tzetchuh smunlah heb’ naj swi’al konhob’, st’inhb’alaxi b’oj tzet chuh smunlah hej konhob’ b’oj yaq’b’ilxa nhahmunil ch’aq’lax b’inahoj ssat hun chejab’ hum ti’b’ojb’aytzab’an smunil hejkonhob’.

ARTICULO 2. Naturaleza del municipio. El municipio es la unidad básica de la organización territorial del Estado y espacio inmediato de participación ciudadana en los asuntos públicos. Se caracteriza primordialmente por sus relaciones permanentes de vecindad, multietnicidad, pluriculturalidad, y multilingüismo,organizadopararealizarel biencomúndetodosloshabitantesdesu distrito.

2 YIXMAB’ANIL. Tzet yehik’oj hune’ konhob’. Hune’ konhob’, ha’ b’ab’el yixmab’anil yinh tzet yetoj stx’otx’al Xe’q’aq’, ha’ xin yilal chssayni tzet chuh yok anmah stz’ajoj hej tzetet ch’ek’ yinh sq’inal skonhob’. Kaw ch’elwani haxkami kaw yohtajto sb’ah anmah, tx’ihal tzet chuh sb’eytzen sb’ah,tx’ihal hejsb’eyb’al b’oj yab’xub’al, chsyamb’a sb’ah, yuh sk’ulalojtetshunil makayyul smajb’enal.

6

ARTICULO3.Autonomía. Enejerciciodela autonomíaquelaConstituciónPolíticade la República garantiza al municipio, éste eligeasusautoridadesyejercepormedio de ellas, el gobierno y la administración desus intereses,obtieneydisponedesus recursos patrimoniales, atiende los servicios públicos locales, el ordenamientoterritorial desujurisdicción, sufortalecimientoeconómicoylaemisión desusordenanzasyreglamentos.Parael cumplimiento de los fines que le son inherentescoordinarásuspolíticasconlas políticas generales del Estado y en su caso,conla políticaespecial delramoal que corresponda. Ninguna ley o disposición legal podrá contratar, disminuir o tergiversar la autonomía municipal establecida en la Constitución PolíticadelaRepública.

3 YIXMAB’ANIL. Inhnhe’b’ahil. Yuh yelwan yinhnhen sb’ah hej konhob’, haka’ yeyoj ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, hun hun konhob’ ha’ chssaynoj mak ch’okoj swi’aloj stx’otx’al, tzet chub’ smunlahoj heb’ naj swi’al tu’ b’oj smunlanheb’anil tzet sk’ulaloj tet, chyiq’a yeb’ yul sq’ab’ ayikoj sq’alomal konhob’, ha’ ch’aq’nitzet kawyilalyehtetanmah, chswatx’enojikoj tzet chuh spohlaxtoj hej ehob’al ayiktoj yul snajachil, ssayni tzet chuh yahkanh sq’alomal konhob’ b’oj st’inhb’an hej chejb’anile. Yuhnhe yijni sb’ah yilb’eh, yilal yinh hej tzet cht’inhi yul Xe’q’aq’ hat chtzab’oj smunil, maka yinh hunujxa nhahmunil q’a’ yetwanoj yuhni hunuj munil. Mach hunuj chejab’ hum maka hunujxa chejb’anile chub’ st’inhb’anoj, yinojiloj mato yetanojtoj munil ayikoj yul sq’ab’ hej kapiltuh, haxkami yinh sb’ah, haka’ yalni te’ Sxe’al chejb’anileyetXe’q’aq’.

ARTICULO 4.1 Formas de ordenamiento territorial. El municipio podrá dividirse en las siguientes formas de ordenamiento territorial: cabecera municipal, aldea,

4 YIXMAB’ANIL.* Spohlaxtoj stx’otx’al konhob’. Chuh yixmalaxojtoj stx’otx’al konhob’ yinh hakti’ la: yul konhob’, wayanhb’al, tz’ulwayanhb’al,

1 *Reformado por el Artículo 1, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010 / Watx’eb’ilikoj yinh b’ab’el yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 pujb’ab’il yet 22/06/2010.

7

Wes Popti’ caserío, paraje, cantón, barrio, zona, colonia, lotificación, parcelamiento urbano o agrario, microregión, finca, las formaspropiasdeordenamientoterritorial de los pueblos indígenas y las demás formas de ordenamiento territorial definidas localmente al interior del municipio, conforme lo establecido en el artículo22deesteCódigo.

salwaynhb’al, poh’ehob’al, sal’ehob’al, pohkonhob’, salkonhob’, pohnimtx’otx’, pohtx’otx’ yet hej konhob’ maka yet tz’unub’, yamwayanhb’al, nimtz’unub’b’al, tzetchuhspohnitoj sb’ah hej konhob’ mach wesoj b’oj yaq’b’ilxa tzet chuh yixmantoj sb’ah anmah ay yul konhob’,haka’yeyojyinh 1 2 yixmab’anil hun te’Chejab’hum ti’.

ARTICULO 5. Servicio a los intereses públicos. Losmunicipiosyotrasentidades locales sirven alos intereses públicos que les están encomendados y actúan de acuerdo con los principios de eficacia, eficiencia, descentralización, desconcentración y participación comunitaria, con observancia del ordenamientojurídicoaplicable.

5 YIXMAB’ANIL. Smunil chuh yuh yillax anmah. Hej konhob’ b’oj yaq’b’ilxa nhahmunil chuh hej munil chkolwahikoj yinhanmahtaq’eb’iltijyib’anh,tapetb’oj tak’ulchuhyijnisb’ah, tachspohtojsmunil b’oj yijb’ali sxol anmah, b’oj ta tzab’an yinh hej te’ chejab’ hum chtzoten huntaq’anti’.

ARTICULO 6. Competencias propias y atribuidas. Las competencias de los municipiosson: a)Propiasy b)Atribuidaspordelegación. Las competencias propias son todas aquellas inherentes a su autonomía establecida constitucionalmente de

6 YIXMAB’ANIL. Tzet kaw smunil b’oj tzet chuh yaq’lax yub’. Kaw smunil hej konhob’ha’:

a. Hunq’ahan kawha’cht’inhb’anib’oj b’. Yaq’lax yub’ hunujxa munil, yuh hunujxamaka. Munil kaw nhahmunil cht’inhb’ani, ha’ hunq’ahan ay yok yinh tzet yetwanoj yuhni, haka’ yalni te’ sxe’al chejb’anile,

8

Wes Popti’

acuerdo a sus fines propios. Las competencias atribuidas son las que el GobiernoCentraldelegaalosmunicipios mediante convenio y se ejercen en los términosdeladelegaciónotransferencia respetando la potestad de auto organización de los servicios del municipio,establecidoseneseCódigo.

haxkami inhnheb’il sb’ah yuh. Wal munil ch’aq’lax yub’ xin, ha’ hunq’ahan chejb’anilchyatijheb’najswi’alXe’q’aq’ tethejkonhob’,ayhunq’ahanyuhmach mak chuh yul yilnoj, yuh xin, yilal yuhni konhob’ maka huntaq’an chul yinh sb’ih konhob’ kat yuhni, tonhe yilal sxahannhelaxi tzet chuh syamb’an sb’ah konhob’,haka’yeyojssathunte’Chejab’ hum ti’.

ARTICULO 7. El municipio en el sistema jurídico. El municipio, como institución autónoma de derecho público, tiene personalidad jurídica y capacidad para adquirir derechos y contraer obligaciones, y en general para el cumplimiento de sus fines en los términos legalmente establecidos, y de conformidad con sus características multiétnicas, pluriculturales y multilingües. Su representación la ejercen los órganos determinadosenesteCódigo.

ARTICULO 8. Elementos del municipio. Integran el municipio los elementos básicossiguientes: a)Lapoblación. b)Elterritorio.

7 YIXMAB’ANIL. Yelapnojal yeh konhob’ tet hej te’ chejab’ hum. Haxkamikonhob’ yinh sb’ah b’oj yetwanoj yilni anmah, ay makyilalsmunlanheni,ayyetwanb’alb’oj chschahni tzet yetwanoj yuhni, ha’xinwal chyij sb’ah shunil smunil t’inhb’ab’il ssat hej te’ chejab’ hum, b’oj ta tzab’anpax yinh tzet chuh yek’ yuh anmah, sb’eyb’al b’oj yab’xub’al. Ssat hune’ te’ Chejab’ hum ti’, ayayoj maktaj chuh yok ssatoj hunq’ahanmunil ti’.

8 YIXMAB’ANIL. Stz’aj hune’ konhob’. Huntaq’an ti’ ayikoj stz’ajoj hune’ konhob’la:

a. Anmah b’. Tx’otx’tx’otx’

9

Wes Popti’

c) La autoridad ejercida en representación de los habitantes, tantoporelConcejoMunicipalcomo por las autoridades tradicionales propias de las comunidades de su circunscripción.

d)Lacomunidadorganizada.

e)Lacapacidadeconómica.

f) El ordenamiento jurídico municipal y el derechoconsuetudinariodellugar.

g)Elpatrimoniodelmunicipio.

ARTICULO 9. Del concejo y gobierno municipal. El Concejo Municipal es el órgano colegiado superior de deliberación y de decisión delosasuntos municipales cuyosmiembrosson solidaria ymancomunadamenteresponsablespor la toma de decisiones y tiene su sede en la cabecera de la circunscripción municipal. El gobierno municipal corresponde al Concejo Municipal, el cual es responsable de ejercer la autonomíadelmunicipio.Seintegraporel alcalde, los síndicos y los concejales, todos electos directa y popularmente en cada municipio de conformidad con la ley de la materia. El alcalde es el

ch. Maktaj ch’ok ssatoj konhob’, haka’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, b’ojpax anmah ch’ok swi’aloj hej wayanhb’al ayyulhejkonhob’ ch’. Ta yamb’ab’il sb’ah hej wayanhb’al yinh k’ul. e.Taayyub’anilyuh. h. Hej yetwanb’al konhob’ b’oj chejab’ tzab’an yinh sb’eyb’al. i. Sq’alomal konhob’.

9 YIXMAB’ANIL. Yib’anhiloj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj tzet chuh smunlanhelax konhob’. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ti’, ha’ heb’ ya’ ayikoj ssatoj stzoteni b’oj st’inhb’an hej tzetet ay yok yinh sq’inal konhob’, maktaj ayikojstz’ajojxin,lahanskolkensb’ahyeb’ ch’ok yinh lahk’ulal yinh tzet chst’inhb’a, walnhahmunilxin,hatchkan yulkonhob’. Smunlanhelax hune’ konhob’ xin, yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuhayikoj, ha’heb’ya’ch’ilnitachyij sb’ahshuniltzetchst’inhb’akonhob’yub’. Ayikojya’alkal,heb’ya’malewomtx’otx’ b’oj lextol stz’ajoj, anmah xssik’len shunil heb’ ya’ ti’, haka’ yalni te’ chejab’ hum.

10

Wes Popti’ encargadodeejecutarydarseguimiento a las políticas, planes, programas y proyectos autorizados por el Concejo Municipal.

Ya’ alkal, ha’ ya’ yetwanoj smunlanheni b’oj sb’ilen shunil munil chab’il smunlanhelaxyuh Heb’ya’swi’alkonhob’ yetkapiltuh

ARTICULO 10. Asociación de municipalidades. Las municipalidades podrán asociarse para la defensa de sus intereses y el cumplimiento de sus fines generales y los que garantiza la ConstituciónPolíticadelaRepública,yen consecuencia, celebrar acuerdos y convenios para el desarrollo común y el fortalecimiento institucional de las municipalidades. Las asociaciones formadas por municipalidades tendrán personalidad jurídica propia y distinta de cada municipalidad integrante, y se constituirán para la defensa de sus intereses municipales, departamentales, regionales o nacionales y para la formulación, ejecución y seguimiento de planes, programas, proyectos o la planificación, ejecución y evaluación en la ejecución de obras o la prestación de serviciosmunicipales.

0 YIXMAB’ANIL. Syamb’an sb’ah hej kapiltuh. Shunil hej kapiltuh, chub’ syamb’anoj sb’ah,yuhskolken sb’ah b’oj yijnisb’ahsmunilt’inhb’ab’ilssatTe’Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, yuh tu’, chub’ slahk’ulnhenoj sb’ah smunlahi, yuh sk’ulalojtetanmahb’ojyuhskawxen hun hunkapiltuhsmunil

Hune’ yamb’ab’ahil yet hej kapiltuh xin, ay mak ch’okojpax yinhtajiloj yuh smunlanhelaxi, b’oj aypax yet hun hun konhob’ ch’okoj sxol, ha’xinwal q’a’ ay yip skolnoj skonhob’, skonhob’alil, stx’otx’al hej konhob’ yaman yeh tu’ makashunilXe’q’aq’,yuhnheb’al hab’an swatx’enoj, smunlanhenoj b’oj yilnoj tzet yekoj munil t’inhb’ab’il, mato munil icheb’il yuhni,katyillaxitzet ch’elikoj.

11

Wes Popti’

Las Asociaciones de Municipalidades a nivel departamental, regional o nacional se regirán por las disposiciones del presenteCódigoylosestatutosqueseles aprueben, pero en todo caso, las municipalidades quelas integranestarán representadas por el alcalde o por quien hagasusveces.

Hej Kapiltuh yaman yeh yul hun hun konhob’b’al, hej konhob’ snajach sb’ah, matoshunil yulXe’q’aq’,chtzab’ojsmunil yinh hun chejab’ hum ti’ b’oj hunujxa chejab’ humal chuh yoknikoj yuh, tzan tzet chub’, hej kapiltuh ayikoj stz’ajoj hunq’ahanyamb’ab’ahilti’,ya’alkal,ha’ ya’, ch’apnoj yinh sb’ih skonhob’, maka hunujxamakchyaq’a’tojya’.

TITULOII POBLACIONYTERRITORIO

CAPITULOI

POBLACION

ARTICULO11.Población. Lapoblacióndel municipio está constituida por todos los habitantesdesucircunscripciónterritorial.

ARTICULO12.Vecindad. Lavecindadesla circunscripciónmunicipalenlaquereside unapersonaindividual.

ARTICULO 13. Vecino y transeúnte. Es vecino la persona que tiene residencia continua por más de un (1) año en una circunscripción municipal o quien, allí mismo, tiene el asiento principal de sus negocios o intereses patrimoniales de cualquier naturaleza. En ausencia de

SKAB’ NIMMAJAN

ANMAH B’OJ STX’OTX’AL B’AB’EL

MAJAN

ANMAH

10 YIXMAB’ANIL. Anmah. Anmahyethunuj konhob’, ha’ syamanil mak ayayoj yul smajb’enal hunujtx’otx’al.

20 YIXMAB’ANIL. Ah konhob’al. Ha’ stx’otx’al konhob’ b’ay ay yatut hun hun anmah.

30 YIXMAB’ANIL. Anmah ah konhob’ b’oj mak mach ah konhob’oj. Ah konhob’xa hunujmaka taxaxelshab’ilalyehik’ojyul hune’ konhob’, ta hat ay hunuj stxonh, makaayhunujsq’alomalyulhunkonhob’ tu’. Ta mach hakojtu’ yeh xin, nantotik’a skonhob’hune’anmahtu’. Walpaxhunuj

12

Wes Popti’

estas circunstancias la persona individual será vecino de la circunscripción municipalenlaquesehalle.Asimismo,se considera vecino el extranjero residente legalmente en el país y radicado habitualmente en una circunscripción municipal. Es transeúnte quien se encuentre accidentalmente en una circunscripción municipal, teniendo su vecindad en otra. Se presume el ánimo de residir por la permanencia continua duranteun(1)añoenunacircunscripción municipal, cesando esa presunción si se comprobare que la residencia es accidental.

ya’ hula’ ayxa yum yet Xe’q’aq’ xin, ah konhob’xa ya’, ta ay hunuj konhob’ b’ay kawhat xaayya’komam mato ya’komi’ tu’. Mach ah konhob’oj hunuj maka ta tonhe ch’ek’ tzelnah yul konhob’ maka machto nahatiloj yuli, haxkami ay hunxa konhob’ b’ay q’a’ ayah.Chuhjalnitaah konhob’xahunujmaka ta hatnhetik’a ay yul hune’ konhob’ yulb’al hune’ hab’il, ch’etaxtoj hune’ stxumb’anil ti’, yet chnachahi ta mach hakojtu’ yehi, ta machto nahatiloj yul anmah yul hun konhob’tu’.

ARTICULO14.*Derogado. *Derogado a partir del treinta de septiembre de dos mil ocho, por el Artículo13,delDecretoNúmero23 2008el 17 05 2008

40 YIXMAB’ANIL.* Manhk’ob’il. *Manhk’ob’il hune’ chejab’ ti’, yettax slahunh skab’winaj tz’ayik septiembre yet hab’il dos mil ocho, yuh Yoxlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 232008, yet 17052008.

ARTICULO15.Vecindaddeguatemalteco enelextranjero. Elguatemaltecoquepor razones de trabajo, profesión, estudios u otra causa similar, radica temporalmente en el extranjero,mantendrásu condición de vecino de la última circunscripción

50 YIXMAB’ANIL.Tzetchuhkanojhunujmak ah Xe’q’aq’ chtoh hula’il. Hunuj jet konhob’ ch’eltoj hunuj q’inalil yinhtajiloj tx’otx’ Xe’q’aq’ yuh hunuj munil, kuyum maka hunujxa, mach chhelmotoj

13

Wes Popti’ municipalenqueaparezcainscritocomo tal.

skonhob’, hune’nhetik’a, haka’ b’ay tz’unb’il sb’ih.

ARTICULO16.*Derogado. *Derogado a partir del treinta de septiembre de dos mil ocho, por el Artículo13,delDecretoNúmero23 2008el 17 05 2008

60 YIXMAB’ANIL.* Manhk’ob’il. *Manhk’ob’il hune’ chejab’ ti’, yettax slahunh skab’winaj tz’ayik septiembre yet hab’il dos mil ocho, yuh Yoxlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 232008, yet 17052008.

ARTICULO17.Derechosyobligacionesde los vecinos. Son derechos y obligaciones delosvecinos:

a) Ejercer los derechos ciudadanos de conformidad con lo dispuesto en la ConstituciónPolíticadelaRepúblicay laLeyElectoralydePartidosPolíticos.

b)Optaracargospúblicosmunicipales.

c) Servir y defender los intereses del municipioylaautonomíamunicipal.

d) Contribuir a los gastos públicos municipales,enlaformaprescritapor laley.

e) Participar en actividades políticas municipales.

70 YIXMAB’ANIL. Yetwanb’al b’oj tzet yetwanojyuhnianmahahkonhob’. Ha’ti’ yetwanb’alb’ojtzetyetwanojyuhnila: a. Yuhni yetwanb’al yet yuninal konhob’xa, haka’ yalni te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’ b’oj Te’ chejab’ hum yet Sik’lewal b’oj Hej yaman anmah ch’iptzeli yet chsaylax swi’al konhob’ b’. Tachuhyokmunlawomalyet konhob’. ch. Yoknikoj b’oj stanhen tzet ay yok yinh sq’inal skonhob’ b’oj yinh tzet chst’inhb’akonhob’yub’. ch’. Ta chtohlawi yinh skonhob’, haka’ yalnihejte’chejab’hum. e. Yokstz’ajojhejmunilchkolwahikojyinh sq’inal konhob’.

14

f)Participaractivayvoluntariamenteen la formulación, planificación, ejecución y evaluación de las políticas públicas municipales y comunitarias.

g) Ser informado regularmente por el gobierno municipal de los resultados delaspolíticasyplanesmunicipalesy de la rendición de cuentas, en la formaprevistaporlaley.

h) Integrar la comisión ciudadana municipaldeauditoríasocial.

i) Utilizar de acuerdo con su naturaleza los servicios públicos municipales y acceder a los aprovechamientos comunales conforme a las normas aplicables.

j)Participarenlasconsultasalosvecinos deconformidadconlaley.

h. Ta tonhetik’a ch’ok stz’ajoj b’oj skolwahikoj yet chwatx’i, cht’inhb’alaxi, chmunlanhelaxi b’oj yillaxi tzet ch’elikoj hej munil icheb’il yul skonhob’b’ojswayanhb’al.

i. Ta mach chxijmotoj yoj b’ay chyaq’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yohtajnhe’ yib’anhiloj tzet yekojmunil icheb’il,munillanhanst’inhb’alaxib’oj tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh, haka’tik’ayalnihejte’chejab’hum.

j. Yok stz’ajoj hunuj yaman anmah yet konhob’, chkolwah spich’ni munil yul kapiltuh.

k. Stz’atoj yinh hej munil chuh yinh sb’ih konhob’ kat yoknikoj yuh, yul swayanhb’al, tanhe tzab’an yinh tzet chyal hejte’chejab’hum.

k’. Yok stz’ajoj hej nimej lahti’ chuh sxol anmah, haka’tik’a yalni hej te’ chejab’hum.

k)Pedirlaconsultapopularmunicipalen los asuntos de gran trascendencia paraelmunicipio,enlaformaprevista poresteCódigo.

l)Solicitarla prestación, y en su caso, el establecimiento del correspondiente serviciopúblicomunicipal.

l. Chuh sq’annihunujnimejyamb’awal, ta kaw yilal yok hunuj tzetet sxol anmah, haka’ yeyoj ssat hune’ chejab’humti’.

m. Sq’anniyinh sb’ih skonhob’ ta ch’illax yinhhunujtzetetkawyilalyehi.

15

m) Aquellos otros derechos y deberes establecidosenlasleyes.

Los extranjeros domiciliados que sean mayores de edad tienen los derechos y deberes propios de los vecinos, salvo los de carácter político. No obstante, tendrán los derechos que en los términos prevealalegislaciónelectoralgeneral.

n. Hunujxaetwanb’aleb’ojtzetyetwanoj yuhni anmah, haka’ yalni hej te’ chejab’hum.

Heb’ ya’ hula’ hat xa ay b’et ti’, xax palk’ontoj waxajlahunheb’ hab’il sq’inal, ay yetwanb’al b’oj tzet yetwanoj yuhni haka’tik’a yekoj anmah kawah konhob’. Yaja’, ayto yaq’b’il yetwanb’al tzab’an yinh hejte’chejab’hum yet sik’lewal.

ARTICULO 18. Organización de vecinos. Los vecinos podrán organizarse en asociacionescomunitarias,incluyendolas formaspropiasytradicionalessurgidasen elsenodelasdiferentescomunidades,en laformaquelasleyesdelamateriayeste Códigoestablecen.

ARTICULO 19. Autorización para la organización de vecinos. Las asociaciones de vecinos a las que se refiere el artículo anterior, se constituirán mediante escritura pública cuyo testimonio será presentado al registrador civil,paralosefectosdelotorgamientode la personalidad jurídica, la que será efecto de su inscripción en el libro correspondiente del registro civil, en un tiempo no mayor de treinta (30) días

80 YIXMAB’ANIL: Tzet chuh syamb’an sb’ah anmah ah konhob’. Chub’ syamb’anoj sb’ah, haka’ b’ay kuyb’ilkanoj yuh smam smi’ b’oj yul swayanhb’al, tonhe yilal ta tzab’anpaxoj yinh hej te’ chejab’ hum iq’nhe hunq’ahanti’b’ojpaxhunte’humti’.

90 YIXMAB’ANIL. Chschahlax syamb’an sb’ah anmah ah konhob’. Hej yamb’ab’ahil ch’aq’lax b’inahoj yinh swaxajlahunh yixmab’anil hun chejab’ hum ti’, cht’inhoj syamb’anoj sb’ah yuh hunuj yumal yamb’ab’ahil watx’eb’il yuh naj kolom ijmule, ha’ xin chyewoj tet naj tz’unum b’ihe, yuhnhe st’inhoj ssat hej te’ chejab’ hum ta ayxa mak chmunlanhenoj, ch’okoj yinh smunil yet xax tz’unluh sb’ih ssat te’ hum stz’unb’anil

16

Wes Popti’ calendario. Los requisitos que debe cumplir la escritura pública, sin perjuicio de lo que establece el artículo veintinueve(29)delCódigodeNotariado, serán: nombre, sede y la duración de la asociación, establecer claramente sus fines, objetivos, el ámbito de su acción, forma de su organización, la identificación fehaciente delas personas quelaintegran,ydesignacióndequieno quienes ejercerán su representación legal.

b’ihe yet nhahmunil tz’unb’al b’ihe, yulb’al lahunheb’ skab’winaj tz’ayik. Ha’ tzetyilalyiq’niyumalhunyamb’ab’ahilti’, mach ch’ek’ojtoj yib’anh tzet t’inhb’ab’il yinh sb’alunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chejab’ hum yet heb’ naj watx’ehom yumal hej tzetet, ha’ ti’ yilal yiq’ni te’ la: sb’ih yamb’ab’ahil, b’ay chyija’ sb’ah, hantajq’inaleb’aychmunlanhelaxoj,yilal t’inhan yeh tzet chyetk’ulnhe, ay yilb’eh, tzet smunlanhe’, tzet chub’ syamb’anoj sb’ah, maktaj ayikoj stz’ajoj yilal haknheti’ yehi, b’oj t’inhanxa yeh maka, mato maktaj ch’okoj ssatoj hun yamb’ab’ahil tu’.

ARTICULO 20. Comunidades de los pueblos indígenas. Las comunidades de los pueblos indígenas son formas de cohesión social natural y como tales tienen derecho al reconocimiento de su personalidadjurídica,debiendoinscribirse en el registro civil de la municipalidad correspondiente, con respeto de su organizaciónyadministracióninternaque se rige de conformidad con sus normas, valoresyprocedimientospropios, con sus respectivas autoridades tradicionales reconocidas y respetadas por el Estado,

1 = YIXMAB’ANIL. Hej wayanhb’al yet hej konhob’ mach wesoj. Hej wayanhb’al yet hej konhob’mach wesoj,haxkamiaytik’a sb’ey tzet chuh syamb’an sb’ah, yuh xin, kaw yetwanoj yehi ta ay hune’ yumal ch’alni ta to chuh smunlahi yeb’ chuh stz’unni sb’ih yinh nhahmunil tz’unb’al b’ihe ay yul kapiltuh, yaja’, yilal chxahannhelaxoj tzet chuh syamb’an sb’ah yeb’ st’inhb’an smunil yul swayanhb’al, haka’ b’ay b’eytzeb’il yuh mam ichame yinh naj sk’ulal, yuhxin,yilal yohtajnhelaxi b’oj sxahannhelax heb’ ya’

17

Wes Popti’ de acuerdo a disposiciones constitucionalesylegales.

ayikoj swi’aloj wayanhb’al yuh Xe’q’aq’, haka’ yalni yaq’b’il te’ chejab’ hum b’oj te’sxe’al chejb’anile.

ARTICULO 21. Relaciones de las comunidades de los pueblos indígenas entre sí. Se respetan y reconocen las formaspropiasderelaciónuorganización de las comunidades de los pueblos indígenasentresí,deacuerdoacriteriosy normastradicionalesoaladinámicaque lasmismascomunidadesgeneren.

CAPITULOII

TERRITORIO

ARTICULO 22.* División territorial. Cuando convenga a los intereses del desarrollo y administraciónmunicipal,oasolicitudde los vecinos, el Concejo Municipal podrá dividir el municipio en distintas formas de ordenamiento territorial internas, observando,entodocaso,lasnormasde urbanismo y desarrollo urbano y rural establecidasenelmunicipio,losprincipios dedesconcentraciónydescentralización localyconsujeciónaloestipuladoenlos artículos del presente capitulo. Previo a emitir el acuerdo mediante el cual modifica la categoría de un centro

1 1 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yiq’nitoj sb’ah hun-hun konhob’ mach wesoj. Yilal sxahannhelaxitzet chuhyiq’nitojsb’ah hej konhob’ mach wesoj, tom yuh skolkeni mato yuh syamb’an sb’ah, haka’tik’a yalni sb’eyb’al, maka hunujxa sb’ey yamb’ab’ahil chst’inhb’a huntaq’an wayanhb’altu’.

SKAB’ MAJAN STX’OTX’AL

1 2 YIXMAB’ANIL.* Spohb’nil tx’otx’ tx’otx’. Tayuh sk’ulalojb’ojyuhyahkanhkonhob’, maka ta anmah ah konhob’ chq’annoj, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, chub’ smalenoj heb’ ya’ konhob’ kat yixmalaxojtoj haka’ yuhb’anil, tonhe yilal, ch’okoj tzujnuj yinh hej chejb’anile iq’nhe tzet chuh swatx’ilojhejkonhob’,tzetchuh yahkanh b’oj hej swayanhb’al, yel stz’aj munil b’oj yinhnhen sb’ah hej nhahmunil b’oj ta tzab’anpax yinh tzet chyal hune’ majan chejab’ ti’. Yalanhto mach chpujb’alax hunuj hum b’ay chhelmotoj tzet yeh hunuj ehob’al ch’aq’lax b’inahoj

18

Wes Popti’ poblado de los indicados en los artículos subsiguientes, el Concejo Municipal deberácontarconeldictamenfavorable de la Oficina Municipal de Planificación, del Instituto Nacional de Estadística y del InstitutodeFomentoMunicipal.

yinh huntaq’anxa yixmab’anil chejb’anile chtij ssataj, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yilal sq’annoj yumal tet Nhahmunilch’ilnitzetchuhst’inhimunilyul konhob’, Nhahmunil ch’ilni txumb’is b’oj Nhahmunil chb’ilenyahkanhhejkonhob’.

La municipalidad remitirá en el mes de julio de cada año, certificación de la división territorial de su municipio al Instituto Nacional de Estadística y al InstitutoGeográficoNacional.

*Reformado por el Artículo 2, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Hun hun julio yet hun hun hab’il, kapiltuh chyaq’a’toj yumal yixmab’anil stx’otx’al konhob’ tet Nhahmunil ch’ilni txumb’is b’oj Nhahmunil chkuyni tzet yeh ssat tx’otx’tx’otx’yulXe’q’aq’.

*Ak’nheb’il yinh skab’ yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 23. Distrito municipal. Distrito municipal es la circunscripción territorial en la que ejerce autoridad un Concejo Municipal. La circunscripción territorial es continua y por ello se integra con las distintas formas de ordenamiento territorial que acuerde el Concejo Municipal. La cabecera del distrito es el centro poblado donde tiene su sede la municipalidad.

1 3 YIXMAB’ANIL. Smajb’enal konhob’. Smajb’enal konhob’ ti’, ha’ shunil stx’otx’al konhob’ ayikoj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh.Smohonal hej konhob’ aynhetik’a, yaja’, chub’ shelojtoj, ta yuh kam yixmalaxtoj konhob’ yinh k’ul yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. Yul konhob’, ha’ yanmah chub’ikoj,hat chkanojkapiltuh.

19

ARTICULO23Bis.*Requisitosycondiciones

para elevar de categoría una aldea o caserío. Los requisitos y condiciones para elevar de categoría una aldea o caserío sonlossiguientes:

ALDEA: centro poblado que tenga o cuentecon: a) Una población entre 5,000 a 9,999 habitantes, b) Un índice de alfabetismo del 25% de supoblación, c) Construcciones o edificaciones alineadas formando calles en cualquierforma, d) Red de drenajes de aguas negras y pluvialessubterráneos, e) Abastecimiento domiciliar de agua potable distribuida por cañería y tanquepública, f) Un mercado con edificación, como mínimo, g)Unparqueoplaza, h)Serviciodealumbradopúblicoenpor lomenosel75%desuterritorio,

1 3 YIXMAB’ANIL Skayek’nheb’anil.*Tzet chuhyokhunuj ehob’al yinh wayanhb’alil maka tz’ulwayanhb’alil. Yuhnheyokhunuj ehob’al yinh wayanhb’alil maka tz’ulwayanhb’alil, yilal yuhnuj huntaq’an ti’la: WAYANHB’AL:ta ayhunq’ahanti’sxol la: a. Ay 20 0 = maka 1 4 90 90 anmahyulhun ehob’al tu’, b’. Ta yinh hok’alwanhtaj anmah ay howeb’oj skab’winajwanh mak chuh yilnihum yeb’stz’ib’li. ch Ta txol yetoj te’ nhah maka nimejtaj nhahsti’lajb’eh,tzantzetyeyoj,tanhe ayb’eh, ch’. Ta ay hej sb’elal tz’illa ha’ b’oj watx’eb’il b’aychtohha’eloma’, e Ta ay ha’ ha’ chyuk’ anmah, ta ay b’aych’ek’ha’b’ojtaayb’aychkutxi ha’, h. Hunujtxonhb’al,takawmachtzet. i. Hunujpaxhyalb’al, j. Ta ay hej jopb’eh2,takawmachtzet, yinhkanhpohil chutujhunehob’altu’, oxeb’pohil ayyet,

2 Alumbrado público

20

Wes Popti’ i)CentrodeSaludyfarmacia, j)Cementerioautorizado. k) Escuela Mixta de Educación Primaria conbiblioteca, l)SeguridadPública, m) Agencia bancaria en cualquiera de susmodalidades.

CASERÍO: centro poblado que tenga o cuentecon: a) Una población entre 2,000 a 4,999 habitantes, b) Un índice de alfabetismo del 10% de supoblación, c) Construcciones o edificaciones formandocallesonocalles, d) Red de drenajes de aguas negras y pluvialessubterráneos, e) Abastecimiento domiciliar de agua potable distribuida por cañería y tanquepúblico, f)Serviciodealumbradopúblicoen por lomenosel25%desuterritorio.

*Adicionado por el Artículo 3, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

k. Ta ay nhah anhteb’al b’oj txonhb’al anh, k’. Taaymujb’al kamomt’inhan yehi, l. Ta ay hej Kuyum yet nixhtej unin b’oj hejnhahilb’alhum, m. Taaymakchtanhenkonhob’, n. Taay hunujk’ub’ab’almelyuh.

TZ’ULWAYANHB’AL: ta ay hunq’ahan ti’ sxolla: a. 5 = = maka 20 9 90 anmah yul hun ehob’al tu’, b’. Ta yinh hok’alwanhtaj anmah ay lahunhwanhoj mak chuh yilni hum b’ojstz’ib’li. ch.Taayhej te’nhahmakanimejtajnhah sti’lajb’ehmakamachojab’b’eh, ch’.Ta ay hej sb’elal tz’ila’ b’oj watx’eb’il b’aychtoh ha’eloma’, e. Ta ay ha’ha’ chyuk’ anmah, ay b’ay ch’ek’ha’b’ojtaayb’aychkutxiha’,

h. Ta ay hej jopb’eh, ta kaw mach tzet, yinhkanhpohilchutujhunehob’altu’, hune’ pohilayyet. *Tz’ajb’ab’il yinh Yox yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yet 2010.

21

ARTICULO 23* Ter. Formas de ordenamiento territorial municipal locales. Las formas de ordenamiento territorial municipal establecidas en este Código como paraje, cantón, barrio, zona, colonia, distrito, lotificación, asentamiento, parcelamiento urbano o agrario, microregión, finca y demás formas de ordenamiento territorial municipal, corresponde definirlas al Concejo Municipal, quien deberá formular y ejecutar planes de ordenamiento territorial y desarrollo integral del municipio, emitiendo las ordenanzas y reglamentos que correspondan. En todo caso, las lotificaciones, asentamientos, apreciamientos, colonias, fincas y demás formas de ordenamiento territorial municipal que desarrollen proyectos de urbanización, deberán contar con licenciamunicipal. Los términos ovocablos de ciudad y villa seránutilizadosúnicamenteconcarácter denominativo para distinguir a la cabecera de un municipio y no para establecer una categoría con fines de

1 3 YIXMAB’ANIL *Yoxel. Tzettaj chuh stxolb’alaxtoj konhob’. Ha’ tzet chuh stxolb’alaxtojkonhob’t’inhb’ab’ilssathun chejab’ hum ti’, ha’ yinh ehob’al b’ay tx’inhkixhtajnhe yetoj te’ nhah, pohehob’al, sal’ehob’al, pohkonhob’, salkonhob’, majb’en, pohnimtx’otx’, ehob’al,pohtx’otx’yethejkonhob’maka yet tz’unub’, yamwayanhb’al, nimtz’unub’b’al b’oj yaq’b’ilxa tzet chuh yixmantoj sb’ah anmah ay yul konhob’, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, cht’inhb’anoj hune’ ti’, ha’ chwatx’enoj b’ojch’unujmunil yuhstxolb’alaxtojtzetet yul konhob’b’ojyuh yahojkanh,yuh yijnoj sb’ah, ay hej chejb’anile b’oj yaman tihchejab’ yilal spujb’alaxoj. Tzan tzet munilal cht’inhb’alaxoj yinh hej pohnimtx’otx’, ehob’al, pohtx’otx’ yet hej konhob’ maka yet tz’unub’, yamwayanhb’al, nimtz’unub’b’al b’oj yaq’b’ilxa tzet chuh yixmantoj sb’ah anmah ay yul konhob’, yilal ay yumal yuh kapiltuhtachuhsmunlanhelaxi. Hej tzoti’ /ciudad,yaxkonhob’/ b’oj /villa, konhob’/, yinhnhe hej yul konhob’ ch’oknojikoj, yaja’, mach yuhuj kam yahtoj smay mato spak’i hunujxa ehob’alil, haxkami mach t’inhb’ab’iloj

22

Wes Popti’

elevación territorial municipal, por no estar contemplados dentro de las entidades locales en que el municipio se divide.

*Reformado por el Artículo 4, del Decreto Número 22 2,010 el 22 06 2,010

ARTICULO 24. Conflicto de límites entre distritos municipales. Los conflictos derivados de la falta de definición en los límites existentes entre dos o más municipios serán sometidos, por los Concejos Municipales afectados, a conocimiento del Ministerio de Gobernación,quedispondrádeunplazo deseis(6)meses,apartirdelarecepción del expediente, para recabar los antecedentes que aquellos deberán proporcionarle y el dictamen del Instituto Geográfico Nacional, completar los estudios, informaciones, diligencias y demásmedidasqueseannecesarias,con base en las cuales emitirá opinión, y lo elevaráaconocimientodelPresidentede laRepública,paraque,siasíloconsidera, presente a consideración del Congreso de la República la iniciativa de ley correspondiente, para su conocimiento y resolución.

hunq’ahantzoti’ tu’ yinh hejehob’al b’ay pohb’iltojkonhob’. *Ak’nheb’il yinh skanh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yethab’il 2,010.

1 4 YIXMAB’ANIL. Hej howal ch’eltij yinh smohonal hej konhob’. Hej howal ch’eltij sxol hej konhob’ yuh haxkami mach ixtanhojyehsmohonal,yilalyokojlahk’ulal sxol heb’ ya’ swi’al hun hun konhob’ tu’, b’oj yokojpax yul sq’ab’ Nimnhahmunil Chmunlanhen naj Aq’ank’ulal Sxol Anmah, wajeb’ x’ahaw ch’aq’laxoj tet lahwi chschahnoj yumal, yuhnhe chuh yek’oj yalanhiloj, kat sq’anb’enoj tet hunq’ahan anmah ti’ tzet kaw yekoj tzetet, yilal aypax te’ yumal t’inhan munil aq’b’il yuh Nhahmunil chkuyni tzet yeh ssat tx’otx’ tx’otx’ yul Xe’q’aq’, ta chslah stz’ajb’alax skuylax yinh k’ul, ta ch’ah yaq’b’il ab’ix, kam yek’ yalanhiloj b’oj hunujxatzetyilalsmunlanhelaxi, ha’xinwal yinh tu’, hat chsaylaxoj hunuj yanhal, kat yokoj yul sq’ab’ ya’ Swi’al Xe’q’aq’, yuhnhe ta haktu’ yalnoj ya’, ch’okoj yul sq’ab’ Yulpopb’al hune’ chejab’ hum ay

23

yok yinh hune’ howal tu’, yuhnhe yohtajnhelaxikatssaylaxojyanhal.

ARTICULO 25. Conflicto de límites jurisdiccionales entre comunidades. Los conflictos de límites que existan o surjan entre comunidades de un mismo municipio, serán resueltos conmediación del Concejo Municipal, tomando en cuentalasposicionesdecadaunadelas partes en conflicto, en coordinación con las autoridades reconocidas por las comunidades, promoviendo la participación de las comunidades afectadas y la conciliación entre las mismas.

CAPITULOIII

PROCEDIMIENTOSPARALACREACIONY MODIFICACIONDEMUNICIPIOS

ARTICULO 26. Solicitud de creación o modificación de municipios. Para la iniciación del expediente de creación o modificacióndemunicipiosserequierela solicitud,debidamentefirmadaosignada con la impresión digital, de por lo menos el diez (10%)por ciento delosvecinos en ejercicio de sus derechos, residentes en loslugaresdondesepretendesucreación

1 5 YIXMAB’ANIL. Hej howal ch’eltij yinh smohonal hej wayanhb’al. Hej howal ch’eltij yinh smohonal hej wayanhb’al ay yulhunujkonhob’,Heb’ya’swi’alkonhob’ yet kapiltuh ch’okoj sxoloj, yuhnheb’al chsaylaxoj yanhal, yilal xin yab’elaxoj tzet yalni hun hun majan anmah, hunq’ahan ti’, hun chub’ smunlanhelaxoj b’oj heb’ ya’swi’alyethun hunwayanhb’al,waltu’, skab’il wayanhb’al ch’okoj stz’ajoj kat swatx’enojsb’ahyinh najaq’ank’ulal. YOXMAJAN TZETCHUHYICHIKANH B’OJ TA AY TZET CHHELITOJ YINH HEJ KONHOB’. 1 6

YIXMAB’ANIL. Chsq’anlax yichikanh maka ta ay tzet chhelitoj yinh hunuj konhob’. Yuhnhe chuh yichi sq’anlax yok hunuj ehob’al konhob’al maka ta ay tzet chhelitoj yinh hunuj konhob’, yilal chswatx’iyumalb’ojtaayikojyechel sb’ih maka yechel swi’ sq’ab’ anmah yinh te’, ta kaw mach tzet, yinh hok’altajwanh anmah,lahunhwanhmakchq’annihune’

24

Wes Popti’

o modificación. Dicha solicitud se formalizará ante la Gobernación del departamentojurisdiccionaloladeaquél enelqueestélamayorpartedelterritorio a segregar, anexar o fusionar, según sea el caso, exponiendo en ella los hechos y circunstancias que la motivan y que se llenenlosdemásrequisitosaqueserefiere elartículo28deesteCódigo.

etwanb’ale tu’, anmah ti’ xin, yilal hat ay yul hune’ ehob’al ch’ochelax yok konhob’al maka ta yuh ay tzet chhelitoj yinh. Hune’ q’anb’al tu’, ch’ichoj smunlanhelaxoj yet ch’apnoj yul sq’ab’ ya’Swi’alkonhob’b’almakatetya’Swi’al konhob’b’al b’ay chpohlaxojiloj, b’ay ch’okoj lak’noj maka b’ay chhunujtuj hune’ stx’otx’al tu’, tzantik’a b’ay tet yinh hunq’ahan ti’, yilal chtihlaxojiloj ssat te’ tzet yekoj tzetet b’oj syamb’alax yaq’b’il tzet chq’anlax haka’ yalni swaxaj skab’winajyixmab’anilhunte’chilchejab’ hum ti’.

ARTICULO 27. Modificación del

distrito municipal. La circunscripción de un distrito municipal sólo podrá ser modificada por las causas y en la forma quedeterminalaConstituciónPolíticade laRepúblicayesteCódigo.Entodocaso, la circunscripción de un municipio deberá estar en el ámbito de un solo departamento,quedandosujetoaloque el Congreso de la República determine cuando, a consecuencia de división o fusión,lacircunscripción de un municipio nuevo afecte a más de un departamento.

1 7 YIXMAB’ANIL. Taaytzetchhelmotojyul smajb’enal konhob’. Smajb’enal hunuj konhob’ chub’ shelojtoj ta ch’ek’oj yiq’a’ haka’ tzet ayayoj ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’ b’oj hun Chilchejab’ hum ti’. Tzan b’ay tu’, smajb’enal hunuj konhob’, yilal yulnhe hune’konhob’b’alchkanoj,Yulpopb’alxa cht’inhb’anoj, ta yuh hunuj pohpeb’ahil maka hunb’ab’ahil yinh hej konhob’, tx’ihal konhob’b’al ch’etaxto smajb’enal yuh hune’ak’konhob’tu’.

25

ARTICULO 28. Creación de unmunicipio.

Lacreacióndeunmunicipiorequiere:

a) Que tenga veinte mil (20,000) habitantes,omás;

b) Que pueda asignársele una circunscripción territorial para la satisfaccióndelasnecesidadesdesus vecinos y posibilidades de desarrollo social, económico y cultural, dentro de la cual cuente con los recursos naturales y financieros que le permitenygaranticenlaprestación y mantenimiento de los servicios públicos locales. Para lo expuesto, el Instituto Geográfico Nacional deberá emitirdictamen,enelquesedefinirán los límites del territorio del nuevo municipio;

c) Que la circunscripción municipal asignada al nuevo municipio no perjudique los recursos naturales y financieros esenciales para la existencia del municipio del cual se está separando. Respecto de dicha situación, los Ministerios de Ambiente y Recursos Naturales y de Finanzas Públicas, respectivamente, deberán emitirlosdictámenesqueseñalenque noseperjudicandichosrecursos;

1 8 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yichikanh hunuj konhob’. Yuhnhe chuh yichikanh hunujkonhob’,yilal:

a) Ta ay hunk’aloj mil maka ek’b’al anmah ayyul hunkonhob’tu’. b’) Ta ay hunuj tx’otx’ chuh yaq’lax tet, yuhnhe chuh smunlahikoj anmah yet hun konhob’ tu’ yinh, yuh yilnitoj sb’ah anmah yinh k’ul, yahkanh sq’alomal b’oj sb’eyb’al, yuh xin, yilal ta ay hej syaxil tx’otx’ b’oj ta ay ch’en melyuh, ha’xinwal ha’ chkolwahojikoj yuh yillax anmah yul hej nhahmunil yet konhob’. Yuh tzet alb’il ti’, Nhahmunil chkuyni tzetyehssattx’otx’tx’otx’yulXe’q’aq’, yilal chswatx’enoj yumal ch’aq’noj syelal tzet chub’kanoj snajachil hune’ ak’konhob’tu’; ch)Tx’otx’tx’otx’b’aych’okojsb’ihhunak’ konob’ tu’, yilal ta mach b’ay chyeta’toj syaxil stx’otx’al b’oj smelyuhal konhob’ b’ay lanhan spohniloj sb’ah hun ak’ konhob’ tu’. Yuh hun ti’, Nimnhahmunil yet Ssat yib'anh q'inal yeb’ sq’alomal ssat yib'anh q'inal yeb’ Nimnhahmunil ch’ixmanayoj smelyuh konhob’, hun hun nhahmunil ti’, chyaq’a’iltij yumal

26

d) Que exista infraestructura tísica y social básica que garantice condiciones aceptables para el desarrollo del nuevo municipio. Para el efecto, el Concejo Municipal solicitará dicho informe a la Oficina Municipal de Planificación del municipio del cual se segregará el nuevomunicipio;

e)Quesegaranticenfuentesdeingreso denaturalezaconstante,loquedebe ser garantizado por el Concejo Municipal del cual se segregará el nuevomunicipio;

f) Que se haya emitido dictamen técnico favorable por parte de la Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia, considerando los insumos técnicos y de información de las instituciones y dependenciaspertinentes.

*Reformado por el Artículo 5, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 29. Trámite de la solicitud. Recibida la solicitud y cumplidos los

chyehni ta mach sq’alomal konhob’ chyetatoj; ch’) Taay ayhejnimejatajmunilwatx’eb’il b’oj ta tz’ajan lahan yeh tzetet tet anmah3. Yuh tu’, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chsq’ana’ yumal tet Nhahmunil ch’ilni tzet chuh st’inhi munil yul konhob’ yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, kat spohlaxojiloj stx’otx’alhune’ak’konhob’tu’; e) Ta t’inhan yeh b’ay chtitikoj smelyuhal hun ak’ konhob’ tu’, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’ay chpohlaxojiloj, heb’ ya’ cht’inhb’anoj tahaktu’yehi; h) Yilal ay yumal chchahni yichikanh yuh Nhahmunil ch’ilni tzet chuh st’inhi b’oj yixmalaxtoj munil yul Xe’q’aq’, chyila’ yinh k’ul tzet yekoj tzetet b’oj tzet yalni yaq’b’il nhahmunil kaw smunil yekoj hune’ti’.

*Ak’nheb’il yinh sho’ yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yethab’il 2010.

1 9 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh sq’anlaxi. Yat chchalax te’ hum q’anb’al b’oj ta xax 3 Haka’ kuyum, ha’ ha’, txulub’al…

27

Wes Popti’

requisitos correspondientes, en un plazo que no exceda de treinta (30) días, el gobernador departamental realizará lo siguiente:

a) Conceder audiencia a los representantes de los vecinos y autoridades locales de las comunidades o lugares del correspondiente municipio que quierenformarunonuevo.

b) Conceder audiencia a los concejos municipales de la municipalidad o municipalidades afectadas, o eventualmente interesadas en la gestión, y a la gobernación o gobernacionesdelosdepartamentos quepudieranresultarperjudicados.

c) Ordenar la investigación y comprobación de todoslos hechos y circunstancias expuestos en la solicitudydeotrosquesesoliciten en este Código, para lo cual las entidades autónomas y descentralizadas y demás dependencias públicas deben darla informaciónyprestarlacolaboración que les sea requerida, así como recabar cualquier otra información o documentaciónypracticarcualquier

aq’lo shunil hum chq’anlaxi, yulb’al lahunh skab’winaj tz’ayik, ya’ swi’al konhob’b’al,chub’ya’huntaq’anti’la:

a) Chyab’e’ tzet yalni heb’ ya’ ayikoj ssatoj anmah b’oj swi’al hunq’ahan wayanhb’al mato ehob’al ch’ochenikojak’konhob’al tu’. b’) Chyab’e’ tzet yalni Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuhmatohejkonhob’ ch’ochelax yel stz’aj, maka hunujxa makch’ochen yoksxoloj, b’ojheb’ya’ ayikoj swi’al konhob’b’al maka hej konhob’b’al chuh yelpaxojstz’aj.

ch) Chstxolb’a’ shunil ab’ix iq’b’ilxakanh b’oj tzet chyeniloj hej tzet xaxla yuhiloj b’oj tzet tihb’ililoj ssat te’ hum q’anb’al b’oj yaq’b’ilxa humal chq’anlax ssat hun chejab’ hum ti’, yuh tu’, hej nhahmunil yinh sb’ah, nhahmunil ixmab’iltoj smunlah yul Xe’q’aq’ b’oj yaq’b’ilxa nhahmunil yet konhob’, yilal yaq’noj ab’ix b’ojchkolwahojikojtaay b’ay chq’anlaxoj, haka’yinh iq’o’kanh yaq’b’il ab’ix maka chsaynoj hunuj yumal b’oj yek’ yalanhiloj hunuj tzetet

28

Wes Popti’

diligencia probatoria que se crea necesariaparalamejorcomprensión delcaso.

Evacuadas las audiencias, y agotadas las investigaciones, el gobernador departamental, expresando su opinión, elevará lo actuado a conocimiento del MinisteriodeGobernación,dentrode un plazo que no exceda de noventa (90)días.

kaw yilal yeh yohtajnhelaxi yuh kam stxumlax hune’munil icheb’il ti’.

ARTICULO 30. Procedimiento ante el MinisteriodeGobernación. ElMinisteriode Gobernación dispondrá de un plazo de seis(6)meses,apartirdelarecepcióndel expediente, para verificar todo lo actuado ante la gobernación departamental y para completar los estudios, informaciones, diligencias y demás medidas que sean necesarias para determinar el cumplimiento exacto de los requisitos para decidir sobre la creaciónomodificacióndeunmunicipio, emitiendo además el dictamen correspondiente, y lo elevará a conocimiento del Presidente de la República, para que, si así lo considera, en un plazo de treinta (30) días, presente

Yet xax ab’elaxi tzet xyal shunil maka, b’oj iq’b’ixakanh shunil ab’ix, ya’ swi’al konhob’b’al, chyala’ ya’ spaj, kat yaq’nojikoj ya’ yul sq’ab’ Nimnhahmunil chmunlanhen naj aq’ank’ulal sxol anmah ay yul tx’otx’ Xe’q’aq’,yulb’allahunhshok’altz’ayik. 1 0 YIXMAB’ANIL. Stxolil smunlanheb’anil yul Nimnhahmunil chmunlanhen naj aq’ank’ulal sxol anmah ay yul Xe’q’aq’. Nimnhahmunil chmunlanhen naj aq’ank’ulal sxol anmah ay yul Xe’q’aq’, lahwi chschanoj yumal hun ak’ konhob’ tu’, ch’aq’laxoj wajeb’ x’ahaw tet, yuhnhechspich’nojshunil munil xaxlayuh nhahmunilyet swi’alkonhob’b’alb’ojyuh slahnoj skuynuj, stz’ajb’anoj ab’ix, kam yek’oj yalanhiloj b’oj yaq’b’ilxamunil yilal smunlanhelaxi, ha’xinwal chyij sb’ah tzet chq’anlaxi, kat yillaxi ta chuh yichikanh mato shelmotoj hunuj konhob’, chyaq’a’paxoj yumal ch’aq’ni syelal tzet yekoj tzetet, lahwitu’, ch’okoj yul sq’ab’ ya’ swi’al Xe’q’aq’, ta chsjeb’ sk’ul ya’,

29

Wes Popti’ a consideración del Congreso de la República la iniciativa de ley correspondiente, para su conocimiento y resolución.

yulb’al lahunh skab’winaj tz’ayik, chyaq’a’ikoj te’ chejab’ hum yul sq’ab’ Yulpopb’al,katyohtajnhelaxib’ojyaq’lax spaj.

ARTICULO31.Procedimientosconsultivos. Si el Congreso de la República lo considerase necesario podrá someter a consulta de las poblaciones del o de los municipios o departamentos afectados, cualquier asunto dirigido a dividir o modificar su circunscripción, antes de emitirlaleyquelodecida.

ARTICULO 32. Cabecera del municipio nuevo. La cabecera municipal estará en el poblado que se designe en el decreto desucreaciónqueemitaelCongresode la República. El Concejo Municipal o el diez por ciento (10%) de vecinos que reúnanlascalidadesaqueserefiereeste Código, podrá solicitar el traslado de la cabeceramunicipal,paracuyoefectose procederá de conformidad con lo establecido en este capítulo, en lo que fuereaplicable.

1 10 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh sq’anb’elaxoj tet anmah. Yalanhto mach chpujb’alax te’ chejab’ hum, ta haktu’ yalnoj Yulpopb’al chub’ sq’anb’elaxoj tet anmah mato tet hej konhob’ maka konhob’b’al lanhan yel stz’aj tu’, yib’anhiloj spohlaxtoj maka shellaxtoj snajachil

1 20 YIXMAB’ANIL. Yul konhob’ yet skonhob’al ak’ konhob’. Tzettik’a ehob’alil t’inhb’ab’il ssat te’ Chilchejab’ humyetYulpopb’alch’alnitach’ichikanh hune’ ak’ konhob’, ha’ ch’okoj yul konhob’al chaltu’. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh maka yinh hok’alwanhtaj anmah lahunhwanh ah konhob’ ch’ek’ yiq’a’ tzet chyal hun te’ chejab’ hum ti’, chub’ sq’annoj ta chhek’moh ehob’al x’ok yul konhob’al, yuh yijnoj sb’ah xin, yilal yek’oj yiq’noj chejab’iq’b’il yuhhunmajanchejb’anile ti’,tzantik’ab’ayyetwanojyoknikoj.

30

Wes Popti’

TITULOIII

GOBIERNOYADMINISTRACIONDEL MUNICIPIO

CAPITULOI GOBIERNODELMUNICIPIO

ARTICULO 33. Gobierno del municipio. CorrespondeconexclusividadalConcejo Municipal el ejercicio del gobierno del municipio, velar por la integridad de su patrimonio, garantizar sus intereses con baseenlosvalores,culturaynecesidades planteadasporlosvecinos,conformeala disponibilidadderecursos.

YOXNIMMAJAN

MAK CH’OK SWI’AL KONHOB’ B’OJ SMUNLANHEB’ANIL KONHOB’ B’AB’EL MAJAN

MAK CH’OK SWI’ALOJ KONHOB’

1 30 YIXMAB’ANIL. Mak ch’ok swi’aloj konhob’. Hanhk’anhe Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chuh smunalnhen tzet ay yok yinh konhob’, stanhen sq’alomal,yilnitachyijsb’ah tzetchyoche yub’, tanhe tzujan yinh naj sk’ulal naj b’eyb’al, yinh sb’eyb’al b’oj yinh tzet chyoche anmah, chyija’ sb’ah smunlanhelaxoj huntaq’an ti’ ta ay smelyuhal.

ARTICULO 34. Reglamentos internos. El Concejo Municipal emitirá su propio reglamento interno de organización y funcionamiento, los reglamentos y ordenanzas para la organización y funcionamiento de sus oficinas, así como el reglamento de personal, reglamento de viáticos y demás disposiciones que garanticen la buena marcha de la administraciónmunicipal.

1 40 YIXMAB’ANIL. Hej tihchejab’4 chsmunlanhe hun-hun kapiltuh. Chst’inhb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, hunuj tihchejab’ kaw yetnhe konhob’, b’ay chtihlaxiloj tzet chuh syamb’an sb’ah b’oj smunlahi, hej tihchejab’ b’oj chejb’anile ch’alni tzet chuh syamb’an sb’ah b’oj smunlah hej nhahmunil yet kapiltuh, hakk’apaxtu’ tihchejab’ yet munlawom, stz’aj melyuh ch’aq’ot tet munlawom yet nan b’ay chtoh munlahoj b’oj yaq’b’ilxa

31
4
Reglamento (ak’tzoti’).

Wes Popti’

*Reformado por el Artículo 6, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

chejb’anile chkolwahikoj sb’eytzentij smunlanheb’anil kapiltuh. *Ak’nheb’il yinh swaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO35.*Atribucionesgeneralesdel Concejo Municipal. Son atribuciones del ConcejoMunicipal:

a)Lainiciativa,deliberaciónydecisión delosasuntosmunicipales;

b) El ordenamiento territorial y control urbanístico de la circunscripción municipal;

c) La convocatoria a los distintos sectores de la sociedad del municipio para la formulación e institucionalización de las políticas públicasmunicipalesydelosplanes de desarrollo urbano y rural del municipio, identificando y priorizando las necesidades comunitarias y propuestas de soluciónalosproblemaslocales.

d) El control y fiscalización de los distintos actos del gobierno municipalydesuadministración;

1 50 YIXMAB’ANIL. Tzet yetwanojyuhni Heb’ ya’swi’alkonhob’yetkapiltuh. Huntaq’an ti’yetwanoj yuhni Heb’ya’swi’al konhob’ yetkapiltuhla: a) Yichenkanh, chstzoteni b’oj st’inhb’an hejtzetetayyokyinh konhob’; b’)Yilnitzet chuh shajlaxi(spohlaxtoj) b’eh b’ojtzet chuh sch’ib’ilojkonhob’; ch) Yawteli yinh hej yaman anmah b’oj nhahmunil ay yul konhob’, yuhnhe cht’inhb’alax hej munil chkolwahikoj yinh anmah kat yok smuniloj kapiltuh, hakk’apaxtu’, st’inhb’anoj hej munil yuh kam swatx’iloj konhob’ b’oj hej wayanhb’al, yuh tu’, ch’illaxoj shunil sya’tajil chyil anmah, chyatajnhelaxoj hunq’ahan kaw yilal yehi kat chsaylaxojyanhal. ch’) Yillaxi b’oj spich’laxi tzet chuh yijni sb’ahhejmunilchuhkapiltuhb’ojmunil lanhan yuhni Heb’ ya’ swi’al konhob’ yetkapiltuh;

32

e) El establecimiento, planificación, reglamentación, programación, control y evaluación de los servicios públicos municipales, así como las decisiones sobre las modalidades institucionales para su prestación, teniendo siempre en cuenta la preeminencia de los intereses públicos;

f)Laaprobación,controldeejecución, evaluación y liquidación del presupuesto de ingresos y egresos delmunicipio,enconcordanciacon laspolíticaspúblicasmunicipales; g) La aceptación de la delegación o transferenciadecompetencias; h) El planteamiento de conflictos de competencia a otras entidades presentesenelmunicipio; i) La emisión y aprobación de acuerdos, reglamentos y ordenanzasmunicipales;

e) B’ay chkanoj nhahmunil, hej munil cht’inhb’alaxi, tihchejab’, tzet chuh yixmalaxtoj munil, spich’laxi b’oj yillaxi tzet yekoj hej munil kaw yilal yeh sxol anmah5, hakk’apaxtu’ chuh st’inhb’alaxitzet yillaxojanmah,yilal ta chyatajnhelaxanmah;

j) La creación, supresión o modificación de sus dependencias, empresas y unidades de servicios administrativos, para lo cual

5 Ha’ ha’, kuywab’al, letz’q’aq’, ilb’al hum, yaq’b’ilxa.

h) Chst’inhb’an smelyuhal, chspich’ni tzet chuh yijni sb’ah munil, yillaxi tzet yekoj b’oj stohlab’anil munil yinh ch’en smelyuh konhob’ t’inhb’ab’il, yilal ta shunil munil chuh ti’, yinh hej munil t’inhb’ab’il yinh sb’ih konhob’ tzujan.

i) Tzan mak chuh yuhni hunuj munil maka chsaylaxojmakch’unujiloj; j) Yanik’tojhejkajkeb’ahilmakasya’tajilyul sq’ab’ nhahmunil ay yul konhob’ yetwanojsmunilanheni; k) Chspujb’ani b’oj chschahni yok hunuj chejab’ hum yinh smunil, hej lahk’ulal, tihchejab’ maka chejb’anile yet konhob’; k’) Yichenkanh, chstanhtzenayoj maka shelnitoj hunuj sb’ey munil chuh, yuh tu’,chyak’nhe’tzetchuhsmunlanhelax

33

Wes Popti’

impulsará el proceso de modernización tecnológica de la municipalidad y de los servicios públicosmunicipalesocomunitarios, así como la administración de cualquier registro municipal o público que le corresponda de conformidadconlaley;

k) Autorizar el proceso de desconcentración del gobierno municipal, con el propósito de mejorar los servicios y crear los órganos institucionales necesarios, sin perjuicio de la unidad de gobierno y gestión de la administraciónmunicipal;

l)Laorganizacióndecuerpostécnicos, asesores y consultivos que sean necesarios al municipio, así comoel apoyo que estime necesario a los consejos asesores indígenas de la alcaldía comunitaria o auxiliar, así como de los órganos de coordinación de los Consejos Comunitarios de Desarrollo y de los ConsejosMunicipalesdeDesarrollo;

m) La preservación y promoción del derecho de los vecinos y de las

hej uhlemb’al6 yul kapiltuh b’oj tzet chuh yaq’lax tzetet kaw yilal yeh tet anmah, hakk’apaxtu’ smunlanhenoj hunuj tzet ay yok yinh kapiltuh maka konhob’,tayetwanojyuhnihaka’yalni hejte’chejab’hum;

l) Stak’wen yul sti’ yixmlalaxtoj smunil yul shunil konhob’,yuhnheq’a’chwatx’iloj tzet chuh yillax anmah b’oj yichelaxkanh yaq’b’il nhahmunil yetwanoj yeh yichenikanh, tanhe mach chyetatoj smunil Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj tzet lanhan st’inhb’alaxtoj;

m) Syamb’alax yaman anmah kaw helan yinh munil, kolwahom b’oj pich’om chejab’ hum; yet kaw yilal yehi, yilal sq’anlaxoj kolwal tet heb’ ya’ kolom swi’al hej wayanhb’al mach wesoj, haktik’apaxtu’tetHeb’ya’ayikojssatoj yilni yahkanh swayanhb’al COCODE b’ojHeb’ya’ayikojssatojyilniyahkanh skonhob’ COMUDE ;

n) Skollaxi b’oj spujb’alax yetwanb’al anmahayyul konhob’,hejwayanhb’al

34
6 tecnología

Wes Popti’ comunidades a su identidad cultural, de acuerdo a sus valores, idiomas,tradicionesycostumbres;

n) La fijación de rentas de los bienes municipales, sean éstos de uso comúnono,ladetasasporservicios administrativos y tasas por servicios públicos locales, contribuciones por mejoras o aportes compensatorios de los propietarios o poseedores de inmueblesbeneficiadosporlasobras municipales de desarrollo urbano y rural. En el caso de aprovechamiento privativo de bienesmunicipalesdeusocomún,la modalidad podrá ser a título de renta, servidumbre de paso o usufructooneroso;

b’ay ch’elwan sb’eyb’al, sq’alomal, yab’xub’al b’ojtzet b’ay q’aynaj yuhni yul skonhob’. nh) St’inhb’ani tzet chuh stohlalaxoj sk’amb’anil hej tzetet ayikoj yinh sb’ih konhob’, tom telan yoknikoj mato machoj, hantaj chtohlalaxoj tet heb’ ya’ cht’inhb’an munil ta ay hunuj tzet chswatx’e heb’ ya’ b’oj hantaj chtohlawoj anmah yinh hunuj tzet ch’oknikoj yuh, hantaj chyaq’a’ yuh kam swatx’iloj hunuj nhah mato tx’otx’ kawyetanmahmakatonhe k’ameb’il, yaja’, ay smelyuh konhob’ ayikoj yinh. Yuhnhe yoktij stz’aj ch’en melyuh yinh sb’ih konhob’, ay b’ay ch’okojtij ch’en yinh k’am, stohlab’anil sb’elal hunuj tx’otx’ maka smunlanhen hunuj tzet b’ayayikojsb’ih konhob’ yinh;

o) Proponer la creación, modificación o supresión de arbitrio al Organismo Ejecutivo, quien trasladará el expediente con la iniciativa de ley respectiva al Congreso de la República;

p) La fijación de sueldo y gastos de representación del alcalde; las dietas por asistencia a sesiones del Concejo Municipal; y, cuando

o) YalnitetNimnhahyetSwi’alXe’q’aq’ta ay hunujxa ak’ stohol, shellaxtoj maka yeltoj te’ tohlab’al yinh smunil, ha’xa hune’ nimnhah ti’, chwatx’enoj te’ chejab’hum,kat yanojik’toj yul sq’ab’ Yulpopb’al;

p) Chst’inhb’a’hantajstohol chyiq’a’ b’oj melyuhch’aq’laxojtet,yuhstohyuhnuj hunujmunilhunujxanan b’ayah;hantaj chyiq’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet

35

Wes Popti’ corresponda, las remuneraciones a los alcaldes comunitarios o alcaldes auxiliares;

kapiltuh yet ay hej lahti’; b’oj yet yetwanoj yehi, yaq’laxninoj solik stohol sq’inal heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al chyaq’tetskonhob’;

q) La concesión de licencias temporales y aceptación de excusas a sus miembros para no asistirasesiones;

q’) Yaq’ni hayeb’oj tz’ayik tet heb’ ya’ ayikoj swi’aloj konhob’ yuh sxewi b’oj chschahnitaaymakmachchuhyapni yinh hunuj lahti’ yuh hunujxa syilalil ch’ek’yinh sq’inal;

r) La aprobación de la emisión, de conformidad con la ley, de acciones, bonos y demás títulos y valores que se consideren necesarios para el mejor cumplimiento de los fines y deberes delmunicipio;

s) La aprobación de los acuerdos o convenios de asociación o cooperación con otras corporaciones municipales, entidades u organismos públicos o privados, nacionales e internacionales que propicien el fortalecimiento de la gestión y desarrollo municipal, sujetándose a lasleyesdelamateria;

t) La promoción y mantenimiento de relaciones con instituciones públicas

r) St’inhb’an yaq’noj anmah smelyuh tet kapiltuh kat smunlanhelaxoj, maka kapiltuh ch’aq’noj ch’en melyuh smunlanhe’ anmah maka hunujxa sb’ey smunlanhelax ch’en, yuhnhe yahkanhch’enyuhch’en yal ch’okojtij, kat yijni sb’ah yilb’eh b’oj smunil konhob’;

s) Chst’inhb’an yumal hej lahk’ulal mato kolkeb’ahil sxol hej yaman anmah maka yaq’b’ilxa kapiltuh, nhahmunil yet konhob’ maka nhahmunil komon yahaw, nhahmunil ay yul Xe’q’aq’ maka yinhtajiloj Xe’q’aq’ chkolwah ya’ipnhen smunil b’oj yuh yahkanh konhob’,tonheyilaltatzab’an yinh hej te’chejab’humb’ayt’inhb’ab’il hune’ ti’.

t) Chspujb’ani b’oj ta mach chschah stanhayoj skolken sb’ah b’oj hej

36

Wes Popti’ nacionales, regionales, departamentalesymunicipales;

nhahmunilyetkonhob’ayyulXe’q’aq’, shoyanil konhob’, yul hej konhob’b’al b’ojnhahmunil yet konhob’.

u) Adjudicar la contratación de obras, bienes, suministros y servicios que requiera la municipalidad, sus dependencias, empresas y demás unidades administrativas de conformidad con la ley de la materia, exceptuando aquellas que correspondenadjudicaralalcalde;

v) La creación del cuerpo de policía municipal;

w) En lo aplicable, las facultades para el cumplimiento de las obligaciones atribuidas al Estado por el artículo 119 de la Constitución Política de la RepúblicadeGuatemala;

x)Laelaboración ymantenimientodel catastromunicipalenconcordancia con los compromisos adquiridos en los acuerdos de paz y la ley de la materia;

t’) Chuh ssayni munlawom, sloq’loh sq’alomal, tzetet b’oj munil ch’oknikoj yuh kapiltuh, nhahmunil ay yok yinh kapiltuh, ipmunil7, maka hunujxa t’inhb’ab’al munil, tonhe yilal ta tzujan yinh hej te’ chejab’ hum chstzoten hune’ ti’, mach ch’ok stz’ajoj hunq’ahan munil ayikoj yul sq’ab’ ya’ alkal; tx) Chssayni munlawom chtanhen konhob’; tx’) B’ay chuh yoknojikoj, chsmunlanhe’ tzet t’inhb’ab’il yinh sb’alunhlahunh swajk’al yixmab’anil te’ Sxe’al chejb’anileyetXe’q’aq’; tz) Chswatx’eni b’oj yilni ta ha’nhetik’a yekojyab’ixaltzetaykonhob’8,yuhyijni sb’ah smunil chab’il yuh ssat hej te’ chejab’humyuhyokaq’ank’ulal mach stanhb’al b’oj yaq’b’ilxa chejab’ hum cht’inhb’anhune’munil ti’;

37
7 empresa 8 Sq’alomal

Wes Popti’

y) La promoción y protección de los recursos renovables y no renovables delmunicipio;

z) Emitir el dictamen favorable para la autorización de establecimientos queporsunaturalezaesténabiertos al público, sin el cual ninguna autoridad podrá emitir la licencia respectiva; aa) Las demás competencias inherentes a la autonomía del municipio;y, bb) La discusión, aprobación, control de ejecución y evaluación de las políticas municipales de desarrollo delajuventud. *Reformado por el Artículo 7, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

tz’) Chspujb’ani b’oj chstanhen hej syaxil ssat yib’anh q’inal b’oj syaxil tx’otx’ tx’otx’ayyul konhob’; u) Yaq’ni yumal ch’aq’ni syelaloj ta hune’ nhahmunil maka txonh, yuh tzet chuh, hajannhetik’a tet anmah, hanhk’anhe hune’ nhahmunil ti’ chuh yaniltoj yumal, mach hunujxa swi’al nhahmunil chub’yaq’nojhune’hum ti’.

w) Hunujxa munil kaw ay yok yinh smunil kapiltuh;b’oj

x) Chstzoteni, chst’inhb’ani, chspich’alxi b’oj yilni hanik’ yekoj munil lanhan yijni sb’ah b’ojtzehtajq’opohtaj.

*Ak’nheb’il yinh shuj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik, x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 36. Organizaciones de Comisiones. Ensuprimerasesiónordinaria anual, el Concejo Municipal organizará las comisiones que considere necesarias paraelestudioydictamendelosasuntos que conocerá durante todo el año, teniendo carácter obligatorio las siguientescomisiones:

1 60 YIXMAB’ANIL. Tzet chub’ swatx’oj hej chejab’ munil9 . Yet kaw b’ab’el chsyamb’anojnah sb’ah Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yulb’al hab’il, chyixma’toj heb’ ya’ yinh hunq’ahan chejab’ munil kaw yilal yehi, yuh smunlanhelaxi b’oj yeltij yumal shunil tzet chmunlanhelaxoj yulb’al hab’il, kaw yilal yixmalaxtojhuntaq’anchejab’munilti’la:

38
9 comisión

Wes Popti’

1. 1. Educación, educación bilingüe intercultural,culturaydeportes;

2.2.Saludyasistenciasocial; 3.3. Servicios, infraestructura, ordenamiento territorial, urbanismo y vivienda; 4. 4. Fomento económico, turismo, ambienteyrecursosnaturales; 5. 5. Descentralización, fortalecimiento municipal y participación ciudadana; 6.6.Definanzas; 7.7.Deprobidad; 8.8.Delosderechoshumanosydelapaz;

9. De la familia, la mujer, la niñez, la juventud, adulto mayor o cualquier otra formada proyección social; todas lasmunicipalidades deben reconocer, del monto de ingresos recibidos del situado constitucional un monto no menordel0.5%paraestaComisión,del Municipiorespectivo.

1/1 Kuywab’al, kuywab’al yinh kab’eb’ ab’xub’al yeb’ lahk’ul b’eyb’ale, b’eyb’aleb’ojsajach; 2/2 Skawilwalilb’ojskollaxanmah; 3/3 Yillax anmah, hej munil lanhan swatx’i, tzetchuhspohlaxtojkonhob’, tzetchuh yokyaxkonhob’al b’ojhejahnhahil; 4/4 Tzet chuh kam yoktij ch’en melyuh, swatx’iloj hej paxhyalb’al, syaxil b’oj sq’alomal ssat yib’anh q’inal; 5/5 Yinhnhen sb’ah, ya’ipnhelax smunil kapiltuh b’oj yalaxikoj anmah stz’ajoj tzetet; 6/6 Ilommelyuh; 7/7 Heb’ ya’ ch’ilni ta k’ul chuh yoknikoj ch’enmelyuh b’ojtak’ul chuhmunil; 8/8 Ilom yetwanb’al anmah b’oj aq’ank’ulal yul konhob’; 9 Yetanmahyetchik’ilalsb’ah,ixix,nixhtej unin, tzehtaj q’opohtaj, icham winaj maka hunujxa yuh kam yaq’ni ohtajnhe’ sb’ah;shunilhejkapiltuhyilal st’inhb’anoj smelyuhal hun chejab’ munil ti’ yinh ch’en melyuh chyal te’ sxe’al chejb’anile ch’apni yul sq’ab’ kapiltuh, ta kaw mach tzet, yinh hun hun hok’al q’uq’, lahunheb’ yoxk’al lenh ch’aq’laxojtet.

39

Wes Popti’

El Concejo Municipal podrá organizar otras comisiones además de las ya establecidas.

*Reformado el numeral 9 por el Artículo 8, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Chub’ yichenojkanh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yaq’b’ilxa chejab’ munil.

*Ak’nheb’il yinh sb’alunh b’is yet swaxaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

ARTICULO 37. Dictámenes, informes y asesorías de las comisiones. Las comisiones presentarán al Concejo Municipal, por intermedio de su presidente,losdictámeneseinformesque les sean requeridos con relación a los asuntos sometidos a su conocimiento y estudio;asícomotambiénpropondránlas acciones necesarias para lograr una mayor eficiencia en los servicios públicos municipales y la administración en generaldelmunicipio. Cuando las comisiones del Concejo Municipal lo consideren necesario, podránrequerirlaasesoríaprofesional de personasyentidadespúblicasoprivadas especializadasenlamateriaquesetrate.

1 70 YIXMAB’ANIL. Hej te’ hum ch’aq’ni syelaloj hunuj tzetet, yumal hunuj munil xax yuluj b’oj kolwal yinh hej chejab’ munil. Chyaq’a’ heb’ ya’ swi’al yet hun hun chejab’ munil tet Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuh,hejte’humch’aq’ni syelal hej tzetet b’oj yumal munil xax yuhiloj, ta kaw yilal yeh yaq’laxi yuhnhe yohtajnhelaxi b’oj kam skuylaxi; hakk’apaxtu’ skolwahoj yalnoj hej munil kaw yilal yijni sb’ah yuhnhe q’a’ k’ulxa yillax anmah b’oj shunil hej munil cht’inhb’alaxyul konhob’.

Ta kaw yilal yehi, hunq’ahan chejab’ munil10 yet kapiltuh ti’, chub’ sq’annoj kolwal tet anmah ay yohtajb’al maka nhahmunil helan smunlanhen hunuj munil lanhanyillaxi.

Solo cuando para resolver asuntos de interés para el municipio, la ley exija al

Yet ay tzet yilal swatx’elax yinh sb’ih konhob’, chschilayoj hej te’ chejab’ hum

40
10 Comisión

Wes Popti’

Concejo Municipal contar con opinión, dictamen o resolución favorable previamente, de alguna entidad estatal especializada, sin costo alguno, esta entidad deberá pronunciarse como corresponda, en un tiempo no mayor de treinta(30)díascalendario,salvoquepor razones técnicas requiera de un plazo mayor, lo que deberá hacer del conocimiento del Concejo Municipal interesado.

tet Heb’ya’swi’alkonhob’yetkapiltuh,ta yalanhto hunuj munil, yilal, yinh matanil, chyaq’a’ hunuj yumal ch’aq’ni syelaloj makaspaj hunujhum q’anb’al aq’b’il yuh hunuj nhahmunil kaw ha’ smunil, hune’ nhahmunil ti’, yilal yaq’noj spaj yulb’al lahunh skab’winaj tz’ayik, chub’ sch’ib’oj yoj ta mach sub’utajoj yehi, yaja’, yilal yalnoj tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ti’.

ARTICULO 38. Sesiones del Concejo

Municipal. Las sesiones del Concejo Municipal serán presididas por el alcalde o por el concejal que, legalmente, le sustituyatemporalmenteenelcargo. Habrá sesiones ordinarias y extraordinarias. Las sesiones ordinarias se realizarán cuando menos una vez a la semana por convocatoria del alcalde; y las extraordinarias se realizarán las veces que sea necesario a solicitud de cualquiera de los miembros del Concejo Municipal, en cuyo caso el alcalde hará la convocatoria correspondiente, de conformidad con lo previsto en este Código y el reglamento de organización yfuncionamientodelmismo.

1 3555 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh syamb’an sb’ah Heb’ya’swi’alkonhob’yet kapiltuh. Ya’ alkal maka ya’ lextol ayikoj yiq’niltoj smunil ya’ alkal, ha’ ya’ chub’ yijb’anoj lahti’ sxol Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. Ay yamb’ab’ahil chub’ yulb’al sq’inalil munil aypaxoj hunq’ahan yinhtajiloj sq’inalil munil. Hunq’ahan yamb’ab’ahil chub’ yulb’al sq’inalil munil, ya’ alkal ch’awteloj, ta kaw mach tzet hujutaj tz’ayik yijnoj sb’ah, walpax hunq’ahan yinhtajiloj munil xin, mach sb’isil, chuh yijni sb’ah hantajtik’a el yilal yeh syamb’anoj sb’ah Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ti’, tzan mak swi’al chub’ sq’annoj ta ay yamb’ab’ahil, kat ya’ alkal ch’awteloj, haka’ yeyoj ssat hun

41

Nopodráhabersesiónextraordinariasino precede citación personal y escrita, cursada a todos los integrantes del Concejo Municipal y con expresión del asuntoatratar.

Las sesiones serán públicas, pero podrán ser privadas cuando así se acuerde y siemprequeelasuntoaconsiderarafecte el orden público, o el honor y decoro de lamunicipalidadodecualesquieradesus integrantes. También, cuando la importancia de un asunto sugiera la conveniencia de escuchar la opinión de los vecinos, el Concejo Municipal, con el votodelasdosterceraspartesdeltotalde sus integrantes, podrá acordar que la sesión se celebre a cabildo abierto, fijandoenlaconvocatoria,el lugar,díay hora de la sesión. En estas sesiones del concejo, los vecinos que asistan tendrán voz, pero no voto, debiendo todos guardar la compostura, decoro y dignidadquecorrespondeaunareunión de tal naturaleza, de lo contrario, la misma se suspenderá sin responsabilidad delConcejoMunicipal.

chejab’ hum ti’ b’oj yaq’b’ilxa tihchejab’ hum b’oj tzet chuh smunlah hun nhahmunil ti’. Mach chub’ yijnoj sb’ah yamb’ab’ahil yinhtajiloj munil ta mach yumal awtewal tet heb’ ya’ swi’al ti’ yeb’ ta mach tz’ib’nheb’ilojtzet chtzotelaxoj.

Ssajsajil chub’ hunq’ahan yamb’ab’ahil tu’, chuhpaxoj ewantajil ta haktu’ chuh st’inhb’alaxi b’oj ta tzet chtzotelaxoj xiwkiltaj yehi haka’ tzet ay yok yinh naj aq’ank’ulal sxol anmah maka yuh smay spixan kapiltuh maka hunuj munlawom. Chuhpaxoj ta sxol anmah chub’, ta yilal yab’elax tzet yalni anmah yinh hunuj tzetetal, chyija’ sb’ah yinh haktu’ ta yinh kanhpohil chutuj heb’ ya’, oxpohil sjeh ta haktu’ yijnoj sb’ah, ha’xinwal sxol anmah ch’okoj lahti’; yinh te’ awtewal xin, yilal yokojb’aychub’,tzet tz’ayikal b’ojq’inalil chyija’ sb’ah. Yinh hunq’ahan yamb’ab’ahil ti’, anmah ch’apnoj, chub’ stzolteloj yaja’ mach chub’ st’inhb’anoj tzetet,yilalsxahannhensb’ahshunilmaka, mach mak chslolo’nhen sb’ah b’oj mach mak ch’inojiloj spixan hunujxa maka yilal aq’ank’ulal chub’ yijnoj sb’ah, ta mach

42

ElConcejoMunicipalpodrádeclararseen sesión permanente si la importancia y urgenciadelasuntoasíloameritara.

Igualmente celebrará sesiones ceremoniales o solemnes en ocasiones especiales. Todas las sesiones se llevarán acaboeneledificiodelamunicipalidad, salvo casos especiales calificados por el ConcejoMunicipalodefuerzamayor,en cuyasituación,lassesionespueden tener verificativo en cualquier otra parte de la circunscripciónterritorialdelmunicipio. Cuando la importancia del tema lo amerite, el Concejo Municipal podrá consultar la opinión de los Consejos Comunitarios de Desarrollo, a través de susrepresentantesautorizados.

xin, chmanhk’olaxoj, yaja’ mach smuluj Heb’ya’swi’al konhob’yet kapiltuh Chub’ st’inhb’anoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh hunuj lahti’, ta kaw yilal yehi b’oj ta kaw chtxoktxonnahi, machchub’skanojpexnoj. Hakk’apaxtu’ hunq’ahan yamb’ab’ahil kaw ay yelapnojal yehi maka mach tonhetik’ahoj ch’ek’tzelaxi. Shunil tu’, yul nhahmunil yet kapiltuh chyija’ sb’ah, taka ay hunq’ahan nantik’a sb’eypaxoj xin, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chssaynojhunujxaehob’alayyul konhob’ b’aychub’yijnojsb’ah.

Takawyilal,yinhtzetlanhanslahti’nhelaxi, chub’ sq’anb’enoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh tet Heb’ ya’ ssat yahb’alkanh hej wayanhb’al, ha’xinwal ch’ab’elaxojpaxoj tzet yalni heb’ ya’ yib’anhilojlahti’.

ARTICULO39.Asistenciaasesiones.Todos losmiembrosdelConcejoMunicipalestán obligados a asistir puntualmente a las sesiones. Todos los miembros tienen voz y voto, sin que ninguno pueda abstenerse de votar ni retirarse una vez dispuesta la

1 90 YIXMABA’NIL. Yok anmah stz’ajoj hej lahti’. Kawyilalyapnishunil heb’ya’swi’al konhob’ yinh hej lahti’ yinh q’inal t’inhb’ab’il.Shunilmakchub’yanojikojyet yinh b’oj yalnoj ta lahk’ulal mato mach lahk’ulaloj yeh yinh tzet chtzotelaxoj,

43

Wes Popti’

votación; pero si alguno tuviera interés personal del asunto del que setrate, o lo tuviere algún pariente suyo dentro de los grados de ley, deberá abstenerse de participar en su discusión y, en consecuencia, de votar retirándose mientrassetomeladecisión.Deexistiresa situación,ynoseabstuviere,cualesquiera de los miembros del Concejo Municipal podrá solicitárselo; y desde luego procederáaretirarse.

mach mak chub’ yalnoj ta mach chyaq’a’ikoj yet yinh mato yelojkanh sxol lahti’; taka ay hunuj mak chuh stz’atoj yinh tzet lanhan stzotelax xin, maka ay hunuj yetchik’ilal ay yok yinh haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, mach chub’ yanojikoj yet yinh, yuh xin, mach chub’ yalnoj ta lahk’ulal mato mach lahk’ulaloj yehi b’oj ch’elojkanh sxol lahti’ yet cht’inhb’alaxoj tzetet. Yet haktu’ yekoj, lahwitu’, mach chyab’e hune’ ya’ yilal yelkanh tu’, tzan mak yinh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chub’ yalnoj tet; kat yelojkanh.

La inasistencia a las sesiones, sin excusa escrita justificada, será sancionada disciplinariamentedeconformidadconel reglamento del Concejo Municipal, pudiéndose declarar vacante el cargo por inasistencia, sin causa justificada, a cinco (5) sesiones consecutivas, comunicandodeinmediatosudecisiónal Tribunal Supremo Electoral para los efectosquedispongalaLeyElectoralyde PartidosPolíticos.

Ta ay mak mach ch’apnoj yinh lahti’, lahwitu’ mach yum ch’alni tzet yuh, chstohla’ smul haka’ yalni te’ tihchejab’ yet swi’al konhob’ yet kapiltuh, chub’ yallaxojtamachmakx’apniyinhlahti’yuh mach alb’iloj tzet yuh, ta ayxa howeloj el machnhetik’a ch’apni hune’ ya’ tu’, yilal yallaxojnah tet Nhahmunil ch’ilni sik’lewal yul Xe’q’aq’ yuh spich’laxi tzet yalni Te’ chejab’ hum yet ssik’lewal b’oj yaman anmah ch’iptzeli yet chsaylax swi’al konhob’.

En el caso de inasistencia de los síndicos, para la sesión de la que se trate, el

Ta mach ch’apni heb’ ya’ malewom tx’otx’ yinh lahti’, chyala’ ya’ alkal ta ay

44

Wes Popti’ alcalde nombrará síndico específico a unodelosconcejales.

hunuj heb’ ya’ lextol ch’okoj malewom tx’otx’al.

ARTICULO40.Votacióndelasdecisiones. Los acuerdos, ordenanzas y resoluciones del Concejo Municipal serán válidos si concurreel votofavorabledelamayoría absoluta del total de miembros que legalmentelointegran,salvoloscasosen que este Código exija una mayoría calificada. En caso de empate en la votación, el alcalde tendrá doblevoto o votodecisorio.

2 = YIXMAB’ANIL. Tzet chuh st’inhi hej tzetet. Ch’okoj hej te’ chejab’ hum yet lahk’ulal, chejb’anile b’oj hum spaj q’anb’al chspujb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuhyinhsmunil, taek’b’al yiktaj mak chsjehnoj, yaja’, ay hejpax el yilal ay sb’isil mak chsjehnoj, haka’ yeyoj ssathun chejab’hum ti’. Takalahansb’isil mak x’aq’ni sb’ah yinh hun huntzetetxin, kab’eb’ ch’elojikoj tzet xyal ya’ alkal maka ha’ ya’ ch’alnoj b’ay tet ch’t’inhb’alaxoj.

ARTICULO41.Actadetallada. Elsecretario municipal debe elaborar acta detallada de cada sesión, la que será firmada por quienlahayapresididoyporelsecretario, siendoválidadespuésdehabersidoleída yaprobadaporlosmiembrosdelConcejo Municipal,amástardartreinta(30)díasa partir de su realización. La copia certificada de cada acta, se archivará cronológicamente bajo su responsabilidad.

2 1 YIXMAB’ANIL. Yumal lahti’ yilal tz’ajan yab’ixal. Ya’tz’ib’lomyetkapiltuh,ha’ya’ chtz’ib’nhenoj yumal hun hun lahti’, ch’okoj yechel sb’ih ya’ x’ijb’ani b’oj ya’ tz’ib’lom yinh te’, t’inhanxa yekoj te’ ta lahwi skuylaxi, chsjeb’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yok yinh smunil, ta kaw mach tzet yulb’al lahunheb’ skab’winajtz’ayiklahwiswatx’ite’. Yechel te’ yumal lahti’ watx’eb’ilxa yinh k’ul, yilal txol chub’ yechel te’, kat sk’ub’anoj ya’ tz’ib’lom.

45

ARTICULO 42.* Vigencia de acuerdos y resoluciones. Los acuerdos, ordenanzas y resolucionesdel ConcejoMunicipal serán de efecto inmediato, pero, los de observanciageneralMitraránenvigencia ocho (8) días después de su publicación en el Diario Oficial, a menos que tal resolución o acuerdo amplíe o restrinja dichoplazo. La publicación de acuerdos, ordenanzas yreglamentosdeobservanciageneralen el Diario Oficial no tendrá costo alguno para las municipalidades, debiendo ser publicados por dicho ente, amástardar, dentro de los treinta días siguientes de la recepción del instrumento correspondiente. *Reformado por el Artículo 9, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

2 2 YIXMAB’ANIL.* B’aq’inh ch’ok hej te’ lahk’ulalb’ojspajq’anb’alyinhsmunil. Hej te’ hum yet hej lahk’ulal, chejb’anile b’oj spaj q’anb’al chspujb’a Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ch’okojna yinh smunil, wal hunq’ahan nantik’a sb’eypaxoj, ch’okoj yinh smunil yulb’al waxajeb’ tz’ayik lahwi spujb’aloh te’ ssat Te’ pujb’ab’al kajab’ix ch’oknikoj yuh Xe’q’aq’, chuhpaxoj chch’ib’toj yoj hunq’ahan tz’ayik tu’ maka yeltoj, yaja’, kawayyokyinhtzetchuhst’inhb’alaxte’. Hunq’ahan chejab’ hum yet lahk’ulal, chejb’anile b’oj hej yaman tihchejab’ chspujb’a’ hej kapiltuh ssat Te’pujb’ab’al kajab’ix ch’oknikoj yuh Xe’q’aq’, matanil yehi, yilal spujb’alaxoj te’, yulb’al lahunheb’ skab’winaj tz’ayik, lahwi chschahnite’.

*Ak’nheb’il yinh sb’alunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 43. Requisitos para optar al cargo de alcalde, síndico o concejal. Para ser electo alcalde, síndico o concejalserequiere:

2 3 YIXMAB’ANIL. Tzet chq’anlax tet hune’ mak ch’ochenikoj alkalil, malewom tx’otx’al maka lextolal. Yuhnhe chuh ssik’lelax hunuj mak alkalil, malewom tx’otx’almakalextolal,yilal:

46

Wes Popti’

a)Serguatemaltecodeorigenyvecino inscritoeneldistritomunicipal.

b) Estar en el goce de sus derechos políticos.

c)Saberleeryescribir.

ARTICULO 44. Remuneraciones especiales. Los cargos de síndico y concejal son deservicioalacomunidad, por lotanto, de prestación gratuita, pero podránserremuneradosporelsistemade dietasporcadasesióncompletaalaque asista, siempre y cuando la situación financiera lo permita y lo demande el volumen de trabajo, debiendo en todo caso, autorizarse las remuneraciones con elvotodelasdosterceras(2/3)partesdel total de miembros que integran el ConcejoMunicipal. Elalcaldeysecretariotendránderechoa iguales dietas que las establecidas para síndicosyconcejales,cuandolassesiones se celebren en horas o días inhábiles. Cualquier incremento al sueldo del alcalde, y en su caso a las dietas y remuneraciones establecidas, requiere del voto favorable de las dos terceras (2/3)partesdelosmiembrosqueintegran

a. Ta yul Xe’q’aq’ pitzk’anaj b’oj ta ah konhob’b’aychyochemunlahoj. b’.Tamachtzetchkachnissik’lelaxi. ch.Tachuh yilnihum b’ojstz’ib’li.

2 4 YIXMAB’ANIL. Stohlab’anil hej munil.

Smunilheb’ya’malewomtx’otx’b’ojheb’ ya’ lextol, yilb’eh ha’ skolwahikoj yinh konhob’,yuhxin,matanyehi,yaja’,chub’ stohlalaxoj q’inal chyaq’ heb’ ya’ yinh hun hun smunil maka yamb’ab’ahil b’ay ch’oki, chtohlalaxoj ta ay smelyuhal b’oj ta haktu’ yalni munil, yuh st’inhoj huntaq’an stohol munil ti’ xin, ch’okoj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yinh oxpohil chutuj heb’ ya’, kab’pohil yilalchsjehnoj.

Ya’ alkal b’oj ya’ tz’ib’lom chub’ yiq’nojpax ch’en melyuh haka’ chyiq’ heb’ ya’ malewom tx’otx’ b’oj lextol, ta hejlahti’,yinhtajilojsq’inalilmunilchub’. Ta ch’ahojtoj ninoj stohol ya’ alkal, maka stohol nixhtej lahti’ maka hunujxa stohol munlawom, yilal yinh oxpohil chutuj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, kab’pohil yilal chsjehnoj b’oj ta chk’uxanoj ch’en smelyuhkonhob’.

47

Wes Popti’

el Concejo Municipal y que las finanzas delmunicipiolopermitan.

Los síndicos y concejales que trabajan como dependientes en el sector público o privado, gozarán de licencia de sus centros de trabajo de diez (10) horas semanales, sin descuentos de sus remuneraciones, tiempo que será dedicado con exclusividad a las labores propias de sus cargos en el Concejo Municipal. El empleador está obligado a concederlalicenciasemanal. Los síndicos y concejales no serán trasladados ni reasignados por su empleador, sin su consentimiento, mientrasejercensusfunciones.

Heb’ ya’ malewom tx’otx’ b’oj lextol chmunlah yul hunuj nhahmunil yet Xe’q’aq’makanhahmunil komonyahaw, yulb’al hujutaj tz’ayik, lahunheb’ q’inalil mach chmunlahoj heb’ ya’, machka ch’ayojtijstoholheb’ya’,yinhq’inalmach chmunlahojtu’xin,ha’tu’chub’smunilyul kapiltuh haka’ swi’al konhob’al. Ya’ yahaw munil, yilal yaq’noj ya’ hunq’ahan q’inal tu’. Yulb’al q’inal b’ay ayikoj heb’ ya’ malewom tx’otx’ b’oj lextol yuhni smunil, mach chub’ shek’laxoj heb’ ya’ b’ay chmunlahi, machka chub’ shellaxoj smunil heb’ ya’, ta mach tzet chq’anb’elaxtet.

ARTICULO 45. Prohibiciones. No pueden ejercerlasfuncionesdealcalde,síndicoo concejal:

a) El inhabilitado judicialmente por sentencia firme por delito doloso o sujetoaautodeprisiónpreventiva.

25 YIXMAB’ANIL.Hejkachwal. Machchub’ yuhnuj smunil ya’ alkal, malewom tx’otx’ makalextol:

a. Mak mach chuh smunlah yuh hunuj mule xyakoj, lahwitu’ kaw yohtaj xyuhni maka ta lanhan spich’lax hunuj smul yul hunujxuwesb’al.

b)El quedirectaoindirectamentetenga parte en servicios públicos, contratos, concesiones o suministros con o por cuentadelmunicipio.

b’. Mak ay ninoj yet yinh hunuj kolwal chuh kapiltuh, munil, k’am maka stzetet konhob’.

48

c) El deudor por fianzas o alcances de cuentasalosfondosmunicipales.

d) Cuando exista parentesco dentro de losgradosdeleyentreloselectos.Siel parentescofuereentreelalcaldeyuno de los síndicos o concejales, se tendrá por electo al alcalde. Si fuere entre otrosmiembrosdelConcejoMunicipal, se tendrá por electo al síndico o concejal que tenga a su favor la adjudicación preferente, Ilenándose ipsofactolavacantequeseproduzca por ese motivo, en la forma que establecelaLeyElectoralydePartidos Políticos. Si posteriormente a la elección el alcalde, el síndico o el concejal resultarenincluidosencualesquierade las prohibiciones de este artículo, una vez comprobada plenamente, el ConcejoMunicipal declararávacante elcargoysolicitaráalTribunalSupremo Electorallaacreditacióndelsustituto.

ch. Mak ay sk’as yuh mach k’uluj xuh slahni hunuj munil maka mach k’uluj xuh yoknikojsmelyuh konhob’ yuh. ch’. Yet ay hunuj yetchik’ilal sb’ah yinh heb’ ya’ xsayloh yul kapiltuh, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum. Ta ayto tzet yeh ya’ alkal b’oj hunuj heb’ya’malewom tx’otx’ maka lextol, ya’ alkal ha’ ya’ chkanoj. Taka sxol yaq’b’ilxa Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuhch’ek’ojhune’ti’xin, heb’ya’malewomtx’otx’makalextol,ha’ heb’ ya’ chkanoj, haktu’ chuh ssaylaxojnah shelel hune’ munlawom machxchalax tu’, haka’ yalniTe’chejab’ hum yet ssik’lewal b’oj yaman anmah ch’iptzeliyet chsaylaxswi’al konhob’.

Lahwissaylo ya’ alkal,heb’ ya’malewom tx’otx’ maka ya’ lextol, lahwitu’, ayikoj heb’ ya’ stz’ajoj hunq’ahan kachwal chyal hun yixmab’anil te’ chejab’hum ti’, b’ojtasajsajnheb’ilxatahaktu’yehi,Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, chst’inhb’a’ heb’ ya’ ta mach smunlawomal hune’ munil tu’, kat sq’annoj heb’ ya’ tet Nhahmunil ch’ilni sik’lewalyulXe’q’aq’,ha’xinwalchssaylax shelel.

49

ARTICULO 46. Causas para no aceptar o renunciar a cargos municipales. Son causas para no aceptar o renunciar al cargodealcalde,síndicooconcejal: a)Lasexpresadasenelartículoanterior. b) Sermayordesetentaaños. c) Padecer de enfermedad o impedimentoquenolepermitaejercer susfunciones.

2 6 YIXMAB’ANIL. Hej tzet yuh xin mach chuh stak’welaxi maka yanikanoj hunuj munlawom smunil yul kapiltuh. Mach chuh schalaximaka yanojkanoj ya’ alkal, ya’ malewom tx’otx’ maka ya’ lextol smunil,ta: a. Shunil chejb’anile t’inhb’ab’il yinh 2 5 yixmab’anil hunte’chejab’hum ti’. b’. Ta ek’b’alxa lahunheb’ skanhwinaj hab’il sq’inal. ch.Taayxasyab’ilmakaaytzetmahlanaj snimanil, yuh xin mach chuh yuhni smunil.

Previaratificación delano aceptación o renuncia ante el Concejo Municipal, y reunidoésteensesiónordinaria,resolverá con el voto favorable de la mayoría absolutadesusintegrantesydeclararála vacante, comunicando de inmediato su decisión al Tribunal Supremo Electoral, para los efectos de la Ley Electoral y de PartidosPolíticos.

La renuncia del cargo de alcalde sólo puede ser aceptada por el voto favorable delas dos terceras (2/3) partes del total de integrantes del Concejo Municipal y, al declararse vacante, de

Yalanhto mach chpich’laxi ta chuh schalaxi maka yanojkanoj smunil, yilal, chsyamb’a’ sb’ah Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yulb’al sq’inalil munil, chlahti’nhelaxoj tzet ch’elojikoj, ta ek’b’al yiktaj mak ch’alnoj ta t’inhan yeh yinh tzet xtzotelaxi, cht’inhoj ta ay hune’ yetb’ih heb’ ya’ xtinhchankanoj munil, ch’okojnah yul sq’ab’ Nhahmunil ch’ilni sik’lewalyulXe’q’aq’,yuhssaynojyanhal. Taya’alkalch’ochenyaq’a’kanoj smunil, cht’inhoj ta yinh oxpohil chutuj Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh,yilal kab’pohil mak lahk’ulal yehi; yet machxa ya’ alkal tu’xin,ya’b’ab’el lextolch’ahojtojalkalil,

50

Wes Popti’

inmediato dará posesión al concejal primero, y siésteno aceptare, sellamará al concejal suplente primero, de conformidad con la Ley Electoral y de Partidos Políticos, observándose las formalidadesysolemnidadesdeley. El síndico o el concejal que sustituya al titular, tomará posesión de su cargo en sesión ordinaria del Concejo Municipal, una vez sea acreditado como tal por el TribunalSupremoElectoral,observándose lasformalidadesysolemnidadesdeley.El renunciante no podrá, sin incurrir en responsabilidad, abandonar el cargo mientras no tome posesión el sustituto, salvoelcasodesustitucióndelalcalde.

taka mach chschab’ ya’ ti’ xin, ya’ shelb’al ya’ b’ab’el lextol ch’allaxoj tet, hunq’ahan ti’, tzab’an yinh tzet chyal Te’ chejab’ hum yet ssik’lewal b’oj yaman anmah ch’iptzeli yet chsaylax swi’al konhob’, tzab’an yinh tzet chyal te’ b’oj stxolil yilalyek’iq’laxoj.

Ya’ malewom tx’otx’ maka ya’ lextol ch’ahojtojyinhhunxamunil,chschab’ya’ smunil ti’ yulb’al ayikoj lahti’ sxol Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuh, yetxaxaq’lax yumya’yuhNhahmunilch’ilnisik’lewalyul Xe’q’aq’, yilal tzab’an yinh tzet chyala b’oj stxolil yetwanoj yek’ iq’laxoj. Ya’ ch’anojkanoj smunil tu’ xin, b’oj mach chub’ stinhchanojkan ya’ smunil ta machto shelel ya’, ta ya’ alkal, waltu’ machhakojtu’chub’.

ARTICULO 47. Toma de posesión. Los miembros del Concejo Municipal tomarán posesión de los cargos para los que fueron electos, en la fecha en que, deconformidadconlaLeyElectoral yde Partidos Políticos, se inicia el período de gobiernomunicipal.

2 7 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yichen anmah smunil. Shunil mak x’ok stz’ajoj Heb’ ya’ swi’alkonhob’yetkapiltuh,chyiche’heb’ ya’ smunil b’ay xsik’lelaxi, yinh tz’ayik chst’inhb’aTe’chejab’humyetssik’lewal b’ojyamananmahch’iptzeliyetchsaylax swi’al konhob’.

51

ARTICULO 48.

Derecho

de antejuicio. Los alcaldes municipales no podrán ser detenidosniperseguidospenalmente,sin que preceda declaración de autoridad Judicial competente de que ha lugar a formación de causa, excepto en el caso deflagrantedelito.

2 8 YIXMAB’ANIL. Yetwanb’al anmah ta mach chuh sq’anlax yinh yet ayikoj yinh smunil. Mach chub’ smajchelaxoj yul te’, machkachub’ssaylaxojsmul ya’alkal,ta mach tzet ayikoj yul sq’ab’ hunuj Xuwesb’al, mach ch’ok stz’ajoj hunq’ahan mule lanhan yuhni hunuj makakat k’uxanchnachahyinh.

Durante su encausamiento, gozarán, los funcionariosprocesados,delosderechos que otorga la Ley de Probidad y Responsabilidades de Funcionarios y Empleados Públicos, debiendo restituírseles en su cargo si dentro del proceso se les otorga medida sustitutiva de la prisión preventiva y no los inhabilite paraelejerciciodesusfunciones.

Silasentenciafuerecondenatoriaynolos inhabilita para el ejercicio de sus funcionespúblicas,ylapenaimpuestaes conmutable en su totalidad, pagada la multa dentro de los tres (3) días de ejecutado el fallo si no estuvieren en funciones, reasumirán su cargo; caso contrario, se declarará la vacante y se procederáallenarlaconformelodispone laLeyElectoralydePartidosPolíticos.

Yet ch’ichoj ssaylaxoj snuq’al hunuj mule xin, ay yetwanb’al heb’ ya’ munlawom yet konhob’ chyila’, haka’ yalni Te’ Chejab’ hum chsajsajnheni tzet ay tet munlawom yet konhob’ b’oj tzet yetwanoj yuhni ha’xinwal mach sq’alomal konhob’ chk’ayayoj, kat smeltzo yinh smunil ta k’uxan mach chmaji yul te’ b’oj mach chsmanhk’o yuhnismunil.

Tacht’inhb’alaxstanhtzensmul,katmach chmanhk’olax yuhnipaxoj smunil, b’oj ta chuh stohlan shunil smul, yilal stohlanoj yulb’al oxeb’ tz’ayik, lahwi yallaxi tzet chuh stohlan smul tu’, ta machikoj smunlahi,chmeltzohojpaxoj;tamach xin, cht’inhojtamachmaklanhanojsmunlahi kat ssaylaxoj shelel, haka’ yalni Te’ chejab’ hum yet ssik’lewal b’oj yaman

52

Wes Popti’

Ningún funcionario o empleado público, ni persona individual o asociada podrá, sin incurrir en responsabilidad penal, deponerotratardedeponerilegalmente al alcalde y demás autoridades municipaleslegalmenteelectas.

anmah ch’iptzeli yet chsaylax swi’al konhob’.

Mach hunuj munlawom yet Xe’q’aq’, komon anmah maka hunuj yaman anmah, chub’ yalnoj ta ay smul mato chssaya’ hunuj smul ya’ alkal yinh smunil makahunujxa Heb’ya’swi’alkonhob’yet kapiltuh sik’leb’il yuh konhob’, ta mach tzet sajsajnheb’il yuh hunujxuwesb’al.

CAPITULOII MANCOMUNIDADESDEMUNICIPIOS

ARTICULO 49. Mancomunidades. Las mancomunidades son asociaciones de municipios que se instituyen como entidades de derecho público, con personalidad jurídica propia, constituidas mediante acuerdos celebrados entre los concejos de dos o más municipios, de conformidad con este Código, para la formulación común de políticas públicas municipales, planes, programas y proyectos, así como la ejecución de obrasylaprestacióneficientedeservicios municipales. Además, podrán cumplir aquellas competencias que le sean descentralizadasalosmunicipios,siempre que así lo establezcan los estatutos y los

SKAB’ MAJAN YAMAN SWI’AL HEJ KONHOB’ YET KAPILTUH 2 9 YIXMAB’ANIL. YAMAN SWI’AL HEJ KONHOB’ YET KAPILTUH. Hejyaman swi’al hejkonhob’ yetkapiltuhti’,ha’yet chshunb’a’tojsb’ahhejkonhob’haka’ hune’nhe nhahmunilal katsmunlahb’oj anmah, aymakch’okojpaxyinhtajiloj yuh smunlanhelaxi,t’inhb’ab’il yinhhej lahti’sxol Heb’ya’swi’al yet hejkonhob’, tzab’an yinhtzet chyal hune’te’chejab’ hum ti’,ha’xinwal chub’ st’inhb’alaxhej tzetet chkolwah yinh konhob’,hejhum b’aycht’inhb’alaxi,chtxolb’alaxib’ojhej munil,hakk’apaxtu’yillaxitzet chuh yijni sb’ah hejmunil b’ojtak’ul chuhyillax anmah.Hakk’apaxtu’,yuhnujhunq’ahan munil ch’aq’laxojyub’hejkonhob’,ta

53

Wes Popti’

Concejos Municipales así lo hayan aprobadoespecíficamente.

Los órganos de gobierno de las mancomunidades son: a) la Asamblea General, integrada por alcaldes, los concejales y/o síndicos que determine cada Concejo Municipal de los municipios que forman la mancomunidad,teniendoderechocada municipiomancomunadoaunvoto; b)la Junta Directiva, electa por la Asamblea General y que actuará conforme a las disposicionesdeestaúltima.

Para la administración y ejecución eficiente de las decisiones de las mancomunidades, éstas deberán contar con su propia estructura administrativa y almenosconunGerente.

*Reformado por el Artículo 10, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

haktu’yalnihejte’hum chejb’anileb’oj Heb’ya’swi’al hejkonhob’. Tzettaj chwatx’enayoj huntaq’an yaman konhob’ti’:a)Yamananmah,b’ayayikoj heb’ ya’ alkal, lextol b’oj/maka heb’ ya’ malewom tx’otx’, hune’ ti’ chtzab’oj yinh tzet chyala Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ayikoj stz’ajoj hune’ yamankonhob’, hun hun konhob’, ay yetwanb’al yalnoj ta t’inhan mato mach t’inhanoj yeh yinh tzet chtzotelaxi; b’) Heb’ ya’ ch’okoj ssatoj hune’ yaman konhob’, ssayb’il yuh shunil mak ayikoj stz’ajoj,yilalsmunlahojhaka’yalni anmah ayikojstz’ajoj. Yuhnhehab’anst’inhb’alaxhejtzetetb’oj ta k’ul smunlanhelax tzet chub’ Hej yaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh, yilal txolb’ab’iltoj yinh k’ul tzet chuh smunlanhelaxi b’oj ta kaw mach tzet, ay hunujmakayikojssatojyilni. *Ak’nheb’il yinh slahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 50.* Asociación de municipios en mancomunidades. Los municipios tienen el derecho de asociarse con otros enunaovariasmancomunidades.

2 0 YIXMAB’ANIL. Yok hej konhob’ stz’ajoj Hejyamanswi’alhejkonhob’yetkapiltuh. Shunil hej konhob’ ay yetwanb’al yok stz’ajoj hunuj maka tx’ihal yaman konhob’. Hej yaman swi’al hej konhob’

54

Wes Popti’

Lasmancomunidadesseregirán segúnlo establecido en este Código y sus estatutos. No podrán comprometer a los municipiosquelaintegranmásalládelos limitesseñaladosensusestatutos.

*Reformado por el Artículo 11, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

ARTICULO 51.* Procedimiento para la aprobación de los estatutos de las mancomunidades. El procedimiento de aprobación de los estatutos de las mancomunidades de municipios deberá cumplirlasreglassiguientes:

a) Hacer constar la voluntad de cada municipio de constituirse en mancomunidad, mediante certificacióndelpuntodeactadela sesióncelebradaporcadaConcejo Municipalqueasíloacredite;

b)Losestatutosdelasmancomunidades deberán ser elaborados por los alcaldes, concejales y síndicos designados, de la totalidad de los municipios promotores de la mancomunidad, constituidos en asambleageneraldemunicipiospor

yet kapiltuh ti’, chtzab’oj smunil yinh tzet t’inhb’ab’il ssat hun chejab’ hum ti’ b’oj yaq’b’ilxa smunlanheb’anil. Mach chub’ chschillaxojhunuj konhob’yub’ tzetmach t’inhb’ab’iloj ssat hej te’ yaman tihchejab’yethunchejab’hum ti’. *Ak’nheb’il yinh shunlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

2 10 YIXMAB’ANIL.* Stxolil tzet chuh chchalaxyokhejte’yamantihchejab’yet Hej yaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh yinhsmunil. Stxolil tzetchuhchchalax yok hej te’ yaman tihchejab’ yet Hej yaman swi’al hejkonhob’yetkapiltuh yinhsmunil, yilal yijnojsb’ah hunq’ahanti’la: a). Taayyinhyanmahheb’ya’swi’alhun hun konhob’ chpitzk’ahoj kat yokoj skonhob’ heb’ ya’ stz’ajoj hunuj yaman konhob’, yilal yinh hunuj yumal lahti’ watx’eb’ilxa, hat t’inhb’ab’il ta haktu’ yehi; b’).Hejte’yaman chejab’yet Hejyaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh, heb’ ya’ alkal, lextol b’oj malewom tx’otx’ ch’allaxoj tet, ha’ heb’ ya’ chwatx’enoj, b’ay ayikoj shunil hej konhob’ chb’ilen hune’ yaman konhob’tu’, b’oj ayikojyinh

55

Wes Popti’ mancomunarse, con voz cada uno, paraunvotopormunicipio.

c) Cada Concejo Municipal de los municipios mancomunados aprobará la constitución de la mancomunidad y sus respectivos estatutos, mediante acuerdo tomado por lo menos con las dos terceras partes del total de sus integrantes. Del referido Acuerdo Municipalseextenderácertificación del punto de Acta de la Sesión celebrada por cada Concejo Municipal.

d) Los estatutos de cada mancomunidad deberán contener almenoslossiguientesaspectos:

1.Elnombre,objetoydomiciliodela mancomunidad;

2. Los municipios que constituyen la mancomunidad;

3.Losfinesparaloscualessecrea;

4.Eltiempodesuvigencia;

lahti’ yuh st’inhitzetchuhyokoj stz’ajoj yinh hune’ yaman konhob’ tu’, shunil mak chub’ stzoteloj, hune’nhe mak chub’ yalnoj yinhsb’ihskonhob’,tat’inhanmato macht’inhanojyehyinhtzet chtzotelaxi. ch). Hun hun majan Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yet Hejyaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh, chschab’ swatx’oj hune’ yaman konhob’ tu’ b’oj yaq’b’il smunlanheb’anil, yinh hun te’ chejab’ hum yet lahk’ulal chst’inhb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal yinh oxpohil chutuj heb’ ya’, kab’pohil heb’ ya’ chsjehnoj. Hun te’ Chejab’ hum lahk’ulnheb’il yuh kapiltuh ti’ xin, chwatx’oj hunxa te’ chaq’noj syelal tzet xt’inhb’alax ssat te’ yumal lahti’ yuh Heb’ ya’swi’al hej konhob’. ch’). Hej yaman chejab’ chsmunlanhe’ hun hun yaman konhob’ti’,takawmach tzet,yilalyiq’nojhuntaq’anab’ixti’la:

1 Sb’ih, yilb’eh b’oj b’ay chkan hune’ yaman konhob’tu’;

2 Sb’ih hej konhob’ ayikoj stz’ajoj yaman konhob’;

3 Stihb’anil tzetyuh xin ch’ichikanh;

4 Hantajq’inal chmunlanhelaxoj;

56

Wes Popti’

5.Elaporteinicialdecadaunodelos municipiosquelacreanylacuota ordinariainicial;

6. La facultad de la asamblea general de aumentar las cuotas ordinarias y de establecer cuotas extraordinarias;

7. La composición de los órganos directivos de la mancomunidad, la forma de designarlos, sus atribuciones, responsabilidades y el tiempo que durarán en sus cargos,loscualesseránenfunción delcargoquedesempeñen;

8. La forma de designar al gerente de la mancomunidad; sus funcionesyatribuciones;

9. El procedimiento para reformarla o disolverla, y la manera de resolver las divergencias que puedan surgir con relación a su gestiónyasusbienes;y,

10.Losmecanismos decontrol dela mancomunidad.

e) Las mancomunidades y sus respectivosrepresentanteslegalesse registrarán en la municipalidad en donde fueron constituidas. De igual manera se registrarán las

5 B’ab’el skutx hun hun konhob’ b’oj hantajchyaq’a’ hun hunel,haka’ chuh st’inhoj;

6 Heb’ya’ch’okstz’ajojhejyamb’ab’ahil, chub’ yanojatoj ch’enkutxyilalyaq’lax hun hun el b’oj ch’en kutx mach tonhetik’ahojch’ayi;

7 Tzet chuh ssaylaxoj heb’ ya’ ch’okoj ssatoj yaman konhob’, tzet chuh ssik’lelax heb’ ya’, smunil hun hun maka, tzet yetwanoj yuhni b’oj hantaj q’inal chmunlahoj, shunil ti’, yinh tzet t’inhb’ab’il yinh smunilhat chtzab’oj;

8 Tzet chuh ssaylaxoj ya’ ch’okoj ssatoj hune’ yaman konhob’ ti’; smunil b’oj tzet yetwanojyuhnujya’;

9 Tzet chuh yak’nhelaxi maka stanhtzelaxayoj, b’oj tzet chuh swatx’ikoj hej sya’tajil chnawitij yet lanhan smunlanhelaxi b’oj yinh tzet ayah;b’ojpax,

0 Tzetchuhspich’laxtzetetchuhyulhune’ yaman konhob’tu’. e) Hej yaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh b’oj maktaj ayikoj sb’ih smunlanhen haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, yul hej kapiltuh b’ay xsaylaxi hat chstz’unu’ sb’ih. Hakk’apaxtu’ chub’

57

Wes Popti’

asociaciones de municipalidades reguladas en el artículo 10 de este Código,asícomosusrepresentantes legales. *Reformado por el Artículo 12, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

stz’unnuj sb’ah hunq’ahan yamb’ab’ahil yet hej kapiltuh, haka’ yeyoj yinh slahunh yixmab’anil hune’chejab’humti’. *Ak’nheb’il yinh skab’lahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

CAPITULOIII DELOSALCALDES,SINDICOSY CONCEJALES

ARTICULO 52. Representación municipal. Elalcalderepresentaalamunicipalidady al municipio; es el personero legal de la misma, sin perjuicio de la representación judicial que seleatribuye al síndico; es el jefe del órgano ejecutivo del gobierno municipal; miembro del Consejo DepartamentaldeDesarrollorespectivoy presidente del Concejo Municipal de Desarrollo.

ARTICULO 53.* Atribuciones y obligaciones del alcalde. En lo que le corresponde, es atribución y obligación delalcaldehacercumplirlasordenanzas, reglamentos, acuerdos, resoluciones y demás disposiciones del Concejo Municipalyalefectoexpedirálasórdenes

YIB’ANHILOJ

YOXMAJAN

HEB’

YA’ ALKAL, MALEWOM TX’OTX’ B’OJ LEXTOL

2 20 YIXMAB’ANIL. Mak ayikoj ssatoj konhob’. Ya’ alkal ayikoj ssatoj kapiltuh b’oj konhob’; ha’ ya’ ssat yekoj yinh konhob’ haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, mach b’ay chyeta’toj smunil ya’ malewom tx’otx’ chyal hej te’ chejab’ hum; ha’ ya’ swi’al yekoj yul kapiltuh; ch’okojya’stz’ajojHeb’ya’ch’okojssatoj yilni tzet chuh yaq’laxyitah heb’ya’.

2 30 YIXMAB’ANIL.* Smunil b’oj tzet yilal yuhni ya’ alkal. Yinh tzet yetwanoj yuhni ya’ alkal, yilal yilni ya’ ta chyij sb’ah tzet chyal hej chejb’anile, yaman chejab’, lahk’ulal, spaj hunuj q’anb’al, yaman tihchejab’ b’oj yaq’b’ilxa tzet chslahk’ulnhe’Heb’ya’swi’alkonhob’yet kapiltuh, yuh tu’, chssaya’ ya’ tzet chub’

58

Wes Popti’

e instrucciones necesarias, dictará las medidas de política y buen gobierno y ejercerálapotestaddeaccióndirectay, en general, resolverá los asuntos del municipio que no estén atribuidos a otra autoridad.

El alcaldepresideel ConcejoMunicipal y tiene las atribuciones específicas siguientes:

a)Dirigirlaadministraciónmunicipal.

b) Representar a la municipalidad y al municipio.

c) Presidir las sesiones del Concejo Municipal yconvocarasusmiembros a sesiones ordinarias y extraordinarias deconformidadconesteCódigo.

d) Velar por el estricto cumplimiento de laspolíticaspúblicasmunicipalesyde los planes, programas y proyectos de desarrollodelmunicipio.

e) Dirigir, inspeccionar e impulsar los serviciospúblicosyobrasmunicipales.

f) Disponer gastos, dentro de los límites desucompetencia;autorizarpagosy rendir cuentas con arreglo al

yijnoj sb’ah b’oj smunlanhelaxi, chst’inhb’a’ ya’ ta yinh chtzab’oj shunil munil chub’, kat yanojikoj sb’ah sxol hej tzetet, yaq’b’ilxa xin, ta ay tzetet ch’ek’ yinh sq’inal konhob’, chub’ swatx’enoj ya’,tamachhunujxamakchuhswatx’eni. Ya’ alkal ayikoj ssatoj yinh tzet chuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ha’ huntaq’anti’smunil ya’la: a).St’inhb’anmunil chuh yul hejkapiltuh. b’).Yokssatojkapiltuh b’ojkonhob’. ch). Ha’ ch’iq’ni stxolil hej lahti’ sxol Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj ha’ch’awtelojyetayhejlahti’yulb’al b’oj yinhtajiloj sq’inalil munil, haka’ yalnihune’te’chejab’hum ti’. ch’). Yilni tzet yekoj b’oj ta k’ul chuh yijni sb’ah hej tzetet icheb’il yuh skolwahikoj yinh anmah, yumal b’oj shunil hej munil t’inhb’ab’il smunlanhelaxyuh yahkanh konhob’. e). Yok ssatoj, spich’ni b’oj ya’ipnhen munil, ha’xinwal k’ul chuh yillax anmah b’oj yijni sb’ah hej munil yul konhob’. h). Chuh yalnoj b’aytaj ch’okoj ch’en melyuh, yaja’, ay skachnab’alilpaxoj; chschahni stohlalaxi b’oj sajsajnheni

59

Wes Popti’ procedimiento legalmente establecido.

g) Desempeñar la jefatura superior de todo el personal administrativo de la municipalidad; nombrar, sancionar y aceptar la renuncia y remover de conformidad con la ley, a los empleadosmunicipales.

b’aytaj ch’ok ch’en melyuh, haka’ stxolil iq’b’il yuhhejte’chejab’hum. i). Ha’ swi’al chub’ikoj yinh shunil munlawom yet kapiltuh; chub’ ssaynoj, yinojiltoj b’oj chschanoj yeltoj hunuj munlawom b’oj sb’ilenoj munlawom yinhsmunil,haka’ yalnihej te’ chejab’ hum, yib’anhiloj shunil munlawomyetkapiltuh.

h) Ejercer la jefatura de la policía municipal,asícomoelnombramiento ysancióndesusfuncionarios.

i) Ejercitar acciones judiciales y administrativasencasodeurgencia.

j) Adoptar personalmente, y bajo su responsabilidad en caso de catástrofe o desastres o grave riesgo delosmismos,lasmedidasnecesarias, dandocuentainmediataalplenodel ConcejoMunicipal.

k)Sancionarlasfaltaspordesobediencia a su autoridad o por infracción de las ordenanzas municipales, salvo en los casos en que tal facultad esté atribuidaaotrosórganos.

j). Yokoj swi’al yinh heb’ ya’ tanhewom konhob’, haka’pax ssaynoj b’oj yinojiltojheb’ya’yinh smunil. k). Yuhni smunil hunuj xuwesb’al maka nhaht’inhb’ab’altakaw yilalyehnahi. k’). Chkan yul sq’ab’ st’inhb’annahi tzet walyutensb’ahtaayhunujhuchan,il maka hunujxa b’ay chyakoj sq’inal anmah yinh naj sya’tajil, tonhe yilal ya’nojnah ab’ix tet Heb’ ya’ swi’al konhob’.

l). Ssayni tzet wal yuten hunuj mak mach ch’ab’eni tzet chyal ya’ tet maka ch’ek’toj yib’anh hunuj tzet st’inhb’a kapiltuh,taaytzetmachikojyulsq’ab’ xin, waltu’ mach chub’ yuhnujpaxoj, chtojyul sq’ab’makyetwanojyilni.

l)Contratarobrasyserviciosconarreglo al procedimiento legalmente establecido, con excepción de los

m). Ssaynojhunujnhahmunilch’unujhunuj munil maka tzet chuh yillax anmah, haka’ yeyoj ssat hej te’ chejab’ hum,

60

Wes Popti’ que corresponda contratar al ConcejoMunicipal.

wal hunq’ahan Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chssaynoj xin, waltu’machch’okstz’ajoj.

m)Promoveryapoyar,conformeaeste Código y demás leyes aplicables, la participación y trabajo de, las asociaciones civiles y los comités de vecinos que operen en su municipio, debiendo informar al Concejo Municipal,cuandoéstelorequiera.

n). Kam sb’ileni b’oj skolwahikoj, haka’ yeyojssat hun te’chejab’hum ti’b’oj yaq’b’ilxa chejab’ hum chtzoten hune’ti’, ha’xinwal chuh yokojstz’ajoj hej tzetet b’oj skolnoj smunil hunq’ahan anmah yamb’ab’il sb’ah b’ojhejyam’ipmunil11 ayyulkonhob’, yilalxinyaq’nojohtajnhe’tetHeb’ya’ swi’al konob’yetchsq’annojheb’ya’ ab’ix.

n) Tramitar los asuntos administrativos cuya resolución corresponda al Concejo Municipal y, una vez substanciados, darle cuenta al pleno delConcejoenlasesióninmediata.

nh).Swatx’enyumalhunujmunilyaja’,wal spaj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yilalyaq’noj,yetayxaxin,yilal yanojnahikojyulsq’ab’Heb’ya’swi’al ti’, yinh hunuj lahti’ kaw lemb’il yehnahi.

*o) Autorizar, conjuntamente con el SecretarioMunicipal,todosloslibros que deben usarse en la municipalidad, las asociaciones civiles y comités de vecinos que operen en el municipio; se exceptúan los libros (físicos o digitales) y registras auxiliares a utilizarseenoperacionescontables,

*o). St’inhb’an b’oj ya’ tz’ib’lom yet kapiltuh, shunil hej te’ hum yilal smunlanhelaxyul kapiltuh,hej anmah yamb’ab’il sb’ah yuh b’oj hej yam’ipmunil ay yul konhob’; mach ch’okoj hunq’ahan te’ hum (chuh stzab’lohi b’oj te’ pixan humnhe yehi) b’oj hej te’ hum ch’oknikoj yuh stz’unluhib’aytajch’okch’enmelyuh,

61
11 Comité.

Wes Popti’

queporleycorrespondeautorizara laContraloríaGeneraldeCuentas.

p) Autorizar, a título gratuito, los matrimonios civiles, dando dentro de la ley las mayores facilidades para que se verifiquen, pudiendo delegar estafunciónenunodelosconcejales.

q) Tomar el juramento de ley a los concejales, síndicos y a los alcaldes, comunitarios o auxiliares, al darles posesióndesuscargos.

r) Enviar copia autorizada a la Contraloría General de Cuentas del inventariodelosbienesdelmunicipio, dentrodelosprimerosquince(15)días calendariodelmesdeenerodecada año.

s)Serelmediodecomunicaciónentreel ConcejoMunicipalylasautoridadesy funcionariospúblicos.

t) Presentar el presupuesto anual de la municipalidad, al Concejo Municipal parasuconocimientoyaprobación.

haxkami smunil Nhahmunil pich’om smelyuhkonhob’ yehi.

u) Remitir dentro de los primeros cinco (5) días hábiles de vencido cada

p). Chuh smohb’an anmah yinh matanil, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, yilal xin skolwahoj yuhnhe st’inhq’okoj hune’ mohyilal tu’, hune’ munil ti’ chub’ yaq’nojpaxikoj ya’ yul sq’ab’ heb’ya’lextol. q’). Sq’anni heb’ ya’ tet heb’ ya’ lextol, malewom tx’otx’, heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al, ta chyakoj smunil yinh sk’ul yetchyichenheb’ya’smunlahi. r). Yanitoj yechel sb’ih shunil tzet ay yul konhob’ tet Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’, yulb’al holahunheb’ tz’ayik yet x’ahaw enero yinhhun hunhab’il. s). Yiq’nik’oj ab’ix sxol Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj heb’ ya’ swi’al b’oj munlawom yet hunujxa nhahmunil. t). Yaq’ni ohtajnhe’ b’ay ch’okoj smelyuhal konhob’ yet hun hun hab’il tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ha’xinwal chyohtajnhe heb’ ya’kat chschahniyokyinh smunil. t’). Yanitoj ab’ix ox ox x’ahaw, yulb’al howeb’ tz’ayik yet slahwixa hune’

62

Wes Popti’

trimestre del año, al Registro de Ciudadanos del Tribunal Supremo Electoral, informe de los avecindamientos realizados en el trimestre anterior y de los vecinos fallecidosduranteelmismoperíodo.

v) Las demás atribuciones que expresamentele atribuyan lasleyes y aquellasquelalegislación del Estado asigne al municipio y no atribuya a otrosórganosmunicipales.

Reformada la literal o) por el Artículo 13, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

ARTICULO 54. Atribuciones y deberes de síndicos y concejales. Los síndicos y los concejales, como miembros del órgano de deliberación y de decisión, tienen las siguientesatribuciones:

a) Proponer las medidas que tiendan a evitar abusos y corruptelas en las oficinas y dependencias municipales.

b)Losconcejalessustituirán,ensuorden, al alcalde en caso de ausencia temporal, teniendo el derecho a devengar una remuneración

oxx’ahaw tet Nhahmunil ch’ilni sik’lewal yul Xe’q’aq’, yumalhayxanh mak x’ok ah konhob’al yulb’al hune’ oxx’ahaw tu’ b’oj hawyanh mak xkami.

tx). Yaq’b’ilxa munil chyal hej te’ chejab’ hum b’oj hunq’ahan tzet chst’inhb’a Xe’q’aq’ yuh yuhni hej konhob’, lahwitu’, mach yuluj sq’ab’ hunujxa nhahmunil ayyul konhob’ch’ek’toj. *Ak’nheb’il yinh stz’ib’al o) yinh yoxlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

2 40 YIXMAB’ANIL.Smunilb’ojtzetyetwanoj yuhni heb’ ya’ malewom tx’otx’ b’oj heb’ ya’ lextol. Heb’ ya’ malewom tx’otx’ boj heb’ ya’ lextol, sb’ey munil heb’ ya’ xin, ha’ stzoteni b’oj slahk’ulnhen hej tzetet, ha’huntaq’anti’smunil la: a). Yalni tzet wal yuten sb’ah hej munlawom b’oj hej nhahmunil tzab’an yinh kapiltuh, ha’xinwal machxa mak ch’etalaxi b’oj swatx’okojhejmunilyinhnajst’inhanil. b’). Heb’ ya’ lextol chub’ shelenoj sb’ah yuh yiq’nojiltoj smunil heb’ ya’ alkal yet mach ya’, chtohlalaxoj heb’ ya’

63

Wes Popti’

equivalente al sueldo del alcalde cuandoellosuceda.

c) Emitir dictamen en cualquier asunto queelalcaldeoelConcejoMunicipal lo soliciten. El dictamen debe ser razonado técnicamenteyentregarse alamayorbrevedad.

d)Integrar y desempeñar con prontitud y esmero las comisiones para las cuales sean designados por el alcaldeoelConcejoMunicipal.

e) Los síndicos representar a la municipalidad, ante los tribunales de justicia y oficinas administrativas y, en tal concepto, tener, el carácter de mandatarios judiciales, debiendo ser autorizados expresamente por el Concejo Municipal para el ejercicio de facultades especiales de conformidadconlaley.Noobstante, lo anterior, el Concejo Municipal puede, en casos determinados, nombrarmandatariosespecíficos.

f) Fiscalizar la acción administrativa del alcaldeyexigirelcumplimientodelos

haka’ stohol ya’ alkal chschah ta ay munil tu’chyiq’a’iltojheb’ya’. ch). Yaq’nihunuj hum chchahniyijnisb’ah hunuj tzetet sq’ana’ ya’ alkal maka Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. Te’hum tu’yilal stihnojilojyinh k’ul tzet yuh xin chchalax yijni sb’ah hunuj tzetettu’b’ojyilalpetch’aq’laxnahi. ch’). Yok stz’ajoj b’oj ta lemb’il b’oj ta chyakoj yinh sk’ul yuhni hunuj munil ch’alaxikoj yul sq’ab’ yuh ya’ alkal maka Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. e). Heb’ ya’ malewom tx’otx’ chuh stoh heb’ ya’ yinh sb’ih kapiltuh yul hej xuwesb’al maka hunujxa nhahumunil yett’inhb’awal,yuhtu’,cht’inb’alaxoj yumal stoh heb’ ya’ yul hune’ xuwesb’al tu’ yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yuhnhe yijni sb’ah smunil haka’ yalni hej te’ chejab’ hum. Taka mach xin, chub’ saynoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh hunujxa mak kaw yetwanoj stohi,katyuhni hune’munil tu’.

h).Chspich’nismunilya’alkallanhanyuhni b’oj schilnihayoj ta chyij sb’ah hej te’ chejab’ hum yet lahk’ulal maka spaj

64

Wes Popti’ acuerdos y resoluciones del Concejo Municipal.

g) Interrogar al alcalde sobre las medidas que hubiere adoptado en usooextralimitacióndesusfunciones, y por mayoría de votos de sus integrantes,aprobaronolasmedidas que hubiesen dado lugar a la interrogación.

CAPITULOIV

ALCALDIASINDIGENAS,ALCALDIAS

COMUNITARIASOALCALDIASAUXILIARES

ARTICULO 55. Alcaldías indígenas. El gobierno del municipio debe reconocer, respetar y promover las alcaldías indígenas, cuando éstas existan, incluyendo sus propias formas de funcionamientoadministrativo.

hunuj tzetet t’inhb’ab’il yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuh i). Sq’anb’en tet ya’ alkal yinh hunuj tzet xuh ya’, yib’anhiloj tzet chyal smunil, ch’okoj sxol shunil heb’ ya’ ayikoj stz’ajoj hune’ lahti’, tom ch’oki mato mach ch’ok hune’ tzet xst’inhb’a ya’ alkal tu’, yilal ek’b’al mach chsjehnoj waltu’chub’smunlanhelaxoj.

SKANHMAJAN

HEB’ YA’ ALKAL MACH WESOJ, ALKALYET

HEJ WAYANHB’AL MAKA SWI’AL HEJ

WAYANHB’AL

2 555 YIXMAB’ANIL. Heb’ ya’ alkal mach wesoj. Yinh smunalnheb’anil hej konhob’, chchalaxoj, chxahannhelaxoj b’oj chmunlanhelaxoj yokheb’ya’ alkalmach wesoj ssatoj skonhob’, hakk’apaxtu’ chchalaxoj st’inhb’anoj hej tzetet, haka’ b’aykuyb’il.

ARTICULO 56. Alcaldías comunitarias o alcaldíasauxiliares. ElConcejoMunicipal, de acuerdo a los usos, normas, y tradiciones de las comunidades, reconoceráalasalcaldíascomunitariaso alcaldías auxiliares, como entidades representativas de las comunidades, en

2 1555 YIXMAB’ANIL. Heb’ ya’ alkal yet hej wayanhb’al mato swi’al hej wayanhb’al. Chtzab’oj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yinh tzet chuh st’inhb’an sb’ah b’oj yinh tzet chuh yehik’oj anmah yul swayanhb’al, haktu’ chub’ chschahnoj smunlahoj heb’ ya’ alkal mato swi’al hej

65

Wes Popti’

especial para la toma de decisiones y comovínculoderelaciónconelgobierno municipal.

El nombramiento de alcaldes comunitarios o alcaldes auxiliares lo emitirá el alcalde municipal, con base a la designación o elección que hagan las comunidadesdeacuerdoalosprincipios, valores, procedimientos y tradiciones de lasmismas.

waynahb’al, haka’ ssatoj swayanhb’al tu’, ha’xinwal ha’ cht’inhb’anoj hej tzetet b’oj ha’ ch’etk’ulnhenoj smunlahoj yeb’ Heb’ya’swi’al konhob’yet kapiltuh Ya’alkalcht’inhb’anojyum heb’ya’alkal yet hej wayanhb’al ti’, tzab’an yinh tzet xuh st’inhb’ani mato ssik’len anmah mak x’ok ssatoj swayanhb’al, yinh hej kuyb’anile aq’b’ilkanoj yuh jichmam jichmi’, stxolil b’oj yinh tzet chuh yehik’oj yul swayanhb’altu’.

ARTICULO57.Duracióndeloscargosdela alcaldía comunitaria o auxiliar. Los miembros delas alcaldías comunitarias o alcaldíasauxiliaresduraránenelejercicio desuscargoselperíodoquedeterminela asamblea comunitaria, el cual no podrá exceder el período del Concejo Municipal, con base en los principios, valores, normas y procedimientos de la comunidad, oen formasupletoria, según las ordenanzas que emita el Concejo Municipal.

2 2555 YIXMAB’ANIL. Hantaj q’inal chmunlahoj heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al. Heb’ ya’ ayikoj stz’ajoj heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al, chub’ yinojiltoj heb’ ya’ smunil yulb’altik’a q’inal chyala’ anmah, tonhe mach chub’ spalk’onojtoj yinhsb’isil q’inalhaka’chuh smunlah Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, hune’ ti’, tzab’anpaxoj yinh b’ay kuyb’ilkanoj anmahyuhjichmamjichmi’b’ojtzetchuh st’inhb’an sb’ah hej wayanhb’al, taka machxin,yinhtzetchyala’Heb’ya’swi’al konhob’yet kapiltuhhatchtzab’oj.

ARTICULO 58. Atribuciones del alcalde comunitario o alcalde auxiliar. Son atribuciones del alcalde comunitario o

YIXMAB’ANIL. Tzet yetwanoj yuhni heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al. Smunil

2 3555

66

Wes Popti’

alcalde auxiliar, en su respectiva circunscripción,lassiguientes:

a) Promover la organización y la participación sistemática y efectiva de la comunidad en la identificación ysolucióndelosproblemaslocales.

b) Colaborar en la identificación de las necesidades locales y en la formulación de propuestas de soluciónalasmismas.

c)Proponerlineamientos e instrumentos de coordinación en la comunidad para la ejecución de programas o proyectos por parte de personas, instituciones o entidades interesadas eneldesarrollodelascomunidades.

d)Elaborar,gestionarysupervisar,conel apoyoylacoordinacióndel Concejo Municipal, programas y proyectos que contribuyan al desarrollo integral delacomunidad.

heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al yuhni hunq’ahanti’la:

e) Cooperar en censos nacionales y municipales, así como en el levantamiento y actualización del catastromunicipal.

a). Chsaya’ tzet chuh syamb’anoj b’oj yawtenoj anmah yuh yok stz’ajoj hej tzetet, kat yaman ssaylax yanhal hej sya’tajil ch’ek’ayoj yul hej wayanhb’al. b’). Chskolwahoj ssayni tzet yilal smunlanhelax yul wayanhb’al kat stxolb’antojyanhalhun hun sya’tajil. ch). Chst’inhb’a’ stxolil b’oj tzet chuh smunlahoj wayanhb’al b’oj hunuj anmah, nhahmunil maka hunujxa majan anmah chyoche munlahoj yul wayanhb’al,yuh yahkanh. ch’). Chswatx’eni, ch’ek’oj ssaya’ kolwal b’ojchspich’a’ hejmunilchkolwahikoj yinh hejwayanhb’al yuhnheyahkanh, chkolwahojb’ojhunsmunlanhe’heb’ ya’ boj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. e).Chkolwahoj yetch’ahsb’isilanmahyul Xe’q’aq’ b’oj yul konhob’, hakk’apaxtu’ yet ch’ilaxkanh b’oj ch’ak’nhelax yab’ixal tzet ay konhob’.

67

f) Promover y gestionar en el ámbito comunitario y municipal las acciones que garanticen el uso racional y sostenible de la infraestructura pública.

g)Ejerceryrepresentar,pordelegación delalcalde,alaautoridadmunicipal.

h)Servínculodecomunicaciónentrelas autoridades del municipio y los habitantes.

i) Rendir los informes que le sean requeridosporelConcejoMunicipalo elalcalde.

j)Mediarenlosconflictosquelosvecinos de la comunidad le presenten, coordinando esfuerzos con el Juzgado de Asuntos Municipales, cuandoelcasolorequiera.

k) Velar por el cumplimiento de las ordenanzas, reglamentos y disposiciones de carácter general, emitidosporelConcejoMunicipaloel alcalde, a quien dará cuenta de las infraccionesyfaltasquesecometan.

l)Velar porla conservación, protección y desarrollo de los recursos naturales desucircunscripciónterritorial.

h). Chsb’ileni b’oj yek’ saynoj kolwal yul swayanhb’al b’oj skonhob’, yuhnhe k’ul chuh yoknikoj hej tzetet watx’eb’ilkanhtetanmah

i). Chuh yoki b’oj stoh b’ay tu’alikoj yinh sb’ih Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh,ta haktu’yalnojya’alkal.

j). Ha’ ch’inik’oj ab’ix sxol heb’ ya’ swi’al konhob’b’ojanmah.

k).Yaq’niyab’ixalhejmunilchq’anlaxyuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh makayuh ya’alkal. k’). Chkolwah yanikoj lahk’ulal yet ay hej kajke’b’ahil sxolanmah,takakawyilal yeh xin, chub’ sq’annoj kolwal tet Xuwesb’al ch’ilni hej sya’tajil ch’ek’ yul konhob’.

l). Yilni ta chyij sb’ah hej chejb’anile, tihchejab’ b’oj hunujxa tzet lahk’ulnheb’il yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh maka ya’ alkal, tet heb’ya’ ti’ ch’aq’laxoj ab’ix taay mak mach chyijyenoj tzet t’inhb’ab’il tu’.

m). Chstanheni, skolni b’oj yilni ta kam chwatx’iloj hej syaxil ssat yib’anh q’inal ayyul stx’otx’al.

68

m)Lasdemásqueleseanasignadaspor laleyy,lasqueledelegueelConcejo Municipal o el alcalde municipal, en el ámbito de sus respectivas competencias.

Los funcionarios y empleados municipales, deberán prestar, en lo que les corresponda, la colaboración necesaria para el cumplimiento de las atribuciones del alcalde comunitario o alcaldeauxiliar.

El Consejo Municipal sesionará, cuando menos dos (2) veces al año, con los alcaldes comunitarios o auxiliares del municipio,paracoordinaractividades.

n). Chub’ yaq’b’ilxa munil chyal hej te’ chejab’ hum b’oj hunq’ahan chyaq’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh makaya’alkal.

Heb’ ya’ munlawom yet konhob’, yilal skolwahojyinh heb’ya’swi’alwayanhb’al ti’, ha’xinwalchyija’sb’ahsmunilheb’ya’.

ARTICULO59.Retribucióna loscargosde alcaldes comunitarios o alcaldes auxiliares. Cada municipalidad, de acuerdo a sus recursos financieros, regulará en el reglamento municipal la retribución que corresponda por el serviciodealcaldecomunitariooalcalde auxiliar.

Ta kaw mach tzet, oxeloj el yulb’al hune’ hab’ilchsyamb’a’Heb’ya’swi’alkonhob’ yet kapiltuh heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al ti’, yuhnhe st’inhb’an yuhni hejmunil.

2 90 YIXMAB’ANIL. Stohlalax heb’ ya’ swi’al hejwayanhb’al. Hun hunkapiltuhb’ojtzet yekoj yinh smelyuh, chst’inhb’a’ ssat te’ tihchejab’ yet konhob’ ta chtohlalaxoj sq’inal heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al chyaq’tetswayanhb’al.

TITULOIV INFORMACIÓNYPARTICIPACIÓN CIUDADANA

AB’IX

SKANHNIMMAJAN

B’OJ YOK ANMAH STZ’AJOJ HEJ TZETET

69

CAPITULOI INFORMACIÓNYPARTICIPACIÓN CIUDADANA

ARTICULO 60. Facilitación de información y participación ciudadana. Los Concejos Municipales facilitarán la más amplia información sobre su actividad y la participacióndetodoslosciudadanosen lavidalocal.

B’AB’EL MAJAN

AB’IX B’OJ YOK ANMAH STZ’AJOJ HEJ TZETET

3 = YIXMAB’ANIL. Yaq’lax ab’ix b’oj yalaxikoj anmah stz’ajoj hej tzetet. Yilal yaq’noj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh hantajtik’a ab’ix yetwanoj yeh yib’anhiloj smunil b’oj ssaynoj tzet chuh yokoj anmah stz’ajoj hej tzetet chuh yul konhob’.

ARTICULO61.Facultadesdedecisión. Las formas, medios y procedimientos de participación ciudadana que los concejos municipales de desarrollo establezcan en ejercicio de su potestad para auto organizarse no podrán en ningún caso menoscabar las facultades de decisión que corresponden al ConcejoMunicipal,elalcaldeylosdemás órganos representativos regulados por la ley.

ARTICULO 62. Derecho a ser informado.

Todos los vecinos tienen derecho a obtener copias y certificaciones que acrediten los acuerdos de los concejos municipales, sus antecedentes, así como consultar los archivos y registros

3 1 YIXMAB’ANIL. Tettaj chuh st’inhb’ani. Shunilsb’eyi,tzetch’oknikoj b’ojstxoliltzet chuh yok anmah stz’ajoj hej tzetet chst’inhb’a heb’ ya’ ayikoj ssatoj yilni tzet chuh yahkanh konhob’ yuh syamb’an sb’ah, mach chub’ yek’ojtoj yib’anh tzet chst’inhb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ya’ alkal b’oj yaq’b’il nhahmunil chuh yuhni hune’ ti’, haka’ yeh st’inhb’ab’anil ssathejte’chejab’hum.

3 2 YIXMAB’ANIL. Yetwanb’al anmah yohtajnhen ab’ix. Shunil mak ay yul konhob’, ay yetwanb’al yiq’ni yechel yumal hej tzet cht’inhb’alax yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yohtajnheni tzet xuh snawitij, hakk’apaxtu’ sq’anb’en

70

Wes Popti’ financieros y contables, en los términos del artículo 30 de la Constitución Política delaRepública.

yumal b’oj tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh, haka’ yalni 1 0 yixmab’anil Te’ Sxe’al chejb’anileyetXe’q’aq’.

ARTICULO 63. Consulta a los vecinos. Cuando la trascendencia de un asunto aconsejelaconvenienciadeconsultarla opinión de los vecinos, el Concejo Municipal,conelvotodelasdosterceras (2/3) partes del total de sus integrantes, podrá acordar que tal consulta se celebre tomando en cuenta las modalidades indicadas en los artículos siguientes.

3 3 YIXMAB’ANIL. Sq’anb’elax hej tzetet tet anmah. Yet kawxiwkiltaj yehhunujtzetet, b’ojyetwanojtachq’anb’elaxtetanmah yuh yohtajnhelaxi tzet yalni, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yuhnhe yijnoj sb’ah hune’ q’anb’ewal tu’, yinh oxpohil chuhtujheb’ya’,ta kab’pohil mak t’inhan yeh yinh, chyija’ sb’ah; haka’ yeyoj yinh hunq’ahanyixmab’anilte’chejab’humti’ chtit ssatajti’la.

ARTICULO 64. Consulta a solicitud de los vecinos. Losvecinostienenelderechode solicitar al Concejo Municipal la celebración de consultas cuando se refieraaasuntosdecaráctergeneralque afectanatodoslosvecinosdelmunicipio. Lasolicituddeberácontarconlafirmade por lo menos el diez por ciento (10%) de los vecinos empadronados en el municipio. Los resultados serán vinculantes si participa en la consulta al menos el veinte por ciento (20%) de los vecinosempadronadosylamayoríavota favorablementeelasuntoconsultado.

3 4 YIXMAB’ANIL. Sq’anni anmah ta chq’anb’elax hunujtzetetsxol. Anmahah konhob’, ay yetwanb’al sq’anni tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ta ch’ok sxol shunil konhob’, yet ay hunuj sya’tajil lanhan yek’ sxol shunil maka kat sq’anb’elaxi tzet wal yuten sb’ah. Yuhnheayyiphune’hum q’anb’altu’xin, yilal yinh hun hun hok’alwanh anmah tz’unb’ilxa sb’ih yinh konhob’, lahunheb’ yechel b’ihe ch’iq’laxojkanh. Yet ch’apnoj stz’ayikal hune’ q’anb’ewal tu’, chyija’ sb’ah ta yinh hok’alwanh mak tz’unb’il sb’ih yinh konhob’, hunk’al mak

71

ch’apni, b’oj yuhnhe chyija’ sb’ah tzet chtzotelaxoj, ek’b’al yiktaj mak lahk’ulal yehyinh.

ARTICULO 65. Consultas a las comunidades o autoridades indígenas del municipio. Cuando la naturaleza de un asunto afecte en particular los derechos y los intereses de las comunidades indígenas del municipio o de sus autoridades propias, el Concejo Municipal realizará consultas a solicitud de las comunidades o autoridades indígenas, inclusive aplicando criterios propiosdelascostumbresytradicionesde lascomunidadesindígenas.

3 5 YIXMAB’ANIL. Sq’anb’elax hej tzetet tet anmah maka tet heb’ ya’ swi’al konhob’ mach wesoj. Yet ay hunuj sya’tajil chmaq’wahyinhyetwanb’alb’oj yinhtzet chuh anmah mach wesoj ay yul konhob’ maka yinh heb’ ya’ swi’al, Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuhchsyamb’a’heb’ya’ anmah yuh ssaylaxoj yanhal, ta chq’anlaxoj tet heb’ ya’ skolwahikoj tom yuh anmahmato heb’ ya’ swi’al konhob’ mach wesoj, ta chuhi, cht’inhb’alaxoj haka’b’ayb’eytzeb’iltijanmahst’inhb’an sb’ah.

ARTICULO 66. Modalidades de esas consultas. Las modalidades de las consultasaqueserefierelosartículos64y 65 de este Código, entre otras, podrán realizarsedelamanerasiguiente:

1.1.Consultaenboletadiseñadatécnica y específicamente para el caso, fijandoenlaconvocatoriael asunto atratar,lafechayloslugaresdonde sellevaráacabolaconsulta.

3 6 YIXMAB’ANIL. Tzettaj chuh yijni sb’ah hej q’anb’ewal tet anmah. Hun’qahan sb’eytzetchuhsq’anb’elaxojhejtzetettet anmah,haka’yalni 3 4 yeb’ 3 5 yixmab’anil hunchejab’humti’,b’ojyaq’b’ilxa,chub’ yijnojsb’ah yinh hakti’la: 1/1 Ta ssat hum chq’anb’elaxi, watx’eb’il yinh k’ul b’oj ta kaw yetnhe hune’ q’anb’ewal tu’ yehi, yinh te’ hum awtewal, yilal yokoj yinh te’ tzet yelapnojal yehi, b’aq’inh b’oj b’ay tu’ chub’.

72

Wes Popti’

2. 2. Aplicación de criterios del sistema jurídico propio de las comunidades delcaso. Los resultados serán vinculantes si participa en la consulta al menos el cincuenta (50) por ciento de los vecinos empadronados y la mayoría vota favorablementeelasuntoconsultado.

TITULOV

ADMINISTRACIÓNMUNICIPAL

CAPÍTULOI

COMPETENCIASMUNICIPALES

ARTÍCULO 67. Gestión de intereses del municipio. Elmunicipio,paralagestiónde sus intereses y en el ámbito de sus competencias puede promover toda clase de actividades económicas, sociales,culturales,ambientales,yprestar cuantosservicioscontribuyanamejorarla calidad de vida, a satisfacer las necesidades y aspiraciones de la poblacióndelmunicipio.

2/2 Haka’tik’a stxolil chyitoj anmah yet chst’inhb’antoj sb’ah, haktu’ chuh sq’anb’elaxojtet. Chyija’ sb’ah tzet xt’inhb’alohi ta ch’apni yiktajoj anmah tz’unb’il sb’ih yinh ssayni swi’al skonhob’, lahwitu’, ek’b’al yiktaj mak lahk’ulal yeh yinh tzet xq’anb’elax tet.

SHO’ NIMMAJAN

SMUNLANHEB’ANIL KONHOB’ B’AB’EL MAJAN SMUNIL HEJ KONHOB’

3 7 YIXMAB’ANIL. Ssaylaxi tzet chyoche konhob’. Hune’ konhob’, chuh ssayni tzet chyoche yub’ yinh sq’inal b’oj yuh tzet yetwanoj smunlanheni,chub’st’inhb’anoj tzantzetmunilal ayyokyinhsayo’melyuh, tzet chuh yehik’oj anmah, yib’anhiloj sb’eyb’al, syaxil ssat yib’anh q’inal, b’oj st’inhb’an hantajtik’a munil chuh yuhni, yuhnhe chuh skolwahikoj ta k’ulxa chuh yek’ yuh anmah, ta chyaq’ yanhal hej sya’tajil b’ojtzetchyocheanmah yub’yul hune’konhob’.

ARTICULO68.*Competenciaspropiasdel municipio. Las competencias propias deberán cumplirse por el municipio, por

3 8 YIXMAB’ANIL.* Tzet munilalkaw ha’nhe konhob’ chuh yuhni. Hunq’ahan munil kaw konhob’nhe chuh yuhni, chub’ yijnoj

73

Wes

Popti’

dos o más municipios bajo convenio, o por mancomunidad de municipios, y son lassiguientes:

a) Abastecimiento domiciliario de agua potable debidamente clorada; alcantarillado; alumbrado público; mercados; rastros; administración de cementeriosylaautorización ycontrol deloscementeriosprivados;limpiezay ornato; formular y coordinar políticas, planes y programas relativos a la recolección, tratamiento y disposición final de desechos y residuos sólidos hastasudisposiciónfinal; a) Pavimentación de las vías públicas urbanas y mantenimiento de las mismas; b) Regulación del transporte de pasajeros y carga, y sus terminales locales; c) La autorización de megáfonos o equipos de sonido a exposición al público en la circunscripción del municipio; d) Administrarlabibliotecapúblicadel municipio;

sb’ah yuhtik’a hune’ konhob’ tu’, yuh kab’eb’ oxeb’ojxa konhob’al maka yuh hunuj yaman konhob’, ha’ hunq’ahan munil ti’la: a). Yitxq’alax/ yaq’lax ha’ ha’ potx’b’il snoq’al tet anmah; hej sb’elal tz’ila’; hej tzejb’eh; txonhb’al; payat ek’len; smunlanhelax hej mujb’al kamom b’oj chchalaxi b’oj yillax hunq’ahan mujb’al kamom komon yahaw; stx’ahtx’elaxi b’oj yib’anhiloj te’ tohlab’al; swatx’eni, smunlanheni, st’inhb’ani b’oj hunujxa munil ay yok yinh skutxb’alaxikoj, ssaylax yanhal b’ojtzet chub’tujhejq’alem; a). Yay ch’enb’eh yul hej konhob’ b’oj tzetchuhstanhelaxi; b’). Swatx’ikoj tzet chuh yek’ hej ch’en ijmak b’oj ch’en ijtzet12, b’oj smunlanhelaxi b’ayk’ul skanch’en; ch). Sjehni yok hej ahyipnuq’ maka hunujxa ch’anikanh yip yul nuq’e yul smejb’enal konhob’, yuh yoknikoj yuh anmah; ch’).Smunlanhenilb’al hum yetkonhob’; 12 Ch’en ijomik’oj anmah b’oj ch’en ijomik’oj tzetet

74

Wes Popti’

e) Promoción y gestión de parques, jardinesylugaresderecreación; f) Gestión y administración de farmaciasmunicipalespopulares; g) Laprestacióndelserviciodepolicía municipal; h) Cuando su condición financiera y técnica se los permita, generar la energía eléctrica necesaria para cubrir el consumo municipal y privado;

i) Delimitareláreaoáreasquedentro del perímetro de sus poblaciones puedan ser autorizadas para el funcionamiento de los siguientes establecimientos: expendio de alimentos y bebidas, hospedaje, higiene o arreglo personal, recreación, cultura y otros que por su naturaleza estén abiertos al público;

j) Desarrollo de viveros forestales municipales permanentes, con el objetodereforestarlascuencasde losríos,lagos,reservasecológicasy

e). Spujb’ani b’oj ssayni tzet chuh swatx’i hej paxhyalb’al, haq’b’allaj b’oj ehob’al b’ay chuh stoh koloh anmah yuh stihk’otojyuh. h). Ssaylaxi tzet chuh yoki b’oj tzet chuh smunlanhelax hej txonhb’al anh yet konhob’; i). Ta chtanhelax anmah yuh heb’ ya’ tanhewom konhob’; j). Ta ay ch’en melyuh b’oj ay mak chmunlanheni, chssaya’ tzet chuh swatx’elax letz’q’aq’13 yuh yoknikoj yuh konhob’ maka hunujxa komon anmahil; k). St’inhb’ani b’aynhetu’ chuhi mato b’aytaj chuh yay: hej txonhb’al itah b’oj uk’eh, wayb’al, b’ay chuh swatx’elaxi mato stx’utx’elax anmah, tihk’ob’al, b’ay chuh syehni anmah sb’eyb’al b’oj hunujxa, yuh haxkami yilaltahajantetanmah;

k’). Ta tonhetik’a ayah b’oj ta ay hej ehob’al b’aychuhstz’unlax hej te’te’ yet konhob’, ha’xinwal chuh stz’unlaxoj te’ sti’laj ha’ ha’,

75
13 Energía eléctrica

Wes Popti’

demás áreas de su circunscripción territorial para proteger la vida, salud, biodiversidad, recursos naturales,fuentesdeaguayluchar contraelcalentamientoglobal;

nimpama’, hej te’lajb’al tanheb’il maka hunujxa ehob’al ay yul smajb’enal konhob’, ha’xinwal chkolwahojikoj stanhen sq’inal, skawil walil, shunil hej te’ te’ b’oj no’ noq’, syaxilssatyib’anh q’inal,hejsnuq’ha’ ha’ b’oj ta chkachlo kam yahtoj sq’aq’al tx’otx’tx’otx’.

k) Lasquepormandatodeley,lesea trasladada la titularidad de la competencia en el proceso de descentralización del Organismo Ejecutivo;y,

l) Autorización de las licencias de construcción, modificación y demolición de obras públicas o privadas, en la circunscripción del municipio.

*Reformado por el Artículo 14, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

l). Hunq’ahan chejb’anile iq’b’il yuh hej te’chejab’humch’alnitaayhejmunil ch’ek’ojtoj yinh sb’ih yuhnhe ha’ yetwanoj smunlanheni yuh yijni sb’ah yixmalaxtoj smunil Nimnhahmunil yet swi’al Xe’q’aq’;b’oj, m). Yaq’ni yumal ta chuh yahi, shellaxtoj b’oj stixhlaxayoj hej munil watx’eb’ilkanh tet konhob’ mato hej nhahmunil komon yahaw, ta yul smajb’enal konhob’aykanh.

*Ak’nheb’il yinh skanhlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2,010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2,010.

*Adicionada la literal m) por el Artículo 1, del Decreto Número 14 2012 el 29 08 2012.

* Tz’ajb’ab’il hunxa tz’ib’ m) sb’ih, yinh b’ab’el yixmab’anilte’Chilchejab’hum 14 2,012 pujb’ab’il yet sb’alunh skab’winaj tz’ayik agosto yet hab’il 2,012.

ARTICULO 69. Obras y servicios a cargo delGobiernoCentral. ElGobiernoCentral

3 9 YIXMAB’ANIL. Hej munil b’oj yillax anmah yuh ya’ Swi’al Xe’q’aq’. Ya’

76

Wes Popti’

u otras dependencias públicas podrán, en coordinación con los planes, programas y proyectos de desarrollo municipal, prestar servicios locales cuandoelmunicipiolosolicite.

Swi’al Xe’q’aq’ b’oj yaq’b’ilxa nhahmunil yet konhob’, chub’ slahk’ulnhenoj hej munil t’inhb’ab’il ssathejte’hum,b’ojhejpaxmunilyuh yahkanh konhob’, kat yaq’nipax kolwal tet anmah yet konhob’ chq’anni.

ARTICULO 70.* Competencias delegadas al municipio. El municipio ejercerá competencias por delegación en los términos establecidos por la ley y los convenios correspondientes, en atención a las características de la actividad públicadequesetrateyalacapacidad de gestión del gobierno municipal, de conformidad con las prioridades de descentralización, desconcentración y el acercamiento de los servicios públicos a los ciudadanos. Tales competencias podránser,entreotras:

a) Construcción y mantenimiento de caminos de acceso dentro de la circunscripciónmunicipal;

b) Velar por el cumplimiento y observanciadelasnormasdecontrol sanitario de producción, comercialización y consumo de alimentos y bebidas, a efecto de

3 0 YIXMAB’ANIL. Hej munil ch’aq’lax yub’ hune’ konhob’. Chub’ yaq’laxoj yaq’b’ilxa munil yub’ hune’ konhob’, yaja’, yilal tzab’an yinh tzet chyal hej te’ chejab’ hum b’oj yumal hej nimlahk’ulal watx’eb’il, ch’illaxoj tzet yeh hunq’ahan munil tu’ b’oj yitz’atil swi’ heb’ ya’ yet kapiltuh yinh stx’olb’antoj syilalil hej inhnheb’ahil yinh hej nhahmunil, yel stz’aj munil b’oj ta q’a’ hab’anxa yillaxanmah yinh hej tzetet kaw yilal yehi. Ha’ hunq’ahanmunil ti’chub’yuhnujla:

a) Swatx’i hej ak’ b’eh b’oj stanheloh huntaq’an ch’ek’ yul smajb’enal konhob’; b’). Smunlanheni b’oj yilni ta chyij sb’ah spich’laxi ta tx’ahtx’eb’il yinh k’ul tzet chuh swatx’elaxi, stxonhlaxi b’oj tzet chuh yapni hej itah b’oj hej tzetet uk’b’ehal yeh tet anmah, yuhnhe

77

Wes Popti’

garantizar la salud de los habitantes delmunicipio;

c)Gestióndelaeducaciónpre primaria yprimaria,asícomodelosprogramas de alfabetización y educación bilingüe;

d)Promociónygestiónambientaldelos recursosnaturalesdelmunicipio; e) Construcción y mantenimiento de edificiosescolares;y, f) Ejecutar programas y proyectos de saludpreventiva.

*Reformado por el Artículo 15, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 71. Efectividad de la delegación. La efectividad de la delegación requerirá su aceptación por parte del municipio interesado; en todo caso, la delegación habrá de ir acompañada necesariamente, de la dotación o el incremento de los recursos necesarios para desempeñarla, sin menoscabodelaautonomíamunicipal.

chtanhelax skawil walil maktaj ay yul konhob’; ch).Ssaynikolwal yul hejkuyum yetnixhtej unin, b’ojpax hunq’ahan munil yuh skuylax yihla anmah yilni tz’ib’ b’oj kuywab’al yinh kab’eb’ab’xub’ale. ch’). Spujb’ani b’oj ssayni tzet chuh stanhelax syaxil ssat yib’anh q’inal ay yul konhob’; e). Yanikanh b’ojstanhenhejkuyum;b’oj, h). Yuhni hej munil chtanhen skawil walil anmah. *Ak’nheb’il yinh sholahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2,010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2,010.

3 10 YIXMAB’ANIL. Ta k’ul ch’elikoj yek’toj hunuj munil yul sq’ab’ hune’ konhob’. Yuhnhe k’ul ch’elikoj yek’toj hunuj munil yul sq’ab’ hunxa konhob’, konhob’ ch’ocheni, yilal chsjeb’ kat chschahnoj yuhnuj hune’ munil tu’; yet ch’ek’ojtoj hune’ munil tu’ yul sq’ab’ xin, yilal yaq’laxoj maka yahojtoj smalil tzetet ch’oknojikoj yuh, ha’xinwal chyija’ sb’ah, machka mak ch’ek’ojtoj yib’anhiloj tzet chst’inhb’a’kapiltuh.

78

ARTICULO

72. Servicios públicos

municipales. El municipio debe regular y prestar los servicios públicos municipales de su circunscripción territorial y, por lo tanto, tiene competencia para establecerlos, mantenerlos, ampliarlos y mejorarlos, en los términos indicados en los artículos anteriores, garantizando un funcionamientoeficaz,seguroycontinuo y,ensucaso,ladeterminaciónycobrode tasasycontribucionesequitativasyjustas. Las tasas y contribuciones deberán ser fijadas atendiendo los costos de operación, mantenimiento y mejoramiento decalidady cobertura de servicios.

3 20 YIXMAB’ANIL.Hejmunilchuhyinhsb’ih konhob’. Yilal swatx’enojikoj konhob’ b’oj saynoj tzet chuh yillax anmah ay yul smajb’enal, yuh hune’ tu’, chuh st’inhb’ani, yilni ta mach chtanhayoj, chch’ib’tzentoj maka kam swatx’eniloj munil, haka’ yalni hunq’ahan chejb’anile ay yalanhto ti’, yilal yilnoj ta k’ul chuh smunlanhelaxi,tak’ul chuhyijnisb’ah b’oj ta mach chlinhi munil, chub’ st’inhb’anojpaxoj hantaj stohol ch’eloj yinh anmah b’oj ta mach mak ch’el wal mato q’a’ tx’ihalto chyaq’a’ ssataj hunujxa maka. Stohol hun hun munil cht’inhoj yinh tzet chuh smunlanhelaxi, tzet chuh kam smunlanhelaxoj, swatx’iloj b’ojtakam chch’ib’toj.

ARTICULO73.Formadeestablecimientoy prestación de los servicios municipales. Los servicios públicos municipales serán prestadosyadministradospor:

a)Lamunicipalidadysusdependencias administrativas,unidadesdeservicioy empresaspúblicas;

b) La mancomunidad de municipios según regulaciones acordadas conjuntamente;

3 30 YIXMAB’ANIL. B’aytaj chuh yillaxi b’oj tzet chuh yillax anmah yet hune’ konhob’. Heb’ ya’ ti’ chub’ yilnoj tzet chuh yillaxoj anmah: a).Kapiltuhb’ojnixhtejnhahmuniltzab’an yinh, hunuj yaman anmah kolwahom b’ojnhahmunil yet konhob’; b’). Yaman konhob’, tzab’an yinh hej tzetet t’inhb’ab’ilxa;

79

Wes Popti’

c) Concesiones otorgadas de conformidad con las normas contenidasenesteCódigo,laLeyde Contrataciones del Estado y ReglamentosMunicipales.

ch).Nhahmunil makaanmah k’amenhen hunuj tzetet tet konhob’, haka’ yalni hun te’ chejab’ hum ti’, te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh sloq’lohi, stxonhlohi b’oj ssaylax hej tzetet ch’oknikoj yuh hej nhahmunil yet Xe’q’aq’ b’oj yaq’b’ilxa hej te’ Tihchejab’hum yetKapiltuh.

ARTICULO 74. Concesión de servicio públicomunicipal. Lamunicipalidadtiene facultad para otorgar a personas individualesojurídicas,laconcesióndela prestación de servicios públicos municipales que operen en su circunscripción territorial, con excepción de los centros de acopio, terminales de mayoreo, mercados municipales y similares, mediante contrato de derecho públicoyaplazodeterminado,enelque se fije la naturaleza y condiciones del servicioylasgarantíasdefuncionamiento a las que se refiere el artículo 75 de este Código. Asimismodeberáestipularseque el reglamento municipal para la prestación del servicio, forma parte del contratodeconcesión. En todo caso, el plazo de duración dela concesión no podrá ser superior de

3 40 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yek’toj hunuj munil yilb’anil anmah yul sq’ab’ hunujxa. Kapiltuhchuh yanik’toj yul sq’ab’hunujxa anmah maka yaman anmah ay yum ch’alni ta chuh smunlanhen hunuj munil chkolwahikoj yinh anmah ay yul smajb’enal konhob’; mach ch’okoj hunq’ahan ti’ stz’ajoj la: hej yamb’ab’al tzetet, hej nimej yehob’al kanhset, hej stxonhb’al konhob’ b’oj yaq’b’ilxa etza lahan b’oj huntaq’an ti’, yilalyahojyumal haka’ yalni hej te’ chejab’ hum ch’ilni hunq’ahan ti’ yeb’ st’inhoj hantaj q’inal chk’amelaxoj, tzet chub’ yijnoj sb’ah, tzet yilal yuhni hun hun maka b’oj swatx’elaxikoj ta ay tzet ch’etaxtoj, haka’ yalni 3 05 yixmab’anil hun chejab’ hum ti’ Hakk’apaxtu’ st’inhoj ssat te’ tihchejab’ hum yet kapiltuh,tayillaxanmah ti’ayikoj stz’ajojmunil chuhstohk’amil. Yinhhakti’,

80

Wes Popti’ veinticinco (25) años; pudiendo ser prorrogable. El plazo será fijado en cada caso, de acuerdo con la cuantía e importancia de la inversión, tomando en cuenta el interés municipal, y el de los usuarioseinquilinos.

El Consejo Municipal fijará, además, las contribuciones municipales y tasas derivadas del contrato que percibirá del concesionario.

mach chpalk’onojtoj yinh howeb’ skab’winaj hab’il b’ay chub’ sk’amelaxoj munilti’. Hun hunmunilch’alnojiltojhantaj q’inalil b’ay chk’amelaxoj, kaw ay yok yinh syilalil ch’aq’laxoj tet b’oj yinh tzet chyal mak ch’aq’ni k’amil yeb’ mak chk’amli. Heb’ ya’ Swi’al yet Kapiltuh cht’inhb’anoj hantaj melyuh chchalaxoj tet maktaj x’aq’laxk’amil.

ARTICULO 75. Otras condiciones de la concesión. Además delo establecido en la Ley de Contrataciones del Estado, el contrato en que se formalice una concesión para la prestación de un serviciomunicipaldeberáestablecer:

a) La aceptación, por parte del concesionario, de las ordenanzas y reglamentos municipales que regulen elfuncionamientodelservicio.

b) La obligación del concesionario de llevar contabilidad de conformidad con la ley, para su verificación en

350 YIXMAB’ANIL.Yaq’b’ilxatzetchq’anlaxi yet ch’aq’lax hunuj munil yub’ hunujxa maka. Yib’anhiloj tzet t’inhb’ab’il ssat te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh sloq’lohi, stxonhlohi b’oj ssaylaxi hej tzetet ch’oknikoj yuh hej nhahmunil yet Xe’q’aq’, yinh yumal b’ay cht’inhb’alax yek’toj hunuj smunil konhob’ yul sq’ab’ hunujxamaka, yilal: a)Sjehnojya’chchanojhunmuniltu’,yinh tzet chyal hej chejb’anile, hej tihchejab’ yet konhob’ chstzoten yib’anhiloj hun munil ch’ek’toj yul sq’ab’tu’. b’) Ta yilal stz’ib’nhenojmak chchanihun munil tu’ b’aytaj ch’oknikoj ch’en melyuh, haka’ yalni hej te’ chejab’

81

Wes Popti’

todo tiempo, por la Contraloría GeneraldeCuentas,alserrequerida a la municipalidad el estado financierodelaempresa.

c) La obligación del concesionario de poner a disposición de municipalidad los libros y documentos de contabilidad y de proporcionarle, en cualquier momento, la información que se le requiera.

d) El derecho de la municipalidad de adquirir el servicio gratuitamente o previa indemnización, según sea la naturaleza y condiciones en las quela mismaseotorgó, al expirar el plazo de la concesión. En el supuesto de indemnización,seharáelavalúodelos bienes, tomando en consideración todos los elementos y factores que determinen su precio real, sin atenerse exclusivamente a declaraciones catastrales o fiscales, informes o datos de entidades o dependencias del Estado, debiendo someterse el expediente y el proyecto de contrato correspondiente a revisión de la

hum, ha’xinwal tzan tzet q’inalil chq’anlaxoj ab’ix yuh Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’ tet kapiltuh yuh yillaxi tzet yekoj smelyuh hune’ nhahmunil k’amewom munil tu’, tanhe aynahyumal. ch) Ta nhahmunil lanhan smunlanhen hunuj smunil kapiltuh, yilal ta aynhnetik’a yumaltzetchuh b’oj yumal b’ay ch’oknikoj ch’en melyuh, ha’xinwal tzan tzet q’inalil chyoche kapiltuh yohtajnhe’ ab’ix, hab’an yaq’laxnahi. ch’)Tamatanil chmeltzolaxtzet k’ameb’il tet kapiltuh maka ay ninoj stohol sk’amb’anil ch’aq’laxoj, yet ch’apnoj sq’inalilb’aych’aq’otpaxoj, yaja’,kaw ay yok yinh tzet xuh st’inhb’alaxi. Yinh ch’en sk’amb’anil tu’, yilal spich’laxoj ta mach tzet etaxnajto yinh tzet x’aq’lax k’amil tu’, kat yillaxoj hantajto stohol, mach yexhtohoj ta yinh stohol hej sq’alomal konhob’ chtzab’oj, yinh yumalhejnhahmunil yet Xe’q’aq’,yilal yokoj yumal hune’ munil tu’ yul sq’ab’ Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’ yuh spich’laxi, yalanhto machto cht’inhi hantaj sk’amb’anil, mach tzet chtohlalaxojnah yinh tzet xt’inhb’alaxi

82

Wes Popti’

Contraloría General de Cuentas antes desuaprobación,ynoseharáningún pago a cargo del contrato de traslación de los bienes sino hasta que haya sido aprobado por el Concejo Municipal y la resolución esté firme. En todo caso, la municipalidad debe hacerse cargo del servicio, libre de pasivosdecualquierclase.

ARTICULO76.Intervencióndelosservicios

municipales. Sin perjuicio de lo que establece la Constitución Política de la República y de las responsabilidades civiles y penales en que incurra el concesionario, la municipalidad tiene la potestad de intervenir temporalmente el servicio público municipal, que se administre y preste deficientemente, o que deje de prestarse sin autorización alguna, o en el que se falte a las ordenanzas y reglamentos municipales o a las obligaciones contraídas por el concesionario en el contrato correspondiente. En todo caso, la intervención del servicio del que se trate se hará a costa del concesionario y se llevará a cabo conforme a las disposiciones del Código

ta machto tzet ek’naj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj ta machtot’inhanojyehte’humch’aq’ni spaj.Tzantik’atzet ch’elikoj,kapiltuh xa ch’ilnoj hune’ munil tu’, lahwitu’ mach hunujsk’aschschab’yinh.

3 150 YIXMAB’ANIL. Yanikojkapiltuhyetyinh hunuj munil ab’ilik’toj yul sq’ab’ hunujxa anmahmakanhahmunil. Tzab’anyinh tzet chyal Te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’ b’oj ta ay hej mule chyakoj heb’ ya’ k’amewom munil, kapiltuh chuh yanikoj yet yinh hune’ munil tu’ yulb’al hunuj q’inalil, haxkami mach k’uluj chuh smunlanhelaxib’ojmach k’ulujchuh yillax anmah, ta mach mak tet chq’anb’elaxi kat spehi, maka ch’ek’toj yib’anh hunuj chejb’anile b’oj tihchejab’ yet konhob’ mato mach chyij sb’ah tzet yetwanoj yuhni,haka’xuh st’inhissat hejte’hum .

Yinh hunq’ahan ti’, ta ay hej munil b’ay chyaq’a’iktoj sb’ah kapiltuh yuh skolwahojikoj yinh, yinh nhahmunil k’amewom ayshunilhejtzetet, b’ojhaka’

83

Wes Popti’

Procesal Civil y Mercantil y demás leyes que regulan la materia, independientemente del carácter de la empresa que pudiera tener la persona individual o jurídica afectada, pudiendo, en consecuencia, determinarse, en el acuerdo respectivo, las funciones que cumplirá la intervención. El servicio o empresapodráembargarseconcarácter deintervención.

El alcalde nombrará a la persona que deba hacerse cargo de la intervención, inmediatamentedespuésdequesehaya emitidoelacuerdoporpartedelConcejo Municipal y, acto seguido, le dará posesión.

En la intervención de colonias, lotificaciones y parcelamiento se observaráelprocedimientoprevistoenlos dos(2)párrafosanteriores,sinperjuiciode cumplirse las leyes, reglamentos y ordenanzas que regulan el desarrollo urbanoyrural.

yalni Te’ chejab’ hum ch’initoj stxolil hej mule yul hej xuwesb’al b’oj hunujxa chejab’humiq’nhehune’ti’,tzantik’atzet yelapnojal yeh hune’ anmah tu’ maka yaman anmah ay yum cht’inhb’an smunlahi ay yok yinh hune’ sya’tajil ti’, chub’ st’inhoj yumal yinh tzet yetwanoj yuhni . Hune’ munil mato nhahmunil aq’b’il k’amil tu’,chub’yilaxojilojyuhmak yetwanojyuhni. Chyala’ ya’ alkal mak chub’ yilnoj hune’ munil tu’, yet cht’inhojnah te’ chejab’ hum yet lahk’ulal yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, lahwitu’ xin, kat yichojhune’maktu’yinh smunil.

Yib’anhiloj sk’amb’anil mato sloq’b’anil hej salkonhob’, pohnimtx’otx’ yeb’ pohtx’otx’, yilal spich’laxoj tzet yalni skab’ teq’an ab’ix ay yalanhto, b’oj yilal yek’oj iq’laxoj tzet chyal hej te’ chejab’ hum, tihchejab’ b’oj chejb’anile cht’inhb’ani tzet chuh yahkanh hej konhob’ b’oj hej wayanhb’al.

Sidurantelaintervención,elcompradoro adquirientelegítimode unloteoparcela pagarael saldoasucargo,el interventor lo hará saber al lotificador o parcelador, para que cumpla con otorgar la

Ta yulb’al q’inal b’ay chyaktoj sb’ah kapiltuhsxolhunujtzet aytojk’amilyuh,ya’ loq’wom maka ya’ loq’nhe hune’ tx’otx’ tu’, chstohla’ hune’ k’as ayikoj yib’anh, ya’ayikojyilnihune’munilti’,chyaq’a’ya’

84

Wes Popti’ correspondiente escritura traslativa de dominioo,ensucaso,lacartadepagoa favordelcompradoroadquirienteysi,en quince (15) días, no se ha cumplido, podrá otorgarla el interventor, en rebeldía, haciendo constar esa circunstancia.

yohtajnhe’ ya’ txonhwom tx’otx’, yuhnhe yaq’nojya’yumalkatyek’tojyinhsb’ihya’ loq’wom, takamach xin, hunujtamyumal ch’alni ta xchahlax stohol tx’otx’, ta yinh sholahunh tz’ayik machtik’a chyij sb’ah, ch’ek’ojtoj yul sq’ab’ya’ ayikoj yilnihune’ ti’,tamachxyijsb’ahtzetxt’inhb’alaxi,kat yahojyumal.

ARTICULO 77. Causas para revocar la concesión. La concesión de servicio público municipal podrá ser revocada porcualquieradelassiguientescausas:

a) Cuando el Concejo Municipal declare que es lesiva a los intereses delmunicipio.

b) Por violación de disposiciones relativas al orden público y al interés social.

3 250 YIXMAB’ANIL. Tzattaj yuh xin chuh yillaxiloj hunuj munil ch’aq’lax yub’ hunuj maka. Chub’ yilaxojiloj hune’ munil yet konhob’x’aq’ot yub’hune’makata:

c) Por incumplimiento de disposiciones de carácter general olocal, relativas a la salud e higiene públicas y proteccióndelmedioambiente.

d) Cuando las deficiencias del servicio no sean subsanables por el procedimiento previsto en el artículo anterior.

a) Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, chyila’heb’ya’tahune’munillanhan yijnisb’ah chyetatojkonhob’. b’) Ta ch’ek’toj yib’anhiloj hej chejab’ cht’inhb’an naj aq’ank’ulal sxol anmah b’oj lanhan smaq’wah yinh tzet chuh konhob’. ch) Ta ay stxolil munil mach ch’ek’yiq’a’, haka’ hunq’ahan ay yok yinh skawil walil, tzet chuh stx’ahtx’elax anmah b’oj tzetchuhstanhelaxhejsyaxil ssat yib’anh q’inal.

ch’)Yetmachchwatx’ikojhunujtzetchuh yillax anmah haka’ hunq’ahan t’inhb’ab’il yinh hune’ yixmab’anil ab’ixyalanhto.

85

Wes Popti’

En cualesquiera de estos casos queda excluida la vía de lo contencioso administrativo.

ARTICULO 78. Deficiencias del servicio municipal. Sielserviciofuereprestadopor la municipalidad, sus dependencias administrativas,unidadesdeservicioysus empresas, al ser denunciadas las deficiencias o irregularidades que se le atribuyan, el alcalde o el Concejo Municipal, según sea el caso, quedan obligados a comprobarlas y resolverlas, adoptando las medidas que sean necesarias.

CAPITULOII POLICIAMUNICIPAL

ARTICULO 79. Organización de la Policía Municipal. Elmunicipiotendrá,siloestima conveniente y cuenta con los recursos necesarios, un cuerpo de policía municipal, bajo las órdenes del alcalde. Seintegraráconformeasusnecesidades, losrequerimientosdelservicioylosvalores, principios, normas y tradiciones de las comunidades.

En el ejercicio de sus funciones, la Policía Municipal observará las leyes de la

Tzantik’a b’ay tet yinh hunq’ahan ti’, mach ch’ek’oj yiq’a’ stxolil tzet chuh sq’anlohiyeb’yaq’laxspaj hejtzetet.

3 350 YIXMAB’ANIL. Hej munil yet konhob’ b’ay chmahlan yillax anmah. Ta mach k’uluj chuh yillax anmah yinh hunuj munil chuh kapiltuh maka hunujxa nhahmunil tzab’an yinh kapiltuh ti’, yet ay mak ch’awoj k’ule yinh, ya’ alkal maka Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal spich’noj kat swatx’enojikoj, chuh ssaynoj hunujyanhal q’a’yetwanojyehi.

SKAB’ MAJAN

HEB’ YA’ TANHEWOM KONHOB’

3 450 YIXMAB’ANIL. Yichikanh heb’ ya’ tanhewom konhob’. Ta chuhi b’oj ta ay smelyuh, chub’ saynoj anmah ch’ok tanhewom konhob’al, ya’ alkal ha’ ya’ ch’okojswi’alojhunq’ahanmunlawom ti’. Chwatx’ojayoj ta kaw yilal yehi b’oj ta xa oknikoj b’oj tzab’an yinh stxumb’al, hej chejab’b’ojskuyb’anil hejwayanhb’al.

Yetchuhnujheb’ya’Tanhewom Konhob’ ti’ smunil, yilal yek’oj heb’ ya’ yiq’a’ tzet

86

Wes Popti’

República y velará por el cumplimiento de los acuerdos, reglamentos, ordenanzasyresolucionesemitidasporel Concejo Municipal y el alcalde, respetando los criterios básicos de las costumbres y tradiciones propias de las comunidades del municipio. Un reglamentonormarásufuncionamiento.

CAPITULOIII REGIMENLABORAL

ARTICULO 80. Relaciones laborales. Las relaciones laborales entre la municipalidad y sus funcionarios y empleadosserigenporlaLeydeServicio Municipal, los reglamentos que sobre la materiaemitaelConcejoMunicipal,ylos pactos y convenios colectivos que suscribandeconformidadconlaley.

chyal hej te’ chejab’ hum yet Xe’q’aq’ kat yilnoj ta chyija’ sb’ah hej te’ chejab’ hum yet lahk’ulal, tihchejab’, chejb’anile b’oj spaj hunuj tzetet chspujb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj ya’ alkal, tonhe yilal sxahannhenoj tzet chuh yehik’oj anmah yul skonhob’. Ay hunuj yumalb’aychtihlaxojilojsmunil.

YOXMAJAN YIB’ANHILOJ MUNLAWOM B’OJ MAK AQ’OM MUNIL

4 = YIXMAB’ANIL. Tzet chuh st’inhi munil b’oj munlawom. Ha’tzetchuhst’inhimunil sxol kapiltuh yeb’ munlawom, yilal ta yinh Te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh yinitoj sb’ah kapiltuh b’oj smunlawom, yinh te’ chtzab’oj, b’oj yaq’b’ilxa hej tihchejab’ chst’inhb’a Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuh, yinhhejlahk’ulalb’oj nimej lahk’ulal watx’eb’ilxatik’a, tzab’an yinh hejte’chejab’ hum.

ARTICULO 81.* Nombramiento de funcionarios. ElConcejoMunicipalharáel nombramiento de los funcionarios que le competen, con base en las ternas que paracadacargopropongaelalcalde.El secretario,elDirectordelaAdministración

4 1 YIXMAB’ANIL.* Tzet chuh yichen munlawom smunil. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh cht’inhb’anoj b’aq’inh chyiche’ hunuj munlawom smunil, sxol oxwanh mak chssaya’iltoj ya’ alkal. Ya’ tz’ib’lom, ya’ ssat ilom melyuh

87

Wes Popti’

Financiera Integrada Municipal AFIM , el auditor y demás funcionarios que demande la modernización de la administraciónmunicipal,sólopodrán ser nombradosoremovidospor Acuerdodel ConcejoMunicipal. *Reformado por el Artículo 16, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

yet konhob’ AFIM , ya’ pich’om melyuh b’oj hunujxa ak’ munlawom ch’ochelaxi ta ch’ok stz’ajoj kapiltuh, hanhk’anhe hunuj Te’ hum lahk’ulnheb’il yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chuhyanojikoj matoyinojiltojyinhsmunil. *Ak’nheb’il yinh swajlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2,010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2,010.

ARTICULO82.Prohibiciones. Nopodránser nombradosniejerceruncargomunicipal:

a) Los parientes del alcalde, de los síndicos o de los concejales, dentro delcuartogradodeconsanguinidad osegundodeafinidad.

b)Loscontempladosenelartículo45de esteCódigo.

c) Los que hubieren manejado, recaudado, custodiado o administrado fondos, bienes yvalores del Estado o del municipio, si no hubiera rendido cuentas y obtenido finiquito.

4 2 YIXMAB’ANIL. Tzettaj chkachlaxi. Mach chub’smunlahojhunujmakyulkapiltuhta: a) Yetchik’ilal ya’ alkal, heb’ ya’ malewom tx’otx’ maka heb’ ya’ lextol, tom: sk’ahol mato skutz’in, snoh mato yuxhtaj smam smi’ heb’ya’, yuxhtaj hunuj smam mato smi’ ixnam heb’ ya’, hakk’apaxtu’ yinh heb’ya’:mam ichame b’oj mi’ ixname, uxhtaj anab’e, ihtxikine yeb’b’axe. b’) Tzettaj t’inhb’ab’il yinh 2 5 yixmab’anil hun chejab’hum ti’. ch)Hunuj mak ay smelyuh b’oj sq’alomal konhob’ mato Xe’q’aq’ xaxtik’a smunlanhe, lahwitu’ mach xyaq’ ab’ix yib’anhilojsmunil,machkax’aq’laxyumta yelit’inhanxyutekanojsmunil.

88

Wes Popti’

Si al tiempo del nombramiento o posteriormente, el nombrado resultare incluido en cualesquiera de las prohibicionescontenidasenesteartículo, se declarará vacante el cargo y, en su caso, se le indemnizará de conformidad conlaley.

Ta yet cht’inhoj ak’ munlawom maka stzujanilxa chnachahoj ta ayikoj sxol hunq’ahan kachwal ay yinh hun yixmab’anil te’ chejab’ hum ti’, hune’ munil tu’ chkanoj manh munlawomal hunekxa, ta yetwanoj ch’aq’laxoj chub’iloj melyuh tet, yuh q’inal xmunlahi, haka’yalnihejte’chejab’hum.

CAPITULOIV

FUNCIONARIOSMUNICIPALES

ARTICULO 83. Secretario municipal. El Consejo Municipal contará con un secretario, quien, a la vez, lo será del alcalde.Para sernombrado secretario se requiere ser guatemalteco de origen, ciudadano en ejercicio de sus derechos políticos y tener aptitud para optar al cargo, de conformidad con el reglamentomunicipalrespectivo.

ARTICULO84.AtribucionesdelSecretario. Son atribuciones del secretario, las siguientes:

a) Elaborar, en los libros correspondientes, las actas de las sesiones del Concejo Municipal y autorizarlas, con su firma, al ser

SKANHMAJAN MUNLAWOM YET KONHOB’

4 3 YIXMAB’ANIL. Ya’ stz’ib’lom konhob’. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yilal ayhune’stz’ib’lomheb’ya’b’ojya’alkal. Yuhnheyok hunujmaktz’ib’lomal,yilal ah Xe’q’aq’, yuninal konhob’ b’ay chuh yuhni yetwanb’al ssayni swi’al konhob’ b’oj ta chuh yuhni hune’ munil tu’, haka’ yalnihejte’tihchejab’yet konhob’.

4 4 YIXMAB’ANIL. Tzet yetwanoj ya’ tz’ib’lom yuhni. Yetwanoj ya’ tz’ib’lom yuhnihunq’ahanti’la:

a) Stz’ib’nhen ssat hej te’ hum yetwanoj yehi, yumal hej lahti’ chuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj yanikoj yechel sb’ih ssat te’ yuh chschahniyok

89

Wes Popti’ aprobadas de conformidad con lo dispuestoenesteCódigo.

b) Certificar las actas y resoluciones del alcaldeodelConcejoMunicipal.

yinh smunil, yet t’inhanxa yeh ab’ix, haka’yeyojssat hunchejab’hum ti’.

c) Dirigir y ordenar los trabajos de la Secretaría, bajo la dependencia inmediatadelalcalde,cuidandoque los empleados cumplan sus obligaciones legales y reglamentarias.

d) Redactar la memoria anual de labores y presentarla al Concejo Municipal, durante la primera quincena del mes de enero de cada año, remitiendo ejemplares de ella al Organismo Ejecutivo, al Congreso de la República y al Concejo Municipal de Desarrollo y a los medios de comunicaciónasualcance.

b’) Swatx’eniltoj yechel yumal hej lahti’ b’ojspajhejq’anb’alt’inhb’ab’ilxayuh Heb’ya’swi’al konhob’yet kapiltuh. ch)Yokssatojb’ojstxolb’anhejmunilchuh yul yehob’al tz’ib’lom, yinh ya’ alkal tzab’an smunil, chyila’paxoj ta chyij sb’ah smunil yaq’b’ilxa munlawom, hunq’ahan chyal hej te’ chejab’ hum b’ojhejtihchejab’. ch’) Stz’ib’nhen yumal shuni munil xuh nhahmunil yulb’al hune’ hab’il kat yaq’ni yohtajnhe’ Heb’ ya’ swi’al Xe’q’aq’ yet kapiltuh, yulb’al b’ab’el holahunheb’ tz’ayik yet x’ahaw enero yet hun hun hab’il, kat yalaxtoj yechel te’ b’ey Ninmnhahmunil yet Swi’al Xe’q’aq’, tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yetkapiltuh b’ojyeltijyul hejpujb’ab’al ab’ix.

e)AsistiratodaslassesionesdelConcejo Municipal, con voz informativa, pero sin voto, dándole cuenta de los expedientes, diligencias y demás asuntos, en el orden y forma que indiqueelalcalde.

e) Yok stz’ajoj shunil hej lahti’ chuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yuh yaq’niab’ixyaja’,machchuhyanojikoj yet sxol tzet chtzotelaxi, yaq’ni ohtajnhe’ hej yumal, hej munil b’oj hunujxa, haka’ stxolil b’oj tzet chuh sq’annojya’alkal.

90

Wes Popti’

f) Archivar las certificaciones de las actas de cada sesión del Concejo Municipal.

g) Recolectar, archivar y conservar todoslosnúmerosdeldiariooficial.

h) Sk’ub’an yechel shunil yumal hej lahti’ yet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh.

i) Shunb’anikoj, sk’ub’ani b’oj stanhen shunil hej te’ pujb’ab’al kajab’ix ch’oknikojyuh Xe’q’aq’.

h) Organizar, ordenar y mantener el archivodelamunicipalidad.

i) Desempeñar cualquier otra función que le sea asignada por el Concejo Municipaloporelalcalde.

ARTICULO85.AusenciadelSecretario. En los casos de ausencia temporal, licenciaoexcusadelsecretario,ésteserá sustituido por el oficial de Secretaría que, en el ordennumérico,corresponda.Sino hubiere, el Concejo Municipal, a propuesta del alcalde, hará el nombramiento de quien deba sustituirlo interinamente.

j) St’inhb’ani, stxolb’ani b’oj sk’ub’an hej te’hum ch’oknikojyuh kapiltuh.

k) Yuhni hunujxa munil ch’aq’ot tet yuh Heb’ya’swi’al konhob’yet kapiltuh

45 YIXMAB’ANIL.Yetmachya’tz’ib’lom. Ta ay hunekoj mach ya’ tz’ib’lom, tom yuh xewan mato yuh hunujxa tzetetal, ya’ kolom tz’ib’lom ch’inojiltoj smunil ya’, tzujan yinh stxolil munlawom. Ta mach mak xin, Heb’ ya’ swi’al konhob’, chsaya’iltoj heb’ ya’ mak ch’unuj hun munil tu’ sxol maktaj chyala’ ya’ alkal sb’ih.

ARTICULO86.*Derogado. *Derogadoporel Artículo17,delDecreto Número22 2010el22 06 2010

4 6 YIXMAB’ANIL.* Manhk’ob’il. *Manhk’ob’il hune’ chejab’ ti’, yettax skab’ skab’winaj tz’ayik junio yet hab’il dosmil diez, yinh shujlahunh yixmab’anil te’Chilchejab’hum 222010.

91

Wes Popti’

ARTICULO87.*Derogado.

*Derogadoporel Artículo18,delDecreto Número22 2010el22 06 2010

4 7 YIXMAB’ANIL.* Manhk’ob’il.

*Manhk’ob’il hune’ chejab’ ti’, yettax skab’ skab’winaj tz’ayik junio yet hab’il dos mil diez, yinh swaxajlahunh yixmab’anil te’Chilchejab’hum 222010.

ARTICULO 88. Auditor interno. Las municipalidades deberán contratar un auditor interno, quien deberá ser guatemalteco de origen, ciudadano en el ejercicio de sus derechos políticos, contador público y auditor colegiado activo, quien, además de velar por la correcta ejecución presupuestaria, deberá implantar un sistema eficiente y ágil de seguimiento y ejecución presupuestaria,siendoresponsabledesus actuacionesanteelConcejoMunicipal.El auditor, interno podrá ser contratado a tiempo completo o parcial. Las municipalidades podrán contratar, en forma asociativa, un auditor interno. Sus funciones serán normadas por el reglamentointernocorrespondiente.

4 8 YIXMAB’ANIL. Ya’ pich’om melyuh b’oj munil yet nhahmunil. Shunil hej kapiltuh yilal chssayni hunuj munlawom pich’om melyuhb’ojmunilyulnhahmunil,yilaltaah Xe’q’aq’, ta mach tzet chkachni chsayni b’oj chsaylax yok swi’aloj skonhob’, kuywinajxa yinh yilni ch’en melyuh b’oj pich’om melyuh yeb’ munil, yilal ta tz’unb’ilxapaxoj sb’ih yinh tzet kuyb’il yuh ti’, smunil xin,ha’yilnitak’ul chuh yoknikoj ch’en melyuh, yaja’, yib’anhiloj ti’, yilal chssaynoj hunujxa sb’elal, yuhnhe q’a’ k’ul, hab’an chspich’laxi b’oj ta lemb’il chyij sb’ah hej munil b’oj tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh, shunil munil chub’ ti’, yilal yaq’laxoj yohtajnhe’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh. Chub’ yokoj ya’pich’ommunilb’ojmelyuhyetkapiltuh munil shunilb’al tz’ayik maka yiktajojnhe. Chub’ ssaynoj hej kapiltuh hunuj ya’ pich’om munil yeb’ melyuh sxol syamanil. Yinh hej te’ tihchejab’ yet nhahmunil cht’inhojsmunil ya’.

92

ARTICULO 89.* Derogado. *Derogado a partirdeltreintadeseptiembrededosmil ocho, por el Artículo 13, del Decreto Número23 2008el17 05 2008

4 9 YIXMAB’ANIL.* Manhk’ob’il.

*Manhk’ob’il hune’ chejab’ ti’, yettax slahunh skab’winaj tz’ayik septiembre yet hab’il dos mil ocho, yinh Yoxlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 232008, yet 17052008.

ARTICULO90.*Otrosfuncionarios. Cuando las necesidades de modernización y volúmenes de trabajo lo exijan, a propuesta del Alcalde, el Concejo Municipalpodráautorizarlacontratación del Gerente Municipal, Juez de Asuntos Municipales y otros funcionarios que coadyuven al eficiente desempeño de lasfuncionestécnicasyadministrativasde las municipalidades, cuyas atribuciones serán reguladas por los reglamentos respectivos. *Reformado por el Artículo 19, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 91. Prohibiciones. No podrán ocupar los cargos a que se refieren los artículos 81, 83, 86, 88, 89 y 90 de este Código,losparientesdelalcaldeydemás miembros de su corporación, incluidos dentrodelosgradosdeleynilosexcluidos porotrasleyes.

4 0 YIXMAB’ANIL.* Yaq’b’ilxa munlawom. Yuh kam swatx’iloj b’oj q’a’ ayxakanh smalil munil, chub’ yalnoj ya’ Alkal tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ta chsaylax ya’ swi’al chkolwahoj st’inhb’an munil yinh ya’ alkal, hunuj xuwes yet kapiltuh b’oj hunujxa munlawomal chuh skolwahikoj yinh tzet chmunlanhelax yul kapiltuh, shunil smunil heb’ ya’, ay hej te’ tihchejab’b’aycht’inhoj. *Ak’nheb’il yinh sb’alunhlahunh yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

4 10 YIXMAB’ANIL. Hej kachwal. Mach hunuj yetchik’ilal ya’ alkal b’oj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chub’ smunlahoj yul kapiltuh, haka’ yalni 4 1, 4 3, 4 6, 4 8, 4 9 yeb’ 4 0 yixmab’anil hun chejab’ hum ti’ maka hunujxa chejab’ humal.

93

ARTICULO 92. Empleados municipales. Losderechos,obligaciones,atribucionesy responsabilidades de los empleados municipalesestándeterminadasenlaLey de Servicio Municipal, los reglamentos que sobre la materia emita el Concejo Municipal, y los pactos y convenios colectivos que se suscriban de conformidadconlaley. Todo empleado o funcionario municipal será personalmente responsable, conforme alas leyes, por las infracciones u omisiones en que incurra en el desempeñodesucargo.

4 20 YIXMAB’ANIL. Hej munlawom yet konhob’. Hej yetwanb’al heb’ ya’ munlawom yet kapiltuh, tzet yetwanoj yuhni b’oj smunil heb’ ya’ t’inhb’ab’il ssat te’ Chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh yillax munlawom yul kapiltuh, yaq’b’ilxa hej tihchejab’chswatx’e’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, tzab’an yinh hune’ chejab’ hum tu’, hej lahk’ulal b’oj nimej lahk’ulal chwatx’ihayoj haka’ yalni hej te’ chejab’hum. Shunil munlawom yet kapiltuh, yib’anh ayikoj shunilmunilchuh,haka’yalnihejte’ chejab’ hum, taka ay b’ay chmahlanoj mato ay tzet chtoj nahul yuhni, yib’anhtik’a chtoj ta ay tzet mach k’uluj chyute.

ARTICULO 93. Carrera administrativa municipal. Las municipalidades deberán establecer un procedimiento de oposición para el otorgamiento de puestos, e instituir la carrera administrativa, debiéndose garantizar las normas adecuadas de disciplina y recibir justas prestaciones económicas y sociales, así como, estar garantizados contra sanciones o despidos que no tengan fundamento legal, de

4 30 YIXMAB’ANIL. Tzet yetwanoj st’inhb’anoj kapiltuh yet chsaylaxoj munlawom. Yilal st’inhb’anoj hej kapiltuh stxolil tzet chuh ssaylaxoj munlawom, waltu’ chb’elwoj munil yinh st’inhanil, yilal ay hej taq’ewal ch’ek’oj munlawom yiq’a’, ta yetwanoj yeh stohol chschab’ b’oj ta ayninojxastz’ajstoholch’aq’laxoj, hak’apaxtu’ skollaxi ta tonhetik’a ch’ilaxiltoj yinh smunil maka mach ch’ek’ yiq’a’tzett’inhanssathejte’chejab’hum,

94

Wes Popti’ conformidad con la Ley de Servicio Municipal.

haka’ te’ Chejab’ hum ch’ilni tzet chuh yillaxmunlawomyulhejkapiltuh.

ARTICULO 94.* Capacitación a empleados municipales. Las municipalidades en coordinación con otras entidades municipalistas y de capacitación, tanto públicas como privadas,deberán promoverel desarrollo de esfuerzos de capacitación a su personal por lo menos una vez por semestre,conelpropósitodefortalecerla carrera administrativa del empleado municipal.

En lo que respecta al sistema de capacitación de competencias de funcionarios municipales, establecido en este Código, es responsabilidad de la municipalidad elaborar los programas queorientaránlacapacitación.

*Adicionado un párrafo por el Artículo 20, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

ARTICULO 94.* Bis. Capacitación de competencias para los funcionarios municipales. Es responsabilidad de la Municipalidad, que los funcionarios municipalesaqueserefierenlosartículos

4 40 YIXMAB’ANIL.* Ya’ipnhelax yohtajb’al munlawom yet kapiltuh yinh smunil. Hej kapiltuh b’oj yaq’b’ilxa nhahmunil chkolwahikoj yinh konhob’ b’oj hunq’ahan chkolwahikoj ya’ipnhen yohtajb’al hej munlawom, tom yet Xe’q’aq’mato komon yahaw,yilal saynoj hunq’ahan kolwal ti’ tet smunlawom, yuh kam ya’ipnhen yohtajb’al yinh smunil, ta kaw mach tzet wajataj x’ahaw chyijnoj sb’ah hun hun. Yib’anhiloj ya’ipnhelax yohtajb’al munlawom yet kapiltuh yuh q’a’ shelanb’iloj yinh smunil, t’inhb’ab’il ssat hun Chilchejab’ hum ti’, kaw smunil kapiltuh stxolb’antoj tzettaj chuh yijnoj sb’ah hunq’ahan kuyum tu’.

*Tz’ajb’ab’il yinh hune’ teq’an ab’ix yet Shunk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayikyetx’ahaw junio hab’il 2010.

4 40 YIXMAB’ANIL.* Skayel. Ya’ipnhelax yohtajb’al heb’ ya’ ayikoj ssatoj konhob’ yul kapiltuh. Smunil kapiltuh yilnoj tzet chuh ya’ipnhelax yohtajb’al heb’ ya’ ch’aq’ot b’inahojyinh yoxshok’al,swaxaj

95

Wes Popti’

83, 88, 90, 95 y 97 del presente Código, además de los requisitos que para cada uno de ellos se establece en dichos artículos,parasernombradoscomotales, deberán ser capacitados de acuerdo a losrecursosquedisponga.

shok’al,slahunhshok’al,sholahunhshok’al b’oj shujlahunh shok’al yixmab’anil hune’ chejab’ hum ti’, walxamkami kaw ch’ek’ heb’ ya’ yiq’a’ haka’ kaw stejayoj huntaq’an chejb’anile ti’, yilaltik’apaxoj ya’ipnhelaxoj yohtab’al, yuhnhe haktu’ chub’yokoj munil yul sq’ab’heb’ya’.

*Adicionado por el Artículo 21, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 94.* Ter. Proceso de capacitaciónyrectoría. Sinperjuiciodelo establecido en el artículo 94 de este Código, el procesoparalacapacitación a que se refiere el artículo anterior, exigible a los funcionarios municipales, será normado por el Concejo Municipal, el que observará los principios de igualdaddeoportunidades,objetividady ecuanimidad,asícomoloestablecidoen laLeydeServicioMunicipal.

*Tz’ajb’ab’ilyinhb’ab’elskab’winajyixmab’anilte’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio hab’il 2010.

4 40 YIXMAB’ANIL.* Yoxel. Stxolil ya’ipnhelax yohtajb’al munlawom yinh smunil b’oj mak ch’okoj ssatoj yilnoj. Ta tzab’an shunil tzetet yinh skanhlahunh shok’al yixmab’anil hun chejab’ hum ti’, stxolil tzet chuh ya’ipnhelaxoj yohtab’al munlawom yinh smunil, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh cht’inhb’anoj, ha’ ch’ilnoj ta lahan yokoj anmah stz’ajoj, ta chyij sb’ah haka’ xuh st’inhb’alohi b’oj ta mach mak chyatajnhelaxi, haka’ yeyoj ssatte’Chejab’humch’ilnitzetchuhyillax munlawomyulhejkapiltuh.

*Adicionado por el Artículo 22, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

*Tz’ajb’ab’il yinh skab’ skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio hab’il 2010.

96

Wes Popti’

ARTICULO 94.* Quáter. La municipalidad debe garantizar la capacitación técnica y actualizada a empleados, empleadas, funcionarias y funcionarios públicos municipales sobre el manejo del Clasificador Presupuestario con Enfoque de Género, para su uso correcto y aplicarloenlaproyecciónpresupuestaria municipal.

*Adicionado por el Artículo 1, del Decreto Del Congreso Número 39 2016 el 14 09 2016

4 40 YIXMAB’ANIL.* Skanhel. Yilal yilni kapiltuh ta yet chya’ipnhelax yohtajb’al tzan mak munlawomal, yilal ay yok yinh smunil b’oj ta ak’nhetik’a huntaq’an ohtajb’ale chschab’, haka’ yib’anhiloj Yixmab’anilch’enmelyuhyuhskollaxheb’ ya’ ix, ha’xinwal k’ul chuh smunlanhelaxi b’oj ta chkan smelyuhal yuh smunlanhen kapiltuh.

*Tz’ajb’ab’il yinh b’ab’el yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 39 2016 yet Yulpopb’al yet skanhlahunh tz’ayik yet x’ahaw septiembre hab’il 2016

CAPITULOV OFICINASTECNICASMUNICIPALES

ARTICULO 95. Dirección Municipal de Planificación. El Concejo Municipal tendrá una Dirección Municipal de Planificación que coordinará y consolidará los diagnósticos, planes, programas y proyectos de desarrollo del municipio. La Dirección Municipal de Planificación podrá contar con el apoyo sectorialdelosministeriosysecretariasde Estado que integran el Organismo Ejecutivo. LaDirecciónMunicipaldePlanificaciónes responsable de producir la información precisa y de calidad requerida para la

SHO’ MAJAN

HEJ YIXMAB’ANIL MUNIL YUL KAPILTUH 4 50 YIXMAB’ANIL. Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal ay hune’ Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh b’ay chyetk’ulnhe’ heb’ ya’ smunlahoj b’oj ha’ chhunb’anoj ab’ix ch’ilaxojkanhyinhhunujtzetet,hej te’hum cht’inhb’an munil b’oj munil lanhan yijni sb’ah yul konhob’. Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh, chuh skollaxoj yuh hej nimnhahmunilyet heb’ya’swi’alXe’q’aq’ b’oj Hejnhahmunil kolom swi’al Xe’q’aq’. Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh, smunil yekojswatx’ensnuq’alhejab’ixch’oknikoj yuh swatx’i yumal b’oj saylaxi tzet chuh

97

Wes Popti’

formulación y gestión de las políticas públicasmunicipales.

El Director de la Oficina Municipal de Planificación deberá ser guatemalteco de origen, ciudadano en ejercicio de sus derechos políticos y profesional, o tener experienciacalificadaenlamateria.

*Reformado por el Artículo 23, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 96.* Funciones de la Dirección Municipal de Planificación. La Dirección Municipal de Planificación tendrá las siguientesfunciones:

a) Cumplir y ejecutar las decisiones del Concejo Municipal en lo correspondiente a su responsabilidad yatribucionesespecíficas;

b) Elaborar los perfiles, estudios de pre inversión y factibilidad de los proyectos para el desarrollo del municipio,apartirdelasnecesidades sentidasypriorizadas;

yijni sb’ah hej munil chkolwahikoj yinh konhob’. Ya’ ayikoj ssatoj Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh, yilal ah Xe’q’aq’ ya’, yuninal konhob’ b’ay chuh yuhni yetwanb’al ssayni swi’al konhob’ b’oj chuh yokmunlawomal,makata kaw helanxayinhhune’munil tu’.

*Ak’nheb’il yinh yox skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

4 150 YIXMAB’ANIL.* Tzet yetwanoj yuhni Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh. Ha’ huntaq’anti’smunilhune’nhahmunilti’la:

c) Mantener actualizadas las estadísticas socioeconómicas del municipio, incluyendo la información

a) Yinh tzet yetwanoj yuhni, chub’ b’oj smunlanhe’ hej lahk’ulal b’ay ch’apnikoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh; b’) St’inhb’antoj yab’ixal yinh tzet chuh yijnoj sb’ah, yilni ta ch’elikoj yok ch’en melyuh yinh hunuj munil b’oj ta chuh yijni sb’ah, yuh sk’ulaloj tet konhob’, hunq’ahan munil ti’, yinh hej sya’tajil chya’lehik’ojanmahhat chnawojtij; ch) Yilal ak’nheb’ilnhetik’a sb’isil anmah b’oj sq’alomal konhob’, hakk’apaxtu’ ab’ixyib’anhilojtzetyeyojkonhob’b’oj syaxil ssatyib’anh q’inal;

98

Wes Popti’ geográfica de ordenamiento territorialyderecursosnaturales;

d) Mantener actualizado el registro de necesidades identificadas y priorizadas, y de los planes, programasyproyectosensusfasesde perfil, factibilidad, negociación y ejecución;

e) Mantener un inventario permanente de la infraestructura social y productiva con que cuenta cada centro poblado, así como de la coberturadelosserviciospúblicos de losquegozanéstos;

f) Asesorar al Concejo Municipal y al Alcalde en sus relaciones con las entidades de desarrollo públicas y privadas;

ch’) Yilal ak’nheb’ilnhetik’a yab’ixal hunq’ahan sya’tajil chya’lehik’oj anmah b’oj hunq’ahan yatajnheb’il smunlanhelaxi, yumal b’ay cht’inhb’alax munil, hej munil lanhan swatx’i snuq’al yinh tzet chuh yijnoj sb’ah b’oj ta chuh yijnisb’ah,taayhej tzetchhelitoj b’oj tzetyekojmunil; e) Yilal iq’b’ilnhetik’a sb’isil hantajxa hej munil mach chyaq’ melyuh b’oj hej munil chyaq’ melyuh xax munlanhelax sxolhun hunteq’an anmah,b’ojhanik’ yekoj anmah yinh ha’ ha’ chyuk’u, ta ayxa kuyum sxol, letz’q’aq’ b’oj yaq’b’ilxa kawyilalyehtetanmah; h) Skolwahikoj yinh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh b’oj ya’ alkal, yib’anhilojtzet chuh yiq’nitojsb’ahb’oj hej nhahmunil yet Xe’q’aq’ b’oj nhahmunil komon yahaw ch’etk’ulnhen yahkanhanmah.

g) Suministrar la información que le sea requerida por las autoridades municipales u otros interesados, con basealosregistrosexistentes;y, h) Mantener actualizado el catastro municipal.

i) Yaq’ni hunuj ab’ix chq’anlaxoj tet yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh maka hunujxa maka, yinh hunq’ahan ab’ixk’uhanyuhha’chuhyaq’noj;b’oj

j) Ta ak’nhetik’a yab’ixal huntaq’an sq’alomal konhob’chuh yijlaxik’oj.

99

Wes Popti’

Lasmunicipalidadespodrán contrataren forma asociativa los servicios de un coordinador de sus oficinas municipales deplanificación.

*Reformado por el Artículo 24, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Shunil hej kapiltuh, chub’ ssaynoj hunuj munlawom ch’okoj ijb’alomal, yinh hunq’ahan Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuhti’.

*Ak’nheb’il yinh skanh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

4 150 YIXMAB’ANIL. Kayek’nheb’il.

ARTICULO 96 Bis.*Oficina Municipal de la Mujer. LaOficinaMunicipaldelaMujerse convierte en una Dirección en la organización interna de las municipalidades, y es la responsable de elaborar e implementar propuestas de políticas municipales basadas en la Política Nacional de Promoción y Desarrollo de las Mujeres Guatemaltecas paraintegrarapolíticas,agendaslocales yaccionesmunicipales.

El Concejo Municipal tiene la responsabilidad de garantizar la asignación de los recursos humanos y financieros necesarios en el presupuesto municipal de cada año, para su funcionamiento y el cumplimiento de sus objetivos.LaOficinaMunicipaldelaMujer coordinará sus funciones con las demás oficinastécnicasdelamunicipalidad.

*Yixmab’anilyillax heb’ ya’ ixyulkapiltuh. Yixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh, nhahmunil yet kapiltuh, smunil swatx’eni b’ojsmunlahyeb’heb’ya’ix,haka’ tzetet t’inhb’ab’il ssat te’ Chejab’ hum cht’nihb’anitzetchuhkamyoksmayheb’ ya’ixb’ojyillaxitaq’a’xaalaxikojheb’ya’ stz’ajoj hej tzetet ch’ek’ yul Xe’q’aq’, yul swayanhb’al b’ojyul skonhob’.

Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yetwanoj heb’ ya’ yilnoj b’oj ssaynoj munlawom b’oj yanojkanoj smelyuhal ch’oknojikojhun hunhab’il,ha’xinwalk’ul smunlahojb’ojchyija’sb’ah yilb’eh. Yixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh, chssaya’ tzet chuh smunlahoj b’oj yaq’b’ilxa munlawomalayyulkapiltuh.

100

Wes Popti’

LaDirectoradelaOficinaMunicipaldela

Mujer es nombrada por el Concejo Municipal y debe reunir los requisitos siguientes: a)Serguatemalteca; b) Residir en el municipio que la seleccione; c) Hablar uno de los idiomas principales quesehablanenelmunicipio; d) Tener experiencia en trabajo con mujeres;y, e) Encontrarse en ejercicio de sus derechoscivilesypolíticos."

*Adicionado por el Artículo 25, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

Ya’ayikojssatojyilniYixmab’anilyillaxheb’ ya’ ix yul kapiltuh, heb’ ya’ swi’al yet kapiltuh chsaynoj ya’, kaw xin yilal yek’oj yiq’laxoj hunq’ahantzetchq’anlaxti’la: a) Ah Xe’q’aq’; b’) Ta hat ay yul konhob’ b’ay chyoche munlahoj; ch) Ta chstzote hune’ ab’xub’al q’a’ ch’allaxyul konhob’; ch’) Ta ayxa yohtajb’al mato helanxa smunlah yeb’heb’ya’ix;b’oj, e) Tamachsmul sayb’ilyinh,yuhxin,chuh yuhni shunil yetwanb’al t’inhb’ab’ilkanoj.

*Tz’ajb’ab’il yinh sho’ skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yet 2010.

*Reformado por el Artículo 2, del Decreto Del Congreso Número 39 2016 el 14 09 2016.

ARTICULO 96 Ter.*Atribuciones de la Oficina Municipal de la Mujer. Son atribucionesdelaOficinaMunicipaldela Mujer:

a)Planificaryprogramarlasaccionesde carácter técnico que implementará laOficinaMunicipaldelaMujer; b)Ejecutarel presupuestoasignadopor el Concejo Municipal para el

*Ak’nheb’il yinh skab’ yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 39 2016 yetskanhlahunh tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

4 150 YIXMAB’ANIL. Yox. * Smunil Yixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh. Ha’ huntaq’an ti’ smunil Yixmab’anil yillax heb’ya’ixyul kapiltuhla: a) Stxolb’ani b’oj st’inhb’an yinh k’ul hej munilchub’Yixmab’anilyillaxheb’ya’ ixyulkapiltuh; b’) Smunlanhen ch’en melyuh chyaq’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh

101

Wes Popti’

funcionamiento de la Oficina Municipal de la Mujer y el cumplimientodesusatribuciones;

c) Coordinar con el ente municipal encargado, la elaboración del Manual de Funciones de la Oficina Municipal de la Mujer, específico del municipio;

d)InformaralConcejoMunicipal yasus Comisiones,alAlcaldeoAlcaldesa,al Consejo Municipal de Desarrollo y a sus comisiones, sobre la situación de lasmujeresenelmunicipio;

e) Brindar información, asesoría y orientación a las mujeres del municipio, especialmente sobre sus derechos;

f)Promoverlaparticipacióncomunitaria de las mujeres en los distintos niveles delSistemadeConsejosdeDesarrollo UrbanoyRural;

g) Informar y difundir el quehacer de la OficinaMunicipaldelaMujer,através de los medios de comunicación con elobjetodevisibilizarlasaccionesque laOficinarealizaenelmunicipio;

tet,yuhnhechuhsmunlahYixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh b’oj yijni sb’ah tzetyetwanojyuhni;

ch) Yijb’an yeb’ nhahmunil yet konhob’ yetwanojyehi,yuhswatx’elaxTe’hum cht’inhb’an smunil Yixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh, kaw yetnhe konhob’hune’hum ti’.

ch’) Yaq’ni ab’ix yib’anhiloj tzet yekoj heb’ ya’ ix yul konhob’ tet Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh b’ojtethej chejab’munil14, tet ya’ alkal,tet Heb’ ya’ ssat yahb’alkanh konhob’ b’oj yaq’b’il schejab’munil;

e) Yaq’ni ab’ix, skolwahikoj b’oj yijb’an heb’ ya’ ix yet konhob’, haka’ yib’anhiloj hej ab’ix q’a’ swab’atoj sb’ah yinh yetwanb’al heb’ya’;

h) Sb’ileni ta xa ok heb’ ya’ ix stz’ajoj hej tzetet chuh yul swayanhb’al, yinh shunil sb’ey smunlanheb’anil heb’ya’ ayikojssatojyilniyahkanh hejkonhob’ b’ojhejwayanhb’al;

i) Yaq’ni ab’ix b’oj spujb’an yul hej ch’en pujb’ab’al ab’ix shunil tzet chuh heb’ ya’ munlawom yet Yixmab’anil yillax heb’ ya’ ix yul kapiltuh yuhnhe

102
14 Comisión

yohtajnhen anmah tzet chuh hune’ nhahmunil ti’yul konhob’;

h) Coordinar con las dependencias responsables, la gestión de cooperacióntécnicayfinancieracon entes nacionales e internacionales, para la implementación de acciones yproyectosafavordelasmujeresdel municipio;

i)Informaryproponerenlassesionesdel Concejo Municipal, cuando se aborden temas relacionados con políticas públicas, planes, programas, proyectos, presupuestos y acciones relacionadas con las mujeres a nivel municipal;

j)Informaryproponerenlaplanificación técnica del Plan Operativo Anual Municipal, en coordinación con la Dirección Municipal de Planificación, en temas relacionados con las mujeres;

k)Informaryproponerenlaelaboración del presupuesto anual municipal, en coordinación conjunta con la DirecciónMunicipaldePlanificacióny laDirección AdministrativaFinanciera Integrada Municipal, en temas relacionadosalasmujeres;

j) Smunlanhen b’oj hej nhahmunil yetwanoj yehi, ssayni kolwal yinh smunlanheb’anil b’oj smelyuhal tet hej nhahmunil yet Xe’q’aq’ yeb’ nhahmunil ay yinhtajiloj Xe’q’aq’, ha’xinwal ay hej munil chkolwahikoj yinhsq’inalheb’ya’ixchuhyijnisb’ah;

k)Yaq’niab’ixb’ojyalnitetHeb’ya’swi’al konhob’ yet kapiltuh,tzetwalyutelaxi yet chtzotelax yib’anhiloj hej kolwal, hej munil cht’inhb’alaxtoj maka hunujxa sb’ey kolwal yinh sq’inal heb’ ya’ixayyul konhob’;

k’)Yaq’niab’ixb’ojyalnitzet chuhskollax heb’ya’ix,yuhnhest’inhissatTe’hum b’ay cht’inhb’alax smunil kapiltuh hun hunhab’il,smunlanhe’b’ojSwi’al cht’inhb’ansmunil kapiltuh;

l) Yaq’ni ab’ix b’oj yalni tzet chuh skollax heb’ ya’ ix, yuhnhe yok stz’ajoj yet cht’inhiyixmalaxtojch’enmelyuhchul yinh sb’ih kapiltuh, hun chub’ smunlanhenoj b’oj Swi’al cht’inhb’an smunil kapiltuh yeb’ Swi’al

103

cht’inhb’ani tzet chuh yoknikoj ch’en melyuhyulkapiltuh;

l) Articular y coordinar acciones a nivel municipal con las Comisiones Municipales dela Familia,laMujer, la Niñez, la Juventud y Adulto Mayor, para establecer una relación armónica de trabajo que propicie el desarrollointegraldelasmujeres;

m) Sb’ilenib’ojyilnitzetchuhsmunlahb’oj

m) Participar en las redes y/o mesas conformadas a nivel municipal, que tengan como fin la prevención y erradicación de todas las formas de discriminación y violencia en contra delasmujeres,estableciendoalianzas estratégicas de articulación con actores institucionales, organizaciones de sociedad civil y organizacionesdemujeres;y,

n) Coordinar con las instituciones del gobierno central las acciones y políticas públicas relacionadas con losderechosdelasmujeres.

*Adicionado por el Artículo 26, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Hej chejab’ munil15 yet kapiltuh chkolni anmah yetchik’il sb’ah, ch’ilni heb’ya’ix, yetnixhtejunin,yettzehtaj q’opohtaj b’oj yet heb’ ya’ ichamtaj yeb’ ixnamtaj, ha’xinwal k’ulch’an chuh sb’eytzelaxtoj hej munil chkolwahikoj yinh sq’inal heb’ ya’ ix ti’; n) Yok stz’ajoj shunil hej yaman anmah watx’eb’ilayoj yul konhob’ chmunlanhen stanheni b’oj smaq’ni tanhoj yilaxiloj spixan yeb’ yetalax heb’ ya’ ix, yuh st’inhb’ani tzet wal yuten sb’ah b’oj hej nhahmunil, hej yamb’ab’ahil yet anmah b’oj yamb’ab’ahil yet heb’ ya’ ix ch’ilni hune’sya’tajil ti’;b’oj, nh) Smunlanhen yeb’ hej nhahmunil yet Xe’q’aq’ shunil hej tzetet ay yok yinh yetwanb’alheb’ya’ix.

*Tz’ajb’ab’il yinh swaj skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yet 2010.

104
15 Comisión

Wes Popti’

*Reformado por el Artículo 3, del Decreto Del Congreso Número 39 2016 el 14 09 2016.

ARTICULO 97.* Administración Financiera Integrada Municipal. Para efectos de cumpliryhacercumplirtodolorelativoal régimen jurídico financiero del municipio, la recaudación y administración de los ingresos municipales, la gestión de financiamiento, la ejecución presupuestaria y control de los bienes comunales y patrimoniales del municipio, cada municipalidad deberá contar con la Administración Financiera integrada Municipal, la que organizará acorde a la complejidad de su organización municipal. Dicha unidad deberá contar como mínimo con las áreas de tesorería, contabilidadypresupuesto.Lasfunciones de cada una de dichas áreas serán normadas en el reglamento interno correspondiente.

*Reformado por el Artículo 27, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

*Ak’nheb’il yinh yox yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 39 2016 yet skanhlahunh tz’ayik, x’ahaw septiembre yethab’il 2016.

4 250 YIXMAB’ANIL.* Swi’al cht’inhb’ani tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh yul kapiltuh. Yuhnhe yijni sb’ah b’oj smunlanhelax shunil tzet ay yok yinh ch’en melyuh ch’oknikoj yuh kapiltuh, skutxb’alaxi b’oj smunlanheb’anil ch’en melyuh ch’oktij, ssaylaxi b’ay chtitikoj ch’en melyuh, tzet chuh yoknojikoj ch’en melyuh t’inhb’ab’il smunlanhelaxi b’oj yiq’laxtoj sb’isil tzettaj ay hej wayanhb’al b’oj sq’alomal konhob’, hun hun kapiltuh, yilal ay hunuj swi’al cht’inhb’ani tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh yul hun nhahmunil ti’, yinh tzetyekojtzetethat chwatx’ojsnuq’ajyinh tzet kaw chub’ yichojkanh. Ta kaw mach tzet, yilal ay hunuj chab’al melyuh, ilb’al melyuh b’oj ixmab’al smelyuh konhob’. Smunil hun hun ti’, yinh hunuj te’ tihchejab’yetkapiltuhchtihlaxojiloj. *Ak’nheb’il yinh shuj skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 98. Competencia y funciones de la Dirección de Administración Financiera Integrada Municipal. La

4 350 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yuhni b’oj tzet yetwanoj yuhni Swi’al cht’inhb’ani tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh yul kapiltuh.

105

Dirección de Administración Financiera Integrada Municipal tendrá las atribucionessiguientes:

a) Proponer, en coordinación con la oficina municipal de planificación, al Alcalde Municipal, la política presupuestaria y las normas para su formulación, coordinando y consolidando la formulación del proyecto de presupuesto de ingresos y egresos del municipio, en lo que corresponde a las dependencias municipales;

b) Rendir cuenta al Concejo Municipal, en su sesión inmediata, para que resuelva sobre los pagos que haga por orden del Alcalde y que, a su juicio, no estén basados en la ley, lo que lo eximirá de toda responsabilidad con relación a esos pagos;

Ha’ huntaq’an ti’ smunil Swi’al cht’inhb’ani tzet chuh yoknikoj ch’en melyuhyulkapiltuhla:

a) Yalni,b’ojsmunlanhenyeb’ Nhahmunil ch’ilni tzet chuh st’inhi munil yul konhob’ b’oj ya’ alkal, yinh hej tzet chuh st’inhi smelyuhal yeb’ swatx’eb’anil, smunlanheb’anil b’oj tzet chuh shunb’alaxtoj shunil ab’ix iq’nhe hantaj ch’en melyuh ch’okojtij b’oj ch’elojtoj yinh sb’ih konhob’ yuh hejyixmab’anil kapiltuh;

c) Programar el flujo de ingresos y egresos con base a las prioridades y disponibilidades de la municipalidad, en concordancia con los requerimientos de sus dependencias municipales, responsables de la ejecución deprogramasyproyectos;

b’) Yaq’ni ohtajnhe’ tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yinh hunuj lahti’ ha’ mataj yehnahi, yuh yillaxi tzet yekoj smelyuhal b’oj yillaxi tzet chuh stohlalax hunq’ahan munil ayikoj yul sq’ab’ ya’ alkal, yaja’, mach b’ay ayayoj ssat hej te’ chejab’ hum, yuh tu’, mach tzet chchilnihayoj tet ya’ stohlan hunq’ahanmunil tu’; ch) St’inhb’antoj tzet chuh yeltij b’oj yoktoj ch’en melyuh yinh hunq’ahan munil yatajnheb’il b’oj hantaj b’ay ch’ahapnoj kapiltuh smunlanheni, yilalta tzab’anpaxojyinhtzettaj sq’an hun hun yixmab’anil kapiltuh ch’uhni hej munil; hakk’apaxtu’ stohlan hej

106

Wes

así como efectuar los pagos que estén fundados en las asignaciones del presupuesto municipal, verificandopreviamentesulegalidad;

d) Llevar el registro de la ejecución presupuestaria y de la contabilidad de la municipalidad y preparar los informesanalíticoscorrespondientes;

e) Remitir a la Contraloría General de Cuentas, certificación del acta que documentaelcortedecajayarqueo de valores municipales, a más tardar cinco (5) días hábiles después de efectuadasesasoperaciones;

f) Evaluar cuatrimestralmente la ejecucióndelpresupuestodeingresos y gastos del municipio y proponer las medidasqueseannecesarias;

g) Efectuar el cierre contable y liquidar anualmente el presupuesto de ingresosygastosdelmunicipio;

h) Recaudar, administrar, controlar y fiscalizar los tributos y, en general, todaslasdemásrentaseingresosque

Popti’

munil t’inhb’ab’ilxa yinh smelyuh konhob’, tonhe yalanhto, yilal spich’laxoj ta t’inhan yekoj, haka’ yalni hejte’chejab’hum; ch’) Swatx’en yumal yinh hantajxa ch’en melyuh chtanhikoj yinh hej munil, hanik’ yekoj smelyuh kapiltuh b’oj swatx’en yumal b’aych’aq’ottxumu’ tzetyekojhejtzetet; e)Yanitojtet Nhahmunilpich’omsmelyuh konhob’, hej te’ hum chyeniloj ta yeli lahb’ab’il ch’en melyuh ay yalni hej te’hum b’oj hantaj ch’en k’uhan yinh sb’ih kapiltuh, yilal ta yulb’al howeb’ tz’ayik lahwi spich’laxi, kat yalaxnatoj hunq’ahanab’ixti’;

h) Spich’nitzetyekojch’enmelyuh yinhox ox x’ahaw, hantajxa ch’en ch’oktij, hantajxa ch’en chtanhiloj yinh sb’ih konhob’ b’oj tzet wal yutelaxi yuhnhe st’inhq’okojsmunalnheb’anil ch’en;

i) Yilni yinh slahwob’al hun hun hab’il tzet x’elikoj smunlanheloh ch’en melyuh, hantaj ch’en x’oktij b’oj hantaj ch’en xtanhilojyinh sb’ih konhob’;

j) Chschahni, smunlanheni, yilni b’oj spich’nihantajch’enmelyuh ch’oktoj yinh hej tohlab’al b’oj yaq’b’ilxa ch’en melyuh ch’oktoj yinh sb’ih

107

Wes Popti’

deba percibir la municipalidad, de conformidadconlaley;

i) Asesorar al Alcalde y al Concejo Municipal en materia de administraciónfinanciera;

j) Mantener una adecuada coordinación con los entes rectores de los sistemas de administración financiera y aplicar las normas y procedimientos que emanen de éstos; k) Elaborar y mantener actualizado el registro de contribuyentes, en coordinación con el catastro municipal;

l) informar al Alcalde y a la Oficina Municipal de Planificación sobre los cambiosdelosobjetosysujetosdela tributación; m) Administrar la deuda pública municipal; n) Administrar la cuenta caja única, basándose en los instrumentos gerenciales, de la Cuenta Única del TesoroMunicipal;

kapiltuh, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum;

k) Skolwahikoj yinh ya’ alkal b’oj heb’ ya’ yaman swi’al yet kapiltuh, yib’anhiloj tzet chuh smunlanhelax ch’en melyuh; k’) Ta mach chsk’aytoj smunlah yeb’ hej nhahmunil ch’ilni tzet chuh yoknikoj ch’en melyuh b’oj yok tzujnuj yinh hej chejb’anile mato stxolil munil chst’inhb’ahunq’ahannhahmunil ti’; l) Swatx’eni b’oj ta ak’nheb’ilnhetik’a ab’ix yib’anhiloj anmah chtohlawi tet kapiltuh, hun smunlanhenoj b’oj heb’ ya’ch’ilnitzettajay konhob’; m) Yaq’ni ab’ix tet ya’ Alkal b’oj Nhahmunil ch’ilni tzet chuh st’inhi munil yul konhob’ yet ay hej tzet chhelitoj b’oj tzet xa chuh stohlawi anmah; n) Smunlanhen sk’as konhob’ ayikoj yuh kapiltuh; nh) Smunlanhen hune’nhe b’ay chuh sk’ub’alax ch’en melyuh, tonhe yilal ta yinh yumal yetwanoj yoknikoj yinh huntaq’an yipsil k’ub’ab’al melyuh tu’,yinh chtzab’i yillaxi;

108

Wes Popti’

o) Elaborar y presentar la información financieraqueporleylecorresponde; y, p)Desempeñarcualquierotrafuncióno atribución queleseaasignadaporla ley, por el Concejo o por el alcalde Municipalenmateriafinanciera. *Reformado por el Artículo 28, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

o) Swatx’en yumal b’oj yaq’ni shunil yab’ixal ch’en melyuh yetwanoj yaq’ni ohtajnhe’, haka’ yalni hej te’ chejab’hum;b’oj, p) Yuhni hunujxa tzan tzet munilal ch’aq’ot yub’ yuh hej te’ chejab’ hum, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh makayuh ya’alkal,tanheay yok yinh smunlanheb’anil ch’en melyuh. *Ak’nheb’il yinh swaxaj skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

TITULOVI.HACIENDAMUNICIPAL

CAPITULOI.FINANZASMUNICIPALES

ARTICULO 99. Finanzas Municipales. Las finanzas del municipio comprenden el conjunto de bienes, ingresos y obligacionesqueconformanelactivoyel pasivodelmunicipio.

B’AB’EL MAJAN. SMELYUH KONHOB’ 4 450 YIXMAB’ANIL. Smelyuh konhob’. Smelyuh konhob’ ti’, ha’ shunil hej tzetet ayikojyinhsb’ih,smelyuhch’oktojb’ojtzet yetwanoj stohlani, yinh haktu’, ha’ shunil tzetayah, tzetyilal stohlanib’ojsk’as.

ARTICULO 100.* Ingresos del municipio. Constituyeningresosdelmunicipio: a) Los provenientes del aporte que por disposición constitucional, el Organismo Ejecutivo debe trasladar directamenteacadamunicipio;

5 = YIXMAB’ANIL.* Hej ch’en melyuh ch’oktoj yinh sb’ih konhob’:

a) Hej ch’en melyuh chyal te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, Nhahmunil yet Swi’al Xe’q’aq’, yilal yanojikoj ch’en melyuh tu’ yinh sb’ih hun hun konhob’;

109
SWAJNIMMAJAN. SQ’ALOMAL KONHOB’

Wes Popti’

b) El producto de los impuestos que el Congreso de la República decrete a favordelmunicipio;

c) Las donaciones que se hicieren al municipio;

d)Losbienescomunalesypatrimoniales del municipio, y las rentas, frutos y productosdetalesbienes;

e) el producto de los arbitrios, tasas administrativas y servicios municipales;

f) El ingreso proveniente de las contribuciones por mejoras, aportes compensatorios, derechos e impuestos por obras de desarrollo urbano y rural que realice la municipalidad, así como el ingreso proveniente de las contribuciones que paguen quienes se dedican ala explotacióncomercialdelosrecursos del municipio o que tengan su sede enelmismo;

g) Los ingresos provenientes de préstamosyempréstitos;

b’) Hej ch’en melyuh chst’inhb’a’ Yulpopb’al ta yilal yaq’noj anmah ch’enhaka’tohlab’altet konhob’; ch) Hej ch’en matan chul yinh sb’ih konhob’; ch’) Stzetet hejwayanhb’al b’ojhejpayat tzetet ay yul konhob’, sk’amb’anil hej tzetet tet kapiltuh b’oj ssat hej munil txonhb’ehal yehi; e)Hejch’ench’oktojtohlab’alil,hejch’en melyuh ch’oktoj stoholoj hunuj munil chuhkapiltuh; h) Hej ch’en melyuh ch’aq’lax yuh swatx’iloj hunuj tzetet, ch’en stz’aj melyuh ch’aqlax yinh hunuj munil, hej ch’en melyuh yetwanoj schahni b’oj tohlab’al ch’aq’ot yuh hej munil chyij sb’ah yuh kapiltuh yuh yahkanh hej konhob’b’ojhejwayanhb’al,b’ojpax ch’en chaq’ot yuh hej mak lanhan ssayni hej syaxil ssat yib’anh q’inal ay yul smajb’enal konhob’ maka ta yuh hat ayyatutb’aylanhansmunlahi;

i) Hej ch’en melyuh chk’amelax tet hunuj maka, maka tet tx’ihal mak chk’amelaxnixhtejtajch’en;

h) Los ingresos provenientes de multas administrativas y de otras fuentes legales;

j) Hej ch’en tohlab’al ch’oktij yuh hunuj mule ab’ilikoj yinh munil b’oj hunujxa tzab’an yinh hejte’chejab’hum;

110

Wes Popti’

i)Los intereses producidos por cualquier clasededébitofiscal; j) Los intereses devengados por las cantidadesdedineroconsignadasen calidad de depósito en el sistema financieronacional; k) Los provenientes de las empresas, fundaciones o cualquier ente desconcentradodelmunicipio; l) Los provenientes de las transferencias recurrentes de los distintos fondos nacionales; m)Losprovenientesdelosconveniosde mancomunidadesdemunicipios; n) Los provenientes de los contratos de concesión de servicios públicos municipales; o)Losprovenientesdelasdonaciones; p) Los provenientes de aportes especiales esporádicos que acuerdenlosórganosdelEstado; q) El precio de la venta de bienes inmuebles;

k) Yal hej ch’en melyuh ch’oktij yinh hej munilchuhkapiltuh; k’) Yal ch’en melyuh ch’aq’laxi yet ch’oknikoj ch’enyuhhunujk’ub’ab’al melyuh; l) Ch’en melyuh chyaq’ hunuj ipmunil16 , nhahmunil chkolwahikoj yinh anmah maka hunujxa nhahmunil yet konhob’; m) Ch’en melyuh yet Xe’q’aq’ nanantaj nhahmunilal ch’anitij yinh sb’ih konhob’; n) Hej ch’en chul yinh sb’ih yuh tzet t’inhb’ab’il yuh Hej yaman swi’al hej konhob’yet kapiltuh; nh) Ch’en melyuh ch’okiloj yuh hunuj maka mato yaman anmah lanhan smunlanhen hunuj tzetet mato munil tetkapiltuh,haka’k’amil. o) Hejch’en chul haka’matanmelyuhal; p) Hejch’enmelyuhmach komonojchul yinh sb’ih konhob’, yaja’, ch’alaxojtij ch’en yetnhe chst’inhb’anoj heb’ ya’ swi’al Xe’q’aq’; q’)Stohol shunil sq’alomalkonhob’mach chuh sb’ilelohitachtxonhlaxiloj;

111
16 empresa

r) El ingreso, sea por la modalidad de rentas de los bienes municipales de uso común o no, por servidumbre onerosa, arrendamientos o tasas; así como el ingreso proveniente de las licencias de construcción, modificación o demolición de obras públicas o privadas, dentro de la circunscripcióndelmunicipio,y;

s)Cualesquieraotrosquedeterminenlas leyes olos acuerdos y demás normas municipales.

*Reformado por el Artículo 29, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

r) Ch’en melyuh ch’oktij, tom yuh sk’amb’anil hej tzetet kaw ch’oknikoj mato mach kaw ch’oknikoj yuh konhob’, sk’amb’anil hej tzetet aytoj k’amil tet hunuj maka kat yanipaxtoj k’amiltethunujxaanmah,sk’amb’anil hejtzetetyinhnahatil;b’ojpaxojch’en melyuh ch’oktoj yet ch’ilaxiltij yumal yahi, swatx’elaxi maka stixhlohayoj hunuj munil ab’ilxakanh maka huntaq’an komon yahaw yeb’ ta yul smajb’enal konhob’ayah,b’oj; s) Hunujxa chst’inhb’a hej te’ chejab’ hum maka lahk’ulal b’oj yaq’b’ilxa tzet chst’inhb’a kapiltuh.

*Ak’nheb’il yinh sb’alunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

*Reformada la literal r) por el Artículo 2, del Decreto Número 14 2012 el 29 08 2012.

*Ak’nheb’il tz’ib’ (f) yinh Skab’ yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 14 2012 yet sb’alunh skab’winaj tz’ayik,x’ahaw agosto yethab’il 2012.

ARTICULO 101. Principio de legalidad. La obtención y captación de recursos para elfortalecimientoeconómicoydesarrollo del municipio y para realizar las obras y prestar los servicios que se necesitan, deben ajustarse al principio de legalidad que fundamentalmente descansa en la equidadyjusticiatributaria.

5 1 YIXMAB’ANIL. Ta yinh hej chejab’ hum chtzab’i hej munil. Yiq’laxi b’oj skutxb’alaxkanh ch’en melyuh, yuh skolwahikoj yinh yahtoj sq’alomal b’oj yahkanh hej konhob’, yuh yijni sb’ah hej munil b’oj yillax anmah yinh hej tzet yilal yehi, yilal ta tzab’an yinh tzet t’inhan ssat hej te’ chejab’ hum, kat syatajnhelaxi ta

112

Wes Popti’

lahanyillaxanmahb’ojtaayhustisyahyet chtohlawi.

Es prohibida la percepción de ingresos que no estén autorizados. Cualquier cobro que se haga bajo este criterio, debe ser devuelto al contribuyente, previa solicitud al Concejo Municipal el que antes de autorizar la devolución comprobará el extremo del cobro indebido.

Mach chuh schahlaxoj hej ch’en melyuh mach t’inhb’ab’iloj chschahlaxi. Ta ay ch’en melyuh chq’anlaxoj tet anmah, lahwitu’macht’inhb’ab’ilojtahaktu’yehi, yilal yaq’laxoj paxoj ch’en tet, tonhe yalanhto, chyaq’a’ hune’ hum q’anb’al paxoj melyuh tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yalanhto mach ch’aq’lax paxoj ch’en xin, yilal spich’laxoj tzet kaw xuh yel ch’en yinh anmahtu’.

ARTICULO 102. Contribución por mejoras.

Los vecinos beneficiarios de las obras de urbanización que mejoren las áreas o lugares en que estén situados sus inmuebles, pagarán las contribuciones que establezca el Concejo Municipal,las cuales no podrán exceder del costo de las mejoras. El reglamento que emita el ConcejoMunicipalestableceráelsistema decuotasylosprocedimientosdecobro.

Los ingresos por concepto de contribuciones, tasas administrativas y de servicios, de rentas y los provenientes de los bienes y empresas municipales preferentemente se destinarán para

5 2 YIXMAB’ANIL. Kolwal yuh hej tzetet chwatx’elaxi. Anmah chtz’atoj matokam chwatx’iloj hunuj stx’otx’, yatut maka hunujxa sq’alomal mach chuh shek’lo b’ay ayah, yinh hej munil chla huh yuh swatx’iloj yul hej konhob’, chyaq’a’ hunuj ni’an skutx melyuh chst’inhb’a’ kapiltuh, tonhe yilal ta mach chpalk’onojtoj ch’en tohlab’al tu’ yinh stohol hune’ munil tu’. Yinh hunuj te’ tihchejab’ cht’inhoj hantaj b’ojtzet chuh stohlawojanmah. Hej ch’en melyuh ch’oktoj yinh sb’ih kapiltuh, haka’ hej ch’en kutx, tohlab’al, stohol hej munil ch’ulaxi, sk’amb’anil hej tzetet b’oj ch’en ch’oktoj yinh hej tzet ayah yeb’ ch’en chyaktoj hej nhahmunil

113

Wes Popti’

cubrir gastos de administración, operaciónymantenimientoyelpagodel servicio de deuda contraída por el ConcejoMunicipalparalaprestacióndel serviciodequesetrate.

Al producto de las contribuciones anticipadas para la realización de obras deurbanización nopodrádárseleningún otrousoodestino.

ay yok yinh kapiltuh, q’a’ k’ultu ta yuh stohlalax hej tzetet ch’oknikoj yinh hej munil, stanheb’anil b’oj stx’ahtx’eb’anil nhahmunil yeb’ stohlalax sk’as konhob’ ayikojyuhkapiltuhyuhhejmunilchuhsxol anmah.

Hej ch’en melyuh mato kutx ch’aq’laxoj yalanhto tet kapiltuh, yuh hej munil icheb’il yuh kam swatx’iloj yul konhob’, mach chub’ stanhtzelaxojikoj ch’en yinh hunujxananmunilal.

ARTICULO103.Inversionesconfondosdel gobierno central. Cuando se hagan inversiones con fondos del gobierno centralenlaplanificación,programación y ejecución de proyectos tendentes a establecer o mejorar servicios en el municipio, la municipalidad no está obligada a reintegrarlos, a menos que exista un convenio preestablecido, aprobadoporelConcejoMunicipal.

5 3 YIXMAB’ANIL. Yoknikoj ch’en melyuh chyatij ya’ swi’al Xe’q’aq’ yinh hej munil. Yet ch’oknojikoj ch’en melyuh chyatij ya’ swi’al Xe’q’aq’ yinh hej munil cht’inhi smunlanhelax yuh kapiltuh, ha’xinwal ay hej tzetet q’a’ chwatx’iloj sxol anmah; kapiltuh, mach chuh yaq’ni paxoj ch’en, taayhunujyumaltzoteb’ilxayuhHeb’ya’ swi’alkonhob’yetkapiltuh,b’aychyalata yetwanoj spax ch’en, waltu’ hakmitu’ chuhsmunlanhelaxi.

Las entidades del gobierno central, descentralizadas y autónomas, deberán celebrar convenios de ejecución de obras civiles con las municipalidades del país y mancomunidades de municipalidades.

Hej nhahmunil yet heb’ ya’ swi’al Xe’q’aq’, hej nhahmunil inhnheb’il sb’ah yuh, chub’ st’inhb’anoj smunlah b’oj hej kapiltuh yeb’ Hej yaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh, yuh yijni sb’ah hej munilchkolwahikojyinhanmah.

114

ARTICULO104.Destinodelosimpuestos. A los impuestos con destino específico que el Congreso de la República decrete en beneficiodirectodelmunicipio,nopodrá dárseles otro destino. En el caso de aquellos impuestos cuya recaudación le seaconfiadaalasmunicipalidadesporel Ministerio de Finanzas Públicas, para efectuar su cobro, requerirá de la capacitación y certificación de dicho ministerio.

5 4 YIXMAB’ANIL. B’ay ch’apnikoj hej ch’en tohlab’al. Hej ch’en tohlab’al t’inhanxa yehsb’ehyuhYulpopb’al,katstitch’entet hej kapiltuh, mach chuh shellaxojtoj b’ay ch’okoj ch’en. Wal huntaq’an ch’en tohlab’al t’inhb’ab’il yuh Nhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’ ta kapiltuh chkutxb’anikoj, chub’ chschanoj ch’en, tonheyilalskuylaxojkatyaq’laxojyumyuh hun nhahmunil ti’tahaktu’yehi.

ARTICULO 105. Prohibición de eximir arbitrios o tasas. Ningún organismo del Estado está facultado para eximir de pago de arbitrios o tasas a las personas individuales o jurídicas contribuyentes, salvo la propia municipalidad y lo que al respecto establece la Constitución PolíticadelaRepública. El ConcejoMunicipal podrá resolver, con elvotofavorabledelasdosterceras(2/3) partes del total de los miembros que lo integran, la condonación o la rebaja de multas y recargos por falta de pago de arbitrios, tasas y otras contribuciones y derechos, siempre que lo adeudado se cubraeneltiempoqueseseñale.

5 5 YIXMAB’ANIL. Ta mach chuh smaq’lax tanhoj stohlawi anmah. Mach hunuj nhahmunil yet Xe’q’aq’ chub’ yalnoj ta machxa chtohlawi anmah maka hunuj yaman anmah ay yum smunlahi, hanhk’ahe kapiltuh chub’ st’inhb’anoj b’oj tzet chyal ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yinh oxpohil heb’ ya’ kat kab’pohil mak lahk’ulal yehi, chub’ st’inhb’anoj heb’ ya’ smaq’noj tanhoj mato yaytij sk’as anmah b’oj yahtoj smalil sk’as anmah mach chtohlawi yinhhejch’enmelyuhyetwanoj yaq’ni tet kapiltuh, tonhe yilal ta ch’en

115

k’as ayikoj yib’anh anmah tu’, chyaq’a’ ch’en yulb’al hunujq’inalil ch’allaxojtet.

ARTICULO 106. Privilegios y garantías de los bienes y valores del municipio. Los bienes y valores que constituyen la hacienda municipal, son propiedad exclusiva del municipio y gozan de las mismas garantías y privilegios que los bienesyvalorespropiedaddelEstado.

ARTICULO 107. Libre administración. La municipalidad tiene la administración de sus bienes y valores sin más limitaciones quelasestablecidasporlasleyes. Las Municipalidades, por efecto de su autonomía, pueden constituir sus depósitos en las entidades bancarias y financieras autorizadas por la Superintendencia de Bancos. Esta decisióndebeseracordadaporlomenos con el voto favorabledelas dos terceras (2/3) partes del total de miembros que integranelConcejo,conformeloscriterios de oportunidad, eficiencia, solidez y rentabilidad. Los depósitos que se realicen en las entidades bancarias o financieras deberán contratarse con una tasa de interés que esté por arriba del

5 15 YIXMAB’ANIL. Smay b’oj stanhelax/sxiwkiltajnhelax hej sq’alomal konhob’. Hej tzetet ayikoj sxol sq’alomal konhob’, kaw yinh sb’ih b’oj yetnhe konhob’ yehi, lahan sxiwkiltajnhelaxi b’oj smayyeb’huntaq’ansq’alomalXe’q’aq’.

5 25 YIXMAB’ANIL. Ta mach tzet chkachni st’inhb’ansmunil. Yulsq’ab’kapiltuhayikoj smunlanhenhejsq’alomal,yinhnhehejte’ chejab’ hum chtzab’oj smunil, mach hunujxatzetchkachnojsmunlahi. Haxkami kapiltuh yinh sb’ah smunlahi, chuh sk’ub’an smelyuh yul hej k’ub’ab’al melyuh chab’il smunlah yuh Nhamunil chpich’ni smunil hej k’ub’ab’al melyuh. Yuhnhe st’inhi hune’ ti’, yinh oxpohil Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ti’, yilal kab’ pohil heb’ ya’ lahk’ulal yeh yinh, tonhe yilal ta mach hej mule b’ay chyaktoj sb’ah, ta chuh yijni sb’ah, ta mach hab’anoj yetaxtoj b’oj ta ch’elikoj smunlanhelaxi Hej ch’en melyuh ch’alaxojiktojyulhejk’ub’ab’almelyuhti’, yilalek’b’altoyalch’ench’aq’laxoj,ssataj

116

Wes Popti’ promedio de tasa pasiva que reporte el Banco de Guatemala al momento de realizarlaoperación.

hunq’ahanchyaq’K’ub’ab’almelyuh yet Xe’q’aq’ tet anmah, yet chsk’ub’an smelyuh b’eytu’.

ARTICULO 108. Venta, permuta y arrendamiento de bienes del municipio. La venta, permuta y arrendamiento de bienes del municipio está sujeta a las disposiciones que la Ley de Contratacionesdel Estadoydemásleyes fiscales, establecen, para los bienes del Estado, entendiéndose que las atribuciones que en el mismo corresponden al Ministerio de Finanzas Públicas serán aplicables al Concejo Municipal.

La resolución que disponga la venta, permuta, arrendamiento inscribible, o apruebe el remate de bienes del municipio, será emitida con el voto favorable delas dos terceras (2/3) partes del total de miembros que integran el ConcejoMunicipal, salvoque setrate de bienes y servicios producidos por la municipalidad, sus unidades de servicio y sus empresas, en cuyos supuestos se aplicaráloquedisponenlasnormassobre lalibertaddecomercio.

5 35 YIXMAB’ANIL. Stxonhlaxi, shelelaxi b’oj yaq’laxtoj stzetet/sq’alomal konhob’ yinh k’amil. Stxonhlaxi, shelelaxi b’oj yaq’laxtoj b’oj sk’amelax stzetet konhob’, tzab’an yinh te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh sloq’lohi, stxonhlohi b’oj ssaylax hej tzetet ch’oknikoj yuh hej nhahmunil yet Xe’q’aq’ b’oj yaq’b’ilxa chejab’ hum, hune’ munil ti’ Nhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’ ha’ yetwanoj yuhni, yaja’, chuh yuhnujpaxoj Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh. Hej te’ hum chaq’ni spaj ta chuh stxonhlaxi, shelelaxi, yaq’lax hej tzetet k’amil, maka yuh yaltenik’oj hunuj sq’alomal Xe’q’aq’, yilal ta yinh oxpohil Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, kab’pohil mak lahk’ulal yeh yinh, wal huntaq’an sq’alomal mato munil chuh kapiltuh b’oj yaq’b’ilxa yixmab’anil, yinh hej chejb’anile ch’alni ta mach mak chkachni anmah stxonhwi, ha’ ch’oknojikoj.

117

Wes Popti’

ARTICULO 109. Tierras comunitarias. El gobierno municipal establecerá, previa consulta con las autoridades comunitarias, los mecanismos que garanticen a los miembros de las comunidades el uso, conservación y administración de las tierras comunitarias cuya administración se haya encomendado tradicionalmente al gobierno municipal; en todo caso, los mecanismos deben basarse en lo indicadoenelTituloIV,CapítuloIdeeste Código.

CAPITULOII ENDEUDAMIENTOMUNICIPAL

ARTICULO 110.* Objeto. Las municipalidades, para el logro de sus fines, podrán contratar préstamos cumpliendo con los requisitos legales establecidos para el efecto. Deberán observarcuidadosamente el principio de capacidad de pago para no afectar las finanzas municipales y asegurar que el endeudamiento en que incurren no afecte ni comprometa las finanzas públicasnacionales. Las municipalidades no podrán contraer obligaciones crediticias cuyo plazo de

5 45 YIXMAB’ANIL. Hej tx’otx’ komontat. Yalanhto mach chq’anb’elax tet anmah, chst’inhb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, tzet chuh yoknojikoj, stanhelaxi b’oj smunlanhelaxi hej tx’otx’ komontat, haxkami yettaxtik’a tu’, yul sq’ab’ konhob’ ayikoj st’inhb’ani tzet chuh smunlanhelax tx’otx’; shunil smunlanheb’anil ti’, yilal chtzab’oj yinh Skanh Nimmajan,B’ab’elsmajanilyethun chejab’humti’.

SKAB’ MAJAN HEJ SK’AS KONHOB’

5 55 YIXMAB’ANIL. *Yilb’eh. Yuhnhe yijni sb’ah yilb’eh hej kapiltuh, chub’ yanojikoj k’am yib’anh, tonhe yilal yek’oj yiq’noj stxolil t’inhb’ab’il ssat hejte’chejab’hum, kat sk’amloj. Yulb’al ayikoj alkalil, yilal yilnojpaxoj ta ch’ahojapnoj stohlan hune’ k’as tu’ mato machoj, ha’xinwal mach b’ay chmaq’wahoj yinh smelyuh konhob’ yeb’smelyuhXe’q’aq’. Mach chub’ yanojkoj heb’ kapiltuh k’am yib’anh tach’ek’tojyib’anhilojhab’il b’ay

118

Wes Popti’

amortización exceda el período de gobierno del Concejo Municipal que las contrae, siempre que se apoye en las conclusiones y recomendaciones de los estudiostécnicosdefactibilidadquepara elefectoseelaboren. Igualmente podrán emitir, negociar y colocar títulos valores en el mercado nacional o en el exterior, para cuyo efecto deberán contar previamente con lasopinionesdelOrganismoEjecutivoyde laJuntaMonetaria.

*Reformado por el Artículo 30, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 111.* Ámbito de aplicación. El ámbito de aplicación del presente Capitulo será para todas las municipalidades, empresas, entidades u otras figuras jurídicas municipales de carácter descentralizado que tienen presupuestos independientes, pero dependen financieramente de aportes del Gobierno Central, del Instituto de Fomento Municipal o de alguna municipalidad.

ayiktoj hun hun majan heb’ ya’ yaman swi’alkonhob’yulkapiltuhtu’,yuhxin,yilal ta ay hej mak kaw helanxa b’oj kuywinajxa yilni hunq’ahan tu’, yuhnhe chuh skolwahikoj stihniloj tet heb’ ya’ yalanhto mach ch’ok hunuj k’am tu’. Chub’ st’inhb’anojpaxoj, stxonhnoj b’oj yanojiktojhejyumaltzetet yul hejnimejtaj txonh yuh yoktij ch’en melyuh, tom yul maka yinhtajiloj Xe’q’aq’ ti’, tonhe yilal yab’enoj tzet chyal Nimnhahmunil yet swi’al Xe’q’aq’ b’oj Heb’ ya’ swi’al Nhahmunil chpich’ni tzet chuh smunlah hejk’ub’ab’al melyuh. *Ak’nheb’ilyinhslahunhskab’winajyixmab’anilte’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

5 155 YIXMAB’ANIL.* B’aytaj chuh yoknikoj. Hunq’ahanchejb’anileyethunNimmajan ti’,chmunlanhelaxojyulshunilhejkapiltuh, tzan tzet nhahmunilal maka hunujxa chmunlanhen hej te’ chejab’ hum ay yul hun hun konhob’, lahwitu’, yinh sb’ah smunlanhen smelyuh ch’aq’ot yuh heb’ ya’ Swi’al Xe’q’aq’, yuh Nhahmunil chb’ilen yahkanh hej konhob’ maka yuh hunujkapiltuh.

119

Lospréstamosqueseancontratadosyno cumplan con los requisitos establecidos en este capítulo, lo establecido en el artículo 15 de la Ley Orgánica del Presupuesto y su Reglamento, o les contravengan, serán nulos de pleno derecho, siendo civil, penal y administrativamente responsables por su contratación, conforme a la ley, el Concejo o autoridad municipal que lo acuerde y el representante legal de la entidad financiera o personal individual queloautorice.

*Reformado por el Artículo 31, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

Hej ch’en k’am melyuh chyaq’a’ikoj yib’anh, lahwitu’ mach ch’ek’ yiq’a’ tzet chq’anlaxi yinh hune’ ninmajan chejb’anile ti’ yeb’ tzet t’inhb’ab’il yinh sholahunh yixmab’anil te’ Chejab’ hum cht’inhb’anitzetchuhyixmalaxtojsmelyuh Xe’q’aq’ b’oj stihchejab’il17 , maka chskaj tzet ayayoj ssat te’, ta chaltu’, chsk’aya’toj yetwanb’al yinhssatanmah, tet hej te’ chejab’ hum b’oj yinh smunil hune’ mak x’anikoj hune’ k’am tu’, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, tom Heb’ ya’ matohunujya’swi’alkonhob’ yetkapiltuh xt’inhb’ani b’ojpaxoj ya’ ayikoj ssatoj yinh makch’aq’nich’enmelyuhk’amil. *Ak’nheb’ilyinhshunlahunhskab’winajyixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTÍCULO 112. Principio general de capacidad de pago. El endeudamiento de las municipalidades en ningún caso, deberá exceder su capacidad de pago Se entenderá por capacidad de pago paracualquieraño,ellímitemáximoentre los recursos ordinarios obtenidos (ingresos propios y transferencias obtenidas en forma permanente) y egresos por

5255 YIXMAB’ANIL. Tzetb’aychtzab’ikatyilni hantaj k’as chuh yanikoj yib’anh. Sk’as hun hun kapiltuh chyaq’a’ikoj yib’anh, mach chub’ spalk’onojtoj yib’anh hantaj ch’en melyuh ch’oktij tet Hantaj ch’en melyuh ch’oktij tet hej kapiltuh ti’, yinh tzan tzet hab’ilal, ha’ shunil ch’en melyuh t’inhan yoktoj yinh sb’ih (ch’en ch’oktoj yinhmunilchuhb’ojch’ent’inhannhetik’a

120
17 Reglamento

Wes Popti’ conceptodegastosdefuncionamientoy serviciodeladeuda.

yalaxtij tet) b’oj ch’en ch’eltoj yinh smunlanheb’anil ch’en k’astu’.

ARTICULO 113.* Otros requisitos y condiciones de los préstamos internos y externos. Enlacontratacióndepréstamos internos y externos es necesario además, que:

a.Elproductosedestineexclusivamente a financiar la planificación, programaciónyejecucióndeobraso servicios públicos municipales, o a la ampliación, mejoramiento y mantenimientodelosexistentes.

b. Sea acordada con el voto favorable de las dos terceras (2/3) partes del total de miembros que integran el Concejo Municipal, previa consideración y discusión de las conclusiones y recomendaciones de los estudios técnicos de factibilidad que para el efecto haya realizado la OficinaMunicipaldePlanificación.

c. Los préstamos externos deberán ser canalizados por el Ministerio de Finanzas Públicas y estar sujetos a la política de endeudamiento establecida por el Estado para el

5 355 YIXMAB’ANIL.*Yaq’b’ilxa tzet chq’anlaxiyuhnhechuh sk’amen kapiltuh ch’en melyuh yul mato yinhtajiloj Xe’q’aq’. Yet chyanojikoj kapiltuh k’am yib’anh,tom yulmatoyinhtajilojXe’q’aq’, yilalta: a. Yuh st’inhb’alaxi b’oj yijni sb’ah hej munil mato yuh yillax anmah, maka yuh kam schib’toj, swatx’iloj b’oj stanhelax hej munil ayxatik’a, hat ch’okojch’en. b’. Tayinhoxpohil Heb’ya’swi’alkonhob’ yet kapiltuh, kab’pohil heb’ ya’ t’inhan yeh yinh, tonhe yalanhto, kuyb’ilxab’ojtzoteb’ilxayinhk’ul,yinh tzet ch’elojikoj b’oj hej taq’ewal aq’b’il yuh Yixmab’anil kapiltuh cht’inhb’anhejmunil yinh,yetxyilnita ch’elikojmatomachoj. ch. Hej k’am yinhtajiloj Xe’q’aq’ chtitikoj, Nimnhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’, ha’ ch’ilnoj b’oj yilal ta tzab’an yinhhejtzetett’inhb’ab’ilyuh Xe’q’aq’ yuhnhe chuh yanikoj sk’as

121

Wes Popti’

sector público. En el caso de los préstamosinternos,deberánsujetarse a la política de endeudamiento establecida por el Estado para el sectorpúblico.

d.Laemisión,negociaciónycolocación de títulosvalores, tendrá que contar con una calificación de riesgo conforme a la Ley del Mercado de Valores y Mercancías, Decreto Número 34 96 del Congreso de la República. Posterior a la colocación, se deberá informar al Ministerio de Finanzas Públicas, para efectos del registrodelendeudamientopúblico.

yib’anh,katskolwahikojyinh konhob’. Wal yinh huntaq’an k’as ch’ok yul Xe’q’aq’ xin, yilal ta tzab’antik’a yinh hej tzetet t’inhb’ab’il yuh Xe’q’aq’ yuhnhechuh yanikojsk’asyib’anh, kat skolwahikojyinh konhob’.

e. La tasa de interés que se contrate para los préstamos, en ningún caso puede exceder la tasa activa promedio de interés del Sistema Financiero Nacional reportada por el BancodeGuatemala.

Los préstamos internos podrán ser contratados con los bancos del sistema financiero nacional supervisados por la

ch’.St’inhb’alaxi,stxonhlaxib’ojyanojiktoj hejyumaltzetetyulhejnimejtajtxonh yuh yoktij ch’en melyuh, yilal chpich’laxoj yinh k’ul ta mach chuh sk’aytoj ch’en melyuh tu’, haka’ yalni te’ Chilchejab’ hum 34 96. Chejab’ hum ch’ilnitzet chuh yoktoj yumal hej tzetet yuh yeltij ch’en melyuh yinh sb’ih b’oj hej txonh, t’inhb’ab’il yuh Yulpopb’al. Lahwi st’inhoj xin, yilal yaq’laxoj ab’ix tet Nimnhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’, yuhnhe st’inhi yoktoj hune’ k’as tu’ yinh sb’ih konhob’. e.Yilal tahejch’enk’ammelyuhti’,mach chub’ spalk’onojtoj yal ch’en yinh hantaj chyiloj hej K’ub’ab’al melyuh yetXe’q’aq’,haka’yalniab’ixchyaq’ K’ub’ab’al melyuh yetXe’q’aq’.

Hej ch’en k’am chuh yul Xe’q’aq’ ti’, chub’ sk’amelaxoj ch’en tet hej k’ub’ab’al melyuh ay yul Xe’q’aq’

122

Wes Popti’

Superintendencia de Bancos o a través del Instituto de Fomento Municipal, de conformidad con las disposiciones de su Ley Orgánica. Cualquier préstamo realizado con personas individuales o jurídicas que no cumpla con lo preceptuado en este artículo, será nulo deplenoderechoyelalcaldeoConcejo Municipal que lo haya autorizado serán responsablesconformealaley.

pich’b’il smunlah yuh Nhahmunil chpich’ni smunlah hej k’ub’ab’al melyuh maka yuh Nhahmunil chb’ilen yahkanh hejkonhob’,haka’yalnihejschejab’hum hun hun. Ch’en k’am melyuh ch’okoj tet hunuj anmah maka yaman anmah ay yum smunlahi, lahwitu’ mach ch’ek’oj yiq’a’ tzet ayayoj yinh hune’ yixmab’anil chejb’anile ti’, mach yelapnojal yehi, lahwitu’, ya’ alkal maka Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh xt’inhb’ani, yib’anh ch’ayoj yalil mule, haka’ yalni hej te’ chejab’hum.

ARTICULO 114.* Objeto. Las municipalidades solamente podrán pignorar los ingresos propios o las transferenciasdelGobiernoCentralhasta un monto que no exceda de lo que la administración municipal prevea razonablemente que percibirá por tales conceptos durante su periodo correspondiente de gobierno, y que se destinará exclusivamente para el pago del monto de las deudas contraídas. Los responsables de utilizar los fondos provenientes de aquellas pignoraciones paraunusodistintoseránresponsablesde conformidadconlaley.

5 455 YIXMAB’ANIL.*Yilb’eh. Yinhnhe ch’en melyuh ch’oktij yinh sb’ih hej kapiltuh maka yinh ch’en chyaq’ ya’ Swi’al Xe’q’aq’ tet, hat chtzab’oj kat yanojikoj k’as yib’anh, yaja’ mach chub’ spalk’onojtojch’en,yib’anhch’enmelyuh chub’ yokojtij tet kapiltuh, yulb’al q’inal b’ay ayiktoj hun majan heb’ ya’ swi’al konhob’ ti’ yinh smunil, ch’en ch’oktij ti’ xin, ha’ ch’en chkolwahojikoj stohlan huntaq’an k’as ti’. Ta ay mak nan b’ay ch’oknojikoj hunq’ahan k’am melyuh ti’ yuh,ch’ayojyalilmuleyib’anh,haka’yalni hejte’chejab’hum.

123

Wes Popti’

*Reformado por el Artículo 33, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

*Ak’nheb’il yinh yoxlahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 115.* Información financiera. El Concejo Municipal deberá presentar mensualmente, dentro de los diez (10) días del mes siguiente, a través del módulo de deuda del Sistema Integrado de Administración Financiera, en cualquieradesusmodalidades,eldetalle de los préstamos internos y externos vigentes y el saldo de la deuda contratada. La Dirección de Crédito Público del Ministerio de Finanzas Públicas, velará porque las municipalidades mantengan la información actualizada; cuando determinequeunamunicipalidadnoestá cumpliendo dicha obligación, lo comunicará a la Contraloría General de Cuentas para que la aplique la sanción legalmentecorrespondiente.

*Reformado por el Artículo 34, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 116. Fideicomisos. La municipalidad podrá optar por obtener fondos corrientes en fideicomiso

5 555 YIXMAB’ANIL. *Yab’ixal ch’en melyuh. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal hun hun x’ahaw, yulb’al b’ab’el lahunheb’ tz’ayik yet hunxa x’ahaw, chyaq’a’iktoj ab’ix yul hune’ tximab’ix Sistema Integrado de Administración Financiera sb’ih, hat chstiha’iloj tzet yekoj ch’en melyuh xsk’ame yul Xe’q’aq’ b’oj yinhtajiloj Xe’q’aq’, yeb’ xin hantajto ch’en k’as chkani. Nhahmunil ch’ilni tzet yekoj sk’as konhob’ yet Nimnhahmunil ch’ilnitzet chuh yixmalaxtojch’enmelyuh yul Xe’q’aq’, ha’ ch’ilnoj ta ak’nheb’ilnhetik’a huntaq’an ab’ix ti’ yuh hej kapiltuh; yet chyilnoj ta ay hunuj kapiltuh mach ch’uhnuj hune’ munil ti’, chyaq’a’toj ab’ix tet Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’ yuhnhe stohlanoj smul, haka’yalnihejte’chejab’hum. *Ak’nheb’il yinh skanhlahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

5 1555 YIXMAB’ANIL.Stohhejtzetetk’amilyuh kam stx’ihalb’iloj. Tachyochehejkapiltuh kam chtx’ihalb’iloj smelyuh, chub’ yokoj

124

Wes Popti’

directamente del Organismo Ejecutivo y por intermedio del Ministerio de finanzas Públicas.Paraelefecto,deberápresentar los estudios técnicos, económicos y financierosdelaoperaciónproyectada.

stz’ajoj yinh hej tzetet aytoj k’amil yuh Nimnhahmunil yet Swi’al b’oj yuh Nimnhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’. Yuhnhe yijnoj sb’ah, yilal ay yumal t’inhb’ab’il yinh k’ul, tzet chuh yokojtoj smelyuhal b’oj tzet chuh smunlanhelaxojch’en.

ARTICULO117.*Rendicióndecuentas. En el mes de febrero de cada año, los Concejos Municipales que utilicen préstamos internos o externos, deberán informar a la población, a través de los Consejos Municipales de Desarrollo y de los medios de comunicación disponibles, sobre el destino y la ejecución de los recursos.

*Reformado por el Artículo 35, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

5 2555 YIXMAB’ANIL. * Yallax tet anmah tzet yekoj ch’en k’am melyuh. Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ch’anojikoj k’am yib’anh, yulb’al x’ahaw febrero yet hun hun hab’il, yilal yaq’noj heb’ ya’ ab’ix tet Heb’ ya’ ayikoj ssatoj yilni yahkanh skonhob’ COMUDE b’oj yul hej ch’en pujb’ab’alab’ix,yuhnhechuhyapniab’ix tet anmah kat yohtajnheni b’ay xtokoj ch’en melyuh b’oj tzet b’ay lanhan yoknikojch’en. *Ak’nheb’il yinh sholahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

CAPITULOIII

ASIGNACIONCONSTITUCIONAL

YOXMAJAN

ST’INHIKOJ CH’EN MELYUH T’INHB’AB’IL

SSAT TE’ SXE’AL CHEJB’ANILE YET XE’Q’AQ’ TAYILALSCHAHNIHEJKAPILTUH

ARTICULO118.*Asignaciónconstitucional y entrega de fondos. Los recursos

5 3555 YIXMAB’ANIL.*St’inhikojch’enmelyuh t’inhb’ab’il ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’ ta yilal schahni hej kapiltuh b’oj

125

Wes Popti’

financieros a los que se refiere el artículo 257 de la Constitución Política de la República de Guatemala, serán distribuidosalasmunicipalidadesdelpaís en forma mensual, conforme los criterios queesteCódigoindicaparaeseefecto. El Ministerio de Finanzas Públicas depositará en forma directa, sin intermediación alguna, antes del día quince de cada mes, el monto correspondiente a cada municipalidad, en las cuentas que lasmismas abrirán en el sistema bancario nacional. Igual mecanismo bancario de entrega de fondosseaplicaráacualquierasignación o transferencia establecida o acordada legalmente.

* Reformado por el Artículo 1 del Decreto Del Congreso Número 56 2002 el 10 10 2002.

*Reformado por el Artículo 35, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

yaq’lax ch’en melyuh. Hej ch’en melyuh t’inhb’ab’ilyinh 20 2555 yixmab’anil te’Sxe’al chejb’anileyetXe’q’aq’,hun hunx’ahaw yixmalaxojtojch’ensxol hejkapiltuhayyul Xe’q’aq’, tonhe yilal, ta tzab’an yinh tzet chyal hune’te’chejab’hum ti’. Nimnhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’, wihomyanojikoj ch’enyinhsb’ih hej kapiltuh, yalanhto sholahunh tz’ayik yet hun hun x’ahaw, hun hun kapiltuh chschab’ hantajtik’a ch’en yetwanoj yehi, kat yokoj ch’en yinh sb’ih yul hej k’ub’ab’al melyuh. Haktik’apaxtu’ yinh yaq’b’ilxach’enmelyuhch’apniyinhsb’ih kapiltuh ti’, ch’okoj ch’en yinh sb’ih b’aytik’a t’inhb’ab’il maka haka’ yeyoj ssat hejte’chejab’hum.

*Ak’nheb’il yinh b’ab’el yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 56 2002 yet slahunh tz’ayik, x’ahaw octube yethab’il 2002. *Ak’nheb’il yinh sholahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 119.* Criterios para la distribución de la asignación constitucional.

Losrecursosfinancierosalosqueserefiere estecapítulo,serán distribuidosconforme alcálculomatemáticoqueparaelefecto

5 3555 YIXMAB’ANIL.* Tzet chuh yixmalaxtoj ch’en melyuh yinh hej kapiltuh, haka’ yalni te’ sxe’al chejab’nile yet Xe’q’aq’. Hej ch’en melyuh chyal hune’ majan chejb’anile ti’, ay hune’ majan anmah

126

Wes Popti’

realice la comisión específica integrada por:

a) El Secretario de Planificación y Programación de la Presidencia, quien la preside; o el Subsecretario queéstedesigne;

b) Un representante titular y suplante, designadoporalMinistrodeFinanzas Públicas;

c) El Presidente de la Asociación Nacional de Municipalidades o el vicepresidentequelaJuntaDirectiva designe;

ch’okojilnojtzetchuhyixmalaxojtojch’en, heb’ya’ti’ayikojstz’ajojla:

d) el Presidente de la Asociación Guatemalteca de Alcaldes y Autoridades Indígenas AGAAI ; o el vicepresidentequelaJuntaDirectiva designe;

e) Un representante titular y suplente, designado por el Contralor General deCuentas. La distribución se efectuará de acuerdo conlossiguientescriterios:

a) Ya’ ayikoj ssatoj Nhahmunil cht’inhb’anib’ojchtx’olb’anhejmunil yinh ya’ swi’al Xe’q’aq’; maka ya’ ayikoj yinh skab’ ssat hun nhahmunil ti’,ch’alaxojikojstz’ajoj; b’) Hune’ ya’ b’ab’el b’oj skab’ munlawom aytij yinh sb’ih Nimnhahmunil ch’ixmantoj smelyuh Xe’q’aq’; ch) Ya’ ayikoj ssatoj Yet hej kapiltuh yinh shunil hej kapiltuh ay yul Xe’q’aq’, maka ya’ ayikoj yinh skab’ ssatoj ta haktu’ st’inhb’anoj Heb’ ya’ ayikoj ssatojhun yamb’ab’ahil ti’; ch’) Ya’ ayikoj ssatoj Yamb’ab’ahil yet heb’ ya’ alkal b’oj swi’al hej konhob’ mach wesoj AGGAAI; maka ya’ ayikoj yinh skab’ ssatoj, ta haktu’ st’inhb’anoj Heb’ya’ ayikoj ssatoj hun yamb’ab’ahil ti’; e) Hune’ ya’ b’ab’el b’oj skab’ munlawom aytij yinh sb’ih Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikoj smelyuh konhob’. Yinh hunq’ahan ti’ la, hat tzab’an tzet chuh yixmalaxojtojch’en:

127

Wes Popti’

1. El 30% distribuido proporcionalmente a la población total de cada municipio.

1 Yinh hok’altaj ch’en, lahunheb’ skab’winaj ch’en ch’ixmalaxayoj, tonhe tzab’an yinh sb’isil anmah ay yulhun hun konhob’.

2. El 35% distribuido en partes iguales a todaslasmunicipalidades.

3.El25%distribuidoproporcionalmentea los ingresos propios por cápita de cadamunicipio.

4. El 10% distribuido directamente proporcional al número de aldeas y caseríos.

2 Yinh hok’altaj, holahunheb’ skab’winaj ch’en lahan yixmalaxtoj sxol shunil hej kapiltuh.

3 Yinhhok’altaj,howeb’skab’winajch’en ch’ixmalaxtoj, tonhe tz’ab’an yinh hantajch’enmelyuhch’oktijyinhsb’ih hun hun konhob’.

4 Yinh hok’altaj, lahunheb’ ch’en ch’ixmalaxayoj, tonhe tzab’an yinh sb’isil hej wayanhb’al b’oj hej tz’ulwayanhb’al

Para los efectos de lo establecido en el numeral tres del presente artículo, se entenderáporingresospropiosporcápita decadamunicipio,elresultadoderivado de la sumatoria de los ingresos provenientes por concepto de arbitrios, tasas administrativas, servicios, rentas, empresas municipales sin contabilizar transferencias o aportes del Estado específicos, contribuciones por mejoras, frutos, productos y los impuestos recaudadosporefectodecompetencias atribuidas por delegación, dividida entre lapoblacióntotaldelmunicipio.

Yuh tzet t’inhb’ab’il yinh yox b’is yet hun yixmab’anil te’ chejab’ hum ti’, shunil ch’en melyuh ch’oktij yinh sb’ih hun hun konhob’, ha’ ch’en ch’oktij yinh hej tohlab’al, yinh hej munil, stohlab’anil ha’ ha’, sb’elal tz’ila’ b’oj yaq’b’ilxa, sk’amb’anil hej tzetet, ch’en ch’oktij yuh munilchuhhejnhahmunil tzab’anyinhhej kapiltuh, tonhe mach ch’okoj ch’en melyuh kaw nantik’a sb’eh chyatij Xe’q’aq’, ch’en melyuh ch’aq’lax yuh swatx’iloj hej tzetet, ch’en melyuh yet hej munil b’oj tohlab’al alb’il tet ta yilal

128

skutxb’ani, sxol shunil anmah yet konhob’ chpohlaxojayojch’en.

LaComisiónharáunprecálculoenelmes deseptiembredecadaaño,conbaseen la información del año fiscal inmediato anterior, rendido y liquidado ante la Contraloría General de Cuentas (año n 2),yenlasasignacionescontenidasenel proyecto de presupuesto de ingresos y egresos del Estado que constitucionalmente les corresponden a lasmunicipalidades.Elcálculodefinitivolo realizarálaComisión,durantelosprimeros cinco días después de entrada en vigencia la ley anual del presupuesto generaldeingresosyegresosdelEstado.

Para el caso de aquellos municipios de reciente creación que no cuenten con datos históricos sobre las variables utilizadas para la asignación del situado constitucional, la Comisión definirá la metodologíadeasignaciónautilizar.

*Reformado por el Artículo 37, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Heb’ ya’ ch’ilni tzet chuh yixmalaxtoj ch’enmelyuhti’,yinhseptiembreyethun hun hab’il, chyiq’a’iltoj heb’ ya’ hune’ b’ab’el yixmab’abil ch’en melyuh, tzab’an yinh tzet xuh yoknikoj ch’en yet hune’ hab’il yalanhto, hune’ aq’b’il tet Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikoj smelyuh konhob’ (hab’il n 2 sb’isil) b’oj yinhch’enmelyuhcht’inhb’alaxyinhsb’ih hej kapiltuh yet chwatx’i yumal yixmab’anil ch’en melyuh ch’oknikoj yul Xe’q’aq’. Yinhxa kaw slahwob’al xin, ha’ heb’ ya’ ayikoj ssatoj yilni hun munil ti’, heb’ ya’ cht’inhb’anoj tzet chub’kanoj, yulb’al howeb’ tz’ayik, lahwi yok te’ chejab’ hum cht’inhb’an yixmab’anil smelyuh Xe’q’aq’ yinh smunil hun hun hab’il. Wal yinh huntaq’an konhob’ toto ma ichikanh b’oj machto iq’b’iloj hunq’ahan ab’ix ch’oknikoj, yuhnhe chuh yapni ch’en melyuh yet Xe’q’aq’ yinh sb’ih, heb’ ya’ ayikoj ssatoj yilni hune’ ti’, ha’ heb’ ya’ chsaynoj tzet chuh yokoj ch’en yinh sb’ih. *Ak’nheb’il yinh shujlahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

129

ARTICULO 120.* Instituciones que proporcionaninformaciónparaelcálculo de distribución de la asignación constitucional. La Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia recibirá, en forma directa, la información para el cálculo matemático de la asignación constitucional, de las institucionessiguientes:

1. Del Tribunal Supremo Electoral: El número de municipios constituidos al momentodehacerelcálculo;

2. DelInstitutoNacionaldeEstadística:La población total de cada municipio estimada para el año anterior al que se va a hacer el cálculo y el número de aldeas y caseríos de cada municipio;

3. Del Ministerio de Finanzas Públicas: El montodelosingresospropiosdecada municipalidad, incluyendo el de las empresas municipales reportados al Sistema Integrado de Administración Financiera,rendidoyliquidadoantela ContraloríaGeneraldeCuentas;

15 = YIXMAB’ANIL. *Hej nhahmunil yilal yaq’ni ab’ix yuhnhe chuh yiq’laxiltoj hantaj ch’en smelyuh Xe’q’aq’ ch’ok yinh sb’ih hun-hun kapiltuh. Nhahmunil cht’inhb’ani b’oj chtx’olb’an hej munil yinh ya’ swi’al Xe’q’aq’, ha’ chchahnoj shunil ab’ix chyaq’a’ hej nhahmunil ti’ tet la, yuhnhe chuh yilaxojiltoj hantaj ch’en smelyuh Xe’q’aq’ ch’okoj yinh sb’ih hun hunkapiltuh:

1 Nhahmunil ch’ilnisik’lewal yul Xe’q’aq’: Ha’ch’aq’nojsb’isil hejkonhob’t’inhan yehi, yuhnhe chuh yixmalaxtoj ch’en melyuhsxol; 2 Nhahmunil ch’ilni txumb’is: ha’ ch’alnoj hantaj sb’isil anmah ay yul hun hun konhob’, yet hune’ hab’il xax ek’toj, haxkami yinh chtzab’oj yixmab’anil ch’en melyuh b’oj hantaj swayanhb’al yeb’ stz’ulwayanhb’al hun hun konhob’; 3 Nimnhahmunil ch’ixmantojsmelyuh konhob’: ha’ ch’alnoj hantaj ch’en melyuh ch’oktoj tet hun hun kapiltuh, b’ojpax ch’en chyiq’ hej ipmunil yet konhob’ ab’ilatoj yab’ixal yinh hune’ Sistema Integrado de Administración Financiera sb’ih, ch’en tanhtzeb’ililoj

130

4. DelaContraloría General de Cuentas:

Para verificar la autenticidad de la información a que alude el numeral anterior. Cada una de las instituciones deberá trasladar la información correspondiente antesdeltreintayunodeenerodecada año. La información debe estar en la red atravésdeinternet.

*Reformado por el Artículo 38, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

b’oj aq’b’il sq’umal tet Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’ 4 Nhahmunil pich’om smelyuh konhob’: smunil spich’ni ta yel hunq’ahan ab’ix ch’allax yinh hune’ yox b’is ch’aq’ot b’inahojyalanhtoti’. Hun hun nhahmunil ti’, yilal yaq’noj hunq’ahan ab’ix chq’anlax tet ti’, yalanhto shunlahunh skab’winaj tz’ayik yeteneroyinhhun hunhab’il. Hunq’ahan ab’ixti’,yilaltaayatojyinh tximab’ix.

*Ak’nheb’il yinh swaxajlahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

ARTICULO 121.* Información municipal para el cálculo de la distribución de la asignaciónconstitucional. Amástardarel treinta y uno de marzo de cada año, los Concejos Municipales deben haber presentado la información sobre su ejecución de gastos e ingresos del año anterior,atravésdelSistemaIntegradode Administración Financiera SIAF , en cualquiera de sus modalidades, según lo mandalaLeyOrgánicadelPresupuestoy el Código Municipal. Para aquel municipio que no cumpla con presentar

15 1 YIXMAB’ANIL. *Yab’ixal hej konhob’ yilal yohtajnhelaxi, yuhnhe chuh yiq’laxiltoj hantaj ch’en smelyuh Xe’q’aq’ ch’ixmalaxayojyinh. Takawch’ek’toj,wal yinh shunlahunh skab’winaj tz’ayik yet x’ahaw marzo yulb’al hun hun hab’il, yilal yaq’ni heb’ ya’ swi’al konhob’ yet hej kapiltuh ab’ix, yib’anhiloj ch’en melyuh xtanhiloj b’oj ch’en ma oktij yet hune’ hab’il yalanhto, yul hune’ Tximab’ix Sistema Integrado de Administración Financiera SIAF sb’ih, yinh hunq’ahan sb’ey tximab’ix SIAF ti’, tzan b’ay tet chuhyoknikoj katyalaxtijab’ix,haka’yalni

131

Wes Popti’

la información a través del SIAF, se considerarán como ingresos propios los reportados en el SIAF en el año anterior. En caso que no reporte el siguiente año, se considerará que no tuvo ingresos propios,paraefectosdelcálculo.

*Reformado por el Artículo 39, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO122.*Publicidaddelosdatos. La Comisión Especifica integrada en el artículo119deesteCódigo,publicaráen el Diario Oficial y otro diario de amplia circulación, el cálculo definitivo que indiqueelmontocorrespondienteacada municipio, así como la información utilizada para distribuir el situado constitucional.Dichapublicacióndeberá hacerseantesdefinalizarelmesdeenero de cada año. Asimismo, deben publicarselosajustesqueserealicenalos montos asignados a cada municipio; dicha publicación deberá hacerse dentro de los quince días siguientes. La

Te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh yixmalaxtojch’enmelyuhb’ojTe’chejab’ hum yet hejkapiltuh.Ta ayhunuj konhob’ mach chyaq’a’atoj ab’ix yinh SIAF ti’, yinh ch’en ab’ilatoj yinh hune’ hab’il yalanhto, cht’inhoj yet ch’en. Taka machtik’a chyaq’a’paxatoj ab’ix yinh hunxa hab’il, kat st’inhojpaxoj ta mach smelyuh x’oktij yulb’al hune’ hab’il ti’,yilal hune’ ti’, yuhnhe chuh yiq’laxiltoj b’is yetwanojyehi. *Ak’nheb’il yinh swaxajlahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

15 2 YIXMAB’ANIL. *Spujb’alax hej ab’ix. Heb’ ya’ ayikoj ssatoj t’inhb’ab’il yinh sb’alunhlahunh swajk’al yixmab’anil hun chejab’ hum ti’, chspujb’a’ ssat te’ Pujb’ab’al Kajab’ix ch’oknikoj yuh Xe’aq’aq’ b’oj hunujxa te’ pujb’ab’al kajab’ixq’a’ch’ek’yulXe’q’aq’, tzet xuh st’inhikanoj b’oj hantaj ch’en melyuh x’ok yinhsb’ihhun hunkonhob’.Hune’ab’ixti’, yilal spujb’alaxoj yalanhto mach chlahwi x’ahaw enero yet hun hun hab’il. Hakk’apaxtu’ spujb’alaxoj ta ay tzet chwatx’elaxojikoj yinh ch’en melyuh chschab’ hun hun konhob’; yilal spujb’alaxpaxoj yulb’al holahunheb’

132

Wes Popti’ publicación de dicha información en el Diario Oficial se hará en forma gratuita e inmediata. *Reformado por el Artículo 40, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

tz’ayik tzujannatij. Ab’ix chpujb’alax ti’, matanil b’oj lemb’il ch’elojnatoj ssat te’ pujb’ab’al kajab’ix ch’oknikoj yuh Xe’q’aq’. *Ak’nheb’il yinh skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 123. Saldo de los fondos constitucionales. La asignación constitucional asignada a las municipalidades que no sea utilizada durante el período fiscal para el que fue asignada, podrá ser reprogramada para el siguiente ejercicio fiscal, manteniendo su carácter de asignación constitucional para efecto de la aplicación de los fondos.

15 3 YIXMAB’ANIL. Hej ch’en smelyuh Xe’q’aq’ mach chtanhiloj. Hej ch’en melyuhoknajyinhsb’ihhejkapiltuhyulb’al hune’ hab’il, haka’ yalni te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, ta mach xtanhiloj ch’en, cht’inhb’alaxoj yoknojikoj ch’en yinh hunxa hab’il, machka chhelojtoj sb’ih b’ay xtitikoj ch’en yuhnhe yoknojikoj ch’en b’ayyetwanojyehi.

ARTICULO 124. Otras asignaciones. Las municipalidades seguirán percibiendo aquellas asignaciones establecidas a su favorenleyesespecíficas.

CAPITULOIV PRESUPUESTOMUNICIPAL

ARTICULO 125. Ejercicio fiscal. El ejercicio fiscal del presupuesto y la contabilidad municipalprincipianeluno(1)deeneroy

15 4 YIXMAB’ANIL. Huntaq’anxa ch’en melyuh. Chschab’pax hej kapiltuh yaq’b’ilxa ch’en melyuh t’inhb’ab’il yinh sb’ih ssat hunmajanojxate’chejb’anile.

SKANHMAJAN

SMELYUH KAPILTUH CH’OKNIKOJ

15 5 YIXMAB’ANIL. Q’inale b’ay yetwanoj smulanhelax ch’en melyuh. Q’inale b’ay yetwanoj yoknikoj b’oj swatx’i yumal ch’en melyuh t’inhb’ab’il yinh sb’ih

133

Wes Popti’ terminaeltreintayuno(31)dediciembre decadaaño.

konhob’, yinh sb’ab’el tz’ayik enero ch’ichikoj masanta yinh shunlahunh skab’winaj tz’ayik diciembre yet hun hun hab’il.

ARTICULO 126.* Unidad presupuestaria. El presupuesto municipal es uno, y en él debenfigurartodoslosingresosestimados y los gastos autorizados para el ejercicio fiscal correspondiente. Las empresas municipales tendrán su propio presupuesto de ingresos y egresos que seráaprobadoporelConcejoMunicipal.

15 15 YIXMAB’ANIL. *Hune’nhe sb’ey ch’en smelyuh kapituh ch’oknikoj. Hune’nhe tzet chuh yiq’laxtoj sb’isil ch’en smelyuh konhob’,yinhhune’ti’,hatcht’inhoj shunil ch’en melyuh ch’oktij b’oj ch’en chtanhtzelaxojiloj yulb’al hab’il b’ay yetwanoj smunlanhelax ch’en. Hej ipmunil18 tzab’an yinh hej kapiltuh, nantik’a chswatx’e’ yumal smelyuh ch’okojtijyinhsb’ihb’ojch’enchtanhojiloj, ch’ek’ojyulsq’ab’heb’ya’swi’alkonhob’ yetkapililtuh.

El Concejo Municipal podrá acordar subsidios provenientes del presupuesto municipal para el sostenimiento de sus empresas. En el caso de las empresas municipales, los ingresos generados por éstas se incluirán en la estimación de ingresosdelpresupuestomunicipal. *Reformado por el Artículo 41, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, chub’ skolwahojikoj heb’ ya’ yinh smelyuhal hej ipmunil ti’, yuhnhe mach chtanhayoj. Wal hej ipmunil yet konhob’, ch’okojch’enmelyuhchschab’sxolch’en smelyuhkonhob’.

*Ak’nheb’il yinh b’ab’el yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

134
18
Empresa.

ARTICULO 127. Determinación del monto de egresos. En ningún caso el monto fijadoporconceptodeegresospodráser superioraldelosingresosprevistos,másla sumadisponibleen cajapor economíao superávitdeejerciciosanteriores.

El presupuesto de ingresos y egresos podrá ser ampliado durante el ejercicio por motivos de ingresos derivados de saldos de caja, ingresos extraordinarios, préstamos, empréstitos, donaciones, nuevosarbitrios,opormodificacióndelos mismos, tasas, rentas y otras contribucioneslocales.

Al ampliarse el presupuesto con el saldo de caja o cualquier otro ingreso estacional o eventual, estos no deben aplicarse al aumento de sueldos o salarios, la creación de plazas o gastos corrientespermanentes.

15 25 YIXMAB’ANIL. TZET CHUH YILLAXI HANTAJ CH’EN MELYUH CHTANHTZELAXOJILOJ. Mach chuhi ta ek’b’alto ch’en melyuh chtanhtzelaxojiloj ssataj ch’en ch’okojtij yinh sb’ih kapiltuh, b’ojch’enmachtochtanhilojmakach’en machxa x’oknikoj yinh hune’ hab’il yalanhto. Ch’en smelyuh konhob’ t’inhb’ab’ilxa yokojtij b’oj stanhojiloj yulb’al hunuj hab’ilal, chub’ yokoj yaq’b’il stz’aj ch’en, yuh ch’en melyuh k’uhan, ch’en mach tonhetik’ahojch’oktij,ch’enk’ammelyuh, chub’iloj ch’en melyuh ch’aq’ot paxoj, ch’en matan melyuh, yinh hej ak’ tohlab’al, maka ta ay b’ay chhelitoj hunq’ahan ti’, yal melyuh, k’am maka hunujxamelyuh ch’oktij yuh konhob’. Yet ch’ahojtoj sb’isil ch’en melyuh t’inhb’ab’il smunlanhelax yuh hunuj k’uhan melyuh, maka hunujxa melyuh machtonhetik’ahojch’oktij,yilal,tamach yinhoj stohol munlawom, yuh yichikanh hunuj ak’ munil maka yuh yoknikoj ch’en yinh hej tzetet ch’oknikoj yinh munil b’ay chtanhtzelaxilojch’en.

ARTICULO 128. Sujeción del presupuesto. La elaboración del presupuesto se

15 35 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh st’inhoj ch’en melyuh ch’oknojikoj. Yet cht’inhb’alax

135

Wes Popti’ sujetará a la realidad financiera del municipio,conbaseenlasestimacionesy resultadosdelosúltimoscinco(5)años.

ch’en melyuh ch’oknojikoj, yinh tzet yekoj smelyuh konhob’, hat chtzab’oj ch’en, chpich’laxoj tzet xuh smunlanhelax ch’en yinh huntaq’anhoweb’hab’il xaxek’toj

ARTICULO 129.* Estructura del presupuesto. El presupuesto municipal tendrá su estructurará de acuerdo a la técnica del presupuesto, por programas, atendiendo a las siguientes categorías programáticas: a)Programa; b)Subprograma; c)Proyecto;y, d)Actividaduobra. Paralaconformacióndelpresupuestode ingresos se utilizará el clasificador de recursosporrubro,yenloquerespectoa los egresos se utilizarán las clasificaciones siguientes: a)Institucional; b)Objetodelgasto; c)Tipodegasto; d)Económica; e)Finalidadesyfunciones: f)Fuentesdefinanciamiento;y, g)Localizacióngeográfica.

15 45

YIXMAB’ANIL. *Yixmab’anil ch’en melyuh. Ch’en smelyuh konhob’ cht’inhb’alax smunlanhelaxi, yinh hej sb’ey munil, hakti’ chuh yixmalaxojtoj ch’enla: a) Sxe’almunil b’) Spohil sxe’al munil. ch) Munil ch’) Yixmab’anil munil Yet cht’inhb’alax ch’en melyuh ch’oknojikoj, ch’en ch’okojtij yinh sb’ih kapiltuh, chtihlaxojiloj b’aytaj chtitikoj ch’en, wal ch’en t’inhb’ab’il stanhtzelaxojiloj xin, hakti’ chuh yixmalaxojtojla: a) Sb’eynhahmunil; b’)Stxolil b’aytajchtohch’enmelyuh; ch)Sb’eymunil b’aych’okojch’en; ch’) B’ay ch’illax syilalil hun hun munil b’aych’okch’enmelyuh; e) Sb’ey hej tzetetb’aych’okch’en; h) B’aychtitojikojch’en melyuh;b’oj, i) B’ay tu’chtanhojilojch’en.

136

Wes Popti’

*Reformado por el Artículo 42, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO130.Objetivodelasinversiones. Las inversiones se harán preferentemente en la creación, mantenimiento y mejora de los servicios públicos municipales y en la realización de obras sanitarias y de urbanización. No puede asignarse ni disponerse de cantidad alguna para objetivos ajenos a losfinesdelmunicipio.

ARTICULO131.Formulaciónyaprobación del presupuesto. El alcalde municipal, asesorado por las comisiones de finanzas y probidad y funcionarios municipales, consujeciónalasnormaspresupuestarias contenidas en la Constitución Política de laRepúblicadeGuatemala,esteCódigo, y la Ley Orgánica del Presupuesto, formulará el proyecto de presupuesto en coordinación con las políticas públicas vigentes,yenlaprimerasemanadelmes de octubre de cada año, lo someterá a la consideración del Consejo Municipal que, al aprobarlo, podrá hacerle las modificaciones convenientes. El

*Ak’nheb’il yinh skab’ yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

15 55 YIXMAB’ANIL. Yilb’eh hej munil b ‘ay ch’ok ch’en melyuh. Q’a’ k’ultukanoj ta yuh yichikanh, smunlanhelaxi yeb’ yuh kam swatx’iloj yillax anmah, b’oj yuh yijni sb’ah hej munil, ay yok yinh stx’ahtx’elax konhob’ b’oj yuh kam sq’alomb’ikanh, hatch’oknikojch’enmelyuh. Machchuhitaayhejtzetetmachyokyinh konhob’b’aych’alaxojikojch’en.

15 155 YIXMAB’ANIL. Swatx’ihayoj b’oj chschahlaxyokch’enmelyuhyinhsmunil. Chkolwahoj heb’ ya’ ayikoj yilni ta k’ul chuh yoknikoj smelyuhal konhob’ yeb’ munlawom yet kapiltuh, yinh ya’ alkal, chtzab’ojpaxoj yinh tzet t’inhb’ab’il ssat te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, yinh hune’te’chejab’humti’,b’ojte’Chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh yixmalaxtoj smelyuh Xe’q’aq’, ha’ ch’ilnoj tzet chub’kanoj smelyuhal b’oj ta tzab’anpaxoj yinh hej munil t’inhb’ab’il smunlanhelax yul Xe’q’aq’, lahwitu’, yinh

137

Wes Popti’

presupuesto debe quedar aprobado a mástardarelquince(15)dediciembrede cada año. Si se iniciare el ejercicio siguiente sin estar aprobado el nuevo presupuesto, regirá el del año anterior, el cualpodrásermodificadooajustadopor elConcejoMunicipal.

b’ab’el hujtz’ayik19 yet octubre yet hun hun hab’il, yilal yokoj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yunhe chuh st’inhikoj, ay tzet chub’ swatx’elaxojikoj yinh.Yilal ta k’ulxa yekoj ch’en melyuh ti’, yinh sholahunhtz’ayik diciembre yethun hun hab’il. Ta ch’ichi hunxa hab’il, lahwitu’, mach t’inhanoj yekoj smelyuhal, ha’ ch’en xt’inhb’alax yoknikoj yet hune’ hab’il xax ek’toj, ha’ ch’en chmunlanhelaxoj hunekxa, yaja’, ayto tzet chub’ swatx’enojikoj Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh yinh.

La municipalidad debe disponer y administrar equitativamente su presupuestoanualentrelascomunidades rurales y urbanas, indígenas y no indígenas, tomando en cuenta la densidad de población, las necesidades básicas insatisfechas, los indicadores de saludyeducación,lasituaciónambiental yladisponibilidadderecursosfinancieros. Cuandolascondicionesfinancierasdelas municipalidadeslopermitan,lasalcaldías comunitarias o auxiliares recibirán anualmente una asignación financiera del presupuesto municipal destinada estrictamenteparagastosdeoperacióny

Hej kapiltuh, yilal yilnoj ta lahan yixmalaxojtoj ch’en melyuh yet hun hab’il tu’ yinh hej swayanhb’al b’oj yul konhob’, sxolanmahwes b’ojmachwesoj, tzab’an yinh sb’isil anmah, yinh hejtzet chmahlani b’oj yinh huntaq’an kaw yilal yeh tet anmah, tzet yekoj skawil walil b’oj kuywab’al, tzet yekoj syaxil ssat yib’anh q’inal b’oj tzetyekojyinhsmelyuhal.

Ta ch’elikoj smelyuh kapiltuh, cht’inhb’alaxoj ta heb’ ya’ ayikoj swi’al hej wayanhb’al, yulb’al hun hun hab’il, ch’aq’laxojchub’iloj melyuh tetheb’ya’, yuh yiq’lax hej tzetet kaw yilal yoknikoj b’ojstanhilojyinhhejmunilchuhheb’ya’.

138
19 semana

Wes Popti’

administración. El monto de esta asignación será determinado por las dos terceras(2/3)partesdelosmiembrosque integran el Consejo Municipal, tomando en cuenta las necesidades de las alcaldías comunitarias o auxiliares y la capacidad económica de la municipalidad.

Yinh oxpohilal yetoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ti’, yilal kab’ pohil heb’ ya’ lahk’ulal yeh yinh hantaj ch’en ch’aq’laxoj tet heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al ti’, ch’illaxojpaxoj tzet sya’tajil yekoj hun hun swi’al wayanhb’al b’oj ta chahpaxapnoj kapiltuh skolwahikoj.

ARTICULO 132. Participación de las organizaciones comunitarias en la formulacióndelpresupuestomunicipal. El alcaldeenlaformulacióndelpresupuesto podrá integrar los compromisos acordados en el seno de su respectivo ConcejoMunicipal dedesarrollo,siempre que hayan sido aprobados esos proyectos en las otras instancias de gestión de la inversión pública; asimismo, incorporar las recomendaciones de su oficinamunicipaldeplanificación.

El Concejo Municipal establecerá los mecanismos que aseguren a las organizaciones comunitarias la oportunidad de comunicar y discutir con los órganos municipales, los proyectos que desean incluir en el presupuesto de inversión así como los gastos de funcionamiento.

15 255 YIXMAB’ANIL. Yok anmah yamb’ab’il sb’ah yuh, stz’ajoj yet cht’inhb’alax ch’en smelyuh konhob’ chmunlanhelaxoj. Yet cht’inhb’alaxoj smelyuh konhob’ ch’oknojikoj, ya’ alkal, chub’ chschahnoj ya’ yuhni hej munil chq’anlax yuh Heb’ ya’ swi’al ch’ilni yahkanh konhob’ COMUDE, tonheyilaltahuntaq’anmunil tu’, ayxa yumal yinh k’ul cht’inhb’ani ta chuh yijni sb’ah; hakk’apaxtu’, yab’enoj hejtaq’ewalchyala’Yixmab’anil kapiltuh cht’inhb’anhejmunil. Chyila’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, tzet chuh yokoj anmah yamb’ab’il sb’ah yuh, sxol hej lahti’, yuhnhe chuh yaq’ni ohtajnhe’ yeb’ stzotelaxi tzettaj munil chyoche b’oj tzet chuh sloq’lohi, kat yillaxi ta chuh skan smelyuhalmatomachoj.

139

Wes Popti’

El Concejo Municipal informará a las organizacionescomunitariasloscriteriosy limitaciones técnicas, financieras y políticas que incidieron en la inclusión o exclusión de los proyectos en el presupuesto municipal, y en su caso, la programacióndiferidadelosmismos.

Yilal yaq’noj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ab’ix tet hunq’ahan yaman anmah ti’, tzet b’ay xtzab’i b’oj b’ay xmahlan yinh yumal, smelyuhal yeb’ ta ayikoj mato machikoj sxol hunq’ahan munil t’inhan smunlanhelaxi, yuh xin, xyij sb’ah yoktoj mato mach xuh yoktoj smelyuhalhune’munil.

ARTICULO 133.* Aprobación de modificaciones y transferencias presupuestarias. La aprobación del presupuesto, las modificaciones al aprobado y la transferencia de partidas del mismo, requieren del voto favorable de las dos terceras (2/3) partes de los miembros que integran el Concejo Municipal, que deberá observar las normasnacionalesymunicipalesrelativas a la ejecución presupuestaria. De estas aprobacionesseenviarácopia.

El Concejo Municipal podrá incluir en las normas de ejecución presupuestaria los techos presupuestarios dentro de los cuales el Alcalde Municipal podrá efectuarlastransferenciasoampliaciones de partidas que no modifiquen el monto totaldelpresupuestoaprobado.

15

355 YIXMAB’ANIL

. * St’inhi swatx’elaxikoj smelyuhal b’oj yek’toj ch’en melyuh yinh hunujxa munil. Yunhe st’inhi smelyuhal, swatx’elaxikoj b’oj ta ay ch’en melyuh chhelmotoj sb’eh, yilal ta yinh oxpohil chutuj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, kab’ pohil mak t’inhan yeh yinh tzet chtzotelax tu’, tonhe yilal spich’laxoj yinh k’ul tzet yalnihejte’ chejab’hum yet Xe’q’aq’ yeb’ konhob’ yib’anhiloj tzet chuh smunlanhelax hej ch’en melyuh. Shuniltzetcht’inhb’alaxti’,yilal stojyechel yumal b’ayyetwanojyehi. Chub’ yanojikoj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yetkapiltuh stz’ajhejchejab’cht’inhb’ani tzet chuh smunlanhelax ch’en melyuh, chub’ st’inhb’anoj ya’ alkal shelni b’ay ch’ok ch’en melyuh maka yanojikoj ya’ stz’aj smelyuhal hunujxa munil, tonhe yilal

140

Wes Popti’

*Reformado por el Artículo 43, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO 134. Responsabilidad. El uso indebido, ilegal y sin autorización de recursos, gastos y desembolsos, hacen responsables administrativa o penalmente en forma solidaria al empleadoyfuncionarioquelosrealizaron yautorizaron,sifueraelcaso.Delamisma manera,sihubiereresultadoperjuicioalos intereses municipales, se hará efectiva la responsabilidad de quienes concurran a calificar favorablemente una fianza en resguardodelosinteresesmunicipalessial tiempo de admitirla, el fiador resultare notoriamente incapaz o insolvente, comprobadofehacientemente.

ARTICULO 135.* Información sobre la ejecución del presupuesto. El alcalde debe informar cuatrimestralmente a su ConcejoMunicipalsobrelaejecucióndel presupuesto de ingresos y egresos de su municipio. Además, según la tecnología delainformaciónutilizadaparaelregistro de las transacciones financieras y de

ta mach chhelmotoj sb’isil ch’en melyuh t’inhb’ab’il smunlanhelaxi. *Ak’nheb’il yinh yox yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

15 455 YIXMAB’ANIL.* Stohlalax mule. Ta mach k’uluj chuh yoknikoj ch’en melyuh, ta yinh tzet mach yetwanoj yeh b’ay ch’oknikojch’enb’ojtamachmakch’ek’ yul sq’ab’ kat yeltoj smelyuhal hunuj tzetet, munlawom b’oj ya’ swi’al konhob’ xwatx’enayoj, chyaq’a’ tanhoj smul yinh smunil b’oj chuh stoj yul te’. Ta yuh tu’, ay tzetmachk’ulujma elikoj, lahwitu’,aytzet chyetatoj tet konhob’, cht’inhoj stohlanoj smul tu’ yet ch’illaxoj ta mach chk’ojoj yaq’nojpaxojmatostohlanoj tzetxyuhtu’.

15 555 YIXMAB’ANIL.*Ab’ix yib’anhiloj tzet yekojsmunlanheb’anilch’enmelyuh. Yinh kanhkanh x’ahaw, yilal yaq’noj ya’ alkal ab’ix tet Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yib’anhiloj tzet yekoj smunlanheb’anil ch’en melyuh t’inhb’ab’il stanhiloj, yinh hej munil yeb’ ch’en xax oktij yinh sb’ih konhob’.

141

Wes Popti’

realizaciones físicas, pondrá a disposición delaContraloríaGeneraldeCuentas,de manera constante o mensual, según sea el caso, el registro de las transacciones presupuestarias, extra presupuestarias y patrimonialesparasucontrol,fiscalización yasesoría.

Igualmente, con fines de consolidación presupuestaria del sector público y actualización de los portales de transparencia fiscal, dicha información, de manera agregada, estará disponible paraelMinisteriodeFinanzasPúblicasyla Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia de la República Para satisfacer el principio de unidad en la fiscalización de los ingresos y egresos delEstado,lamunicipalidadpresentaráal Congreso de la República la liquidación de su presupuesto, para lo cual deberá observarse lo preceptuado en el artículo

Hakk’apaxtu’, yahojtoj ab’ix yinh tximab’ix yetwanoj yoknikoj, yuhnhe yohtajnhen Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikoj smelyuh konhob’, b’aytaj ma alaxtoj b’oj tzet yekoj yumal ch’en melyuh,yilal,tamachkawchwiniyoj,kat yahtoj ab’ix maka yinh hun hun x’ahaw; kaw ay yok yinh tzet yelapnojal yeh hun hun munil, yilal yahojtoj yab’ixal b’aytaj x’alaxikoj ch’en melyuh, hej ch’en stz’aj melyuh chschah kapiltuh b’oj hej sq’alomal konhob’, ha’xinwal ya’ ilb’il, pich’b’ilb’ojchuh yallaxtettzetwalyuten sb’ah,yetay hejsya’tajil ch’eliloj. Hakk’apaxtu’ stoj ab’ix tet Nhahmunil ch’ixmantoj smelyuh konhob’ b’oj Kolb’al swi’al Xe’q’aq’ yuh st’inhb’alaxi b’oj yixmalaxtoj hej munil, haxkami hat chhunb’alaxikoj shunil yab’ixal ch’en melyuh ch’oknikoj yul Xe’q’aq’, kat yahojtoj yinh stximab’ix hun hun nhahmunil ti’, yuh ssajsajnhelax tet anmah.

Yuhnhe yijni sb’ah hune’ chejb’anile cht’inhb’an syami shunil yab’ixal ch’en smelyuh Xe’q’aq’, ha’xinwal chuh spich’laxi, yilal yaq’noj kapiltuh yab’ixal, b’aytaj x’oknikoj ch’en melyuh tet Yulpopb’al, yuh yijni sb’ah hune’ ti’, yilal

142

241 de la Constitución Política de la República de Guatemala. Para hacer posible la auditoria social, el Concejo Municipalcompartirácadacuatromeses conelConsejoMunicipaldeDesarrollo,la información sobreelestadodeingresosy egresos del presupuesto municipal. La misma información deberá estar a disposición de los comunidades, a través de los alcaldes comunitarios o alcaldes auxiliares, y a la población en general, utilizandolosmediosasualcance.

*Reformado por el Artículo 44, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

yek’ iq’laxojtzet chyal 255 1 yixmab’anil te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’. Yuhnhe chuhspich’nipaxoj anmahsmunilkapiltuh, yulb’al kanh kanh x’ahaw, chspujb’a’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh ab’ix tet Heb’ ya’ ssat yahb’alkanh konhob’20 , yib’anhilojtzetyekojch’enmelyuh,hantaj ch’en xax oktij yinh sb’ih konhob’ b’oj hantajxa ch’en chtanhiloj. Hunq’ahan ab’ix ti’, mach ch’eb’alaxoj tet anmah, yilal yapnoj tet heb’ ya’ swi’al hej wayanhb’al b’oj yillaxoj tzet chuh yapnoj ab’ixtet shunil maka. *Ak’nheb’il yinh skanh yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 136. Fiscalización. La fiscalización de ejecución de los recursos municipales estará a cargo de la Contraloría General de Cuentas, y tiene porobjeto

a)Comprobaryverificarlalegalidadde losingresosylosegresos.

b)Velarporquelaadministración delos bienes e intereses financieros del municipio se realicen legal,técnica y

15 1555 YIXMAB’ANIL. Spich’laxi ta k’ul yekoj munil. Spich’laxi tzet yekoj smunlanheb’anil ch’en smelyuh konhob’, Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikoj ch’enmelyuh,ha’yetwanojyilnoj:

a) Spich’ni yeb’ yilni ta mach tzet tx’oj b’ay chla titikoj b’oj b’ay chla oknikoj ch’enmelyuh.

b’) Yilni ta k’ul, ta ay yumal, ta k’ul chuh yixmalaxtoj ch’en melyuh b’oj ta kaw tx’ihal sk’ulal chyakanoj tet konhob’,

143
20 COMUDE

Wes Popti’

racionalmente y se obtengan los mayores beneficios a favor de su desarrollo económico, social e institucional.

c) Velar por la adecuada inversión de los fondos del municipio en cualesquiera de sus programas de funcionamiento,inversiónydeuda.

d) Deducir responsabilidad a los funcionarios y empleados municipales, por actos y omisiones quedañenoperjudiquenlosintereses delmunicipio.

*Reformado por el Artículo 45, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO137.Mediosdefiscalización. La fiscalización se hará por los siguientes medios:

a) Glosa y examen de las cuentas del municipio.

b) Corte de caja, arqueos de valores y verificacióndeinventarios.

yuh yahkanhsq’alomal,taq’a’k’ulxa yehik’oj anmah b’oj kam swatx’iloj smunilnhahmunil.

ch) Yilni ta k’ul chuh stanhikoj ch’en melyuh yinh hej tzetet ch’oknikoj yuh smunlahi, hej tzetet smunlanhe b’oj hej k’as.

Ch’) Ssayni smul hunuj swi’al konhob’ maka munlawom, ta yuh tzet xuh mato tzet xtoh nahul yuh smunlanheni, ay tzet xyetatoj mato chmaq’wahikojyinh sq’inal konhob’.

*Ak’nheb’il yinh skanh yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

15 2555 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh spich’laxoj ta k’ulyekojmunil. Hakti’chuhspich’laxojla:

c)Auditoriadelosestadosfinancieros.

a) Spich’lax shunil yumal ch’en smelyuh konhob’. b’) Spich’laxi hantaj ch’en melyuh x’eltoj b’oj ch’en x’oktij, slahb’alaxi hantaj ch’en ayayoj yinh te’hum b’ojhantaj ch’en ayah yeb’ yumal shunil tzet ay nhahmunil. ch) Spichlaxi tzet yekoj shunil smunil konhob’.

144

Wes Popti’

d) Aseguramiento de aquellos bienes del municipio que razonablemente requieranprotección.

e)Auditoriasadministrativas.

f)Caución,mediantefianzadefidelidad que garantice la responsabilidad de funcionariosyempleadosmunicipales que recauden, administren y custodienbienes,fondosyvaloresdel municipio.

ch’) Skawxelax hunq’ahan sq’alomal konhob’yetwanojstanhelaxi.

e)Spich’laxitzetyekojsmunil munlawom.

h) Kawxob’alk’ule yinhmunil, st’inhb’anoj b’oj heb’ ya’ swi’al konhob’ yeb’ munlawom chkutxb’anikoj, chmunlanheni b’oj chtanhen tzet ay konhob’, smelyuh yeb’ sq’alomal, ta yilal yaq’noj paxoj hunuj tzetet chuh yetanojtojyinhsmunil.

ARTICULO 138. Fiscalización y rendición de cuentas. La municipalidad deberá rendir cuentas conforme lo establece la LeyOrgánicadelTribunalyContraloríade Cuentas.

15 3555 YIXMAB’ANIL. Spich’laxi ta k’ul yekoj munil b’oj yaq’lax yab’ixal ch’en melyuh. Yilal yaq’noj kapiltuh yab’ixal tzet yekoj ch’en melyuh, haka’ yalni chejb’anile t’inhb’ab’il ssat te’ Chejab’ hum cht’inhb’an smunil Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikojsmelyuh konhob’.

TITULOVII

PRINCIPIOSREGULADORESDELOS

PROCEDIMIENTOSADMINISTRATIVOS

CAPITULOI

PROCEDIMIENTOSADMINISTRATIVOS

ARTICULO 139. Información para la Auditoría Social. Las oficinas, registros, documentos y expedientes existentes en

15 4555 YIXMAB’ANIL. Ab’ix chuh yaq’lax tet anmah ch’apni chspich’a’ munil yul kapiltuh. Hej yixmab’anil kapiltuh,

145
CHEJAB’ CHT’INHB’AN STXOLIL MUNIL CHT’INHB’ALAXI
STXOLIL HEJ MUNIL CHT’INHB’ALAXI
SHUJNIMMAJAN HEJ
B’AB’EL MAJAN

Wes Popti’

la municipalidad, son públicos y pueden ser examinados o consultados por cualquier persona y obtener certificacionesenlaformaprescritaporel artículo30delaConstituciónPolíticadela República.

tz’unb’al b’ihe, hej hum b’oj yumal hej munilayyulkapiltuh,tzanmakchuhyilnoj, ta ay mak chq’anni, chub’ yaq’laxoj tet kat spich’noj, maka yaq’lax hunujxa yechel tet, haka’ yeyoj yinh slahunh skab’winaj yixmab’anil te’ Sxe’al chejb’anileyetXe’q’aq’.

ARTICULO140.Formacióndeexpedientes. Detodoasuntoquesetramiteporescrito se formará expediente, debidamente foliado con los memoriales que se presenten y demás actos de autoridad quecorrespondanalasactuaciones. Los interesados deberán indicar en su primerescritoocomparecenciapersonal, la dirección exacta donde recibirán citaciones dentro del perímetro de los centrospobladosodesuresidenciaenla circunscripción municipal; en casode no manifestarse el cambio de dirección, las citacionesseharánenellugarqueconste enautos.

Los expedientes administrativos deberán impulsarse de oficio, observándose el derecho de audiencia y asegurando la celeridad,sencillez,yeficaciadeltrámite. Laactuaciónadministrativaserágratuita.

25 = YIXMAB’ANIL. Tzet chuh swatx’i yumal hej munil. Tzan tzet q’anb’al ch’aq’laxoj ssat hum, yilal ch’okoj sb’isil hun hun sxaj humb’ojyaq’b’ilxatzetetchtz’ib’nhelaxoj yuhmakyetwanojyehi.

Yilal yaq’noj heb’ ya’ q’anom ab’ix, b’ay chkan yatut mato b’ay yetwanoj yapnoj spaj tzet chsq’an heb’ ya’ tu’; ta mach chhelitoj b’ay ay anmah tu’, yinh hune’ ab’ix aq’b’ilkanoj ssat hum, hattik’a ch’apnojpaxojab’ix.

Hunq’ahan hum chwatxi ti’, yilal tzujanpaxoj hunuj ab’ix hum yet hej nhahmunil21 yinh, ha’xinwal chyij sb’ah yetwanb’al anmah yaq’ni spaj b’oj yab’elaxi tzet chyala, hakk’apaxtu’, ta

146
21 oficio

lemb’ilch’aq’otspaj tet,hab’anstxumluhi b’oj ta k’ul ch’elikoj hune’ stxolil munil tu’. Matanil yillaxojanmah.

ARTICULO 141. Resoluciones. En la sustentación y resolución de los asuntos relativos a plazos, apremios y notificaciones, se aplicará lo que disponen las leyes administrativas y procesales,enloquefuereaplicable.

25 1 YIXMAB’ANIL. Spaj hej q’anb’al. Yinh b’ay chtzab’oj b’oj yaq’laxoj spaj hej q’anb’al aytij q’inal b’ay yetwanoj spajtzelaxi, hej tzetet hiq’k’ulal yehi b’oj hunujxa ab’ix chq’anlaxi, b’aytik’a chuhi, yilalyoknojikojhej te’ chejab’ hum ay yok yinh tzet chuh st’inhb’alaxhejmunil.

SKAB’ MAJAN

CAPITULOII

ORDENAMIENTO TERRITORIAL Y DESARROLLOINTEGRAL

ARTICULO 142. Formulación y ejecución de planes. Las Municipalidades están obligadasaformularyejecutarplanesde ordenamiento territorial y de desarrollo integral de sus municipios, y por consiguiente, les corresponde la función de proyector, realizar y reglamentar la planeación, proyección, ejecución y control urbanísticos, así como la preservación ymejoramientodelentorno yelornato.

SHAJLAXI B’OJ KAM SPOHLAXTOJ KONHOB’ YEB’ YILLAXI TZET CHUH SWATX’ILOJ SHUNIL HEJ TZETET.

25 2 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh swatx’ihayoj b’oj smunlanhelax hej munil t’inhb’ab’il. Chilb’il smunlanhen hej kapiltuh spohnitoj konhob’ yinh k’ul b’oj yilni ta lahan swatx’iloj shunil hej tzetet, yuh tu’, yetwanoj yilni, yuhni b’oj st’inhb’an hej munil, hej munil chtij ssataj, smunlanheni b’oj yilni tzet chuh smunlanhen hej konhob’, hakk’apaxtu’ yilni yeb’ ta mach ch’etaxtoj tzet chuh yinitoj sb’ah anmah yeb’ kam swatx’iloj b’oj ch’en tohlab’al ch’oktojtet kapiltuh

147

Wes Popti’

Las lotificaciones, parcelamientos, urbanizaciones y cualesquiera otras formas de desarrollo urbano o rural que pretendan realizar o realicen el Estado o susentidadesoinstitucionesautónomasy descentralizadas, así como las personas individuales o jurídicas que sean calificadasparaello,deberáncontarcon la aprobación y autorización de la municipalidadencuyacircunscripciónse localicen.

Talesformasdedesarrollo,cumpliendolos requerimientos establecidos, deberán comprenderygarantizar,comomínimoy sinexcepciónalguna,el establecimiento, funcionamiento y administración de los serviciospúblicossiguientes,sinafectarlos servicios que ya se prestan a otros habitantesdelmunicipio:

a) Vías, calles, avenidas, camellones y acerasdelasdimensiones,seguridades y calidades adecuadas, según su naturaleza;

b) Agua potable y sus correspondientes instalaciones, equipos y red de distribución;

Hej pohnimtx’otx’, pohtx’otx’ b’oj swatx’elax hej yaxkonhob’ maka hunujxa sb’ey munil chyoche yub’ yuh swatx’iloj hej konhob’ maka hej wayanhb’al, tom kapiltuh, Xe’q’aq’ makahejsnhahmunilal, hej nhahmunil inhnheb’il sb’ah smunlahi b’oj huntaq’an ixmab’iltoj smunlah yul Xe’q’aq’, b’ojpaxoj anmah maka hunuj yaman anmah ay yum cht’inhb’ani ta chuh smunlahi b’oj yetwanoj yuhni huntaq’an munil, tonhe yilal yokoj yul sq’ab’ hej kapiltuh kat yilnoj ta chuh smunlanhelaximatomachoj. Hunq’ahan tzet chmunlanhelax yuh yahkanh hej konhob’ ti’, tzab’anyinh hej chejab’ t’inhb’ab’ilxa, ta kaw mach tzet yilal yijnoj sb’ah swatx’i, smunlakanh b’oj yillax hunq’ahan munil ti’ la, tonhe yilal ta mach b’ay chmaq’wahojpaxoj yinh hunq’ahan xatik’aoknikojyuh anmah:

a) Tzantzetb’ehal,hejpohb’enyiktajb’al b’eh b’oj sti’ b’eh b’ay chuh yek’ anmah, ta mach chonh xiw jek’ ssat b’ojta kaw k’ulchuh; b’)Yapniha’ha’ch’uk’laxtet anmahkat swatx’elaxikoj, yaq’lax smunlab’alil b’ojyixmalaxtojha’sxol anmah;

148

c)Energíaeléctrica,alumbradopúblicoy domiciliar; d) Alcantarillado y drenajes generales y conexionesdomiciliares;y, e) Áreas recreativas y deportivas, escuelas, mercados, terminales de transporte y de pasajeros y centros de salud.

La municipalidad será responsable de velar por el cumplimiento de todos estos requisitos.

*Reformado por el Artículo 46, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

ch) Letz’q’aq’, jopb’eh yeb’ yixmalaxtoj stx’anhal sxol te’nhah; ch’) Tzan tzet sb’elal tz’ila’ b’oj yok stxulub’al anmah yul yatut;yeb’, e) Hejtihk’ob’al munil b’ojsajchob’al,hej kuyum, txonhb’al, hej echmab’al mato linhb’ab’al kanhset b’oj hej nhahanhteb’al.

Smunil kapiltuh yilnoj ta chyij sb’ah hunq’ahanmunil ti’. *Ak’nheb’il yinh swaj yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO143.Planesyusosdelsuelo. Los planes de ordenamiento territorial y de desarrollo integral del municipio deben respetar, en todo caso, los lugares sagrados o de significación histórica o cultural, entre los cuales están los monumentos, áreas, plazas, edificios de valor histórico y cultural de las poblaciones, así como sus áreas de influencia.

25 3 YIXMAB’ANIL. Hej munil cht’inhb’alaxi yeb’ tzet chuh yoknikoj tx’otx’ tx’otx’. Yet cht’inhb’alaxi tzet chuh spohlaxtoj sb’elal konhob’ yinh k’ul b’oj tzet chuh swatx’iloj shunil hej tzetet, yilal sxahannhelaxoj hej ehob’al xiwkiltaj yehi, hej payat ehob’al kawayyelapnojalyehkanojmakakaway yok yinh sb’eyb’al anmah, haka’ hej tz’ajb’al nhab’en22, hej ehob’al, paxhyalb’al, hej nimejtaj nhah kaw payxakanoj b’oj kaw ay yelapnpojal yeh tet anmah, yilal yillaxojpaxoj ta mach chyetatojssat yib’anh q’inal.

149
22 monumento

Wes Popti’

Endichosplanessedeterminará,porotra parte, el uso del suelo dentro de la circunscripciónterritorialdelmunicipio,de acuerdoconlavocación delmismoylas tendenciasdecrecimientodeloscentros pobladosydesarrollourbanístico.

Yinhtik’a tzet t’inhb’ab’il tu’, ch’illaxojpaxoj tzet chuh yoknojikoj tx’otx’ tx’otx’ ay yul smajb’enal konhob’, ch’illaxoj tzet q’a’ k’ul smunlanhelax ssat tx’otx’ b’oj yillaxoj tzet chuh spohchaloj anmah yeb’ tzet yekoj hej konhob’ yinh sq’alomal.

ARTICULO144.Aprobacióndelosplanes. La aprobación de los planes de ordenamiento territorial y de desarrollo integral, así como sus modificaciones, se hará con el voto favorable de las dos terceras(2/3)partesdelosmiembrosque integranelConcejoMunicipal.

25 4 YIXMAB’ANIL. Stak’welax yok munil yinhhejtzet t’inhb’ab’ilxa. Stak’welax yok munil yinh hej tzet t’inhb’ab’ilxa, ay yok yinh tzet chuh spohlaxtoj yinh k’ul b’oj yaq’b’ilxa munil ch’etk’ulnhen yahkanh konhob’, yinh oxeb’ pohil chutuj Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal ta kab’eb’ pohil heb’ ya’ lahk’ulal yeh yinh, yuhnhechuhyichismunlanhelaxi.

ARTICULO 145. Obras del Gobierno Central. La realización por parte del Gobierno Central o de otras dependencias públicas, de obras públicas que se relacionen con el desarrollo urbano de los centros poblados, se hará en armonía con el respectivo plan de ordenamiento territorial y conocimiento del Concejo Municipal.

25 5 YIXMAB’ANIL. Hej munil chyaq’ ya’ swi’al Xe’q’aq’ tet konhob’. Hej munil kolwal chyaq’ ya’ swi’al, maka hunujxa nhahmunil yet Xe’q’aq’ tet konhob’, lahwitu’, chkolwahikoj swatx’eniloj hej konhob’, yinh te’ hum cht’inhb’ani tzet chuh spohlaxtoj konhob’ yinh k’ul, watx’eb’il yuh kapiltuh, hat chtzab’oj, kat yek’ojpaxoj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh.

150

ARTICULO 146. Autorización

para construcciones a la orilla de las carreteras. Para edificar a la orilla de las carreteras, se necesita autorización escrita de la municipalidad, la que la denegará si la distancia, medida del centrodevíaarostrodelaedificación,es menor de cuarenta (40) metros en las carreteras de primera categoría y de veinticinco (25) metros en carreteras de segundacategoría. Quedan prohibidos los establecimientos de bebidas alcohólicas o cantinas a una distancia menor de cien (100) metros del centrodelacarretera. Para conceder las autorizaciones anteriormente indicadas, la municipalidad tomará en cuenta además,lasprescripcionescontenidasen tratados, convenios y acuerdos internacionales vigentes en materia de carreteras. Cuando los derechos de vía afecten la totalidad de una parcela de terreno, ya sea rural o urbana, o el área que quede de excedente no pueda destinarse a fin alguno, el propietario deberáserindemnizadodeconformidad conlaleydelamateria.

25 15

YIXMAB’ANIL. Stak’welax yah hej te’ nhah maka hunujxa sti’laj hej b’eh. Yuhnhe chuh yah hej te’ nhah sti’laj hej b’eh, yilal stak’wenoj kapiltuh ta to chuhi matomachoj,yinh hej niman b’eh ch’ek’ yul Xe’q’aq’, lahwitu’, mach ch’ahapnoj kab’winaj metro yeloj b’ay ch’ahoj te’ nhahyinh,machchub’yahojte’, walyinh hunq’ahan b’eh ch’apni yul hej konhob’b’al, yilal howeb’ skab’winaj metro chub’ilojte’ yinh. Mach chub’ yayoj hej txonhb’al uk’eh sti’laj b’eh ta mach chpalk’on hok’al metroh yeloj yinh yiktajb’al b’eh ch’ek’ sk’atanhtu’. Yuhnhe chub’ stak’welaxoj hunq’ahan tzet chtihlaxiloj ti’, yilal spich’nojpaxoj kapiltuhtzetyeyojssathejte’chejab’hum yib’anhiloj smunlanheb’anil hej b’eh t’inhb’ab’il yinh hej nimej q’umlab’ahil, ni’anq’umlab’ahilb’ojhejlahk’ulalsxolhej nasyonh. Yet ay hunuj mak chpitlaxoj stx’otx’yulhejkonhob’matowayanhb’al, maka ayto hunuj ni’an etx’an chkan xin, lahwitu’ machxa hunujxa tzet k’ul smunlanheloh yinh, yilal yaq’laxoj stohol tet ya’ x’el stx’otx’ tu’, haka’ yalni hej te’ chejab’hum.

151

ARTICULO 147. Licencia o autorización municipal de urbanización. La Municipalidadestáobligadaaformulary efectuar planes de ordenamiento territorial, de desarrollo integral y planificación urbana de sus municipios, en la forma y modalidades establecidas en el primer párrafo del artículo 142 de esteCódigo. Las lotificaciones, parcelamientos, urbanizaciones y cualquier otra forma de desarrollo urbano o rural que pretenda realizar o realicen el Estado o sus entidades o instituciones autónomas y descentralizadas, así como personas individuales o jurídicas, deberán contar asimismoconlicenciamunicipal. Tales formas de desarrollo deben cumplir conlosrequerimientosestablecidosporla municipalidad y, en todo caso, cumplir como mínimo con los servicios públicos siguientes:

25 25 YIXMAB’ANIL. Chchahlaxi maka stak’wen kapiltuh swatx’iloj yul hej konhob’. Chilb’il swatx’eni b’oj smunlanhen hej kapiltuh spohnitoj konhob’ yinh k’ul, yilni ta lahan swatx’iloj shunil hej tzetet b’oj st’inhb’an hej munil chwatx’eniloj yul konhob’, haka’ yeyoj yinh 25 2 yixmab’anil hun chejab’humti’.

a) Vías, avenidas, calles, camellones y aceras de las dimensiones, seguridades y calidades adecuadas, segúnsunaturaleza.

Smunlanhelax hej pohnimtx’otx’, pohtx’otx’ b’ojswatx’elaxhej yaxkonhob’ maka hunujxa sb’ey munil chyoche yub’ yuh swatx’iloj hej konhob’ maka hej wayanhb’al, tom yuh kapiltuh, swi’al Xe’q’aq’ maka hej snhahmunilal, hej nhahmunil inhnheb’il sb’ah smunlahi b’oj huntaq’an ixmab’iltoj smunlah yul Xe’q’aq’, b’ojpaxoj anmah maka hunuj yaman anmah ay yum cht’inhb’ani ta chuh smunlahi, yilal ay yumal aq’b’il yuh kapiltuh ta chuh smunlanhelohi. Tzan tzet sb’ey munilal chkolwahikoj yinh sq’inal konhob’,yilalyek’ojyiq’nojhejchejb’anile t’inhb’ab’il yuh kapiltuh, b’oj, yilal tzab’anpaxojyinh huntaq’anmunil ti’la: a) Tzantzetb’ehal,hejpohb’enyiktajb’al b’eh b’oj sti’ b’eh b’ay chuh yek’ anmah, ta mach chonh xiw jek’ ssat b’ojtakawk’ul chuh;

152

Wes Popti’

b) Agua potabley sus correspondientes instalaciones, equipos y red de distribución.

c)Energíaeléctrica,alumbradopúblico ydomiciliar.

d) Alcantarillado y drenajes generales y conexionesdomiciliares.

e) Áreas recreativas y deportivas, escuelas, mercados, terminales de transporte y de pasajeros, y centros desalud,cuandoaplique.

*Reformado por el Artículo 47, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

b’)Yapniha’ha’ch’uk’laxtetanmahkat swatx’elaxikoj, yaq’lax smunlab’alil b’ojyixmalaxtojha’sxol anmah. ch) Letz’q’aq’, jopb’eh yeb’ yixmalaxtoj stx’anhal sxol te’nhah. ch’) Tzan tzet sb’elal tz’ila’ b’oj yok stxulub’al anmahyulyatut. e) Hejtihk’ob’al munil b’ojsajchob’al,hej kuyum, txonhb’al, hej echmab’al mato linhb’ab’al kanhset b’oj hej nhah anhteb’al, yet ha’ chmunlanhelaxoj. *Ak’nheb’il yinh shuj yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO148.Garantíadecumplimiento. Previo a obtener la licencia municipal a que se refiere el artículo anterior, las personas individuales o jurídicas deberán garantizarelcumplimientodelatotalidad de las obligaciones que conlleva el proyectohastasuterminación,afavorde lamunicipalidadquedebaextenderla,a travésdefianzaotorgadaporcualquiera de las compañías afianzadoras autorizadasparaoperarenelpaís,porun monto equivalente al avalúo del

25 35 YIXMAB’ANIL.Kawxob’alk’uleyuhyijni sb’ah hej munil. Yalanhtomachch’aq’lax yumal ch’alni ta chuh yijni sb’ah hunuj munil yuh kapiltuh,haka’yeyojyinh hune’ yixmab’anil yalanhto, hunuj anmah maka yaman anmah ay yum ch’alni ta chuh smunlahi, yilal yaq’noj hune’ yumal b’ay chstak’we yuhnuj shunil tzet chq’anlaxoj tet b’oj slahnoj munil, hune’ yumal tu’ xin, kapiltuh chchahnoj b’oj yilal ta hunuj nhahmunil aq’om yumal kawxob’al k’ule yul Xe’q’aq’ha’chwatx’enoj,lahan sb’isil ch’en melyuh cht’inhoj ssat te’ b’oj haka’

153

Wes Popti’ inmueble en que se llevará a cabo; efectuadoporlamunicipalidad. Sitranscurridoelplazoprevistoelproyecto no se termina, la compañía afianzadora hará efectivo el valor de la fianza a la municipalidadparaqueestaconcluyalos trabajospendientes.

stohol hune’ munil tu’; kapiltuh chmunlanhenoj

Yet ch’apnoj sq’inalil xin, lahwitu’, machtotik’a chlahwi munil, nhahmunil aq’om yumal kawxob’al k’ule, chyaq’a’ ch’en melyuh t’inhb’ab’il tet kapiltuh, kat ha’xachlahnojmunil pexankanoj.

ARTICULO 149. Escrituración. Previo al otorgamientodelaescritura de promesa deventaocompraventaporpartedelos lotificadores o urbanizadores debe obtenerse la licencia a que se refiere el artículo147deesteCódigo,cuyonúmero de identificación y fecha de emisión deberá hacerse constar en el texto dela misma, requisito sin el cual el Registro General de la Propiedad no operará su inscripción.

TITULOVIII

REGIMENSANCIONATORIO

CAPITULOI FALTASYSANCIONES

25 45 YIXMAB’ANIL. Yek’toj yumal hunuj tx’otx’ maka nhah tet hunujxa maka. Yalanhto mach chwatx’i yumal ta chtxonhlaxojtoj mato chloq’alxoj hunuj tx’otx’ yuhheb’najloq’womtx’otx’mato heb’ naj q’alomnhewom konhob’23, yilal ayyum cht’inhb’ansmunlahi,haka’yeyoj yinh 25 7 yixmab’anil hun chejab’ hum ti’, yilal ayikoj sb’isil hune’ hum tu’ yinh b’oj tzet tz’ayikalil x’aq’lohi, ta mach te’ xin, mach chuh stz’unlaxoj sb’ih hun tx’otx’ tx’otx’ tu’ yuh Nhahmunil tz’unb’al b’ihe yettx’otx’. SWAXAJNIMMAJAN STANHTZEB’ANIL HEJ MULE B’AB’EL MAJAN HEJMULE YEB’ STOHLAB’ANIL

154
23 Urbanizadores

ARTICULO 150. Faltas. Serán sancionadas las faltas que estén expresamente consignadas en las ordenanzas, reglamentos, acuerdos y disposiciones municipales,quetenganqueobservarlos vecinos, transeúntes y personas jurídicas enlacircunscripciónmunicipaldequese trate.

25 55 YIXMAB’ANIL. Hejmule. Yilal yaq’laxoj tanhojhej mulech’aq’ot b’inahojssat hej chejab’, tihchejab’, lahk’ulal maka hunujxa chejb’anile t’inhb’ab’il yuh kapiltuh, yuh xin, yilal yuhnuj anmah,mak tonhech’ek’ib’ojhunujyamananmahay yum ch’alni ta chuh smunlahi yul smajb’enal konhob’.

ARTICULO 151. Sanciones. En el ejercicio de su facultad sancionatoria, la municipalidad podrá imponer, según sea elcaso,lassiguientessancionesporfaltas administrativas o infracciones legales administrativas cometidas contra las ordenanzas, reglamentos o disposiciones municipalesyelpresenteCódigo:

a) Amonestaciónverbaloescrita.

b)Multa.

c) Suspensión hasta por tres (3) meses, según sea la gravedad de la falta administrativa o infracción de la licencia o permiso municipal, en cuyoejerciciosehubierecometido.

d) Cancelación de la licencia o permiso.

25 155 YIXMAB’ANIL. Stohlab’anil hej mule. Yuh haxkami ayikoj yul sq’ab’ hej kapiltuh yilni tzet chuh stanhtzen hunuj mak smul chyaq’a’ikoj, chuh yuhnuj hunq’ahan ti’ yinh munlawom chmahlan yinh smunil la, maka yinh hunuj mak chmahlan yinh tzet chyal hunuj chejab’ hum, haka’ hej te’ chejab’, tihchejab’ maka hunujxa chejb’anile t’inhb’ab’il yuh kapiltuh b’oj tzet chyal hunchejab’hum ti’: a)Skachlaxikatyahyumal. b’) Stohlansmul. ch) Chuh smanhk’olax yuhni smunil yinh oxeb’ x’ahaw, yuh xin, haka’tik’a stx’ojal smul xyakoj haktu’ smul chstanhtze’ maka ay b’ay xmahlan yinh hunujyum ch’aq’otyuh kapiltuh. ch’) Smanhk’olax yum chchahni yuhni hunujmunilmakahunujxa.

155

Wes Popti’

e) Cierre provisional del establecimiento.

f) Demolición total o parcial, cuando así procediere, de la obra o construcción. Las sanciones serán aquellas determinadas expresamente en las leyes y reglamentos, así como en las ordenanzas, acuerdos y disposiciones municipales; y aplicadas por el juez de asuntos municipales o el alcalde municipal, a falta de juzgado de asuntos municipales; y se aplicarán con sujeción alordenseñalado.

Las multas se graduarán entre un mínimo de cincuenta quetzales (Q50.00), a un máximo de quinientos mil quetzales (Q500,000.00), según la naturaleza y gravedad de la falta. Sin embargo, cuando la gravedad de la falta afecte notoriamente los intereses del municipio, elmontodelrangosuperiordelasanción podrá elevarse al cien por ciento (100%) deldañocausado.

e) Spehi hune’ nhahmunil tu’, yulb’al hunujq’inalil.

h)Ta yetwanoj yehi, shuchalaxayoj shunil makahunujmajanilhune’munilmato tzetlanhanyalaxkanhtu’. Stohlab’anil mule ti’, ha’ huntaq’an ayayoj ssat hej te’ chejab’ hum b’oj hej tihchejab’ pujb’ab’il, b’ojpaxoj yinh hej chejab’, lahk’ulal maka hunujxa chejb’anile yet kapiltuh; ya’ xuwes yet konhob’ chmunlanhenoj maka ya’ alkal, ta mach xuwesb’al yet konhob’; chmunlanhelaxojhaka’stxolilt’inhb’ab’il.

Stohol mule ti’ nixhtejal chuh yahoj smalil, ch’ichoj yinh lahunheb’ yoxk’al q’uq’ (Q50.00), masanta yinh howeb’ hokal mil q’uq’ (Q500,000.00), kaw ay yok yinh tzet mulehal b’ay ch’ayk’ayoj anmah. Yaja’, yuh stx’ojal hune’ mule tu’ xin, b’oj kaw chmaq’wah yinh sq’inal konhob’, yib’anhiloj ch’en cht’inhoj yaq’laxoj, chub’yokojhunxasq’ox, haka’tik’ach’en tu’.

ARTICULO 152. Falta de pago de las multas. Cuando no se pague una multa dentro del plazo fijado, el alcalde podrá iniciaruordenarlasaccioneslegalesque

25 255 YIXMAB’ANIL. Ta ay hej ch’en mule mach chtohlalaxi. Yet ay hunuj mule mach chtohlalaxoj yulb’al q’inal b’ay yetwanoj stohlalaxi, chub’ yichenoj maka

156

Wes Popti’ proceden en contra del infractor, pudiendo delegar estas facultades, segúnelcaso,enquiencorresponda. De acuerdo alaley, el pago delamulta no exime de las demás obligaciones y responsabilidadesquecorrespondan.

chschejnoj ya’ alkal spich’laxoj yuhnhe yilchahi mak ay smul, chub’ yanojpaxikoj ya’yulsq’ab’hunujxamaka,yuhnhechuh smunlanheni.Chyal hejte’chejab’ humta xewoj stohlalax mule ti’, wal, yaq’b’ilxa tzet yetwanoj yuhnuj mato yaq’noj paxoj, yilaltoyijnojsb’ah.

ARTICULO 153. Acción directa para el cobro de multas. El ejercicio de la potestad de acción directa es sin perjuiciodelamultaquelafaltaamerite; pero el costo de la obra o trabajo ejecutado por la municipalidad en sustitución del particular remiso se cobraráporelprocedimientoeconómico coactivo.

ARTICULO 154. Derecho de defensa. Ninguna persona podrá ser objeto de sanción sin que se le haya citado, oído y vencido en atención a la infracción que seleimpute.

25355 YIXMAB’ANIL. Tzetchuh sq’anlaxch’en stohol mule. Ch’en melyuh chsq’ana’ kapiltuh tet hunuj mak ch’anojkoj smul, mach yok yinh hunq’ahanxa stohlab’anil mule t’inhan ssat hunq’ahanxa chejab’ hum; yaja’, stohol munil xuh kapiltuh yuh hune’ ti’, chilb’il yinojkanh hune’ melyuh tu’ tetmakaysmul.

25 455 YIXMAB’ANIL. Yetwanb’al anmah skolni sb’ah. Mach smul hunuj anmah ch’okoj ta machto tzet alb’il tet, ta machto ch’ab’elaxi tzet yalni b’oj ta xax ek’toj q’inal b’ay yetwanoj yillax hune’ muleayikojyib’anh tu’.

CAPITULOII

MEDIOSDEIMPUGNACION

ARTICULO 155. Recurso de revocatoria. Contra los acuerdos y resoluciones

SKAB’ MAJAN

SKOLNI SB’AH HUNUJ MAKA

25 555 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh skolni sb’ah anmah tet mak xt’inhb’an hunuj tzetet.

157

Wes Popti’ dictados por el alcalde, por cualquier órgano colegiado municipal distinto del Concejo Municipal, o de cualquiera de las empresas municipales, u otras autoridades administrativas municipales, procede recurso de revocatoria, el cual deberá interponerse ante quien dictó la resoluciónqueseimpugna.

Yuh hunq’ahan chejab’ hum lahk’ulnheb’il b’oj yanhal hej tzetet xst’inhb’a ya’ alkal, yuh hunujxa nhahmunil chkolwah st’inhb’an hej tzetet yul konhob’ yaja’, nan yeloj yinh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, hunujxa ipmunil yet kapiltuh maka hej nhahmunil swi’al yekoj st’inhb’an hej tzetet yul konhob’, chub’ yanojiktoj yum tet mak xt’inhb’an hune’ tzetet tu’, ta mach lahk’ulalojyehyinh.

ARTICULO 156. Revocatoria de oficio. El Concejo Municipal, el alcalde y demás órganos colegiados municipales, o de cualquieradelasempresasmunicipales,y autoridades administrativas de la municipalidad podrán revocar de oficio sus propias resoluciones, antes de que hayansidoconsentidasporlosafectados.

ARTICULO 157. Recurso de reposición. Contra las resoluciones originarias del ConcejoMunicipalprocedeelrecursode reposición.

25 1555

YIXMAB’ANIL. Smaq’lax tanhoj hunuj chejab’ yuh mak xwatx’eni. Huntaq’an stohlab’al mule xst’inhb’a ya’ alkal, hunujxa nhahmunil chkolwah st’inhb’an hej tzetet yul konhob’, hunuj tzan tzet ipmunilal yet kapiltuh yeb’ hej nhahmunil swi’al yekoj st’inhb’an hej tzetet yul konhob’, yalanhto mach ch’ok yinh smunil, chub’ swatx’enoj heb’ ya’ hunxa yumal yuhnhemachxachyija’sb’ah.

25 2555 YIXMAB’ANIL. Smaq’lax tanhoj hunuj chejab’ tet hunuj swi’al. Hune’ hum ch’alaxiktoj yinh hune’ ti’, chwatx’elaxi, yuhhaxkami machlahk’ulalojyehanmah yinh tzet xst’inhb’a Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh.

158

ARTICULO 158. Recurso contencioso administrativo. Contralasresolucionesde los recursos de revocatoria y reposición dictadas por el Concejo Municipal procederá el proceso contencioso administrativo,deconformidadconlaley delamateria.

25 3555 YIXMAB’ANIL. Stxolil swatx’elaxi b’oj yaq’alax hunuj hum q’anb’al b’ay yetwanoj. Hejte’humq’anb’al chswatx’e anmah, haxkami mach lahk’ulaloj yeh yinh hunuj tzet xt’inhb’alax yuh Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yilal yek’oj heb’ ya’ yiq’noj shunil stxolil, tzet chuh swatx’elaxi b’oj tzet chuh yaq’laxte’ hum q’anb’al tu’, haka’ yeyoj ssat te’ chejab’ hum chstzotenhune’ti’.

ARTICULO159.Impugnaciónmunicipalen lo contencioso-administrativo. La municipalidad podrá interponer el proceso contencioso administrativo contra las resoluciones del Organismo Ejecutivo,ministeriosdeEstado,entidades autónomas y descentralizadas, direccionesgeneralesycualquierentidad pública que no tenga autoridad administrativa superior, en los mismos casos en que conforme ala ley, pueden hacerlolosparticulares.

ARTICULO 160. Procedimientos de impugnación. La interposición, requisitos, plazos, trámite y resolución delosmedios de impugnación a que se refiere este Capítulo, se regirán por las disposiciones

25 4555 YIXMAB’ANIL. Tzetyetwanojyuhnihej kapiltuh yet mach lahk’ulaloj yeh yinh hej tzetet cht’inhb’alaxi. Chub’ swatx’enojpaxoj hej kapiltuh hunuj yumal, ta mach lahk’ulaloj yeh yinh tzet chst’inhb’anhahmunilyetswi’alXe’q’aq’. Hej nimnhahmunil, nhahmunil yinh sb’ah smunlahi b’oj hunq’ahan nhahmunil pohb’iltojsb’ahsmunlahyulXe’q’aq’yeb’ hunujxa b’ay machxa chuh yiq’nikanh sb’ah komon anmah yinh, haka’ yalni hej te’chejab’hum.

35 = YIXMAB’ANIL. Tzet yilal juhni yuhnhe mach chyij sb’ah hunuj tzetet. Yalaxiktoj hunuj hum chtihniloj ta mach lahk’ulaloj yeh anmah yinh hunuj chejab’ hum, hej te’ hum chq’anlaxi, hantaj q’inal b’ay

159

Wes Popti’

establecidasenlaLeydeloContencioso Administrativo.

yetwanoj smunlanhelaxi, stxolil munil yilal yiq’laxtoj yeb’ spaj huntaq’an hum ch’alaxojiktoj tu’, haka’ hej te’ hum chtzoten hune’majan chejb’anileti’, yinh te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet yetwanoj yuhlaxi ta mach lahk’ulaloj yeh anmah yinh tzet chst’inhb’a hunuj nhahmunil,hat chtzab’ojshunil.

CAPITULOIII JUZGADODEASUNTOSMUNICIPALES

ARTICULO 161. Creación de juzgados de asuntosmunicipales. Paralaejecuciónde sus ordenanzas, el cumplimiento de sus reglamentos,demásdisposiciones yleyes ordinarias, la Municipalidad podrá crear, según sus recursos y necesidades, los juzgados de asuntos municipales que estime convenientes y los juzgados de asuntos municipales de tránsito que considere necesarios. En la creación de juzgados podrá asignarse competencia por razón delamateria yterritorio, según lasnecesidadesdelmunicipio. *Reformado por el Artículo 48, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

YOXMAJAN SXUWESB’AL HEJKAPILTUH

35 1

YIXMAB’ANIL. Yichelaxkanh hej sxuwesb’al kapiltuh. Yuhnhe chuh smunlanhelax hej chejb’anile, yijni sb’ah hej te’ tihchejab’ yeb’ yaq’b’ilxa chejab’ hum cht’inhb’alohi, chub’ yichenojkanh kapiltuh hej xuwesb’al ch’ilnoj yijni sb’ah huntaq’anchejab’humti’yulkonhob’ ,ta ay smelyuhal b’oj ta kaw yilal yehi. Yet ch’ichojkanh huntaq’an xuwesb’al ti’ , yeb’ sb’ey hej munil yeb’ anmah, hat cht’inhoj smunil, huntaq’an kaw yilal yillax yul konhob’.

*Ak’nheb’il yinh swaxaj yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

160

ARTICULO162.EjerciciodelaJurisdicción

administrativa del juzgado de asuntos municipales. El juez de asuntos municipales ejerce jurisdicción y autoridad en todo el ámbito de la circunscripciónmunicipaldequesetrate, conformealasnormasdelaConstitución Política de la República de Guatemala, de este Código y demásleyes ordinarias, ordenanzas, reglamentos y demás disposiciones municipales y leyes de la materia, así como el derecho consuetudinariocorrespondiente.

Los juzgados de asuntos municipales de tránsito, tendrán a su cargo conocer las infracciones a la ley y reglamentos de tránsito, cuando la municipalidad ejerza la administración del mismo en su circunscripciónterritorial.

*Reformado por el Artículo 49, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

ARTICULO163.Nombramientoyremoción del juez de asuntos municipales. El Concejo Municipal nombrará al juez de asuntos municipales conforme a los requisitosestablecidosenesteCódigoyel reglamento correspondiente. En los

35 2 YIXMAB’ANIL. B’aychuhsmunlahojhej sxuwesb’al kapiltuh. Chub’ smunlahoj heb’ ya’ xuwes yul smajb’enal konhob’ ch’allaxojtet,tzab’anpaxojyinh tzetchyal te’Sxe’alchejb’anileyetXe’q’aq’,hunte’ chejab’ hum ti’ b’oj yaq’b’ilxa chejab’ hum, chejb’anile, tihchejab’ yeb’ ab’ix chspujb’a kapiltuh b’oj hunujxa chejab’ hum ay yok yinh hune’ munil ti’, b’oj yinh tzet chuh st’inhb’an sb’ah hej konhob’ haka’yalnisb’eyb’al. Hej sxuwesb’al kapiltuh ch’ilni tzet chuh yek’ hej ch’en kanhset yul konhob’, ha’ ch’ilnoj hej mule t’inhb’ab’il ssat te’ chejab’ hum ch’tinhb’ani yek’ anmah yul hej b’eh, yet ayikoj kapiltuh smunlanhen yul smajb’enalkonhob’. *Ak’nheb’il yinh sb’alunh yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

35 3 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh ssaylaxi b’oj shellax ya’ xuwes yet kapiltuh. Heb’ ya’ swi’al konhob’yetkapiltuh chssaynojmak ch’okoj xuwesal yet kapiltuh,tzab’an yinh tzet sq’an hun chejab’ hum ti’ b’oj yaq’b’ilxa hej te’ tihchejab’. Ta ay hej

161

Wes Popti’

municipios que carezcan de juzgado de asuntos municipales será el alcalde o la persona que designe el Concejo Municipal quien asumalas funciones que corresponden al juez de asuntos municipales,observandolasdisposiciones de este Código. Unicamente el Concejo Municipal podrá remover al juez de asuntos municipales, mediando para ello causajustificada.

ARTICULO164.*Requisitosparaserjuezde asuntos municipales. Para ser juez de asuntos municipales se deben llenar los mismos requisitos que la ley establece para los jueces de paz; además deberá hablarelidiomamayoritariodelmunicipio o auxiliarse de un traductor para el ejerciciodesusfunciones. *Reformado por el Artículo 50, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010

kapiltuh mach sxuwesb’al xin, ya’ alkal maka hunujxa mak chssaya’ Heb’ ya’ swi’al konhob’yet kapiltuh, ha’ch’inojiltoj hune’ smunil ya’ xuwes tu’, tonhe yilal yokoj tzujnuj yinh tzet chyal hune’ te’ chejab’ hum ti’. Ha’nhe Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh chub’ shelnoj ya’ xuwes yet kapiltuh, yaja’, yilal ay yalb’anil tzet yuhxin chhellaxya’.

35 4 YIXMAB’ANIL.* Tzet chq’anlaxi yuhne chuhyokhunujmakxuwesalyulkapiltuh. Yuhnhe chuh yok hunuj mak xuwesal yul kapiltuh, yilal yek’oj yiq’noj tzet chq’anlax tethune’ya’xuweschmunlanhenyoknaj aq’ank’ulal yul konhob’;yilal stzotenpaxoj hune’ ab’xub’al q’a’ chyal anmah, ta mach xin, yilal hunuj naj tihomiloj ab’ix chkolwahojikojyinh ya’. *Ak’nheb’il yinh slahunh yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winaj tz’ayik,x’ahaw junio yethab’il 2010.

ARTICULO 165.* Ámbito de su competencia. El juez de asuntos municipales es competente para conocer,resolveryejecutarloquejuzgue: a) De todos aquellos asuntos en que se afecten las buenas costumbres, el

35 5 YIXMAB’ANIL.* Tzet yetwanoj smunlanheni. Chub’ yapnoj yul sq’ab’, shaynoj yanhal b’oj smunlanhenoj ya’ xuwesyet kapiltuhhunq’ahanti’la: a) Shunil tzet chmaq’wah yinh tzet chuh yehik’oj anmah, hej tohlab’al b’oj

162

Wes Popti’

ornato y limpieza de las poblaciones, el medio ambiente, la salud, los servicios públicos municipales y los servicios públicos en general, cuando el conocimiento de tales materias no esté atribuido al alcalde, el Concejo Municipal u otra autoridad municipal, o el ámbito de aplicación tradicional del derecho consuetudinario, de conformidadconlasleyesdelpaís,las ordenanzas, reglamentos y demás disposicionesmunicipales.

b) En caso que las transgresiones administrativas concurran con hechos punibles,eljuezdeasuntosmunicipales tendrá, además, la obligación de certificar lo conducente al Ministerio Público,sisetratarededelitoflagrante, dar parte inmediatamente a las autoridadesdelaPolicíaNacionalCivil, siendo responsable, de conformidad con la ley, por su omisión. Al proceder en estos casos tomará debidamente en cuenta el derecho consuetudinario correspondientey,desernecesario,se hará asesorar de un experto en esa materia.

stx’ahtx’eb’anil konhob’, tzettaj ay kohoyillaj, yib’anhiloj kokawil walil, hej munil chkolwahikoj yinh anmah, ta k’uxan machpaxiktoj huntaq’an ti’ sxol smunil ya’ alkal, Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh maka hunujxa swi’al ay yul konhob’, yeb’ tzet chuh yoknikoj hunq’ahan chejb’anile tzab’an yinh sb’eyb’al anmah, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum yul koxe’q’aq’, hej chejb’anile, tihchejab’ yeb’ yaq’b’ilxa ab’ix chst’inhb’a kapiltuh.

b’) Yinh hunq’ahan mule q’a’ ayxakanh smalil stx’ojal xin b’oj ta xa huh yoktoj anmah yul te’ yuh, yilal yanojtoj ya’ xuwes ti’ yumal tet Nhahmunil chpich’ni hej mule, taka k’uxan ayikoj yuhni hune’ mule tu’ xin, kat snachahi, yilal yaq’laxojnatoj ab’ix tet heb’ ya’ tanhewom konhob’,haxkamitatonhe chyila’ ya’ xuwes ti’, ay mule ch’ayk’ayojpaxoj yib’anh ya’. Yet ch’ichojspich’laxpoj hunujmuleti’,yilal yilnoj ya’ huntaq’an chejab’ tzab’an yinhsb’eyb’alanmah,tamachchyaq’ ute’sb’ahxin,chssaya’ya’ katskollaxoj ya’ yuh hunuj mak kaw helan yinh hune’ti’.

163

c) De las diligencias voluntarias de titulación supletoria, con el sólo objeto de practicar las pruebas que la ley específica asigna al alcalde, remitiendo inmediatamente el expedientealConcejoMunicipalpara su conocimiento y, en su caso, aprobación. El juez municipal cuidará que en estas diligencias no se violen arbitrariamente las normas consuetudinarias cuya aplicación correspondetomarencuenta.

d) De todas aquellas diligencias y expedientes administrativos que le traslade el alcalde o el Concejo Municipal, en que debe intervenir la municipalidad por mandato legal o le sea requerido informe, opinión o dictamen.

e) De los asuntos en los que una obra nueva cause daño público, o que se trate de obra peligrosa para los habitantes y el público, procediendo, según la materia, conforme a la ley y normas del derecho consuetudinario correspondiente, debiendo tomar las

ch). Ta ch’alaxiktojyumalhunujtzetetyul sq’ab’ yuh spich’ni, yuhnhe yillaxi ta chuh swatx’i hunujxa, hune’ ti’, kaw yuhnhe spich’laxi b’oj yijni sb’ah tzet chyal hejte’chejab’hum tet ya’ alkal, lahwi yillaxoj xin, kat yek’ojnatoj yul sq’ab’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, yuhnhe yohtojnhelaxi kat yillaxi ta chuh yok yinh smunil mato machoj.Ya’sxuweskapiltuh, chyila’ ya’ ta hunq’ahan pich’wal ti’, mach ch’ek’ojtoj yib’anh hej chejab’ tzab’an yinh sb’eyb’al anmah, haxkamiyilalyillaxpaxojhune’ti’. ch’) Shunil hej pich’wal b’oj hum chyaq’a’iktoj ya’ alkal maka Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh yul sq’ab’ ya’, haxkami t’inhan ssat chejab’ hum tayilalskolwahikojkapiltuhmakaayhej yumal munil chq’anlax tet, maka tzet yalniyinhhunujtzetet.

e) Yinh hunuj ak’munil ch’ochelax smunlanhelaxi, lahwitu’, ay tzet chyetatojmaka chyakojsq’inalanmah yinh sya’tajil, yilal spich’laxoj tzet yetwanoj yuhlaxi, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum yeb’ yinh hej chejab’ tzab’an yinh sb’eyb’al anmah, kat yillaxitzetwalyutelaxiyuhskollaxi.

164

Wes Popti’ medidas preventivas que el caso amerite.

f) *f) De las infracciones a la ley y reglamentos de tránsito, cuando la municipalidad ejerza la administración del mismo en su circunscripción territorial y no tenga el municipio, juzgado de asuntos municipales de tránsito.

g) De las infracciones de las leyes y reglamentos sanitarios que cometan los que expendan alimentos o ejerzan elcomercioenmercadosmunicipales, rastrosyferiasmunicipales,yventasen la vía pública de su respectiva circunscripciónterritorial.

h) *h) Yet ay hej mak ch’ek’toj yib’anh tzet chyal te’ chejab’ hum yeb’ tihchejab’ cht’inhb’ani tzet chuh yek’ anmah yul hej b’eh, yet ta yul sq’ab’ kapiltuh ayikoj smunlanheni b’oj ta mach hunuj xuwesb’al ch’ilnitzet chuh yek’anmah yul hejsb’elal konhob’.

i) Ta ay hej mak ch’ek’toj yib’anh tzet chyal hej te’ chejab’ hum yeb’ tihchejab’cht’inhb’anstanhelaxskawil walilanmah,haka’heb’ya’txonhwom itah, maka mak chtxonhwi yul hej txonhb’al yet konhob’, payat ek’len, yinh hej q’inh b’oj hej txonh ch’ay yul hejb’eh ayyul smajb’enal konhob’.

h) de todos los asuntos que violen las leyes, ordenanzas, reglamentos o disposicionesdelgobiernomunicipal.

j) B’ojshunilhejtzetetch’ek’tojyib’anhhej te’ chejab’ hum, chejb’anile, tihchejab’ maka yaq’b’ilxa ab’ix chst’inhb’aHeb’ya’swi’alkonhob’yet kapiltuh.

En todoslosasuntosdelosqueel juezde asuntos municipales conozca, deberá tomar y ejecutar las medidas e imponer las sanciones que procedan, según el caso.

*Reformada la literal f) por el Artículo 51, del Decreto Número 22 2010 el 22 06 2010.

Yinh shunil hej tzetet yetwanoj yek’ yul sq’ab’ ya’ xuwes yet kapiltuh, kat yilnoj tzet wal yutelaxi, yanikoj yinh smunil yeb’ st’inhb’ani tzet chuh stanhtzenoj anmah smul,tayetwanoj.

*Ak’nheb’il yinh stz’ib’al h), shunlahunh yoxk’al yixmab’anil te’ Chilchejab’ hum 22 2010 yet skab’ skab’winajtz’ayik,x’ahaw junio yethab’il2010.

165

ARTICULO 166. Características del procedimiento administrativo. Salvo disposición en contrario de la ley, las ordenanzas y reglamentos, el procedimiento ante el juzgado de asuntos municipales será oral, público, sencillo, desprovisto de mayores formalismos y actuado e impulsado de oficio, por lo que es necesaria la inmediación del juez en actos y diligenciasdeprueba.

35 15 YIXMAB’ANIL. Tzet chuh yijni sb’ah hej munil cht’inhb’alaxtoj. Huntaq’an tzet chkajni tzet chyal hej te’ chejab’ hum, mach ch’okoj stz’ajoj, wal hej chejb’anile b’oj tihchejab’, yinh tzoteloj, yinh ssat anmah,haknheti’,machkanimejtajstx’olil tzet chuh yijnoj sb’ah b’oj tzantik’a tzet, yilal ay yumal ch’ahoj mato ch’aq’laxoj, yuh xin kaw yilalpaxoj ta yohtaj ya’ xuwes tzetkawyehhejtzetetb’ojtaayhejtzetet chyeniloj hunq’ahan kolb’anile mato muletu’.

ARTICULO 167. Iniciación. El procedimientoseiniciaráenlossiguientes casos:

a) Cuando la ley, la ordenanza, el reglamentooladisposiciónmunicipal asíloestablezcan.

b)Pordenunciaoquejaverbal,encuyo supuesto, de inmediato, se levantará acta, en la que se identifique al denunciante y se hagan constar los hechos u omisiones que la motiven y laspeticionesqueseformulen.

35 25 YIXMAB’ANIL. Yichob’anil spich’lax hunujmule. Chub’yichojspich’laxojhunuj mule yinh huntaq’antzetetti’la: a) Yet haktu’ yalnoj hej te’ chejab’ hum, hej chejb’anile, tihchejab’ maka hunujxatzet t’inhb’ab’il yuh kapiltuh. b’) Yet ay mak chq’anni mato ch’awi k’ule, yaja’ mach yumal iq’b’il yuh, yuh tu’,yilalyahojnahhunujte’yumal lahti’24, b’ay ch’ayoj sb’ih mak x’awi k’ule b’oj chtz’ib’nhelaxoj tzet mulehal x’alaxikoj mato tzet xtoh nahul smunlanhelaxi b’oj tzet chq’anlaxi.

166
24 acta

c) Por denuncia o queja escrita, en la que el denunciante o querellante se identificará por sus nombres y apellidos completos, edad, estado civil, profesión u oficio, nacionalidad, vecindad, residencia y lugar para recibir citaciones y notificaciones dentro del perímetro de la ciudad o población en que tenga su sede el juzgado; expresará los hechos u omisiones que la motiven y las peticionesqueformule.

d) Denuncias o reportes que, por razón de su cargo o empleo, obligadamente deberán hacer o presentar los funcionarios y empleados de la municipalidad, o la dependencia u oficina bajo su responsabilidad. Las denuncias, quejas o reportes, se documentarán en papel corriente y, según el caso, se sacarán o presentarán tantascopiasofotocopiascomoparteso interesados deba ser notificados, y una copia o fotocopia para archivo y reposición de expediente en caso de pérdida.

ch) Yet ay mak chq’anni mato ch’awi k’ule, yaja’, iq’b’il hunuj yumal yuh, hune’maktu’,yilalyaq’nojshunilsb’ih yeb’ smoh sb’ih, hantaj sq’inal, tom schukilto mato ayxa smohanil, tzet smunil,tzetnasyonhal,tzet konhob’al, b’ay kaw chkan yatut, b’ay chuh yapni ab’ix tet, yuh xuwesb’al ay yul hune’ skonhob’ tu’; yilal yalnoj tzet mulehal x’alaxikoj mato tzet xtoh nahul smunlanhelaxi b’oj tzet chq’anlaxi. ch’) Yet chsq’anni mato ch’awi k’ule hunuj swi’al, maka munlawom yet kapiltuh mato hunujxa yixmab’anil kapiltuh, haxkami yuh sb’ey smunil, ha’yetwanojyuhni(sq’anni).

Shunil hej q’anwal ti’, awoj k’ule maka ab’ix, yilal swatx’oj yumal, yuhxa tzet ch’elojikoj b’oj b’ay ch’oknojikoj xin, chub’ yelojtij hantajtik’a yechel chuh yoknikoj, yuh stoh ab’ix tet mak chq’anni yeb’ mak chq’annlax yinh,maka tetmak chq’anniab’ix, hunujxayechel yuh sk’uhi, yuhnhe ta ay b’aq’inh chk’ayojtoj, tanhe ayhune’k’uhan.

167

Wes Popti’

Elejerciciodelosderechosquegarantiza este procedimiento no está condicionado a la presentación o exhibición del boleto de ornato, o de solvenciamunicipal alguna,porloqueal serrequeridalaintervención del juzgado, elmismodebeactuardeinmediato.

Yetchyuhnujanmahhune’yetwanb’alti’, mach tzet chq’anlaxoj tet b’oj mach yexhtohoj chsyeb’ stohlab’al maka hunujxa hum ch’alni ta mach sk’as tet kapiltuh, yuh xin, yet ch’apnoj tet ya’ xuwes, yilal yichenojnah ya’ smunlanhenoj.

ARTICULO 168. Trámite y desarrollo del procedimiento. Recibida la denuncia, queja o reporte, el juzgado dictará las medidas de urgencia y practicará las diligencias de prueba que considere oportunas y necesarias concediendo audiencia por cinco (5) díashábiles alos interesados, conforme a la ley, ordenanza, reglamento o disposición municipalquereguleelcaso.

35 35 YIXMAB’ANIL. Tzet yaq’b’il smunlanheb’anil hunuj pich’wal mule. Lahwi sq’anlaxoj maka yawoj k’ule hunuj mak yinh hunxa anmah, chst’inhb’a’na ya’ xuwes spich’laxoj kat saylaxoj hej tzetet chyehniloj hune’ mule tu’, lahwi schalaxi,yinhhoweb’tz’ayikch’awtelaxoj maktaj ayikoj sxoloj hune’ pichwal mule tu’ yuh yab’elaxi tzet chyala, haka’ yalni hej te’ chejab’ hum, chejb’anile, tihchejab’ maka hunujxa tzet t’inhb’ab’il yuhkapiltuh.

ARTICULO 169. Otras facultades del juez deasuntosmunicipales. Antesderesolver, eljuezpodráordenar,enautoparamejor fallar, la práctica de cualquier diligencia o la presentación o exhibición de cualquier documento, que considere necesario para el esclarecimiento de los hechos,fijandoparaellounplazoqueno

35 45 YIXMAB’ANIL. Yaq’b’ilxa tzet chuh yuhniya’sxuweskapiltuh. Yalanhtomach chst’inhb’a ya’ xuwes tzet ch’elojikoj hej tzetet, chub’ schejnoj ya’ spich’laximaka ssaylax hej yumal ay yok yinh hune’ mule tu’, kat syehlaxi, ha’xinwal ch’el yenhel tzet lanhan spich’lax tu’, yilal ta mach chpalk’onojtoj hune’ pich’wal ti’ yinh

168

Wes Popti’

exceda de cinco (5) días y dentro del mismo, si fuere el caso, fijar la audiencia enquedebapracticarselaprueba.

Asimismo, las personas que, estando debidamentecitadasynotificadas,dejen de cumplir en el plazo señalado con las resoluciones dictadas por el juez de asuntosmunicipales,puedensersujetasa los apremios y medidas coercitivas siguientes:a)apercibimientos,b)multa,y c)conducción personal.Paraestaúltima medida debe pedirse la orden al juez de paz correspondiente, con motivo de la desobediencia.

howeb’ tz’ayik, yulb’altik’a huntaq’an tz’ayik ti’, ta yetwanoj yehi, yilal cht’inhoj b’aq’inh ch’ab’elaxoj tzet yalni anmah, kat syehwojhunq’ahantzetxnachahi. Yinhxapax anmah awteb’il b’oj aytoj yumal tet, ta yetwanoj yapni yul xuwesb’al, lahwitu’, mach x’apni yinh hunq’ahan tz’ayik t’inhb’ab’il ssat hej te’ hum watx’eb’il yuh ya’ sxuwes konhob’, chub’ schejlaxoj b’oj schillaxoj yuhni hunq’ahanti’la:a)skachlaxojtamachxa chyute hunekxa, b’) stohlanoj smul, b’oj ch) ta tzab’b’il chuh yiq’laxtoj hune’ anmah tu’. Yinh hune’ slahwob’al ti’, yilal sq’anlaxojtetya’xuwesch’ilniaq’ank’ulal yul konhob’, yuh st’inhb’an ya’ ta chuh stzab’laxhune’anmahtu’,haxkamimach xyab’etzetchyalchejab’.

ARTICULO170.Resolucióndelexpediente. Agotada la investigación, el juez de asuntosmunicipalesdentrodelosquince (15)díashábilesdictarálaresoluciónfinal, enlaqueharáunresumendeloshechos, valorandolaspruebasyconfundamento en ello, y conforme a derecho, aplicará las sanciones correspondientes, si procediere.

35

55 YIXMAB’ANIL.

Spaj yumal pich’wal mule. Yet xax ah shunil ab’ix xin, yulb’al holahunheb’ tz’ayik munlab’al, chst’inhb’a’ ya’ sxuwes konhob’ spaj mato tzet b’ay x’elkanapnoj hune’ pich’wal mule ti’, chtz’ib’nhelaxojpax hunq’ahan ab’ix kaw yilal yehi, ch’aq’laxojsyilalilshunilab’ixx’ahi,yinhtu’ xin,hatchtzab’ojpaxojtzetchuhstohlanoj anmahsmul,tayeliaysmul.

169

ARTICULO171.Leyessupletorias. Enloque no contraríe su naturaleza son aplicables aesteprocedimientolasdisposicionesdel Código Procesal Civil y Mercantil, el Código Procesal Penal, la Ley del Organismo Judicial y la Ley de lo ContenciosoAdministrativo.

35 155 YIXMAB’ANIL. Hej te’ chejab’ hum chuh yoknipaxikoj. Ta mach chskaja tzet t’inhb’ab’il b’ey ti’, chub’ yoknojpaxikoj hejte’chejab’humcht’inhb’anitzetchuh sq’anlax yinh hunuj anmah, te’ chejab’ humcht’inhb’anitzetchuhspich’laxmule, chejab’ hum yet nimnhahmunil yet xuwesb’al yeb’ te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet yetwanoj yuhlaxi ta mach lahk’ulaloj yeh anmah yinh tzet chst’inhb’ahunujnhahmunil.

CAPITULOIV DISPOSICIONESFINALES

ARTICULO172.Exencionesyprivilegios. El alcalde, síndicos y concejales, los alcaldes comunitarios y auxiliares y los alguaciles cumplen al servir los cargos municipales con el deber establecido en la literal g) del artículo 135 de la ConstituciónPolíticadelaRepública.

SKANHMAJAN SLAHWOB’AL

35 255 YIXMAB’ANIL. Hej kolb’anile yeb’ xahannhewal. Ya’ alkal, heb’ ya’ malewom tx’otx’ yeb’ heb’ ya’ lextol b’oj heb’ ya’ alwasil, lanhan yijni sb’ah hune’ chejb’anile t’inhb’ab’il yinh tz’ib’ g), yinh sholahunh shujk’al (6 555) yixmab’anil te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, haxkami lanhanyaq’niheb’ya’sq’inalsmunlahtet skonhob’.

ARTICULO 173. Credenciales. En las credenciales que extienda el alcalde a síndicos, concejales, alcaldes comunitarios o auxiliares y alguaciles, cuando desempeñen gratuitamente el

35 355 YIXMAB’ANIL. Hej te’ yummunlawom. Hejte’humchyaq’a’ya’alkaltetheb’ya’ malewom tx’otx’, lextol, swi’al hej wayanhb’al b’oj tet heb’ ya’ alwasil, yet machstoholheb’ya’chschahyinhsmunil,

170

Wes Popti’ cargo, se hará constar esa circunstancia paralosefectosdelartículoanterior.

yilal haktu’ chub’ikoj yinh yum heb’ ya’ ch’aq’laxoj, yuhnhe yijnipaxoj sb’ah tzet chyal hune’ yixmab’anil chejb’anile ay yalanhto.

ARTICULO 174. Solemnidades en la toma de posesión. En la transmisión de los cargos de alcalde, síndico y concejales, se observará el procedimiento solemne quesigue:

a) Elalcaldesaliente,ensesiónsolemne del Concejo Municipal que preside, tomará juramento al alcalde entrante, quien levantando la mano derecha y con la mano izquierda sobre la Constitución Política de la República y el Código Municipal responderá a la fórmula que dice: “¿Juráis por vuestro honor de ciudadano,desempeñarconlealtad y patriotismo el cargo de alcalde para el que habéis sido directa y popularmente electo; ser fiel a la ConstituciónPolíticadelaRepública, respetar y cumplir las leyes del país, defenderlaautonomíamunicipal?"y contestando afirmativamente, el salienteledaráposesión del cargoy

35 455 YIXMAB’ANIL. Tzetchuhyichenya’ak’ alkal smunil. Yet chhello ya’ alkal, heb’ ya’ malewom tx’otx’ yeb’ lextol yet kapiltuh,ha’ti’stxolil ch’ilaxojtojla: a) Yet yaman ya’ alkal chhellaxoj yeb’ Heb’ ya’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ha’ya’chq’anb’enojtetya’ ak’alkal ta t’inhan chschahni hune’ smunil ti’, chyaq’a’ikanh ya’ ak’ alkal ti’ swatx’ sq’ab’ yinh stoholal swixik’, wal smek sq’ab’ ya’, yib’anh te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’ b’oj te’ chejab’humyetkapiltuhch’ayoj,yilal spajtzenoj ya’hune’q’anb’eb’alti’la: ¿haka’yuninal konhob’kawaysmay, chachakoj hawib’anh hamunlanhen yinh naj st’inhanil b’oj hawaq’ni haq’inal haka’ yetwanoj yeh yinh hune’ munil yet alkalil ti’, haxkami xkawxi sk’ul anmah tawinh b’oj ha’ xachssik’leni;tachachek’ojhawiq’a’ tzet chyal te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, haxahannheni yeb’

171

Wes Popti’

le entregará la vara símbolo de autoridadmunicipal.

b)Elalcaldeentrante,dirigiéndosealos nuevos miembros del Concejo Municipal les pedirá que levanten su mano derecha y acto seguido les tomará juramento colectivamente y conforme a la fórmula que dice: "¿Juráis por vuestro honor de ciudadanos,desempeñarconlealtad y patriotismo los cargos para los que habéis sido directa y popularmente electos, ser fieles a la Constitución Política de la República, respetar y cumplirlasleyesdelpaísydefenderla autonomía municipal?" Y contestando afirmativamente, les daráposesióndesuscargos.

hamunlanhenhejte’chejab’ humyet kotx’otx’al b’oj hatanheni ta mach tzet yeb’ machka mak chul etanoj kokonhob’?” ho’, ta xhinahoj ya’, kat yek’oj alkalil yul sq’ab’ ya’ yeb’ te’ k’ojochchyehnilojtaswi’alkonhob’xa ya’. b’) Ya’ ak’ alkal xin, chyala’paxoj ya’ tet heb’ ya’ ak’ swi’al konhob’ yet kapiltuh, ta chyiq’a’kanh heb’ ya’ swatx’ sq’ab’ yinh stoholal swixik’, kat yichoj ya’ sq’anb’enoj ta chschah heb’ ya’ smunlahoj, hakti’ chuh sq’anb’elaxoj la: ¿haka’ yuninal konhob’ kaw ay smay heyehi, chechakoj heyib’anh hemunlanhen yinh naj st’inhanil b’oj heyaq’ni heq’inal haka’ yetwanoj yeh yinh hune’munilx’aq’laxteyetti’,haxkami xkawxi sk’ul anmah heyinh b’oj ha’ xex ssik’leni;tachexek’ojheyiq’a’tzet chyal te’ Sxe’al chejb’anile yet Xe’q’aq’, hexahannheni yeb’ hemunlanhenhejte’chejab’humyet kotx’otx’al b’oj hetanheni ta mach tzet yeb’ machka mak chul etanoj kokonhob’?” ho’, ta xhinahoj heb’ ya’, kat yichenoj heb’ ya’ smunlanheni.

172

Elactarespectivaseráfirmadaporlos miembros salientes y entrantes del concejoMunicipalyporelsecretario, presentesenelmismoacto.

Yinh heb’ ya’ swi’al konhob’ xlahwi yeb’ heb’ ya’ ch’ichen smunlahi, b’ojpaxoj ya’ tz’ib’lom yet kapiltuh, haywanhtik’a heb’ ya’ ayikoj stz’ajoj hune’ q’inh ti’, yilal yokoj yechel sb’ih heb’ya’ssatte’yumallahti’ch’ahoj.

ARTICULO 175. Asociaciones civiles y comités. Las asociaciones civiles y comités,aqueserefierenlosartículo18y 19 de este Código, autorizados por las gobernaciones departamentales y otras autoridades, quedarán, a partir de la vigencia de este Código, bajo la competenciatécnicaylegal delalcalde municipaldesucircunscripciónterritorial. Deconformidadconlaleyrespectiva,las asociaciones civiles y comités quedan exentosdelpagodelimpuestodetimbres fiscales.

35 555 YIXMAB’ANIL. Hej yamb’ab’ahil yet anmah yeb’ hej yam’ipmunil25 . Hej yamb’ab’ahil yet anmah yeb’ hej yam’ipmunil chtzotelax yinh swaxajlahunh yeb’ sb’alunhlahunh yixmab’anil hun chejab’ hum ti’, b’oj tak’web’il tachuhsmunlah yuhhejswi’al konhob’b’al yeb’ hunujxa swi’al nhahmunil, lahwi spujb’alaxoj hun chejab’ hum ti’, hantajtik’a ayiktoj yul smajb’enal konhob’, yulxa sq’ab’ heb’ ya’ alkal ch’ek’ojtoj, yuh yilni tzet chuh smunlahi yeb’ ta tzab’an smunil yinh hej te’ chejab’ hum. Yinh tzet chyal te’ chejab’ hum cht’inhb’an hune’ ti’, huntaq’anyamb’ab’ahil yetanmahyeb’ yam’ipmunil, mach chstohla’ nixhtej lak’echele yet tohlab’al26 ch’oknojikoj yuh

173
25 Comité 26 Timbres fiscales

Wes Popti’

ARTICULO 176. Género. En las normas de este Código se asume el concepto de equidad de género, entendido como la no discriminación entre ambos sexos de conformidad con lo dispuesto en el artículo4delaConstituciónPolíticadela RepúblicadeGuatemala.

ARTICULO 177. Derogatoria. Se deroga el CódigoMunicipal,DecretoNúmero58 88, yelartículo23delDecretoNúmero52 87, ambosdelCongresodelaRepública.

35 1555 YIXMAB’ANIL. Sxahannhelax ix yeb’ winaj. Ssathunte’chejab’humti’, ayayoj ta lahan yillax heb’ ya’ ix yeb’ heb’ ya’ winaj, ta mach mak ch’etalaxi, tom ix mato winaj, haka’ yeyoj yinh skanh yixmab’anil te’ Sxe’al chejab’anile yet Xe’q’aq’.

35 2555 YIXMAB’ANIL. Yeltoj yinh smunil. Machxach’oknojikoj te’ chejab’hum yet kapiltuh, chilchejab’ hum 2 350 4 8, yeb’ yox skab’winaj yixmab’anil te’ Chilchejab’hum 2 20 4 7, t’inhb’ab’il yuh Yulpopb’al.

ARTICULO 178. El presente Decreto fue aprobado por más de las dos terceras partes del total de diputados que integran el Congreso de la República, entraráenvigenciaelunodejuliodelaño dos mil dos, y será publicado en el diario oficial.

35 3555 YIXMAB’ANIL. Yinh oxpohil heb’ ya’ yulpoplom ayiktoj yul Yulpopb’al, ek’b’al kab’pohil heb’ ya’ t’inhan yehi ta ch’ok hun te’ Chilchejab’ hum ti’ yinh smunil, yinh sb’ab’el tz’ayik julio yet hab’il dosmil dos ch’okoj te’ yinh smunil, chpujb’alaxojpax te’ ssat te’ pujb’ab’al kajab’ixch’oknikojyuh Xe’q’aq’.

PASEALORGANISMOEJECUTIVOPARASU SANCION, PROMULGACION Y PUBLICACION. DADO EN EL PALACIO DEL ORGANISMO LEGISLATIVO, EN LA CIUDAD DE

EK’OJAB’TOJ TE’ YUL SQ’AB’ NIMNHAHMUNIL YET SWI’AL XE’Q’AQ’ YUH SCHAHLAXI,SYIJYELOHI YEB’SPUJB’ALOHI. XT’INHIKOJ YUH NHAHMUNIL YET YULPOPB’AL,YULYAXKONHOB’XE’Q’AQ’,

174

Wes Popti’

GUATEMALA, ALOSDOSDIASDELMESDE ABRILDELAÑODOSMILDOS.

YULB’ALSKAB’TZ’AYIKYET SKANHX’AHAW YETHAB’IL DOSMILDOS

175

GLOSARIO / HEJ TZOTI’ X’OKNIKOJ

Wes Popti’

Acuerdo de Paz Firme y Duradera

Chejab’ hum yet aq’ank’ulal mach stanhb’al

Alcalde auxiliar Swi’al wayanhb’al

Alcalde municipal Alkal

Alumbrado público Jopb’eh

Aportes compensatorios Stz’aj smelyuhal nhahmunil

Auditor Pich’om melyuh b’oj munil yet nhahmunil

Código del notariado Chejab’ hum yet heb’ naj watx’ehom yumal hej tzetet

Código municipal Chejab’ hum yet hej kapiltuh

Concejal Lextol

Concejal suplente primero Shelb’al ya’ b’ab’el lextol

Concejo municipal Swi’al konhob’ yet Kapiltuh

Concesión Yaq’lax hunuj munil yub’ hunujxa maka.

Consejo Comuntario de Desarrollo (COCODE)

Heb’ ya’ ssat yahb’alkanh hej wayanhb’al

Consejo de Desarrollo Departamental (CODEDE) Heb’ ya’ ayikoj ssatoj yilni yahkanh skonhob’b’al

Consejo Municipal de Desarrollo (COMUDE) Heb’ ya’ ssat yahb’alkanh konhob’

Contraloría General de Cuentas. Nhahmunil chpich’ni tzet chuh yoknikoj smelyuh konhob’.

Departamento Konhob’b’al

Descentralización y desconcentración Yinhnhen sb’ah yeb’ yel stz’aj munil Dictamen Yumal t’inhan munil Diputado Yulpoplom Empresa Nhahmunil kutxb’ab’al q’alomal / ipmunil Extranjero Hula’/ anmah nahat spetojikoj Gobernación departamental Nhahmunil yet Swi’al Konhob’b’al Instituto de Fomento Municipal. Nhahmunil chb’ilen yahkanh hej konhob’ yul kapiltuh

176

Wes Popti’

Instituto Geográfico Nacional

Nhahmunil chkuyni tzet yeh ssat tx’otx’ tx’otx’ yul Xe’q’aq’.

Instituto Nacional de Estadística Nhahmunil ch’ilni txumb’is

Ley de Probidad y Responsabilidades de Funcionarios y Empleados Públicos

Chejab’ hum chsajsajnheni tzet ay tet munlawom yet konhob’ b’oj tzet yetwanoj yuhni ha’xinwal mach sq’alomal konhob’ chk’ayayoj.

Ley de servicio municipal Te’ chejab’ hum cht’inhb’ani tzet chuh yillax munlawom yul kapiltuh

Ley Electoral y de Partidos Políticos Te’ chejab’ hum yet ssik’lewal b’oj yaman anmah ch’iptzeli yinh saylo swi’al konhob’

Mancomunidades Yaman swi’al hej konhob’ yet kapiltuh Ministerio Público Nhahmunil chpich’ni hej mule Municipalidad Kapiltuh Notario Watx’ehom yumal hej tzetet Oficina Municipal de Planificación Nhahmunil ch’ilni tzet chuh st’inhi munil yul konhob’

Ordenamiento territorial Spohlaxtoj sb’elal konhob’ yinh k’ul Partidos políticos Yaman anmah ch’iptzeli yinh saylo swi’al konhob’

Policía municipal Tanhewom konhob’ Registrador civil Tz’unum b’ihe Registro civil Nhahmunil tz’unb’al b’ihe

Reglamento Yaman tihchejab’

Reglamento del Concejo municipal Te’ tihchejab’ yet Swi’al konhob’ yul kapiltuh

Resolución Hum spaj q’anb’al

Secretaria de Planificación y Programación de la Presidencia de la República

Kolb’al swi’al Xe’q’aq’ yuh st’inhb’alaxi b’oj yixmalaxtoj hej munil,

Síndico Malehom tx’otx’ Tanque de agua Kutxb’ab’al ha’

177

Wes Popti’

Timbre fiscal

Lak’echele yet tohlab’al Tribunal Supremo Electoral (TSE)

Nhahmunil ch’ilni sik’lewal yul Xe’q’aq’ Vecinos Ah konhob’

178

REVISORES Y VALIDADORES/ MAKTAJ XKOLWAHIKOJ SPICH’NI TE’

Maktajmakolwahikoj B’ay elnajikoj

AndrésEdibertoEstebanDomingo Tzisb'aj,Xajla'

BaltazarGilbertoGarcíaMorales Tz’ikinte’,Xajla’

CandelariaMarilyMontejoRos Yul konhob’Xajla’

CelsoAmilcarRamirezRamírez EwanNhah

FranciscoCruzLópez

Yul konhob’Xajla’

GervacioMéndezDomingo Tzisb'aj,Xajla'

GreissySindenyCano Iwillaj

IrmaYolandaLópezCamposeco Yul konhob’Xajla’

JesusFelipeCardona Yul konhob’Xajla’

JoséFidelMateoAguilar Yul konhob’Xajla’

JuliánLópezCamposeco Yul konhob’Xajla’

ManuelLeonelCruzEsteban Yul konhob’Xajla’

PedroMarcelinoMontejoRos Chehb'al,Xajla’

RamonaMargaritaDomingoDíaz Yul konhob’Xajla’

RodolfoGilabadJiménezMéndez Yul konhob’Xajla’

SantiagoDomingoMontejo Yul konhob’Xajla’

UbaldoRogerNolascoMartín Tz'ikinte',Xajla'

VirgilioMateoHernández Yul konhob’Xajla’

YeseniaNoelíHernándezHurtado Yul konhob’Xajla’

179

Ayikoj stz’ajoj smunil Kuyb’al hej Ab’xub’al Mayab’ yet Xe’q’aq’, yaq’nik’toj yab’ixal yeb’ spujb’an hej te’ chejab’ hum yul hej ab’xub’al mayab’. Art. 5, inciso “d”, Decreto 65 90. Ley de la ALMG

180

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.