Goede Vrijdag-lezing 2023

Nederlandse Bachvereniging

GOEDE VRIJDAG LEZING

ABDELKADER BENALI

TIJD VOOR EEN NIEUWE TRADITIE

De Nederlandse Bachvereniging zet zich al honderd jaar in voor de missie Bach voor iedereen, omdat

Johann Sebastian Bach (1685-1750)

misschien wel de meest ‘inclusieve’ componist is die we kennen.

Van al onze activiteiten is de uitvoering van de MatthäusPassion in Grote Kerk Naarden op Goede Vrijdag onbetwist de meest dierbare traditie. Op die dag en in die kerk brengen we immers al meer dan honderd jaar muziek, ondernemerschap, bezinning en inspiratie bijeen.

Vorig jaar, precies honderd jaar na de eerste uitvoering, hebben we aan die traditie een element toegevoegd. In de pauze van onze Matthäus-Passion op Goede Vrijdag in Naarden spreekt een prominent persoon, exclusief voor de ongeveer 125 genodigden van de Nederlandse Bachvereniging, live de Goede Vrijdag Lezing uit. De spreker werpt vanuit het eigen vakgebied een verrassend licht op de Matthäus-Passion, door het verhaal en/of de muziek te verbinden aan een actueel of universeel thema. Met die maatschappelijke invalshoek illustreren we de relevantie van het stuk, plaatsen we Bach in de huidige tijd en leggen we verbindingen met andere expertises.

De eerste editie werd vorig jaar verzorgd door Ivo van Hove. Wij zijn bijzonder verheugd dat we op 7 april 2023 voor deze tweede editie van de Goede Vrijdag Lezing Abdelkader Benali bereid hebben gevonden zijn gedachten over de Matthäus-Passion met ons te delen. In deze uitgave leest u zijn gesproken tekst integraal terug.

Willemijn Mooij Directeur – bestuurder Nederlandse Bachvereniging

door Abdelkader Benali

In het Leipzig van de achttiende eeuw had ook de terdoodveroordeelde recht op muziek. In het voorjaar van 1727 werd een moordenaar opgepakt en veroordeeld tot ‘dood door zwaard’. Op de vroege ochtend van de executie werden vier jongens van de Thomaskerk opgetrommeld om een korte hymne

Abdelkader Benali schrijft romans, verhalen en poëzie, maar ook toneel en journalistiek werk. Bruiloft aan zee is zijn bejubelde en bekroonde debuut uit 1996.

De executie vindt plaats buiten de stadsmuren, de sfeer in de stad is uitgelaten, de Leipzigers maken zich op voor een dagje uit om de moordenaar gedood te zien worden. Als het publiek bij het executieterrein is samengestroomd, worden de stadspoorten gesloten - zo behoudt het stadsbestuur controle over de menigte die, na de executie aanschouwd te hebben, in verhoogde staat van opwinding zal verkeren. Die manische energie kan leiden tot ongeregeldheden. De voltrekking van het vonnis wordt door de autoriteiten niet licht opgevat. Er ligt een strak protocol klaar dat met militaire precisie wordt uitgevoerd - zo wordt deze partituur van procesgang en executie in goede banen geleid. Het protocol voorziet er ook in dat de veroordeelde voorafgaand aan zijn laatste ademtocht mooie muziek zal horen.

Abdelkader Benali (1975) werd geboren in Marokko. Als klein jongetje kwam hij naar Nederland. Zijn ouders vestigden zich in Rotterdam, waar zijn vader een slagerij begon. Benali debuteerde – heel jong – op eenentwintigjarige leeftijd met de roman Bruiloft aan zee, waarvoor hem de Geertjan Lubberhuizenprijs werd toegekend. Dit eerste boek betekende meteen zijn doorbraak in de letteren. In de jaren direct daarna deed Benali ook van zich spreken als literatuurcriticus (in het Algemeen Dagblad), verhalen- en toneelschrijver en dichter. Maar pas in 2002 verscheen zijn tweede roman, De langverwachte, die insloeg als een bom en waarmee hij definitief zijn naam vestigde als belangrijk schrijver in de Nederlandse literatuur. De langverwachte werd bovendien onderscheiden met de Libris Literatuur Prijs 2003.

te zingen, het zogenaamde Todeslied.

Op zijn wankele wandeling naar de buitenplaats wordt de moordenaar begeleid door de ordetroepen die moeten voorkomen dat hem iets wordt aangedaan. Bij zijn eerste stappen in de buitenlucht staan de mensen al klaar om hem vol hoon en haat in de ogen te kijken.

Zie de mens.

Militaire trommelaars begeleiden de gang van de moordenaar met stemmig geroffel. Zij worden vergezeld door cavalerie die weer stapvoets wordt gevolgd door de koetsen met daarin de notabelen van de stad. Wanneer die uit de wagen kijken, zien ze de menigte toenemen en met die verdichting wordt de sfeer alsmaar grimmiger. Vaandels en vlaggen wijzen de laatkomers waar ze moeten wezen. De stadsdeuren gaan op slot. De slotakte van de Dood kan beginnen.

Op het moment dat de veroordeelde op het schavot wordt geduwd roepen de omstanders, “Dood hem, dood hem,” met dezelfde geestdrift als waarmee het Passiekoor antwoordt wanneer Pilatus hun vraagt: “Wat moet ik doen met Jezus?”

De collectieve zucht naar wraak is van zo’n intensiteit dat die de doodsangst van de veroordeelde bijna verlamt. Toch is het belangrijk voor de rechtsgang dat de moordenaar geen moment twijfelt waarom hij hier staat. Het volk heeft recht op genoegdoening. En het volk zal krijgen wat het blieft.

Het vooruitzicht van bloed zorgt voor een waanzinnige euforie. Er breken ongeregeldheden uit, soldaten en ordehandhavers moeten ingrijpen, er wordt gevochten. Het volk raakt buiten zinnen. De veroordeelde die verder stapt, wordt bespuugd en geslagen. Het mag allemaal gebeuren. De schaamte is weg, het kan elk moment uit de hand lopen. Op het schavot, waar stro is gelegd om het bloed op te vangen, hoort de moordenaar - de handen gebonden, het hoofd gebogenaan waar hij recht op heeft.

Vier hemelse kelen die een teer, indringend Todeslied zingen. De dirigent leidt het gezang met de vingers dansend in de ijle lucht. Deze 41-jarige cantor, genaamd Johann Sebastian Bach, heeft de jongens op het hart gedrukt zich niets aan te trekken van de ongebruikelijke

omstandigheden. Bach is als koorleider verantwoordelijk voor de hymne die door de koorzangers wordt gezongen. Contractueel is hij verplicht om elke begrafenis bij te wonen, dus ook deze executie.

Bach verwondert zich bij dit samenzijn van mensen en de Dood over hoe snel de affecten kunnen schuiven in het gemoed van de mens. Zo-even eisten ze van de hemel nog om dodelijke gerechtigheid, nu luisteren ze als volmaakte lammetjes naar de muziek, hun ogen dromerig als de volle maan bij nacht. Het onwaarschijnlijke gebeurt. Het volk lijkt even, heel even tot inkeer te komen.

De melodie heeft het effect van een tranquilizer op de menigte. Het gejoel en gedram maakt plaats voor stilte en gebed. Getrakteerd op deze hemelse muziek willen de oren niets missen. Alleen een enkele fladderende vogel is boven de hymne uit te horen.

Waarom wordt dit lied gezongen? Is het om de dode te troosten? Of is het om de terdoodveroordeelde in zijn benauwde laatste uur af te leiden van wat komen gaat? Gaat het erom ultieme wroeging in de misdadiger op te roepen, hem als het ware geestelijk op de knieën te krijgen, het laatste beetje hoogmoed uit hem te persen? Of is muziek de pacificerende manier waarop de uitzinnige menigte weer gewetenswroeging gaat voelen na de getoonde bloeddorst? De terdoodveroordeelde zou bijna gaan geloven dat zijn dood hem is gegund. Hij zou bijna gaan geloven dat God aan zijn kant staat. Dat hoewel zijn misdaad onaanvaardbaar is in Zijn ogen, de demonische energie van de mensen niet minder onaanvaardbaar is. Want is de mens niet de Rede gegeven om de laagste lusten te bedwingen?

De beul die aanstonds zijn plicht zal doen, heeft tranen in de ogen. Kan de beul nu hij deze muziek heeft gehoord onmogelijk nog onschuldig blijven bij het vervullen van zijn plicht? Is dat wat de muziek hem vertelt? Dat boven de wet, de andere Wet de hoogste macht is, die van de medemenselijkheid? En verliest hij door deze dood van geweldpleging

Een dag niet begraven is een dag niet geleefd, voor Bach.

elke aanspraak daarop? Het publiek haalt weer adem. Het geroezemoes neemt toe. Het volk wil de daad! De cantor ziet tevreden aan dat de muziek het gewenste effect heeft gehad op de menigte. Hoe kortstondig ook.

Eventjes was hun lage natuur getemd door de hoge kunst.

De laatste noten klinken boven het schavot en drijven weg richting de naastgelegen begraafplaats. Het moment is daar.

De beul doet zijn werk. Wat hem niet makkelijk afgaat. Het zwaard is te bot of de nek van de moordenaar te taai; hoe dan ook, hij moet een paar keer flink inslaan voordat het hoofd de rest van het lichaam verlaat. Bij elke haal met het zwaard gaat er een siddering door de menigte.

Ze krijgen meer dan waarvoor ze zijn gekomen. Het gebrek aan precisie, het gestuntel met het hoofd, de vermoeidheid van de beul; het maakt het tot een heerlijk kijkspektakel. Erbarme dich. Dan is het gedaan. Stilte gevolgd door een oorverdovend kabaal, de orgastische ontlading van deze dodenmars.

De cantor wacht de dood niet af. Snel loopt hij richting de poorten die open zullen gaan, hij heeft werk te doen. Over een paar weken zal hij bij een andere executie dirigeren, in zijn kerk deze keer, ook met zijn muziek. Of wat hij daar ten gehore zal brengen deze executie kan overtreffen in spektakel, dat weet hij niet. Hij zal zijn best doen. Met Gods hulp komt alles goed.

Op Goede Vrijdag 1727 klinkt in de Thomaskerk de eerste uitvoering van de Matthäus-Passion, met in het koor een aantal van de toeschouwers die bij de executie van de moordenaar hebben staan joelen. Zo uitzinnig als ze toen waren, zo beheerst zingen ze nu. Er staat nóg een getuige van de executie op het podium: de beul. Alleen Bach weet dat de man die de rol van Evangelist zingt een paar weken ervoor met het botte zwaard op de moordenaar heeft staan inhakken. Hij heeft zijn uitverkiezing als Evangelist aan zijn stem te danken, niet aan zijn beulswerk. Gelukkig maar. Onder de musici is ook een aantal van de soldaten die de weg hebben versperd voor het al te enthousiaste publiek. Tijdens de veroordeling van Jezus zullen ze niet kunnen helpen dat de gedachten afdwalen richting de veroordeling van de moordenaar.

Het aanschouwen van een executie was onderdeel van het dagelijkse leven. Sowieso was de mens in de tijd van Bach gewend aan dood en ellende; hongersnood, wapengekletter en de pest zorgden ervoor dat de gemiddelde leeftijd van een Leipziger dertig jaar was.

Wie zong in het koor van de Matthäus-Passion over de dood, zong als getuige van de Dood.

En wist dat het zingen van een lied slechts een levendig oponthoud was tussen twee momenten van reële doodsdreiging. Elke zondag werden de doden geteld, de congregatie een optelsom van geluksvogels. De moderne mens lijkt de dood overwonnen te hebben, dat is slechts schijn. En de Passie herinnert ons aan ons onvermogen om de Dood in de ogen te zien. Het leven is kort, altijd te kort, laat ons zingen.

We zijn gestopt met het uitvoeren van de doodstraf. We zijn ook gestopt met het spelen van muziek voor de veroordeelde. Maar toch is dat wat we doen vandaag wanneer we gaan luisteren naar de Matthäus-Passion. We luisteren

naar de muziek die gemaakt is om gevoelens op te roepen bij een tot de dood veroordeelde man. De maatschappij heeft hem aangeklaagd, er is valse getuigenis gesproken, hij is verraden door zijn inner circle en diegenen die wel voor hem in de bres springen, zijn de gemarginaliseerden in de samenleving, de mensen die sowieso niet gehoord worden. Die buitenstaanders krijgen in de Passie wel het woord. We mogen ze niet vergeten. Zij dragen het geweten van de veroordeelde met zich mee.

De Passie stelt de vraag hoe we omgaan met mensen die we uitstoten. Elk mens heeft recht op een eerlijk proces. Wie je ook bent, waar je ook vandaan komt. Maar soms ben je al veroordeeld nog voordat de rechter gesproken heeft; en soms ligt op de loer dat de rechtsgang door de publieke opinie zo wordt gewantrouwd dat er stemmen klinken om de rechter zelf te vervangen. Maar wanneer de publieke opinie de hoogste rechter wordt, dan maken we van de beul een moordenaar en wordt de moordenaar een onschuldige.

De Passie laat zien wat er gebeurt wanneer vooroordeel en machtsmisbruik vrij spel krijgen. Vooroordelen gaan een eigen leven leiden. Praatjes over Jezus worden monumentale waarheden over Jezus. Wijselijk houdt hij zijn mond wanneer hem wordt gevraagd de beschuldigingen af te wijzen. Door te ontkennen zou hij alleen maar meer verdenking op zich laden. Zijn woorden zouden aangepast worden aan wat het publiek wil horen. Waar is de tijd gebleven dat je werd afgerekend op je daden? Al die mensen die hij heeft genezen? Het is niets meer waard. De woede heeft het hoogste woord. Woede is waarheid geworden.

De passie is een loflied op de eigenzinnigheid. Jezus praat anders, doet anders, beweegt zich anders. Zijn moraal staat haaks op die van de corrupte machthebbers die zo bezig zijn met het veiligstellen van hun aanzien, status en privilege, dat het vermogen tot empathie compleet is geërodeerd. Jezus laat ze in verwondering achter. En in die verwondering geven we het leven vorm. Door die verwondering verstaan we de Passie.

Toen ik als jongeling op een goede vrijdag aanschoof in de gigantische concertzaal van de Rotterdamse Doelen voelde ik me overweldigd door de immense ruimte, het grote koor, de verzameling instrumenten. Ik wist niet wat ik kon verwachten. Ik ging naar de Passie omdat, nou ja, je naar de Passie moest zijn geweest, zoals je ook een toneelstuk van Shakespeare moet hebben gezien en je de Odyssee van Homerus moet hebben gelezen. Die arpeggio’s kwamen niet uit de kraamkamer van mijn overleverde cultuur, ik was gekomen om me tot de kroonjuwelen van de Westerse cultuur te verhouden. Ik vond het spannend. Een bruine jongen tussen een grijs en wit publiek. Ik kwam getuigen van het Andere Verhaal. Ik ging in het stoeltje zitten, tussen de honderden anderen aan wie ik zag dat ze wel vaker hier hadden gezeten, ze waren als het ware voorbereid op wat komen ging.

Het koor kwam op. De getuigen. De Evangelist sprak, de rechter. En wie was ik? Ik voelde me schuldig. Schuldig dat ik onvoorbereid was gekomen. Schuldig dat ik het in mijn hoofd had gehaald om hier te gaan zitten. Schuldig dat ik wellicht mezelf overleverde aan iets dat me eerder zou verwarren dan verrijken. Kon het niet anders of ik zou tekort schieten? Waar was de beul die het vonnis ging voltrekken? Houd het kort.

En toen werd het stil in de zaal. Die stilte glijdt niet zo makkelijk van ons af. Het is de stilte voor Bach.

Wat er toen gebeurde kan ik met deze eenvoudige woorden niet beschrijven, behalve dan dat het te kort duurde. En lang genoeg was. Ik ben schuldig. Ik ben niet alleen aanwezig geweest bij de executie van een onschuldig man, ik heb ervan genoten. De schoonheid drong op plekken waar het normaliter niet regent. Ik was niet beter dan de rest, stond daar tussen het volk als een voyeur te genieten van de aanstaande dood.

Er is dat moment dat je iets hoort en beseft dat je tot mens-zijn geroepen wordt. Bach schreef: Aan u mijn god, is dit opgedragen. Zolang we leven zullen we met leed geconfronteerd worden. Maar die confrontatie mag ons niet blind maken voor het leed dat anderen met zich meedragen. Een aardbeving die een paar minuten duurt, uit de krochten van de aarde omhoog gekropen, doodt meer dan 50.000 mensen.

Wat volgt is stilte. Stilte na de executie.

En dan vangt het zingen weer aan. Dat koor van Bach; door de eeuwen heen geplaagd door oorlog, honger en pest. In de zeventiende eeuw stierven twaalf leden van het koor. Er is geen antwoord op die dood.

Er is een stilte voor Bach. Er is een stilte na Bach. En die stilte, die nemen wij in. Daar zijn wij verantwoordelijk voor. Het is aan ons om vorm aan die stilte te geven. En dan keert het leven weer terug op aarde. In het groene veld verschijnt geel klaver.

Wat is dat koor? Dat zijn wij. Twijfelend. Beschuldigend. Verontwaardigd. We staan gezamenlijk alleen oog in oog met de voltrekking van het hoogste oordeel. Onze stemmen reiken tot aan de hemel en geen streep verder. Zakken terug in de boezem van hun oorsprong, de blaasbalg van onze longen.

Na de stilte gaan we weer spreken. En laat wat we zeggen vervuld zijn van mededogen voor iedereen die nog niet de woorden heeft gevonden om te zeggen wat hem dwars zit.

Abdelkader Benali Naarden, 7 april 2023

VOOR ALTIJD BACH

Helpt u mee Bachs erfenis te

laten voortbestaan?

Door periodiek te schenken of de Nederlandse Bachvereniging op te nemen in uw testament, kunnen we blijven investeren in kwaliteit, educatie, talentontwikkeling en het wereldwijd toegankelijk maken van Bachs complete oeuvre.

Ga voor meer informatie naar bachvereniging.nl/steun