پیالنگێڕی نێوده‌وڵه‌تی و شۆرشی رۆژئاوا حیزبــواڵ لــه ناوچه‌كــه‌ش ئێــران و عێراقــی شــیعه ،له‌جیهانیــش روســیا. شۆرشــی رۆژئــاوا هێڵــی ســێیه‌می هه‌ڵبــژارد واتــا نــ ه شــیعه نــه ســوننه، نــه ئه‌مریــكا نــ ه روســیا ،ئه‌مــه‌ش بــووه هــۆكار كــه رۆژئــاوا له‌ســه‌ر قاچــی خــۆی بووه‌ســتێ ،له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ش به‌ره‌یه‌كــی بۆخــۆی دروســتكرد كــه بــه‌ره‌ی شــۆرش و ئازادیخــوازان بــوو ،الیه‌نــی ســوننی شۆرشــی رۆژئاوایــان تاوانباركــرد بـ ه الیه‌نگــری بــۆ بـه‌ره‌ی شــیعه و رژێمــی ئه‌سـه‌د و ئێـران ،بـه‌اڵم شــه‌ڕی حه‌ســه‌ك ه هه‌مــوو ئــه‌و قســانه‌ی پووچه‌ڵكــرده‌وه و ســه‌ملاندی كــه ب هڕاســتی هێڵێكــی ســه‌ربه‌خۆیه ،له‌الیه‌كیــر عه‌ره‌بــی شــۆڤێنی شۆرشــی رۆژئاوایــان تاونبــار ده‌كــرد بــه الیه‌نگــری ئه‌مریــكا ،بــه‌اڵم به‌ئاڵوگــۆڕی داعــش و توركیــا هێزه‌كانیــان لــه ج هڕابلــوس و پشــتیوانی ئه‌مریــكا بــۆ توركیــا و داعــش و نـه‌رسه و گرووپـه چه‌تـه‌كان دووبــاره‌ی كــرده‌وه كـ ه هێڵــی سیاســی و خۆپاراســتنی رۆژئــاوا ســه‌ربه‌خۆیه. شــه‌ڕی حه‌ســه‌كه و داگیركردنــی جه‌ڕابلــوس ســه‌ره‌تای رێكه‌وتنێكــی هه‌رێمــی و جیهانــی ل ـه نێــوان ئه‌مریــكا و روســیا ،ئێ ـران و توركیــا و ســوریا، پ د ك ـ عێــراق و ســوریا ،ئه‌مــه وه‌ك پیالنگێڕیــه‌ك به‌ناوكردنــی راســته، بێگومــان بانگكردنــی مســعودیش بــۆ توركیــا ئه‌ویــش بــووه به‌شــێك لــه‌و پیالنگێڕیــه.
دوای ماوه‌یــه‌ك لێكــرازان و دووركه‌وتنــه‌و ه جارێكیــر زڵهێــزه نێوده‌وڵه‌تــی و هه‌رێمیــه‌كان گه‌یشــتنه‌وه الی یــه‌ك و له‌ســه‌ر هه‌ندێــك به‌رژه‌وه‌نــدی هاوب ـه‌ش و رازیكردنــی دڵــی یه‌كــر ،بێگومــان ئه‌مجــاره ئه‌گ ـه‌ر بۆیــان بكــرێ شۆرشــی رۆژئــاوای كوردســتانه. لــه ئه‌زمونــی راپه‌ڕیــن و ســه‌رهه‌ڵدانی كــوردان چ كاتێــك راپه‌ڕیــن و به‌رخــودان گه‌یشــتۆت ه لوتكــه و خه‌ریكبــووه بــه‌ر بگــرێ ،له‌الیــه‌ن زڵهێــزه جیهانیــه‌كان و رێكه‌وتنــه هه‌رێمیــه‌كان له‌ناوبــردراون ،منونــه‌ی راپه‌ڕینــی شــێخ محمــودی به‌رزنجــی ،شــێخ س ـه‌عیدی پی ـران و س ـه‌ید ر هزای دێرســیمی و كۆمــاری مهابــاد و جواڵنــه‌وه‌ی ئه‌یلــول به‌ســه‌رۆكایه‌تی بارزانــی بــاوك. بێگومــان لــه‌دوای ئه‌وانــه و به‌ئاشــكرا و زۆر به‌ڕوونــی و لــه‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌مــوو پێوانــه ئه‌خالقــی و دیموكراتیــه‌كان پیالنگێــڕی نێوده‌وڵه‌تــی كــه 32 ده‌وڵــه‌ت به‌شــداربوون به‌نوێن هرایه‌تــی ئه‌مریــكا و ئیرسائیــل ،له‌ب هرامبــه‌ر رێبــه‌ری گه‌لــی كوردســتان به‌ڕێــز عه‌بدوڵــا ئۆجــاالن لــه 1999/2/15بــه راده‌ســتكردنه‌وه‌ی به‌ڕێزیــان بــۆ ده‌وڵه‌تــی داگیرك ـه‌ری تــورك ئه‌نجامگیربــوو. دوای هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ی سیســته‌می ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه لــه ده‌وڵه‌تانــی باكــوری ئه‌فریقــا و رۆژهه‌اڵتــی ناویــن لــه ســاڵی 2011كــه ئه‌مــه‌ش بــه به‌هــاری عه‌ره‌بــی به‌ناوكــرا ،دواتــر هێــزه شۆڤینســته ئیســامگه‌راكان به‌ســه‌رۆكایه‌تی القاعــد و داعــش له‌رێــگای ئیســامیه ئیخوانیــه‌كان خســینه ژێــر هه‌ژموونگ ـ هرای خۆیــان ،ئه‌نجامه‌ك ـه‌ش ئه‌بینیــن ل ـه‌و كات ـه‌وه تــا ئێســتا ئێســتا شۆرشــی رۆژئــاوا رووب ـه‌ڕووی پیالنگێڕیه‌ك ـه ل ـه ڕاســتیدا له‌كه‌ســایه‌تی ئاشــتی و ئارامــی لـه‌و ده‌وڵه‌تانـه دروســت نه‌بــووه ،لـه راســتیدا ئه‌وانـه ژانــی رۆژئــاوا شۆرشــی گه‌النــی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت رووب ـه‌ڕووی پیالنگێڕیه‌كــی له‌دایكبوونــی شۆرشــێكی دیموكراتیانــه‌ن ،بــه‌اڵم له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی پێشــه‌نگانی نێوده‌وڵه‌تــی و هه‌رێمــی بۆتــه‌وه ،له‌بنه‌مــادا ده‌یانــه‌وێ بــه‌و پیالنگێڕیــه ســنورێك بــۆ شۆرشــی رۆژئــاوا دابنێــن ك ـه دووه‌میــن پــرۆژه‌ی شــۆرش ك ـه شــۆرش به‌قــه‌د گــه‌وره‌ی شۆرشــه‌كانیان ئاماده‌نه‌بوونــه. فیدڕالــی باكــوری ســوریا و ســوریایه‌كی دیموكراتیــه ،بـه‌اڵم هـه‌ردوو بـه‌ره‌ی تــر رۆژئــاوای كوردســتان بــه لێكرتازانــی ده‌وڵــه‌ت – نه‌تــه‌وه‌ی ســوری عه‌ره‌بــی به‌رژه‌وه‌ندیــان ل ـه قه‌ی ـران و ئاڵــۆزی ناوخــۆی ســوریادایه و ئه‌نجامه‌كه‌شــی ئه‌ســه‌د و شــه‌ڕی ناوخــۆی بــه‌ره‌ی ســونه‌و شــیعه ،كــورد توانــی لــه /19به‌گوێــره‌ی خۆیــان بشــكێنه‌وه ،بۆیــه داگیركردنــی ج هڕابلــوس له‌بنه‌ڕتــدا متــوزی 2011شۆرشــێكی دیموكراتیانــه‌ی ســیپی بگاتــه ئه‌نجــام و مۆدێــل پــڕۆژه‌ی میســاقی میللــی نیۆ/عوســانیه‌كانه و تــا ده‌گاتـه حه‌لـه‌ب .بێگومــان و سیســته‌مێك به‌ڕێوه‌ببــات كــ ه ســه‌ره‌نجی تــه‌واوی مرۆڤایه‌تــی تێكشــكانی پیالنگێــڕی س ـه‌ر شۆرشــی رۆژئــاوا دوایــن په‌له‌قــاژه‌ی ده‌وڵه‌تــی پێشــكه‌وتنخوازی راكێشــاوه‌ته‌وه ســه‌رخۆی .لــه زســتانی 2012وه توركیــا تــورك و هێــزه به‌كرێگیــراو و چه‌ته‌كانــه ،هێڵــی ســێیه‌م له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی و بــه‌ره‌ی نــه‌رسه‌و كــورده به‌كرێگیراوه‌كانــی ســه‌ر بــه (پ د ك ـ ســوریا) پشــتی به‌خــۆی و كۆمه‌ڵگه‌كــه‌ی و پرۆژه‌یه‌كــی سیاســی و كۆمه‌اڵیه‌تــی هێرشــیان كــرد ه ســه‌ر ســه‌رێكانی و دواتریــش ویســتیان تــه‌واوی كانتۆنــی زانســتی به‌ســتوه ،ئــه‌وه‌ش گره‌نتــی ســه‌ركه‌وتنیه‌تی. جزیــره داگیربكــه‌ن ،بــه‌اڵم له‌به‌رخودانێكــی بــێ وێنــه تێكشــكان ،دواتــر شۆرشــی رۆژئــاوا كــه پێشــه‌نگایه‌تیه‌كه‌ی ژنــان ده‌كــه‌ن و الوانــی هه‌مــوو هێــز ه جیهادیــ ه رادیكاڵــه تیرۆریســتیه‌كان لــ ه پێكهاتــه‌ی به‌نــاوی نه‌تــه‌وه جیاجیاكانیــش پێكــه‌وه ده‌ی پارێــزن ،هه‌مانــكات چه‌ندیــن الوی داعــش هێرشــی هه‌مه‌الیه‌نه‌یــان كــرده ســه‌ر هــه‌ردوو كانتۆنــی جزیــره ئه‌نته‌رناســیۆناڵ لــ ه وه‌اڵتــه جیا جیاكانــی جیهــان گه‌یشــتن ه رۆژئــاواو و كوبانــێ و گه‌وره‌تریــن داســتانی به‌رخودانــی تۆماركــران به‌تایبــه‌ت لــه چه‌ندێكیــش شــه‌هیدبوون ،له‌الیه‌كیــر پێكــه‌و ه ژیانــی دیموكراتیانــه لــه قســه‌وه بــووه كــردار منونــه‌ی هاوســه‌رۆكی كــورد و عــه‌ره‌ب پێكــه‌وه كوبانــێ ئیــر مێژووێكــی نــوێ نورسایــه‌وه لــه به‌رخــودان. واڵتانــی هه‌رێمــی و جیهانــی له‌ســه‌ر ســوریا بــوون بــه‌دوو بــه‌ره ،الیه‌نــی كاروباره‌كانــی كانتۆنــه‌كان به‌ڕێوه‌ده‌بــن ،هه‌مانــكات نه‌بوونــی حیزبــی ســونی له‌ناوخــۆ ،ئیخــوان موســلیمین دواتــر بــوون بــه نــه‌رسه و دواتریــش قائــد و تاكــڕه‌و یــان ئیــداره‌ی په‌نجــا به‌په‌نجــا ،پێچه‌وانــه نزیكــه‌ی 20 بوونــ ه داعــش ،له‌گــه‌ڵ ئه‌نه‌كــه‌س له‌ناوچه‌كــه‌ش توركیــا و ســعودیه و الیه‌نــی سیاســی پێكــه‌وه له‌به‌ڕێوه‌ب هرایه‌تــی به‌شــدارن ،ئه‌وانــه‌ش قه‌تــه‌ر و ســوننه‌ی عێــراق و (پ د ك ـ عێــراق) ،الیه‌نــ ه جیهانیه‌كانیــش ســه‌ملاندنی خۆڕاگــری و به‌رده‌وامــی شۆرشــی رۆژئــاوای كوردســتان ه و ئه‌مریــكا و فه‌ره‌نســا و ئه‌ڵامنیــا ،بــه‌ره‌ی دووه‌م له‌ناوخــۆ رژێمــی ئه‌ســه‌د ،تێكچونــی پیالنگێڕیه‌كه‌یــه.
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
له ماوه‌ى هه‌شت ساڵدا چوار رۆژنامه‌نووس به شێوه‌یه‌کى وه‌حشیانه تیرۆرکراون راپۆرتى /کاروان کوردى لــه ســاڵى 2008ســۆراىن مامــ ه حه‌مــه، رۆژنامه‌نــووس ،تیــرۆر کــرا ،ئــه‌و لــه ب ـه‌رده‌م ماڵه‌ک ـه‌ى خۆیــدا و ب ـه فیش ـه‌ک له‌الیــه‌ن چه‌نــد که‌ســێکى نه‌نــارساوه‌وه تیــرۆر کــرا ،هۆکاره‌کــه‌ىش کاره رۆژنامه‌وانییــه‌کاىن بــوو ،ئــه‌و یه‌که‌میــن و دواهه‌میــن رۆژنامه‌نــووس نه‌بــوو کــه تیــرۆر کــرا ،به‌ڵکــو دواى هه‌شــت ســاڵ و لــه شــارێکى دیکــه‌ى هه‌رێمــى کوردســتان ،وه‌دات حســێن تیــرۆر کــرا، کــه دواى رفانــدىن له‌ژێــر ئه‌شــکه‌نجه‌دا گیــاىن له‌ده‌ســتدابوو. وه‌دات حســێن ،رۆژنامه‌نــووىس ئاژانــى هه‌واڵــى رۆژنیــوز ،رۆژى 13ى ئــاىب 2016 له‌نــاو شــارى دهــۆک ،بــه به‌رچــاوى کۆمه‌ڵێــک خه‌ڵکــه‌وه له‌الیــه‌ن دوو ئۆتۆمبێلــه‌وه رفێــرا و دواى چه‌نــد کاتژمێرێــک ،ته‌رمه‌ک ـه‌ى له‌س ـه‌ر رێگ ـه‌ى ســێمێل ـ دهــۆک دۆزرای ـه‌وه .تیرۆکــردىن وه‌دات چــواره‌م رۆژنامه‌نووســه لــه مــاوه‌ى هه‌شــت ســاڵى رابــردوودا لــه هه‌رێمــى کوردســتان و له‌ژێــر ســایه‌ى ده‌ســه‌اڵىت کوردیــدا تیــرۆر بکرێــن. رێکخــراوى چاودێــرى مافــه‌کاىن مــرۆڤ ده‌ڵێــت« :لــه ١٣ی ئــاب ،کاتژمێــر 8:45 ســه‌رله‌به‌یانی ،وه‌دات (ســه‌ردار) ی بــرای گه‌یاندوه‌تــه ســه‌ر کاره‌کــه‌ی لــه بینایــه‌ک لــه نــاو بــازاڕی ماڵتــا لــه دهــۆک ،سـه‌ردار وتــی دوای ١٥خولـه‌ک، کۆمه‌ڵــه خه‌ڵکێــک زۆری بینیــوه و چه‌نــد ئۆتۆمبیلێکــی پۆلیــس گه‌یشــتنه بازاڕه‌کــه ،ئۆتۆمبیلــی براکه‌شــی
بــه به‌تاڵــی بینیــوه لــه ناوه‌ڕاســتی شــه‌قامه‌که ،پۆلیــس بــ ه ســه‌رداریان وتــووه ،که‌ســانی نه‌نــارساو براکه‌یــان گرتــووه ،پیاوێکــی تــر وتویه‌تــی کــه دوو ئۆتۆمبیلــی بــێ نیشــانه‌ی بینیــو ه کـه رێگه‌یــان لـه براکـه‌ی گرتــووه ،ســێ کـه‌س بــه‌زۆر براکه‌یــان لــ ه ئۆتۆمبیله‌کــه‌ی دابه‌زانــدوه ،له‌ژێــر هه‌ڕه‌شــه‌ی چــه‌ک ناچاریــان کــردووه و بردوویانــه و بــه په‌لــه چوونه‌تــ ه ســه‌ر ئۆتۆبــان، شــاهێده‌که وتویه‌تــی ئــه‌و پیاوانــه وتویانــ ه ئێمــه ئاسایشــین ،هــۆکاری گرتنــی ئــه‌م کــوڕه‌ش (پیاکێشــانی منداڵێکــه) ،شــاهێده‌که وه‌شــی وتــوه کــه هــه‌ردوو ئۆتۆمبیله‌کــه بــێ ژمــار و نیشــانه‌ی هاتوچۆبــوون». رێکخراوه‌کــه لــه به‌شــێکی تریــدا نووســیویه‌تی»:ده‌ربان حســێن ،برایه‌کــی تــری وه‌دات ده‌ڵــێ ده‌وروبـه‌ری کاتژمێــر ،10:45کاتــێ کــه بــراکان گه‌ڕاونه‌تــه‌وه ماڵــه‌وه ،پۆلیســێکی ناســیاو په‌یوه‌نــدی پێــوه کــردووه و وتویه‌تــی یه‌کێــک لــه خێزانــی ئێــوه ل ـه نه‌خۆشــخانه‌ی ئــازادی دهۆکــه ،کــه چونه‌تــه نه‌خۆشــخانه، الش ـه‌ی وه‌داتیــان ل ـه شــوێنی توێکاریــدا بینیــوه ،ئه‌وه‌شــیان وتــوه کــه داوایــان لــه دادوه‌ری لێکۆڵینــه‌وه‌ی نه‌خۆشــخانه کــردوه کــه لــه چۆنیه‌تــی هێنانــی ته‌رمــی براکه‌یــان بکۆڵێتــه‌وه ،پۆلیســی ســێمێل پێــی گوتــون ک ـه ل ـه س ـه‌ر رێــگا دۆزراوه‌تــه‌وه». تیرۆرکــردىن وه‌دات چواره‌میــن رۆژنامه‌نووســه ،کــه لــه مــاوه‌ى
هه‌شــت ســاڵى رابــردوودا لــه هه‌رێمــى کوردســتان تیرۆرکرابــن ،تیرۆکــردىن وه‌دات کاردانـه‌وه‌ى ناوخۆى و نێونه‌ته‌وه‌یــى بــه‌دواى خۆیــدا هێنــا و ده‌ســه‌اڵتداراىن هه‌رێمــى کوردســتانیان خســتوه‌ته‌ژێر پرســیاره‌وه، کــ ه ده‌بێــت بکــوژاىن ئــه‌و رۆژنامه‌نووســ ه گه‌نجــه بدۆزرێتــه‌وه. ســۆراىن مامــه حه‌مــه ،کــه په‌یامنێرێکــى گۆڤــارى لڤیــن بــوو ل ـه شــارى که‌رکــوک ،ل ـه مانگــى ته‌مــووزى ســاڵى 2008لـه بـه‌رده‌م ماڵه‌کـه‌ی خۆیــدا بـه فیشـه‌ک تیــرۆر کــرا ،دوو ســاڵ دواى ئـه‌وه و لـه مانگــى ئایــارى ســاڵى ،2010سه‌رده‌شــت عوســان ،رۆژنامه‌نــووس، له‌نــاو شــارى هه‌ولێــر رفێــرا و دواى دوو رۆژ لــه موســڵ ته‌رمه‌کــه‌ى دۆزرایــه‌وه ،ســێ ســاڵ دواى ئ ـه‌وه و ل ـه مانگــى 12ى ســاڵى 2013کاو ه گه‌رمیــاىن، سه‌رنوســه‌رى گۆڤــارى رایــه‌ڵ ،لــه بــه‌رده‌م ماڵه‌کــه‌ى خۆیــدا ب ـه فیش ـه‌ک تیــرۆر کــرا. دواى ئـه‌و هه‌مــوو ســاڵه تا ئێســتا بکــوژاىن راســته‌قینه‌ى ســۆران و سه‌رده‌شــت و کاوه نه‌دۆزراونه‌تــه‌وه ،هــه‌ر بۆیــه که‌ســوکارى وه‌دات حســێن و رۆژنامه‌نووســان و چاالکوانــان بــه گومانــن کــه ده‌ســه‌اڵىت دهــۆک و حکومــه‌ىت هه‌رێــم کارى جــدى بــکات له‌ســه‌ر دۆزینــه‌وه‌ى بکــوژاىن راســته‌قینه‌ى وه‌دات. شــێوازى تیرۆرکردنــى سه‌رده‌شــت و وه‌دات زۆر له‌یــه‌ک ده‌چــن ،هــه‌ر لــه رفاندنیــان و
دواتــر
له‌ژێــر
ئه‌شــکه‌نجه‌دا
کوشــتنیان،
ه کوشــتنى سه‌رده‌شــتدا فیشــه‌کێکیان لــ
ه نابــوو ،لــه شــێوازى ه نــاو ده‌مییــه‌و بــ ئه‌شــکه‌نجه‌دانى وه‌داتیشــدا په‌نجه‌کانــى
ده‌ســتیان شــکاندبوو ،ئــه‌وه‌ش نیشــانه‌ى
ه بــوو ئــه‌وان به‌هــۆى قه‌ســه‌کردن و ئــه‌و
5
به‌شــدار عوســان ،بــراى سه‌رده‌شــت عوســان ،کـه بــۆ گۆڤــارى (ئــازادى کۆمه‌ڵگـه) قسـه‌ى کــرد ،له‌سـه‌ر ئـه‌وه‌ى مــاوه‌ى شـه‌ش ســاڵه سه‌رده‌شــت تیــرۆر کــراوه ،لـه‌و ماوه‌یـه‌دا چــى کــراوه بــۆ دۆزینــه‌وه‌ى بکــوژاىن راســته‌قینه‌ى سه‌رده‌شــت ،ئــه‌و ده‌ڵێــت: دۆســیه‌ى تیــرۆرى سه‌رده‌شــت که‌میــى به‌ڵگــ ه و زانیــارى نه‌بــوه ،چونکــه سه‌رده‌شــت بــه رۆژى رونــاک و له‌به‌رچــاوى خه‌ڵــک و له‌به‌رچــاوى پۆلیــس و لــه ناوجه‌رگــه‌ى شــارى هه‌ولێــردا ،ل ـه ب ـه‌رده‌م کامێرایه‌کــى زۆردا رفێــرا و دواتــر ب ـه ش ـه‌ش بازگ ـه‌دا ئاودیــو کــرا. به‌شــدار عوســان ده‌ڵێــت :به‌ڵگــ ه و زانیــارى هێنــده زۆر لــ ه به‌رده‌ســتدا بــوون ،زۆر بــه ئاســاىن ئه‌گــه‌ر ده‌زگا ئه‌منییــه‌کاىن هه‌رێمــى کوردســتان بیانویســتایه ده‌یانتــواىن بکــوژاىن سه‌رده‌شــت بدۆزن ـه‌وه ،ب ـه‌اڵم ب ـه داخ ـه‌وه ،ده‌زگا ئه‌منیی ـه‌کاىن هه‌رێمــى کوردســتان ئه‌وه‌نــده‌ى لــه هه‌وڵــى په‌رده‌پۆشــکردن و ونکــردىن تاوانبــاراىن راســته‌قینه‌ى سه‌رده‌شــت بــوون، ئه‌وه‌نــده ل ـه دواى بکــوژى راســته‌قینه‌ى سه‌رده‌شــت نه‌بــوون. بــاىس لــه‌وه‌ش ده‌کات :بــه‌اڵم دواى شــه‌ش ســاڵ ئــه‌و که‌یســه
له‌بــاره‌ى ئــه‌وه‌ى هــۆکار چییــ ه کــ ه ده‌ســه‌اڵتداراىن ئــه‌م هه‌رێمــه بــه جــدى لێکۆڵینــه‌وه ناکــه‌ن له‌ســه‌ر دۆزینــه‌وه‌ى بکــوژاىن رۆژنامه‌نووســان؟ به‌شــدار ده‌ڵێــت: «چونکــه خۆیانــن ئه‌نجامــده‌ران و
به‌شــدار عوســان ،کــه رۆژى 23ى ئــاىب 2016له‌گــه‌ڵ شــاندێکى کۆنگــره‌ى نه‌ته‌وه‌یــى و ژماره‌یــه‌ک رۆژنامه‌نــووس ســه‌رداىن ســه‌ر گــۆڕى شــه‌هید وه‌داتیــان کــرد، ئامــاژه بــۆ ئــه‌وه ده‌کات :بــه داخــه‌وه تیرۆرکــردىن شــه‌هید
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ه کوژرابــوون. نوســینه‌و
الى ئێم ـه کراوه‌ی ـه ،تــا ئ ـه‌و کات ـه‌ى داد و دادگایه‌کــى ســه‌ربه‌خۆ لــه هه‌رێمــى کوردســتان بــووىن ده‌بێــت ،به‌هــۆى ئــه‌و دیــزه بــه ده‌رخۆنــه کــردن و ئــه‌و مامه‌ڵــه ناشــیاو و نارشینانــه‌ى کــه ده‌زگا ئه‌منییــه‌کاىن هه‌ولێــر به‌رامبــه‌ر بــه که‌یــى سه‌رده‌شــت کردیــان، بۆیــه ئێمــه بایکــۆىت هه‌مــوو دادگا و ده‌زگا ئه‌منییــه‌کاىن لیژنــه‌ى لێکۆڵینه‌وه‌مــان کــرد ،چونکــه ده‌مانــزاىن ئــه‌وان لــه هه‌وڵــى شــاردنه‌وه‌ى بکــوژاىن سه‌رده‌شــتدان.
داڕێــژه‌راىن پیــاىن تیــرۆرى ده‌نگــ ه ناڕازییــه‌کان و بــه تایبه‌تیــش رۆژنامه‌نوســان ،ئه‌وانــه‌ى لــه پشــته‌وه‌ى تیــرۆرى رۆژنامه‌نووســانن لــه ســه‌رووى دادگاوه‌ن ،بۆیــه ده‌زگا دادوه‌ریــه‌کان ده‌ســتیان پــێ نــاگات ،چونکــه لــه هه‌ڕه‌مــه‌کاىن ســه‌ره‌وه‌ى ده‌ســه‌اڵتدان ،بۆیــه تــا ئ ـه‌و ده‌س ـه‌اڵته مابــێ ،تاوه‌کــو ئ ـه‌و بنه‌ماڵــه ده‌سرتۆیشــتوانه له‌ســه‌ر حکــوم بــن ،تیــرۆرى رۆژنامه‌نوســان نادۆزرێنــه‌وه».
6
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
هه‌تــا هه‌تایــى ،ئه‌مــه ئــه‌و ئاماژه‌یه‌یــه کــه خوێنمــژاىن قه‌ڵه‌مــى ئــازاد زۆر ب ـه ئاســاىن ده‌ســت وه‌رده‌ده‌ن ـ ه یاســا و دادگا و یاســا ئه‌تــک ده‌کــه‌ن لــ ه پێنــاو به‌رژه‌وه‌نــدى خۆیــان ،دادگا ئه‌مــڕۆ بــووه بــه حه‌مــام بــۆ پاککردنــه‌وه‌ى به‌رپرســان لــه تاوانه‌کانیــان».
وه‌دات بــه‌و شــێوه وه‌حشــیگه‌ریانه ،رفانــدىن له‌نێــو جه‌رگــه‌ى شــارى دهــۆک و دواتــر کوشــتنى له‌ژێــر ئه‌شــکه‌نجه‌دا ،بــ ه پاڵپشــتى و بــێ ســزا مانـه‌وه‌ى تیــرۆره‌کاىن تــرى ســۆران و سه‌رده‌شــت و کاوه ئه‌نجــام درا ،ئێم ـه کاىت خۆیــى هاوارمــان کــرد ک ـ ه تێپه‌ڕانــدىن ئ ـه‌م دۆســیانه و ئاشــکرانه‌کردىن بکوژانــی سه‌رده‌شــت و کاوه و ســۆران زه‌نگێکــى مه‌ترســیداره بــۆ ســه‌ر کۆمه‌ڵــگا ،بۆیــه ده‌بــێ هه‌وڵکامنــان زیاتــر ده‌شــڵێت :چه‌نــد یه‌کێتــى تاوانبــاره لــه تیرۆکــردىن کاوه گه‌رمیانیــدا، بکه‌یــن و چه‌نــد بــاره‌ى بکه‌ینــه‌وه بــۆ ئــه‌وه‌ى ســنورێک بــۆ ئــه‌و ئه‌وه‌نــده‌ش تاوانبــاره ل ـه ده‌ســتێوه‌رداىن حزبیــى ل ـه دۆســیه‌ى کاوه‌دا، ده‌س ـه‌اڵت ه مافیای ـ ه میلیشــیایه دابنێیــن ،ک ـه ئــاوا ب ـ ه ئاســاىن ده‌ســتیان تــا ئــه‌م ســاته‌وه‌خته رێگــر بــوو ه لــه‌وه‌ى دادگا ســه‌روه‌ر بێــت ،تــا ئێســتا بکـه‌رى تیرۆرکردنه‌کـه نـ ه نــارساوه و بـه ئازادانـه ده‌ســوڕێته‌وه. نه‌چێتــه خوێنــى رۆڵه‌کامنــان. شــێوازى کوشــتنى ســۆراىن مام ـ ه حه‌م ـه و کاو ه گه‌رمیانیــش ل ـه ی ـه‌ک شــیرین ،ک ـه دواى مه‌رگــى کاو ه کوڕێکــى بــوو له‌س ـه‌ر وه‌ســیه‌ىت کاوه ده‌چێــت ،هه‌ردووکیــان لـه بـه‌رده‌م ماڵــى خۆیانــدا بـه فیشـه‌ک تیــرۆر نــاوى نــا (ئام ـه‌د) ئێســتا ئام ـه‌د ته‌م ـه‌ىن ســێ ســاڵه و قژێکــى درێــژى هه‌ی ـه و تاک ـه یادگاریــى کاوه‌ی ـه بــۆ شــیرین ماوه‌ت ـه‌وه. کــران ،ئــه‌وان هه‌ردووکیــان به‌هــۆى به‌دواداچــوون و شــیرین زۆر بــێ هیوایــه لــه‌وه‌ى دادگا بتوانــێ باڵوکردنــه‌وه‌ى راپــۆرت له‌ســه‌ر گه‌نده‌لــێ و شــتێک بــکات لـه دۆزینـه‌وه‌ى بکــوژاىن کاوه. ئابڕووچــووىن به‌رپرســان و تێوه‌گالنیــان تاوانبارى لــه گه‌نده‌ڵییــه‌وه ،تیــرۆر کــراون، ئــه‌و ده‌ڵێــت :هــۆکارى ئــه‌وه‌ى دادگا هه‌ردووکیــان راپۆرته‌کانیــان لــه تیرۆرى شه‌هید کاوه تــا ئێســتا نه‌یتوانیــوه شــتێک بــکات، گۆڤــاردا باڵوده‌کــرده‌وه. ته‌نهــا ده‌ســتێوه‌رداىن یه‌کێتیی ـه چ ب ـه شــیرین ئه‌میــن ،هاوســه‌رى (توانا حسێن) سزاکه‌ى ک ه تیرۆرکــردىن چ بــه‌وه‌ى بــه هه‌مــوو کاوه گه‌رمیــاىن ،رۆژنامه‌نــووىس بۆ کرا سوک بوو ه سێدار ه ل سزاى توانایه‌کیانــه‌وه لــه هه‌وڵــدان تیرۆرکــراو ،لــه بــاره‌ى ئــه‌وه‌ى تــا که‌یســه‌که ون بکرێــت و بــه تــه‌واوى ئێســتا چــى کــراوه لــه دۆســیه‌ى تایى ه ه تا ه ه سزاى دابخرێــت ،بــه‌اڵم دڵنیایــان ده‌که‌مــه‌وه شــه‌هید کاوه‌دا ،کــه ســێ ســاڵ ن ـ ه خوێنــى کاوه ون ده‌بێــت ن ـه ده‌توانــن ده‌ربــاز ده‌بێــت ،قســه‌ى بــۆ گۆڤــارى که‌یــى کاوه دابخــه‌ن ،چونکــه چــى الى (ئــازادى کۆمه‌ڵگــه) کــرد و ده‌ڵێــت :ئــه‌و خانــه‌واده‌ى کاوه و چــى الى ئازادیخــوازان ئــه‌و به‌دواداچوونانــه‌ى کــه بــه گرنــگ ئه‌ژمــار بکرێــت دۆســیه‌یه بــه کراوه‌یــى ده‌مێنێتــه‌وه و وه‌ک خانه‌واده‌کــه‌ى چــى الى خانـه‌واده‌ى کاوه گه‌رمیــاىن و چــى الى ئازادیخــوازان له‌س ـه‌ر دۆســیه‌ى ش ـه‌هیدى قه‌ڵ ـه‌م کاوه گه‌رمیــاىن ،ب ـ ه پێــى خواســتى کاوه هــه‌ر ســات و کاتێــک نوێرتیــن زانیاریــان بــه ده‌ســت بــگات، ئێمـه نه‌بــووه و ناشــکرێت ،ئه‌توانــم بڵێــم ،لـه ســایه‌ى ده‌سـه‌اڵىت سـه‌وز ئ ـه‌وا درێغــى ناکه‌یــن و ه ـه‌ر رێکارێــک پێویســت بــێ بــۆ دۆســیه‌که‌ى هێنــد ه یــارى بـه دۆســیه‌ى کاوه کــراوه ،دۆســیه‌که لـه رێــکارى یاســایى ده‌یگرینه‌بــه‌ر ،بــێ گوێدانــه ســه‌ختى و مه‌تــرىس ،لــه‌وه‌ش دڵنیایــان دووررخاوه‌ت ـه‌وه ،ل ـه ده‌ســتێوه‌رداىن ئ ـه‌و تاوانباران ـه‌ى ک ـه ده‌ســتیان ده‌که‌مــه‌و ه بــه هه‌مــوو هێزیــان ناتوانــن بێده‌نگــان بکــه‌ن. ب ـ ه خوێنــى کاوه ســوره تــا ده‌گات ـه دادگا ،هیچیــان ل ـه به‌رژه‌وه‌نــدى دۆســیه‌ى کاوه نه‌بــووه ،تــا ده‌گاتــه ئــه‌م ســاته وه‌ختــه. شــیرین ،هاوس ـه‌رى کاوه گه‌رمیــاىن ،ب ـه‌م شــێوه‌یه ب ـه‌رده‌وام بــوو ل ـه شــیرین بــاس ل ـه‌وه‌ش ده‌کات« :ته‌نان ـه‌ت کار گه‌یشــته ئ ـه‌وه‌ى ک ـه ل ـه قســه‌کاىن« :هه‌رێمــى کوردســتان له‌ژێــر باڵــى دوو بنه‌ماڵــه‌ى چه‌تــه دووه‌ه‌میــن ســاڵیادى کاوه‌دا ،تاوانبــارى تیــرۆرى ش ـه‌هید کاوه (توانــا و کۆمه‌ڵێــک مافایایــ ه کــه پێکهاتــووه لــ ه یه‌کێتــى و پــارىت ،ئــه‌م دوو حســێن) ســزاکه‌ى کــه ســزاى له‌ســێداره بــوو ســوک کــرا بــۆ ســزاى حزبــه لــه نێویانــدا تۆڕێکــى مافیایــى تێدایــه کــه دژ بــ ه قه‌ڵــه‌م بــه
7 ده‌ســته بوێــره‌کان و ده‌نگ ـه ئازاده‌کانــن ،ل ـه‌م دۆخ ـه‌دا دادگاش له‌ژێــر رکێفــى ئه‌واندای ـه و خــاوه‌ن بڕیــار و یاســاى راســته‌قینه‌ى خــۆى نیی ـه، دادگاى کــه‌الر پێــش تیرۆرکــردىن کاوه‌ش تاوانبــاره ،کاوه چه‌ندیــن دۆســیه‌ى ل ـه دادگا بــوو ،ب ـه هه‌ڕه‌ش ـه‌که‌ى مه‌حمــود سه‌نگاویش ـه‌وه، ک ـه دادگا ئ ـه‌و که‌یس ـه‌ى ل ـه به‌رژه‌وه‌نــدى کاوه بــوو ســاڵێک زیاتــرى به‌ســه‌ردا تێپــه‌ڕى ،نه‌یتــواىن هیــچ بڕیارێکــى له‌ســه‌ر بــدات ،تــا کار گه‌یشــته ئ ـه‌وه‌ى ،ه ـه‌ر ئ ـه‌و هه‌ڕه‌ش ـه‌یه بــوو ب ـ ه هــۆکارى س ـه‌ره‌کى بــۆ تیرۆرکــردىن کاوه».
ونکــردىن خوێنــى ش ـه‌هید کاوه‌ن و ده‌یانه‌وێــت که‌یس ـه‌که ب ـه الرێــدا بــه‌رن .ئێمــه هــه‌ر لــه ســه‌ره‌تاوه بــۆ مێــژوو و بــۆ شــه‌رمه‌زارکردىن به‌رپرســان روومــان لــه دادگا کــرد و ســکااڵمان تۆمــار کــرد ،هــه‌ر لــه ســه‌ره‌تاوه لــه‌وه دڵنیــا بوویــن دادگا و دادوه‌ره‌کان ده‌ســتوپێى مافیــا خوێنمژه‌کانــن ،تۆمارکــردىن ســکااڵش بــۆ مێــژووه ،تــا ئــه‌و رووڕه‌شــییه تۆماربێــت .مــن ئومێــد ده‌خــوازم رۆژێــک بێــت خــۆرى ئــازادى هه‌ڵبێــت ،پێــش هه‌مــووان دادوه‌ره خۆفرۆشــه‌کان و ریســواکه‌راىن یاســا لــه دادگایه‌کــى عادیالنــه‌دا دادگایــى بکرێــن ،ئــه‌و کات ئومێــدم بــه دادگا هه‌یــه.
شــیرین ده‌ڵێــت« :هــه‌ر ســکااڵیه‌کیش له‌الیــه‌ن به‌رپرســانه‌وه له‌ســه‌ر کاوه تۆمــار بکرایــه ئــه‌وه بــێ گوێدانــه به‌ڵگــه‌کاىن شــه‌هید کاوه بــه تیرۆرکــردىن وه‌دات حســێن و نه‌دۆزینــه‌وه‌ى بکــوژاىن ســۆران و توندتریــن شــێوه ســزاى کاوه ده‌درا ،ئــه‌وه‌ش وه‌ک هه‌ڕه‌شــه و سه‌رده‌شــت و کاوه ،ئــه‌و رێکخراوانــه‌ىش بــێ ئومێــد کــردووه ،کــه چاوســورکردنه‌وه بــۆ ئـه‌وه‌ى کاوه ده‌ســتهه‌ڵگرێت له‌سـه‌ر ئاشــکراکردىن ســه‌ر بــه حکومــه‌ىت هه‌رێمــن ،ئه‌وه‌تــا به‌رپرســێکى ســه‌ندیکاى گه‌نده‌ڵــى ،ب ـه‌اڵم س ـه‌ربه‌رزانه تــا کاىت تیرۆرکــردىن کاوه نه‌چــووه ژێــر ه ه تا کاتى تیرۆرکردنى کاو سه‌ربه‌رزان بــارى هه‌ڕه‌شــه‌ى به‌رپرســ ه مافیــاکاىن یه‌کێتییــه‌وه ،بــ ه ســه‌ربه‌رزى ه نه‌چوو ه ژێر بارى هه‌ڕه‌شه‌ى به‌رپرس ژیــا و ب ـه به‌رزتریــن پل ـه مه‌رگــى بــۆ خــۆى تۆمــار کــرد». ه ه سه‌ربه‌رزى ژیا و ب مافیاکانى یه‌کێتییه‌وه ،ب ه مه‌رگى بۆ خۆى تۆمار کرد به‌رزترین پل شــیرین ،کــ ه لــه دواى مه‌رگــى کاوه‌وه بــه‌رده‌وام جلێکــى ره‌ىش ه بــۆ ئــه‌وه ده‌کات ،کــه خه‌ریکــ ه رۆژنامه‌نووســان ئامــاژ هه‌رێمــى کوردســتان ده‌بێتــه شــوێنێکى ئــارام بــۆ داڵــده‌داىن ئــه‌و که‌ســانه‌ى ده‌نگــى ئــازاد و رۆژنامه‌نووســان تیــرۆر ده‌کــه‌ن.
له‌ســه‌ر تیرۆرکــردىن وه‌دات حســێن ،رۆژنامه‌نــووىس ئاژانــى هه‌واڵــى رۆژنیــوز ،جه‌مــال حســێن ،ئه‌ندامــى ئه‌نجومــه‌ىن ســه‌ندیکاى رۆژنامه‌نوســان و بڕیــارده‌رى لیژنــه‌ى داکۆکــى لــه ئــازادى رۆژنامه‌نــوىس و مــاىف رۆژنامه‌نووســان لــه کوردســتان ،لــه لێدوانێکــدا بــۆ گۆڤــارى (ئــازادى کۆمه‌ڵگ ـه) له‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ى تــا ئێســتا وه‌کــو ســه‌ندیکاى رۆژنامه‌نووســان چیتــان کــردووه بــۆ دۆســیه‌ى وه‌دات حســێن ،ده‌ڵێــت :مــن پێموای ـه س ـه‌ندیکا جگ ـه ل ـه ده‌رکــردىن به‌یاننامــه ،جگــه لــه چاودێریکــردىن به‌ڕێوه‌چــووىن لێکۆڵینــه‌وه‌کان، هه‌روه‌هــا ئیدانه‌کــردىن و باڵوکردن ـه‌وه‌ى ب ـه زمــاىن کــوردى و ع ـه‌ره‌ىب ئـه‌و بــاس لـه ئومێــدى خــۆى بـه دادگا ده‌کات و ده‌ڵێــت :مــن لـ ه یه‌کـه‌م و هه‌روه‌هــا فیدراســیۆىن نێوده‌وڵــه‌ىت رۆژنامه‌نوســانیش په‌یوه‌ندیــان ســاىت تیرۆرکــردىن کاوه‌وه ن ـ ه ئومێــدم ب ـه دادگا بــووه و ن ـ ه هه‌شــمه ،بـه سـه‌ندیکاى رۆژنامه‌نوســانه‌وه کــردووه ،کـه ده‌بــێ بکــوژاىن وه‌دات چونکــه زۆر لــه‌و ه دڵینــام تیرۆرکــردىن کاوه و دۆســیه‌که‌ى یه‌کســانن ،حســێن بدۆزرێنــه‌وه ،ناتوانیــن شــتێکى تــر بکه‌یــن. هــه‌ر هه‌مــان جــه‌الد و خوێنمــژى قه‌ڵه‌مه‌کــه‌ى کاوه لــه هه‌وڵــى
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
له‌به‌ردایــه و لــ ه حه‌رسه‌تێکــى قووڵــدا ده‌ژى ،ده‌ڵێــت :تــا ئــه‌م ســات ه وه‌خت ـه دادگا نه‌یتوانیــوه ن ـه‌ک ســزادان ،به‌ڵکــو بک ـه‌رى راســته‌قینه‌ى تیــرۆرکاراىن ســۆران و سه‌رده‌شــت و کاوه بــۆ راى گشــتى ئاشــکرا بــکات ،تــا کار گه‌یشــت ه ئــه‌وه‌ى به‌رپرســان بــ ه ســانایى توانیــان قه‌ڵه‌مه‌کــه‌ى وه‌دات حســێن بشــکێنن ،ئه‌مــه ئه‌وه‌مــان پــێ ده‌ڵێــت، تــا بکــه‌رى راســته‌قینه‌ى که‌یــى رۆژنامه‌نوســان بــه ســزاى یاســایى خۆیــان نه‌گــه‌ن ،ئــه‌وه نــه‌ک خوێنــى سه‌رده‌شــت و ســۆران و کاوه و وه‌دات ناوه‌ســتێت ،به‌ڵکــو خوێنــى تــر و قه‌ڵه‌مــى تریــش بــه دڵنیاییــه‌وه ده‌شــکێرنێت ،بــه دیــدى مــن دادگا و ئــه‌و دادوه‌رانــه‌ى سه‌رپه‌رشــتى که‌یــى رۆژنامه‌نوســاىن تیرۆرکــراو ده‌کــه‌ن تاوانبــارن لـه که‌یــى رۆژنامه‌نوســاىن تیرۆرکــراو ،چونکـ ه رێگـ ه خۆشــکه‌ر بوونـه کـه تاوانبــارى سـه‌ره‌کى خۆیــان ده‌ربــاز بکـه‌ن ،ئه‌گـه‌ر نــا ئـه‌وه ئێســتا وه‌دات تیــرۆر نه‌ده‌کــرا.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
8 ئـه‌و ده‌ڵێــت« :بـه‌اڵم مــن شــتێک ده‌ڵێــم و لـه‌و قسـه‌یه‌ش به‌رپرســیارم ،رۆژنامه‌نوســێک دادگایــى بکرایــه له‌پێــش چــاوى خه‌ڵــک و ســزا خه‌ریکـ ه هه‌رێمــى کوردســتان لـ ه جیــاىت ئـه‌وه‌ى ببێتـه شــوێنێکى ئــارام بدرایــه ،ئیــر خه‌ڵکــى تریــش زاىت نه‌ده‌کــرد جارێکــى تــر بــه نوێــژى و هێمــن بــۆ رۆژنامه‌نووســان بــۆ ئــه‌وه‌ى کاره‌کاىن خۆیــان ئه‌نجــام نیــوه‌ڕۆ رۆژنامه‌نووســان شــه‌هید بکــه‌ن. بــده‌ن ،ب ـه‌اڵم خه‌ریک ـ ه هه‌رێمــى کوردســتان ده‌بێت ـه شــوێنێکى ئامــن بــۆ داڵــده‌داىن ئــه‌و که‌ســانه‌ى کــه ده‌نگــى ئــازاد و رۆژنامه‌نوســان جه‌مــال حســێن له‌بــاره‌ى هــاوکارى رێکخــراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانیش ـه‌وه ده‌ڵێــت :هه‌وڵــى زۆر دراوه ،بـه‌اڵم ئـه‌و رێکخراوانـه‌ش لـه راپۆرتـه‌کاىن ده‌کــوژن». خۆیــان بــاوى ده‌که‌نــه‌وه ،ئێمــه‌ش بــۆ حکومــه‌ىت ده‌نێریــن ،کــه لــه وه‌اڵمــى پرســیارى باشــه لــه دۆخێکــى وادا ئه‌رکــى ســه‌ندیکاى به‌دواداچــووىن بــۆ بکــه‌ن ،بــه‌اڵم حــه‌ق وا نییــه ده‌ســه‌اڵتداران رۆژنامه‌نووســان چییــه؟ رۆڵیــان و گرنگیــان چییــه؟ ئــه‌و ده‌ڵێــت :الیه‌نــه‌کاىن خۆیــان وا پــه‌روه‌رده بکــه‌ن بــه‌و شــێوه‌یه هه‌ڵســوکه‌وت ئێمـه ئێســتا لقــى دهۆکــان راســپاردووه ،کـه بـه راســتى لـه نزیکـه‌وه له‌گــه‌ڵ رۆژنامه‌نووســان بکــه‌ن ،بــه‌اڵم ئــه‌وان ئیــى حــزىب و رۆژنامه‌نووســیان تێکــه‌اڵو کــردووه. ه ئاسایش ه خۆمی وت ک دواین جار وه‌دات ب ه جارێکیتر بانگیان کردووه و پێیان وتووه ،ک ئامــاژه بــۆ ئــه‌وه‌ش ده‌کات« :ئێمــه له‌ســه‌ر تیــرۆرى وه‌دات دۆسیه‌که‌یان ڕه‌وانه‌ی ئاسایشی گشتی دهۆک به‌دواداچــوون ده‌که‌یــن ،پێــش بڕیــارى دادگا و یاســا ناکه‌ویــن ،چونک ـه ه و ئه‌وان چی بڕیارێکی له‌سه‌ربده‌ن کردوو خۆمــان باوه‌ڕمــان بــه ســه‌روه‌رى یاســا هه‌یــه ،بــه‌اڵم مــن دڵنیــام ه ئاگادار ه ک هه‌ر ئه‌وه ده‌بێت ،هه‌ربۆی چــۆن بکــوژاىن ســه‌ره‌کى رۆژنامه‌نووســه‌کاىن دیکــ ه نه‌دۆزرانــه‌وه، ه راسته‌وخۆ ه وه‌دات تیرۆرکراو ه ک کرامه‌و جگـه لـه به‌الڕێــدا بــردن ،بــاوه‌ڕ ناکـه‌م ئـه‌و دۆســیه‌یه‌ش وا بـه ئاســاىن ه چه‌ته‌کانی پارتی و ئاسایش دڵنیابووم ٪١٠٠ک بدۆزرێتــه‌وه .بــه داخــه‌وه ده‌ڵێــم». تیرۆریان کردووه ئاژانــى هه‌واڵــى رۆژنیــوز ،ک ـه ئاژانســێکى هه‌واڵیی ـه و ب ـه زمان ـه‌کاىن عـه‌ره‌ىب و تورکــى و هـه‌ردوو شــێوه‌زارى کــوردى ،ســۆراىن و کرمانجــى ئــاگادارى لێکۆڵینـه‌وه بــن لـ ه پۆلیــس و دادگا و ئه‌وانـه ،هه‌روه‌هــا هــه‌واڵ و زانیــارى باڵوده‌کاتــه‌وه ،ســاڵى 2014دامــه‌زراوه ،مــاوه‌ى ئێمــه لــه به‌یاننامه‌یه‌کــدا ئیدانه‌مــان کــردووه ،هه‌روه‌هــا فیداســیۆىن دوو مانــگ بــوو وه‌دات حســێن ،ده‌ســتى بــ ه کار کردبــوو له‌گــه‌ڵ نێونه‌ته‌وه‌ییــش پشــتگیرى خۆیــان بــۆ ئێمــه ده‌ربڕیــوه ،هه‌روه‌هــا رۆژنیــوز وه‌ک په‌یامنێــرى پارێــزگاى دهــۆک ،ئــه‌و ماوه‌یه‌کــى کــه‌م ده‌زگا ئه‌منییــه‌کاىن دهــۆک به‌ڵێنیــان داوه ،کــه لــه ماوه‌یه‌کــى که‌مــدا بــوو ناســنامه‌ى ئاژانســه‌که‌ى بــۆ ده‌رکــرا بــوو ،ئــه‌و رۆژه‌ى وه‌دات ل ـه دۆســیه‌که ده‌کۆڵن ـه‌و ه و تۆمه‌تبــاران ده‌ســتگیرده‌که‌ن ،ب ـه‌اڵم مــن تیــرۆر کــرا ،ب ـه وت ـه‌ى بــراکاىن ،س ـه‌رقاڵى کارى رۆژنام ـه‌واىن بــوو بــۆ بــه تــۆ ده‌ڵێــم ،ئــه‌وه‌ى سه‌رده‌شــت عوســاىن تیــرۆر کــرد ،ئــه‌وه‌ى ئاژانســه‌که ،هه‌ربۆیــه ئــه‌و کاتــه‌ى کــه رفێرنابــوو ،لۆگــۆ و کامێــراى ســۆراىن مامــ ه حه‌مــه‌ى تیــرۆر کــرد ،ئــه‌وه‌ى کاو ه گه‌رمیــاىن تیــرۆر رۆژنیــوزى پێبــووه. کــرد ،ئ ـه‌وه وه‌داتیــى هات ـه س ـه‌ر ،ئ ـه‌و دۆســیان ه چیــان لێهــات؟! ب ـه راســتى جگ ـ ه ل ـه به‌الڕێدابــردن هیــچ شــتێکى ئه‌وتــۆى لێنه‌که‌وت ـه‌وه .ئاژانــى رۆژنیــوز له‌ســه‌ر تیرۆرکــردىن وه‌دات ده‌ڵێــت :ئێمــه داوا ده‌که‌یــن کـ ه پێویســت ه لـه باشــووری کوردســتان مافــی گـه‌ل بـه گشــتی ئــه‌و به‌رپرســه‌ى ســه‌ندیکاى رۆژنامه‌نووســان ده‌شــڵێت :هه‌تــا ئــه‌و و رۆژنامه‌وانــی ئــازاد و بیــروڕای ئــازاد به‌تایبه‌تــی بپارێزرێــت، رێکخراوان ـه‌ى ک ـ ه داکۆکیــکارن ل ـه ئــازادى و مــاىف رۆژنامه‌نوســان زۆر چیــدی نابێــت ئــه‌م بێده‌نگیــ ه کوشــنده‌یه بــه‌م شــێوه‌یه بــه‌رده‌وام جــار دێنــه ســه‌ندیکا و ئه‌وانیــش ئــه‌و پرســیاره ده‌کــه‌ن ،بــه‌اڵم بــه بێــت ،پێویســته به‌رلــه هه‌رالیــه‌ک ســه‌ندیکای ڕۆژنامه‌نوســان لــه‌و راســتى س ـه‌ندیکا له‌به‌رامب ـه‌ر ئ ـه‌و دۆســیان ه وه‌اڵمێکــى ئه‌وتــۆى پــێ گۆشــه‌گیریه‌ی بێتــه ده‌ره‌وه و خاوه‌نــداری لــه ئه‌ندامه‌کانــی بــکات، نییـه ،کـه شــایاىن باســکردن بێــت ،بــۆ منونـه ،ئه‌گـه‌ر مبانبینیایـه بکــوژی ئیــدی ده‌بێــت دادگاکان ســه‌ربه‌خۆیی خۆیــان بســه‌ملێنن و به‌رگــری
9
رۆژنیــوز ده‌ڵێــت :ئێمــه بــه‌ر لــه هــه‌ر الیــه‌ک حکومه‌تــی هه‌رێمــی کوردســتان و ده‌زگا ئه‌منییــه‌کان ،به‌تایبه‌تــی ئــه‌و هێــزه خۆســه‌پێنه‌ی ده‌ســه‌اڵتی لــ ه ده‌ڤــه‌ری بادینــان قــۆرخ کــردوه ،ئــه‌و هه‌رێمــه‌ی ڕۆژنامه‌نوســی هاوکارمانــی تێــدا تیرۆرکــراوه ،بــه به‌رپرســیاری س ـه‌ره‌کی ده‌زانیــن ل ـه تاوانــی تیرۆرکردنــی ش ـه‌هید وه‌دات ،ده‌بێــت بـه زووتریــن کات ئـه‌و تاوانـه و بکـه‌ران و ئه‌وانه‌شــی کـه لـه پشــتیه‌وه بــوون بــۆ ڕای گشــتی ئاشــکرا بکرێــن و ســزا بدرێــن ،تائێســتاش هیــچ کام لــه دامــو ده‌زگا به‌رپرســه‌کانی ناوچه‌کــه ئاماده‌نیــن هیــچ جــۆره لێدوانێــک له‌ســه‌ر ئــه‌و تاوانــه بــده‌ن. بنه‌ماڵــه‌ى وه‌دات هــه‌ر دواى رفانــدىن وه‌دات و دواتــر دۆزینــه‌وه‌ى ته‌رمه‌کــه‌ى ،باســیان لــه‌وه کــرد ،کــه پێشــر وه‌دات هه‌ڕه‌شــه‌ى لێکــراوه و چه‌ندیــن جــار له‌الیــه‌ن هێــزه ئه‌منییه‌کانــه‌وه بانــگ کــراوه و داواى لێکــراوه واز لــه کاره‌کــه‌ى بهێنێــت ،بــه‌اڵم وه‌دات ئــه‌وه‌ى ره‌تکردوه‌تــه‌وه ،وه‌دات بۆخۆیــى الى هاوڕێــکاىن ئــه‌وه‌ى بــاس کردبــوو ،کــ ه هه‌ڕه‌شــه‌ى لێکــراوه.
تــارق حســێن ده‌شــڵێت« :لــه قه‌ره‌باڵغرتیــن شــوێندا لــه دهــۆک کــ ه تـه‌واوی بــازاڕ و مارکێتـه ،دوو ئۆتۆمبێــل پێــش و پاش لـه ئۆتۆمبێله‌که‌ی وه‌دات ده‌گــرن و بـه خه‌ڵکــی چــوار ده‌وور ده‌ڵێــن گوایـه لـ ه منداڵێکــی داوه‌و ده‌ســتگیری ده‌کــه‌ن ،دواتــر بــه دڕندانه‌تریــن شــێوه تیــرۆری ه وازى وتیان وه‌دات ماوه‌ى 10رۆژ بوو ه ه که‌ناڵ له رۆژنیوز هێناوه ،ئه‌و هه‌وااڵن خۆفرۆشه‌کانی ڕووداو و کوردستان ٢٤و وار تیڤی باڵوی ده‌که‌نه‌وه ،من ده‌پرسم ئه‌وان که‌ی ه راستیان باڵوکردووه‌ته‌و
ده‌کــه‌ن ،ئه‌مــه‌ش هه‌مــوو که‌ســێک ده‌زانێــت بــه هیــچ الیــه‌ن تــارق حســێن ،بــرا گــه‌وره‌ی شــه‌هید وه‌دات ،بــه نــاوی و هاواڵتییـه‌ک ناکرێــت». بنه‌ماڵه‌که‌یانــه‌وه له‌ســه‌ر هه‌ڵوێســتی خۆیــان ده‌ڵێــت« :براکــه‌م پێشــر له‌الیــه‌ن ئاسایشــی دهۆکــه‌و ه چه‌ندیــن جــار بانگهێشــتکراوه بــاس لــه‌و راگه‌یاندنانــه‌ش ده‌کات ،کــه زانیــارى چه‌واشــه‌کارییان و ســوکایه‌تی پێکــراو ه و هه‌ڕه‌شــه‌ی لێکــراوه ،هه‌روه‌هــا لــه‌و له‌ســه‌ر وه‌دات باڵوکــرده‌وه« ،ئه‌وانــه‌ى وتیــان وه‌دات مــاوه‌ى بانگهێشــتانه‌دا ئه‌گه‌رچــی وه‌دات لــ ه نزیکــه‌و ه به‌منــی نه‌وتــووه 10 ،رۆژ بــووه وازى لــه رۆژنیــوز هێنــاوه ،ئــه‌و هه‌وااڵنــه که‌ناڵــه بــه‌اڵم بــه خێزانه‌که‌مــی وتــووه ئاسایشــی دهــۆک دوو جــار خۆفرۆشـه‌کانی ڕووداو و کوردســتان ٢٤و وار تیڤــی بــاوی ده‌که‌نـه‌وه، ئه‌شــکه‌نجه‌یان داوه و برینداریــان کــردووه ،برینه‌کانیشــی پیشــانی مــن ده‌پرســم ئـه‌وان کـه‌ی راســتیان باڵوکردووه‌تـه‌وه تــا ئێســتا بــاوی بکه‌نــه‌وه ،بۆیــه تــه‌واوی ئــه‌و تۆمه‌تانــه ره‌تده‌که‌ینــه‌و ه کــه بــۆ خیزانه‌کــه‌م داوه». به‌الڕیــدا بردنــی که‌یســی شــه‌هید بــاوی ده‌که‌نــه‌وه». ئــه‌و ده‌شــڵێت« :دوایــن جــار وه‌دات بــ ه خۆمــی وت کــ ه ئاســایش جارێکیــر بانگیــان کــردووه و پێیــان وتــووه ،کــه دۆســیه‌که‌یان تیرۆکــردىن وه‌دات حســێن ،هــه‌ر یه‌کســه‌ر کاردانــه‌وه‌ى ناوخۆیــى ڕه‌وان ـه‌ی ئاسایشــی گشــتی دهــۆک کــردووه و ئ ـه‌وان چــی بڕیارێکــی و نێوده‌وڵــه‌ىت لێکه‌وتــه‌وه ،رێکخــراوه‌کاىن کۆمه‌ڵــى مــه‌ده‌ىن له‌ســه‌ربده‌ن هــه‌ر ئــه‌وه ده‌بێــت ،هه‌ربۆیــه کــه ئــاگادار کرامــه‌وه و په‌رله‌مانتــاران و فراکســیۆنه‌کاىن په‌رله‌مــان و رۆشــنبیران و کــه وه‌دات تیرۆرکــراوه راســته‌وخۆ دڵنیابــووم ٪١٠٠کــ ه چه‌ته‌کانــی رۆژنامه‌نووســان ناڕه‌زایــى توندیــان نیشــاندا ،بــه‌اڵم دواى دوو رۆژ و ل ـه 15ى ئابــدا ،د .ئومێــد س ـه‌باح ب ـه نــاوى گوته‌بێــژى س ـه‌رۆکایه‌ىت پارتــی و ئاســایش تیرۆریــان کــردووه». هه‌رێمــى کوردســتانه‌وه لێدوانێکــى کــورىت باڵوکــرده‌وه.
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
جــدی ل ـه مافه‌کانــی رۆژنامه‌نوســان بک ـه‌ن ،دۆســیه‌ی ش ـه‌هید ویــداد وه‌ک دۆســیه‌ی شــه‌هیدانی دیکــه‌ی قه‌ڵــه‌م به‌الڕێــدا نه‌بــه‌ن.
ئ ـه‌و ک ـه بــرا گ ـه‌وره‌ى وه‌دات ـه ،ده‌ڵێــت« :هه‌تــا ل ـه ژیانــدا مابــم ل ـ ه چاالکــی و هه‌وڵه‌کانــم بــۆ ب ـه ســزا گه‌یاندنــی تاوانبــاران ل ـ ه چاالکــی و خه‌باتــدا ده‌بــم ،لــه هه‌رێــم و لــه ده‌ره‌وه‌ی واڵتیــش ســکااڵی یاســایی تۆمــار ده‌که‌یــن ،ئێم ـه 11بــرای وه‌دات هه‌موومــان ل ـ ه پێنــاو ده‌رخســتنی ڕاســتیه‌کاندا ئاماده‌یــن ژیانــی خۆمــان بکه‌ینــه قوربانــی ئــه‌م که‌یســه».
10 لــه راگه‌یه‌نراوه‌کــه‌دا هاتبــوو« :له‌بــاره‌ی که‌یســی کوشــتنی رۆژنامه‌نــووس (وه‌دات حســێن) ،نووســینگه‌ی به‌ڕێــز ســه‌رۆکی هه‌رێمــی کوردســتان .په‌یوه‌نــدی بــه حســێن عه‌لــی کۆچــه‌ر باوکــی وه‌دات حســێن کــرد و سه‌ره‌خۆشــی و هاوخه‌مــی «س ـه‌رۆک بارزانــی»
هه‌موو نیگاکان له‌سه‌ر حزبه‌که‌ى ه ه ئه‌وان له‌و پارێزگای بارزانییه ،چونک ده‌سه‌اڵتدارن ب ـه خانه‌واده‌که‌یــان ڕاگه‌یه‌نــرا و دڵنیــای کردن ـه‌وه ،ک ـ ه مومکیــن نیی ـه تاوانێکــی وا ون بــێ و مافیــان بفه‌وتــێ و پێویســته ب ـه زووتریــن کات تاوانبــاران بدۆزرێنــه‌وه و ســزای یاســایی خۆیــان وه‌ربگــرن».
هه‌رێمــى کوردســتان و ئــازادى راده‌ربڕیــن ،وه‌کــو به‌رده‌وامیــى تیــرۆر لــ ه کۆمه‌ڵگــه‌ى کــوردى ناویــان بــرد. رێکخــراوى چاودێــرى ماف ـه‌کاىن مــرۆڤ ،رۆژى 25ى ئــاب راپۆرتێکــى فــراوان و وردى له‌ســه‌ر تیرۆرکــردىن وه‌دات باڵوکــرده‌وه ،ئــه‌و رێکخــراوه ده‌ڵێــت « :پێویســته حکومه‌تــی هه‌رێمــی کوردســتان وه‌اڵمــی جــدی هه‌بێــت له‌بــاره‌ی چۆنیه‌تــی رفانــدن و کوشــتنی ئ ـه‌و رۆژنامه‌نووس ـه ب ـه رۆژی روونــاک ،دوای لێپرســینه‌وه‌ی له‌الی ـه‌ن هێزه‌کانــی ئاســایش ،ئ ـه‌و یه‌کێک ـه له‌نێــوان ده‌یــان رۆژنامه‌نووس ـه‌ى، ک ـه رووب ـه‌ڕووی کوشــن و لێــدان و ده‌ســتگیرکردن و ته‌نگپێهه‌ڵچنیــن بوونه‌تــه‌وه». ئه‌گه‌رچــى وه‌دات چــواره‌م رۆژنامه‌نووس ـه ل ـه مــاوه‌ى هه‌شــت ســاڵى رابــردوو ل ـه هه‌رێمــى کوردســتان تیــرۆر بکرێــت ،به‌هــۆى نوســین و قســه‌کردن و باڵوکردنــه‌وه‌ى راپــۆرت له‌ســه‌ر گه‌نده‌ڵــى به‌رپرســان، ب ـه‌اڵم ئ ـه‌و ه نابێت ـه هــۆى ئ ـه‌وه‌ى ک ـه ئیــر رۆژنامه‌نووســان بێده‌نــگ بــن و سـه‌رى خۆیــان کــز بکـه‌ن.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ئــه‌وه‌ش خرابــووه‌ڕوو« :له‌پێنــاو دۆزینــه‌وه‌ی بکــوژان و تاوانبارانــدا، ســه‌رۆک بارزانــی دامــه‌زراوه په‌یوه‌نداره‌کانــی راســپاردووه به‌خێرایــی لێکۆڵینــه‌وه‌ی ورد لــه‌و که‌یســه‌دا بکــه‌ن و تاوانبــاران کۆمه‌ڵگـه‌ى کــوردى ،کـه قوربــاىن و زه‌حمـه‌ىت زۆرى داوه بــۆ ئــازادى و ژیانێکــى ئابڕوومه‌نــدا له‌س ـه‌ر خاکــى کوردســتان ،هه‌رگیــز ب ـه گرتــن ده‌ســتگیر بکرێــن و ســزای یاســایی بدرێــن». هه‌مــوو نیــگاکان له‌ســه‌ر حزبه‌کــه‌ى بارزانییــه ،چونکــه ئــه‌وان لــه‌و و رفانــدن و کوشــن ،رۆژنامه‌نووســان و گه‌نجــاىن کــورد بێده‌نــگ و پارێزگایــه ده‌ســه‌اڵتدارن و ئاگایــان لــه هه‌مــوو جموجوڵێکــه ،ئێســتا ه ه ل وه‌دات چواره‌م رۆژنامه‌نووس رۆژنامه‌نووســان و رێکخــراوه‌کاىن کۆمه‌ڵگــه‌ى مــه‌ده‌ىن و ســه‌ندیکاى ه هه‌رێمى ماوه‌ى هه‌شت ساڵى رابردوو ل رۆژنامه‌نووســان و ...هتــد چــاوه‌ڕواىن ئــه‌وه‌ن بــارزاىن به‌ڵێنه‌کــه‌ى کوردستان تیرۆر بکرێت «مومکیــن نیی ـه تاوانێکــى وا ون ببێــت» ببات ـه س ـه‌ر و رێگ ـه ن ـه‌دات ئــه‌و تاوانــه ون ببێــت ،پێشــریش ئاژانــى رۆژنیــوز رایگه‌یاندبــوو، تاوه‌کــو بکــوژان ده‌دۆزرێنــه‌وه ،پــارىت بــه به‌رپرســیار ده‌زانیــن. بــێ هه‌ڵویســت ناکرێــن .هــه‌ر بۆیــه ده‌بــوو ده‌ســه‌اڵتداراىن جگ ـه ل ـه رێکخــراو ه ناوخۆیی ـه‌کان ،چه‌ندیــن رێکخــراوى نێوده‌وڵ ـه‌ىت ،هه‌رێمــى کوردســتان لــه هه‌مــوو کــه‌س باشــر ئــه‌و راســتیه‌یان وه‌کــو رێکخــراوى په‌یامنێــراىن بــێ ســنور ،فیدراســیۆىن جیهانیــى بزانیایــه و هه‌رگیــز په‌نایــان بــۆ کوشــتنى گه‌نجێکــى ئــه‌م هه‌رێمــه رۆژنامه‌نووســان ،ســه‌نته‌رى که‌نــداو بــۆ مافــه‌کاىن مــرۆڤ ،کۆمیتــه‌ى نه‌بردایــه. پاراســتنى رۆژنامه‌نووســان ،فیدراســیۆىن نێونه‌ته‌وه‌یــى په‌نابــه‌راىن عێراقــى و رێکخــراوى چاودێــرى مافــه‌کاىن مــرۆڤ و کونســوڵخانه‌ى گشــتى به‌ریتانیــا لــ ه هه‌رێمــى کوردســتان بــه تونــدى ئیدانــه‌ى تیرۆرکــردىن وه‌داتیــان کــرد. ئ ـه‌و رێکخراوان ـه جگ ـه ل ـه‌وه‌ى داواى لێکۆڵین ـه‌وه‌ى ورد و بێالیانه‌یــان کــرد ،ئــه‌و رووداوه‌شــیان بــ ه زه‌نگێکــى مه‌ترســیدار ناوبــرد بــۆ
11 تیرۆرکردنی دوو ویداد ،ویداد ئایدن و وه‌دات حسێن ،هەمان تێگەیشتن و هەمان رەفتاری تیرۆریستانە هێزەکانــی ســوپای تورکیــا و دەزگا موخابەراتییەکانیــن هەمیشــە وەک لــە بەشــێکی ناوخاکــی تورکیادابــن ،ئــاوا لــە باشــورن و ده‌ســه‌اڵتی پارتــی ده‌پارێــزن. شــەهیدکردنی رۆژنامــەوان لــە باشــور بــە هەمــان ئەقڵیەتــی دەوڵەتــی ئه‌مــڕۆی تورکیــا و باکــور و باشــوری کوردســتان ،بــە رۆژەکانــی تــورک لــە باشــور بــڕەوی هەیــە و بەردەوامیشــە ،مرۆڤــە واڵتپارێــز ســەرهەڵدانی ١٩٩٠و ســاڵەکانی دواتــری تورکیــا و باکــور دەچێــت .و ســەربەخۆکان و خــاوەن را جیــاوازەکان بــە هەمــان ئەقڵیــەت و ئێســتا هەمــان ئەقڵییــەت و رەفتــاری تیرۆریســتی و بکــوژی نادیــار بــە ئەداتــەوە شــەهید دەکرێــن. تونــدی ســەری هەڵداوەتــەوە. ئــەوەی لــە باشــوری کوردســتان دەگوزەرێــت کتومــت وەک ئــەوەی لــە تورکیــا دەگوزەرێت. هێــزە وابەســتە دەســەالتدارەکانی باشــور بــە سیســتەمی دژەمرۆیــی و دژەکــوردی تورکیــا ،بەتــەواوی پشــتیوانی لێدەکرێــت و دەپارێزرێــت. حکومەتــی هەرێــم بــێ ئیرادەیــە ،پەرلەمــان دەبــوو ئــەو دەورەیــە ببوایــە بــە دەزگای چاکســازی و بــە ئیرادەکردنــی بریــاری سیاســی
بــە کورتــی ئــەوەی لــە باشــور حاکمــە دەوڵەتــی تورکــە ،باکــەس خــۆی لــە ڕۆژی 10ی مانگــی ته‌ممــوزی ســاڵی 1992ویــداد ئایــدن ســەرۆکى هەڵنەخەڵەتێنێــت باشــوری کوردســتان بــە ناوچەیەکــی ئــازاد ببینێــت، لقــی ئامـه‌دی پارتــی ره‌نجــی دیموکراتــی (ده‌پ) ده‌کوژرێــت .کوشــتنی باشــوری کوردســتان داگیرکــراوە. ویــداد ئایــدن له‌الیــه‌ن گه‌لــه‌وه ناڕه‌زایه‌تییه‌کــی گــه‌وره‌ی لێکه‌وتــه‌وه و لــه شــاری ئامــه‌ددا ســەرهەڵدانێکى مــەزن روویــدا .پــاش ســیناریۆی کودەتاکــەی ئاکەپــە ،کودەتــا بەســەر پەرلەمانــی لــە ڕۆژی 4ی مانگــی ئۆکتۆبــه‌ری ســاڵی 1992دا تورکیــا به‌هــاوکاری کوردســتامنان هەبــوو ،کودەتــا بــۆ مەبەســتی تەســفییەی حســابات و هـه‌ردوو هێــزی ده‌سـه‌اڵتداره‌کانی باشــووری کوردســتان و بەپشــتیواىن تیرۆرکــردن و بنپێکردنــی یاســا و مافەکانــی مرۆڤــە. سیاســی و راگەیانــدىن ئەمریــکا ،هێــرش کرایــە ســەر گه‌ریالکانــی لــە تورکیــا تــەواوی میدیــاکان ،پێــش و پــاش کودەتاکــە کەوتنــە بــەر په‌که‌کــه و شــەڕ هەرێمــەکاىن وه‌ک حەفتانیــن ،خواکــورک و هه‌ڵمه‌تــی داخســن و دەســتگیرکردن و زیندانیکــردن و تیرۆرکــردن. چوقورجــەى گرتــه‌وه ،کــ ه گه‌ریالکانــی په‌که‌کــه‌ی تێــدا جێگیرببــوو .جــۆن دونــدار گــەورە رۆژنامەوانــی تورکیــا دەڵێــت :مــن هەاڵتــم لــە لــەو رۆژەوە ،باشــوری کوردســتان وەک بەشــێک لــە تورکیــا دەبیرنێــت ،تورکیــا ،چونکــە یــا تیرۆریــان دەکــردم و یــا زیندانــی هەتاهەتایەیــان
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
له‌باکــوری کوردســتاندا ،ئــەوێ رۆژێ ،تاده‌هــات گیانــی ســه‌ر‌هه‌ڵدانخوازی گــه‌ل به‌جۆشــر ده‌بــوو ،لــە نــەورۆزى ()1992 دا له‌نێــو ئــه‌و جۆشــو خرۆشــه‌ی ســه‌رهه‌ڵدانی گه‌لــدا رەهشــان دیمیــڕال لــە شــاری ئه‌زمیــر ،لەســەر قــەاڵى قەدیفــە گــڕی لەجەســتەی خــۆی بــەردا و بــه جه‌ســته‌ی خــۆی جەژنــی نــەورۆزی پیــرۆز کــرد. به‌مــه‌ش نــه‌رورۆز به‌شــکۆدارییه‌وه پیــرۆز کــرا .ده‌وڵه‌تیــش بــۆ کپکردن ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و جــۆش و خرۆش ـه‌ی گ ـه‌ل ،ده‌ســتی ب ـ ه هه‌ڵمه‌تێکــی کودەتا بۆ مەبەستی تەسفییەی حسابات و به‌رفراوانــی ره‌شــبگیری و رفانــدن و گرتــن و داپڵۆســین کــرد .له‌ژێــر تیرۆرکردن و بنپێکردنی یاسا و مافەکانی نــاوی «کوشــتنی بکـه‌ری نادیــار»دا رێکخــراوه داپڵۆســێنه‌رکانی ژیتـه‌م، مرۆڤە حزبوڵــا ،کۆنــرا گه‌ریــا و چه‌ندیــن ده‌زگا و رێکخــراوی تــر ،ده‌ســتیان بـ ه کوشــتنی خه‌ڵکــی واڵتپارێــز و چــاالک کــرد .بـ ه هـه‌زاران رۆشــنبیر، رۆژنامـه‌وان ،سیاسـه‌مته‌دار ،خوێنــدکار ،پیشـه‌وه‌ر و چاالکوانانــی بــواری مافــی مــرۆڤ به‌هه‌ڵمه‌تــی کوشــتنی نادیــار که‌وتــن و زۆربه‌شــه‌یان کەچــی کودەتــای بەســەرکرا. گۆڕبــزر و شــوێنبزرکران.
12 بەســەردا دەبڕانــدم .کاتێکیــش لێــی دەپرســێت بێــژەری DWبۆچــی دادگاکان ســەربەخۆ نیــن ،دەڵێــت :ئــەو دادوەرەی منــی ئازادکــرد ،لــە تۆڵــەی ئــەوەدا ،ئــەردۆگان زیندانــی کــردووە. لــە باشــووری کوردســتان هەمــان کۆپــی تورکیــا و باکــوری کوردســتان، هه‌ڵمه‌تــی پاکتاوکــردن و دادگایــی بــێ بنەمــا و تیرۆرکــردن لــە رۆژەڤدایــە. بۆیــە مــرۆڤ ،گومانــی تونــدی بــۆ ئــەوە دەچێــت کــە لــە باشــور و لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانە وەاڵمی
ئەو پرسیارانە بداتەوە کە چۆن چۆنی بە رۆژی رووناک ئەو رۆژنامەوانە فرێندرا و کوژرا
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
تورکیــادا یــەک ســەرچاوەی بڕیــار هەبێــت. وه‌دات حســێنی رۆژنامــەوان لەســەر قەڵەمەکــەی بــە رۆژی روونــاک، بــە هەمــان شــێوازی تیرۆرکردنــی سەردەشــت عوســان ،تیرۆرکــرا. تاوانــی وه‌دات تەنهــا ،قەڵەمەکــەی بــوو ،زۆر ویســرا ،ســیناریۆی جۆراوجــۆری بــۆ بهۆننــەوە ،لــێ خۆشــبەختانە ســەری نەگــرت، میدیاکانــی ئاکەپــە لــە باشــور ،هەوڵیانــدا تیرۆرکردنەکە بخەنە ئەســتۆی پەکەکــە ،لــێ ماڵباتــی شــەهید وه‌دات ،رێگــەی پێگرتــن و نەیهێشــت تۆمەتێکــی ئــاوا بەتــاڵ بخرێتــە ســەر تیرۆرکردنــی کوڕەکەیــان.
شــوێنە. لــه درێــژه‌ی پۆســته‌که‌یدا باســی ورده‌کاری رفاندنــی وەدات ده‌کات و دەنووســێ ،ســێ چه‌کــدار رێگه‌یــان ل ـه وه‌دات گــرت و کیس ـه‌یه‌کی ره‌شــیان کــرده ســه‌ری له‌به‌رچــاوی ئێمــه دەمانچەیــان خســتە ســەر ســەری و خســتیانە نــاو ئۆتۆمبیلەکەیــان. دواتــر ســەندوقی ســەیارەکە کرایــەوە جانتایەکــی رەشــی تێدابــوو کــە کامێــرا و لۆگــۆی رۆژ تیڤیــان تێــدا بینــی ،بەیەکجــاری بــێ هیــوا بوویــن لــە گەڕانــەوە ،بۆیــە بــەدوور نابینــم دوای باڵوبوونــەوەی ئــەم وشــانە، دوور نییــە الشــەی منیــش لــە شــەقامێکی شــاردا بدۆزرێتــەوە». ئه‌میــر داود لــه کۆتایــی پۆســته‌که‌یدا نووســیویەتی »:ژیانــی ئێمــە هەمــوو رۆژێ مردنــە ،ســه‌رۆک ئێمــە هەمــوو رۆژێ دەمریــن، پیاوەکانــی خــۆت بوه‌ســتێنه ئێمــه هه‌موومــان مرۆڤیــن مــرۆڤ ،بــا پێکـه‌وه بژیــن ،ئه‌گه‌ریــش هـه‌ر ژیــان لێــره بـه‌و ره‌نگـه بێــت ،ده‌ریــای ئیجـه حـه‌اڵڵ تــر و بــە رومـه‌ت تــره ،بــێ ده‌نگیــان سه‌رشــۆڕیی و بــێ غیره‌تییــه ،ئەگەرنــا ســبه‌ی نــۆرە‌ی ئێمه‌یــه».
هیومــان رایتــس وۆچ لــە بەیاننامەیەکــی تونــدا ،ئیدانــە و ســەرکۆنەی ئــەو تیــرۆرە دەکات لــە بڕگەیەکیــدا دەڵێــت: ســارە لیــا ویتســن ،بەڕێوەبــەری جێبەجێــکاری بەشــی رۆژهەاڵتــی ناڤین لــە رێکخراوەکــە ،دەڵێــت :لەســەر حکومەتــی هەرێمــی کوردســتانە وەاڵمــی ئــەو پرســیارانە بداتــەوە کــە چــۆن چۆنــی بــە رۆژی روونــاک ئــەو رۆژنامەوانــە فرێنــدرا و کــوژرا پــاش بانگهێشــتکردنی بــۆ ئاســایش بــۆ چەندینجــار ،ئــەو رۆژنامەوانــە یەکێــک بــوو لــە دەیــان رۆژنامــەوان رۆژنامــەوان وه‌دات لــە رۆژنیــوز کاری دەکــرد ،خــاوەن ئیــرداە و کــە رووبــەڕووی کوشــن و ئەشــکنجە و گرتــن و لێــدان و تەنگەتــاوی ســەربەخۆ وئــازاد بــوو ،دەیانجــار بانگهێشــتی ئاسایشــی دهۆکیــان کــراون. کردبــوو ،داوای تەســلیمبوونیان لێدەکــرد ،بــەاڵم تەســلیم نەدەبــوو. دەســەاڵتداران زۆر بــێ وەاڵمــن بــۆ ئــەو تیــرۆرە ،بێدەنگــی مانەوەیــان ،بــەم پرســیارەی رێکخراوەکــە تــەواو روون دەبێتەوەکــە هەمــوو گومانــەکان لەســەر دەســەاڵتە ،بۆیــە تــا بکــوژە حەقیقیەکــەی پەنجــەی تــاوان بــۆ ئــەوان درێژدەکرێــت. دەردەکەوێــت پارتــی دەســەاڵتدار لــە دهــۆک تاوانبــارە بــە تیرۆرکردنی شــاهێدحاڵی رووداوی رفاندنــی وه‌دات ،ئه‌میــر داوود ،لــە پۆســتێکی رۆژنامــەوان وه‌دات. فه‌یســبوکیدا لــە رۆژی ١٣ی ئــاب ،رۆژی تیرۆرکردنــی شــەهید وه‌دات ،بــە دیــدی ئێمــە پێویســت دەکات هەرچــی زووە ئــەم کێشــە لــە قاڵبــی لۆکاڵــی دەربچێــت ،بربدرێتــە دادگایەکــی نێودەولەتــی ،ئــەو راپۆرتانــەی دوای روداوەکــە ،نووســیبووی: دوور نابینــم کــ ه دوای باڵوکردنــه‌وه‌ی ئــه‌م پۆســته‌م به‌یانــی رێکخراوەکانــی بەرگــری لەمافــی رۆژنامەوانــان ،بکرێتــە بناخــەی دەســتپێکردن بــۆ ســکااڵیەکی یاســایی بــۆ بەســزا گەیاندنــی تاوانبــاران. ته‌رمه‌کــه‌م له‌ســه‌ر شــەقامێکی ئــەم شــاره بدۆزرێتــه‌وه . کــردەی تیرۆرەکــە زۆر دیــارە ،پێشــینەی هەیــە ،الیەنــەکان دیــارن ،بــا دوای ٤رۆژ پۆســتەکەی البــرا و خۆیشــی چەنــد رۆژێکــە بێســەر و دادگایەکــی بێالیــەن ئــەم پرســە یــەکال بکاتــەوە.
13 ه نێوان فاکت و رۆ‌ژه‌ڤ دا جینۆسایدی بارزانیه‌کان ل
لــه درێــژه‌ی زنجیــره‌ی قڕکردنــی کــورد لــ ه باشــوری کوردســتان ،لــه دوای جینۆســاید کردنــی کــورده فه‌یلیــه‌کان ،جینۆســایدکردنی بارزانیــه‌کان بــه گه‌وره‌تریــن تراژیدیــای حکومه‌تــی عێراقــی هه‌ژمارده‌کرێــت ،بــه‌ر لــه کیمیابارانکردنــی هه‌ڵه‌بجــه و پرۆســه‌ی به‌دنــاوی ئه‌نفالکردنــی گه‌رمیــان و بادینــان وبالیســان. ئــه‌وه‌ی جێگــه‌ی هه‌ڵوه‌ســته‌یه؛ ئــه‌م کلتــوره بــه قڕکردنــه‌ی کــورد چه‌نــده کارێکــی هۆڤانـه‌ی داگیرکـه‌ر ودوژمنانـه بــۆوه ،لـه نــاو الیه‌نــه سیاســیه کوردیه‌کانیــش ئه‌وه‌نــده هۆڤانان ـه مامه‌ڵ ـه وبازرگانــی ب ـه ده‌ســتکه‌وته مه‌عنه‌ویه‌کانــی ئــه‌و تراژیدیایانــه‌وه کــرا و ده‌کرێــت. به‌جۆرێــک هــه‌ر یــه‌ک لــه‌و جینۆســاید وتراژیدیایانــه به‌ســه‌ر الیه‌نێــک تاپــۆ کــراوه، یــه‌ک الیــه‌ن به‌رهه‌مه‌کــه‌ی ده‌خــوات وســه‌ره‌ئه‌نجام لــ ه ماهیــه‌ت وگرنگــی ئــه‌و که‌یســانه‌ی که‌مکردووتــه‌وه لــه ســه‌ر کیســی خوێنــێ گـه‌ل ،پۆســتبازرگانی گـه‌ور ه دروســت بــوون. بۆیـ ه هیــچ نوســینێک ،یادێــک ،ده‌ســتکه‌وتێک لــه ســایه‌ی ئــه‌و کلتــوره بــه ئایدیۆلــۆژی وحیزبــی کردنــ ه وه‌کــو که‌یســی ســه‌ربه‌خۆ ومیراتــی نه‌تــه‌وه ناهێنــه به‌رچــاو وهــه‌ر تراژیدیایــه‌ک کــه به‌ســه‌ر میلله‌تــی کــوردا هاتبێــت ،الیه‌نێــک خــۆی بــ ه خاوه‌نــی زانیــو ه لــ ه ســه‌ر کیســی ئه‌وانیــر ،ئیــر
قه‌ره‌بــۆوش نه‌کاونه‌تــه‌وه له‌الیــه‌ن حکومه‌تــی ناوه‌نــد ،ونــه لــه ســه‌ر ئاســتی نێوده‌وڵه‌تــی وه‌کــو یه‌کێتــی ئه‌وروپــا و دادگای الهایــش کاری له‌ســه‌ر کــرا ،بگــره ده‌یــان پرســیار و گومــان له‌سـه‌ر ئـه‌م که‌یسـه. بــۆ ئــه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌یه‌کــی واقعــی دوور لــه میزاجــی سیاســی وحزبــی بــۆ که‌یســی جینۆســایدکردنی بارزانیــه‌کان بکه‌یــن ده‌بــێ پــه‌رده لــ ه ســه‌ر کۆمه‌ڵێــک ره‌هه‌نــدی په‌یوه‌ســت بــه‌و پرســ ه هه‌ڵبده‌ینــه‌وه لــه ئاســتی کۆمه‌اڵیه‌تــی وسیاســی و ته‌نانــه‌ت رۆحیش ـه‌وه ،بارزانی ـه‌کان بناســین و بــاس ل ـه
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ن :شێروان شێروانی
وا که‌یســه‌که‌ی بچــوک کردووتـه‌وه ،لـه کاتێکــدا ده‌یــان گه‌لــی دونیــا ه ـه‌ن ل ـه منون ـه‌ی هۆڵۆکۆســت و باشــوری ســودان وئه‌رمــه‌ن و ئوســیتا ،بــه که‌یســی جینۆســایدکراوه‌کانیان بــوون بـه ده‌وڵـه‌ت و قـه‌واره و خــاوه‌ن پێگــه‌ی نێوده‌وڵه‌تــی، که‌چــی میلله‌تــی کــورد ئــه‌و مافــه و ئــه‌و ده‌رفه‌تــه‌ی هه‌بــۆوه ونه‌بــۆو ب ـه ده‌وڵ ـه‌ت، ئه‌مــه جێگــه‌ی هه‌ڵوه‌ســته‌یه ونهێنــی زۆر هه‌ڵده‌گــرێ. ینۆســایدکردنی ج که‌یســی بارزانیه‌کانیــش لــه‌و ده‌رده‌یــه، واتــه ده‌بینیــن ئــه‌م ســاڵ 33 ســاڵ گــوزه‌ری کــرد به‌سـه‌ر ئه‌و یــاده ،که‌چــی هــه‌ر الیه‌نێکــی سیاســی (پارتــی دیموکراتــی کوردســتان) خــاوه‌ن ده‌رده‌چــێ وبــه ده‌گمــه‌ن یه‌کێتــی یاخــود گــۆڕان بــاس لــه‌و جینۆســایده ده‌ک ـه‌ن ،ئ ـه‌وه‌ش خــۆی ل ـه خۆیــدا نه‌بوونــی دیدگای ـه بــۆ پرســی جینۆســاید به‌گشــتی وب ـه سیاســه‌ت کرنــی ئــه‌و پرســه‌یه. له‌ســه‌ر ئاســتی نێوده‌وڵه‌تیــش هیــچ ره‌نگدانــه‌وه‌ی ئه‌وتــۆی نه‌داوه‌تــه‌وه، هــه‌ر چه‌نــده که‌یســی جینۆســایدکردنی بارزانیــه‌کان لــه دادگای بــااڵی عێراقــه‌وه وه‌کــو که‌یــس وه‌رگیــراو لــ ه دواییــدا لــه په‌رله‌مانــی عێراقیــش وه‌کــو جینۆســاید دیاریکــرا ،بـه‌اڵم نـه‌ک ده‌سـه‌اڵتی جێبه‌جێــکار وه‌کــی الیه‌نێکــی کــرداری مامه‌ڵــه لــه گــه‌ڵ ده‌کات ،کــ ه ته‌نانــه‌ت خاوه‌نــی شــه‌هیدان
14 ره‌‌هه‌نــد ه شــاراوه‌کانی پشــت ئــه‌م که‌یســه بکه‌یــن:
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 19ه‌وه، ل ده‌ره‌به‌گه‌کانی ده‌وروبه‌ر باجێکی ه خه‌ڵکی ده‌ڤه‌ری بارزان و زۆریان ل مێرگه‌سور ده‌ستاند ،هه‌م حکومه‌تی عوسمانی و به‌ریتانی و دوایی عێراقیش ه ژێر به‌رده‌وام ئه‌و ده‌ڤه‌ریان خستۆت چاودێری و ئابلۆقه‌وه. ه شێخ عه‌بدول سه‌الم بارزانی دووه‌م بۆی وه‌کی بڕیاربه‌ده‌ستی یه‌که‌م له‌و ده‌ڤه‌ر ه بڕیاری دا فیدراسیۆنی بارزان پێکبهێنیت
ده‌رکــران ،ئیــدی لـه‌و کاتـه‌وه نــاوی بــارزان به‌رفراوانــر بــۆو لـه نــاوی گوندێــک کــه ته‌کیه‌یــی لێبــۆ بــۆو بــه نــاوی فیدراســیۆنێک دوایــی تێگه‌هــی (میلله‌ت)یــان بــ ه کارهێنــا ،چونکــه ده‌ڤــه‌ری بــارزان هــه‌م جواڵنه‌وه‌یه‌کــی رۆحــی و ه ـه‌م ناسیۆنالیســتی تێک ـه‌ڵ به‌ی ـه‌ک بــوون. لــه‌و تیــرو عه‌شــیره‌تان ه (نــزاری) و(بــه‌ڕۆژی) عه‌شــیره‌تی ســه‌ربه‌خۆنه‌بوون ،به‌ڵکــو تیره‌یــه‌ک بــوون لــه عه‌شــیره‌تی زێبــار و درێژکــراوه‌ی ده‌ڤــه‌ری ئاکــرێ بــوون ،بــه‌اڵم بــه پێــێ گۆڕینــی سۆســیۆلۆژیای ده‌ڤه‌ره‌کــ ه و جواڵنــه‌وه‌ی هه‌ســتی به‌ره‌نــگاری ئــه‌م دوو ناوچه‌یــ ه تایبه‌مته‌ندییــان وه‌رگرتــوو بوونــه به‌شــێک لــه میلله‌تــی بــارزان. به‌یتێکــی شــیعری شــێخ عه‌بدولســه‌الم بارزانــی هه‌یــه ،ئــه‌و ه ده‌ســه‌ملێنێت کــه بــه‌ڕۆژی و نــزاری (بنه‌ماڵــه‌ی بارزانیــش) به‌شــێک بــوون لــ ه عه‌شــیره‌تی زێبــار؛ ب ته‌ریقه‌ت قادریــــمــــــه ب گوند بارزانیمـــــــــــــــه ب عه‌شیره‌ت زێباریــــمـــه
وه ـه‌ر ی ـه‌ک ل ـه عه‌شــیره‌تی شــێروانی و مــزوری و گ ـه‌ردی و هه‌رکــی -1بنه‌جــێ ،عه‌شــیره‌تی ســه‌ربه‌خۆن و زمــان و بــه‌رگ و میریــان فیدراسیۆنی بارزان یان عه‌شیره‌تی بارزان ؟ ده‌بــێ ئــه‌وه بزانیــن کــ ه هیــچ عه‌شــیره‌تێک نیــه بــه نــاوی بــارزان ،هه‌بــووه و ته‌نانــه‌ت شوێنێشــیان بــه رووبــار و شــاخ لــه بــه‌ڕۆژ ته‌نهــا گوندێــک هه‌یــه به‌نــاوی بــارزان ،ئــه‌ی چــۆن نــاوی بــارزان و نــزار جیاده‌بـــێته‌وه وعه‌شــیره‌تێکی وه‌کــو شــێروانی ته‌نانــه‌ت جلوب ـه‌رگ و راپێچیشــیان جیــاواز بــۆوه -وه‌ک ل ـه تابلــۆی بــۆکا بێــری که‌وتــ ه ســه‌ر حــه‌وت عه‌شــیره‌ت و تیــره؟ شــه‌هید جه‌وهــه‌ر مێرگه‌ســوری 1974ده‌رکه‌وتــووه. -هه‌روه‌هــا بــۆ لــه ســه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی 19ه‌وه ،ده‌ره‌به‌گه‌کانــی ده‌وروبــه‌ر باجێکــی عه‌شــیره‌تی هه‌رکــی بنه‌جــی و گه‌ردیــش هــه‌روا بــووه. زۆریــان لــ ه خه‌ڵکــی ده‌ڤــه‌ری بــارزان و مێرگه‌ســور ده‌ســتاند ،هــه‌م حکومه‌تــی عوســانی و به‌ریتانــی و دوایــی عێراقیــش ب ـه‌رده‌وام ئ ـه‌و ئــه‌وه‌ی کــه ئێســتا ده‌بیســتین هه‌مــوو شــتێک بــه نــاوی عه‌شــیره‌تی بــارزان به‌شــێک بــۆوه ل ـ ه سیاس ـه‌تی نوخبه‌یه‌کــی بااڵده‌ســت ل ـه نــاو ده‌ڤه‌ریــان خســتۆته ژێــر چاودێــری و ئابلۆق ـه‌وه. بۆیــه شــێخ عه‌بــدول ســه‌الم بارزانــی دووه‌م وه‌کــی بڕیاربه‌ده‌ســتی تیــری ب ـه‌ڕۆژی س ـه‌ر به‌عه‌شــیره‌تی زێبــار ل ـه ن ـه‌ژاد دا. یه‌کــه‌م لــه‌و ده‌ڤــه‌ر ه بڕیــاری دا فیدراســیۆنی بــارزان پێکبهێنیــت، لــه‌و فیدراســیۆنه‌دا حــه‌وت عه‌شــیره‌ت و تیــره‌ی کۆکــرده‌وه ته‌نان ـه‌ت ئ ـه‌و 500که‌س ـه‌ی ل ـه گ ـه‌ل م ـه‌ال مســته‌فاش رویــان کــرده (شــێروانی ،مــزۆری ،هه‌رکــی بنه‌جــى ،گــه‌ردی ،بــه‌ڕۆژی ،نــزاری ،ســۆڤیه‌ت 260لـه‌وان شــێروانی بــوون و 180مــزۆری بــوون وباقــی لـه دوله‌مــه‌ری) ،لــه‌و فیدراســیۆنه‌دا کــه لــه گونــدی بــارزان به‌ســرا تیــرو وعه‌شــیره‌ته‌کانی تربــوون. بڕیــاری به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی بــه‌گ و ئاغاکانــی ده‌وروبه‌ریــان دا لــه نه‌دانــی بــاج وســنورێک بــۆ هــه‌ر ده‌ســتدرێژیه‌ک و کۆمه‌ڵێــک رێنامیــی تایبــه‌ت بــه الیه‌نــی کومه‌اڵیه‌تــی و ژینگه‌یــی ده‌ڤه‌ره‌کــه‌ش
15 -2مه‌ینه‌تیه‌کانــی ده‌ڤــه‌ری بــارزان و میلله‌تــی بــارزان 1983-1975-1945-1932
ئێرانــه‌وه ،بارزانیــه‌کان ناچــار بــوون روو بکه‌نــه یه‌کێتــی ســوڤیه‌ت * 1932ئ ـه‌وه‌ش ل ـه دوای ل ـه ســێداره‌دانی شــێخ عبدلس ـه‌الم بارزانــی ک ـ ه ژماره‌یــان 525ک ـه‌س بــوون وهه‌ندێکیــان ل ـ ه باکــوری ئێــران ل ـه دووه‌م ،ل ـه شــاری موســڵ ب ـه ده‌ســتی ده‌وڵه‌تــی عوســانی ل ـه ســاڵی جه‌نگێکــدا شــه‌هیدبوون و زۆرینه‌شــیان گه‌یشــتنه جێــگای مه‌به‌ســت ،1914دوایــی داگیــرکاری به‌ریتانیــا ،به‌هــۆی یارمه‌تیدانــی ته‌کیــه‌ی تــا ســاڵی 1958ل ـه‌وێ مان ـه‌وه. بــارزان لــه گــه‌ڵ شــێخانی نه‌هــری ،خه‌ڵکــی ده‌ڤه‌ره‌کــ ه ناچارکــران * 1963ئێکه‌میــن بۆردومانــی ئاســانی ده‌ڤــه‌ری بــارزان کــرا و تێــدا کــۆچ بک ـه‌ن بــۆ باکــوری کورســتان. چه‌نــد کــه‌س شــه‌هید بــوون و زۆرینــه‌ی گونــده‌کان ســوتێرنان. * 1945هـه‌ر لـه بـه‌ر هه‌مــان هــۆ ،ده‌وڵه‌تــی عێراقــی ئابلوقـه‌ی خســته ئۆپه‌راســیۆنی له‌شــکری به‌ســه‌ر ده‌ڤه‌ره‌کــ ه ده‌ســتیپێکرد و لــه‌و سـه‌ر ده‌ڤـه‌ری بــارزان بۆیـه به‌شــێکی زۆر لـه بارزانیـه‌کان ناچاربــوون شــه‌ڕه‌ش دا کوڕێکــی حه‌مــه‌د ئاغــای مێرگه‌ســۆری شــه‌هید کربــۆو روو بکه‌نـه واڵتــی ئێــران و لـ ه که‌مـه‌ری مهابــاد نیشــتنه‌وه ،به‌شــێکیان بــه نــاوی حســێن. ل ـ ه کۆمه‌ڵــگای ره‌ب ـه‌ت س ـه‌ر ب ـه شــاری سه‌رده‌شــت ،ئێک ـه‌م تێک ـه‌ڵ بوونــی کــوردی دوو پارچــه‌ی بــوون لــ ه کۆمــاری مه‌هابــاد دا ،هــه‌ر * 1975لــه دوای هه‌ره‌ســهێنانی جواڵنــه‌وه‌ی ئه‌یلــول لــه ســاڵی له‌وێــش باپیــری باوکــم (فه‌قــو رێزانه‌یــی) شــه‌هید بــۆوه ،وئــه‌و 1975گشــت بارزانیــه‌کان راگوێزرانــه‌وه بــۆ باشــوری عێــراق و بارزانیان ـه‌ی ل ـه باشــوریش بــوون هه‌موویــان ل ـه که‌مپێکــی زۆره‌ملــێ بیابانه‌کانــی س ـه‌ماوه ،بــۆ مــاوه‌ی 5ســاڵ وات ـه تــا ســاڵی 1980ل ـه‌وێ ل ـه دیانــا ده‌ســتبه‌ربوون ،ئ ـه‌م ســاڵه بــۆ بارزانی ـه‌کان ســاڵی نه‌خۆشــی لــ ه کۆمه‌ڵگــه‌ی زۆره‌ملــێ به‌جێکــران وه‌ک بارمته‌یــه‌ک به‌رامبــه‌ر بــۆو ،به‌هــۆی باڵوبوونـه‌وه‌ی په‌تایـه‌ک ،زۆر لـ ه منــداڵ و پیــر و گه‌نــج جواڵنــه‌وه‌ی ئه‌یلــول ،ئیــدی ئه‌وه‌نــده بــه‌س بــۆو ژیانــی شــاخاوی لێیــان بگــۆڕن بــۆ ژیانــی بیابــان ،بۆیــه زۆربه‌یــان تووشــی نه‌خۆشــی مــردن. بــوون و هه‌ندێکیشــیان لــه‌وێ گیانیــان ســپارد. * 1947دوای له‌رووخانــی کۆمــاری مهابــاد له‌الیــه‌ن شــای ره‌زای
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ل ـه دوای پێکهێنانــی فیدراســیۆنی بــارزان ل ـ ه نێــوان عه‌شــیره‌ت و تیره‌کانــی ده‌ڤه‌ره‌کــه بــه سه‌رپه‌رشــتی شــێخ عه‌بدولســه‌المی دووه‌م ،ئیــدی رژێمــه یــه‌ک لــه دوای یه‌که‌کانــی عێــراق و داگیرکــه‌ر که‌وتــه پالنــی قڕکــردن شوناســی ئاینــی وئه‌تنیکــی خه‌ڵکــی ئــه‌و ده‌ڤــه‌ره ،بێجگــه لــه شــه‌ڕی البــه‌الو وێرانکردنــی گونده‌کانــی ده‌ڤــه‌ری بــارزان و مێرگه‌ســور وه‌ک پره‌مێردێکــی ده‌ڤه‌ره‌ک ـه ده‌لــێ تــا ئێســتا 16جــار خانــوی منیــان وێــران کــردوو ه و ســه‌رله‌نوێم ئاواکردووت ـه‌وه ،ل ـه‌م ســااڵنه‌دا مه‌ینه‌تی ـه‌کان یه‌کجــار گه‌وره‌بــوون :
16 * 1980دوای 5ســاڵ لـه باشــوری عێــراق ،بارزانیـه‌کان گوێزرانـه‌وه بــۆ و چاوه‌ڕوانــی و دوو لــه بــراو بــاوک و مێرده‌کانیــان ،ره‌شپۆشــی و کۆمه‌ڵگــه زۆره‌ملێیه‌کانــی قوشــته‌په (قادســیه و قــدس) و دیانــا و چارۆگه‌پۆشــی بــوو بــ ه ســیامتی هه‌میشــه‌ی دایــکان وخوشــکامنان.. حه‌ریــر و به‌حرکــه و گۆڕه‌تــوو ،هــه‌ر لــ ه هه‌مــان ســاڵ بۆردومانــی کۆمه‌ڵگــه‌ی قوشــته‌پ ه کــرا له‌الیــه‌ن فڕۆکه‌کانــی عێراقــه‌وه و-3- 17 گه‌لۆ راست ه بارزانیه‌کان 8هه‌زار که‌س جینۆساید کران؟ کــه‌س شــه‌هیدکران و 71که‌ســیش برینــدار بــوون. زۆر کــه‌س ئــه‌و پرســیاره‌‌ی کــردووه کــه ئایــا راســته ژمــاره‌ی * 1983پرۆســه‌ی جینۆســایدی بارزانیــه‌کان ده‌ســتپێکرا ولــه -7-30جینۆســایدکراوانی بارزانــی بــه راســتی 8هــه‌زار که‌ســن ؟! 1983زۆرینــه‌ی ئابلۆقــه‌ی میلیتــاری ده‌ســتپێکرا ،له‌ســه‌ر کۆمه‌ڵگــه‌ی زۆره‌ملێــی قوشــته‌په و که‌ســه دیاره‌کانــی نــاو بارزانیــه‌کان ئه‌گــه‌ر بــه زمانــی زانســتی قســه بکه‌یــن ئــه‌وه 8هــه‌زار بارزانــی ده‌ســگیرکران (خورشــید ره‌شــید /عوســان ئه‌حم ـه‌د بارزانــی /عیــاد جینۆســاید نه‌کــراون ،ئه‌گــه‌ر بــه زمانــی هه‌ستســازی قســه بکه‌یــن ئــه‌وه شــتێکی تــره ،ده‌یــان ســه‌رچاوه‌م خوێندۆتــه‌وه یــه‌ک له‌وانــه عوســان بارزانــی /اســاعیل بارزانــی /ســابر بارزانــی... /هتــد) بــۆ رۆژی دواتــر مــاڵ ب ـه مــاڵ نێرینه‌کانــی بارزانی ـه‌کان ده‌ســگیرکران ،بــه ژمــاره‌ی نه‌یســه‌ملاندوه کــه 8هــه‌زار بارزانــی جینۆســایدکراون، هه‌رچه‌نــد ه لــه رێنامیه‌کانــی حکومه‌تــی به‌عســدا هاتــووه کــه له‌وانــه‌ش ئــه‌م په‌رتوکانــه: ملفات السری ه -ایوب بارزانى . ئه‌وانــه‌ی ســه‌روی 15ســاڵی ده‌ســتگیر بکرێــن ،بــه‌اڵم زۆر حاڵه‌تــی -1 االباد‌ه الجماعی ه (البارزانیون فى معسکر قوشته‌په ســه‌ره‌وه‌ی 8ســااڵنیش تیابــووه .دوای 10رۆژ ،واتــه لــ ه بــه‌رواری -2 ه محمد ئێحسان ،وه‌زیری پێشوی هه‌رێم ل رێگه‌ی هێزێکی ئه‌منی توانی 500ته‌رمی
بارزانیه‌کان بهێنێته‌وه ،به‌اڵم ئه‌و نهێنیه‌م
ه بۆچی ئه‌وانیتر له‌وێ به‌جێمان، نه‌زانی ک
ه هه‌ر خۆی ده‌ڵێ هه‌مووان له‌وێن و چونک شوێنه‌که‌یان ئاشکرایه!
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
1983-8-10لــه که‌مپه‌کانــی حه‌ریــر و دیانــا و گۆڕه‌تــوو و به‌حرکـه‌ش ده‌ســتگیرکردن ده‌ســتی پێکــرد و لـه شــااڵوی چواره‌میشــدا وات ـه ل ـه 1983-10-1ده‌ســتگیرکردنی چــڕ ده‌ســت پێکــرا و ئه‌وان ـه‌ی خۆیــان حه‌شــاردرابوو ئه‌وانیــش بــه زیلــی عه‌ســکه‌ری گواســرانه‌وه بــۆ ئه‌بوغرێــب و خــواروی عێــراق ،تــا کۆمه‌ڵکوژکردنیــان ل ـه بیابانــی نێــوان ســنوری ســوریا و عێــراق. هــه‌ر چه‌نــد بــاس لــ ه مه‌ینه‌تیه‌کانــی جێــاوه‌ی بارزانیــه‌کان بکــرێ تــه‌واو نابــێ ،ئه‌رکــی ژیانــی قورســی به‌خێوکردنــی منداڵــه‌کان ئیــر که‌وتــ ه ســه‌ر ژنانــی بــارزان وبگــره ســزای هــه‌ر که‌ســیکێش ده‌درا ئیشــیان پــێ بــدات ،ئیــدی ته‌مه‌نێــک ده‌ڕوا له‌ســه‌ر گریــان
التجمعی) .د.عبدالمصور بارزانى. جینوسایدى باوکان -رێبوار ره‌مه‌زان بارزانى -3 المسۆولیه الدولی ه عن جریم ه االباد‌ه الجماعی ه -فرید -4 اسسرد. عالم الکورد المرعب -گه بابان . -5 بارزانی و بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی کوردی -مه‌سعود -6 بارزانی. ئه‌تنو دیموگرافیاى باشورى کوردستان -عبدالل ه غفور. -7
مــن خــۆم ئــاگادارم ســه‌دان حاله‌تــی واهه‌یــه کــه پیره‌مێــرد و پیره‌ژنێــک لــه ئێــران کۆچــی دوایــی کــردوو ه لێــره بــ ه جینۆســاید نــورساوه و مووچــه‌ی بــۆ بڕاوه‌تــه‌وه ،زۆریــش تێدانــه بارزانــی نیــن. ئیــدی ئـه‌وه روونـ ه هۆکاره‌کـه‌ی چیـه و پــاره‌ی ئـه‌وان ده‌درێتـه کــێ. به‌پێــێ هه‌مــوو لێکدانه‌وه‌یه‌کــی نافه‌رمــی ژمــاره‌ی ئــه‌و بارزانیانــه‌ی جینۆســایدکراون نه‌گه‌یشــتۆته 5هــه‌زار شــه‌هید ،بــ ه به‌ڵگه‌یه‌کــی تــری حکومه‌تــی به‌عسیشــه‌و ه کــه دزی کــردووه دیــار ده‌بێــت ئــه‌و ئــه‌و بارزانیانــه بــه دوو وه‌جبــ ه جینۆســاید کــراون؛ یه‌که‌میــان 667 کــه‌س بووینــه ،دووه‌میانیــش 1558بووینــه واتــ ه کــۆی ده‌کاتــه 2225 کـه‌س ،بـه‌اڵم ئـه‌وه‌ی ئــاگادارم وه‌جبـه‌ی ســێیه‌میش جینۆســاید کــراون، بــه‌اڵم رێژه‌یــان نه‌زانــراوه .ئیــدی ئــه‌و 8هــه‌زار بارزانیــه لــه کــوێ کــران بــه شــه‌هیدی ئه‌نفــال و جینۆســاید؟!
به‌پێــی ئاماره‌کانــی ئه‌منــی گشــتی حکومه‌تــی به‌عــس کــه دوای -4- رووخانــی رژێــم ده‌ســت خه‌ڵــک که‌وتــوو ه ئامارێــک تێــدا بــاو چه‌نــد پرســیارێک لــ ه ســه‌ر پرۆســه‌ی دادگاییکردنــی که‌یســی بۆتــه‌وه کــه حکومه‌تــی به‌عــس بــه‌ر لــه ده‌ســتپێکردنی پرۆســه‌ی بارزانیــه‌کان جینۆســاید واتـ ه لـه ســاڵی 1980ئامارێکــی لـ ه سـه‌ر ماڵـه بارزانیـه‌کان کــردووه ،ب ـه‌م شــێوه‌یه :که‌مپیــی دیانــا ( )546مــاڵ ،گۆڕه‌تــو ( ،)140مــن تێناگ ـه‌م ل ـه‌وه‌ى ده‌زگایه‌کــی ئه‌منیــان هه‌ی ـه ده‌توانێــت ل ـه نــاو قوشــته‌په ( ،)1597حه‌ریــر ( ،)567هــه‌ر به‌داتــا دیاریکــردووه کــه ده‌لنگــی داعــش کچێکــی ســوێدی لــه ئۆپه‌راســیۆنێکدا رزگار بــکات، ئـه‌و بارزانیانـه‌ی لـه گـه‌ڵ مـه‌ال مســته‌فا ئــاواره‌ی ئێــران بوونـه ته‌نهــا که‌چــی حکومــه‌ت و ســه‌رۆکایه‌تی هه‌رێــم وئه‌نجومه‌نــی ئاســایش و ( )53ماڵبــات بــوون .ب ـه‌اڵم ئه‌م ـه به‌شــێکن ل ـه راپــۆرىت ئیســتخباراىت وه‌زاره‌تــی پێشــمه‌رگه و سوپاســاالری عێــراق و ده‌یــان پۆســتی گرنگامن به‌عــس نــه‌ک هه‌مــووى ،به‌ڵکوواتــه ته‌نهــا رێــژه‌ی %07لــه هــه‌ن و ناشــتوانین ته‌رمــی بارزانیــه‌کان لــه بیابانه‌کانــی باشــوری بارزانیـه‌کان چوونه‌تـه ئێــران لـه گـه‌ڵ مـه‌ال مســته‌فا بووینـه و ئه‌وانــی عێــراق بگوازینــه‌وه ،ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی کــ ه شــوێنه‌که‌یان دیــاره ؟! تــر زۆربه‌یــان ملمالنێیــان هه‌بــوو لــه گــه‌ڵ مــه‌ال مســته‌فا وه‌کــو ســه‌رۆکی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان و زۆرینه‌یــان خورشــیدی *کاتــی خــۆی محمــد ئێحســان ،وه‌زیــری پێشــوی هه‌رێــم ل ـه رێگ ـه‌ی بــوون ک ـه بزووتنه‌وه‌یه‌کــی ســۆفیگه‌رن و ل ـه گ ـه‌ڵ سیاس ـه‌ت تێک ـه‌ڵ هێزێکــی ئه‌منــی توانــی 500ته‌رمــی بارزانیــه‌کان بهێنێتــه‌وه ،بــه‌اڵم نابــن و تابعــی ته‌کیــه‌ی بــارزان و ته‌ریقه‌تــی نه‌قشــه‌به‌ندین ،هــه‌ر ئــه‌و نهێنیــه‌م نه‌زانــی کــه بۆچــی ئه‌وانیــر لــه‌وێ به‌جێــان ،چونکــه بۆیــ ه ناکۆکــی نێــوان مــه‌ال مســته‌فا و شــێخ ئه‌حمــه‌د بارزانــی بــرا ،هــه‌ر خــۆی ده‌ڵــێ هه‌مــووان له‌وێــن و شــوێنه‌که‌یان ئاشــکرایه! دوای ئه‌وانیــش لــه نێــوان خورشــید وهــه‌ر یــه‌ک لــ ه ئیدریــس و *دوایــی ،قه‌زیــه‌ی دوجه‌یــل کــه لــه ســه‌ر کوشــتنی 147شــیعی مه‌ســعود بارزانــی گومانــی هــۆکاری جینۆســایدکردنی خورشــیدیه‌کان بــوون ،سـه‌دام لـه ســێداره درا ،بـه‌اڵم بۆچــی له‌سـه‌ر جینۆســایدکردنی میلله‌تێــک نه‌مــان توانــی ســه‌دام دادگایــی بکه‌یــن و که‌یســی توخــر ده‌کاتــه‌و ه !
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
17
18 بارزانیــه‌کان بیبه‌ینــه پێشــر بــه پێــێ قه‌بــاره‌ی تراژیدیایــه‌کان؟! به‌چ پێوه‌رێکی سیاسی و ئه‌خالقی مه‌سعود بارزانی رێگه‌ی به‌خۆی دا ده‌ستی ئه‌و ه ه ل ه تاوانباری یه‌که‌م ه بگرێت ک سه‌دام ه هه‌ولێر جینۆسایدکردنی بارزانیه‌کان و بینێت ه 31ئاب ،مه‌گه‌ر په‌یوه‌ندی به‌رده‌وامیان ل ه گه‌وره‌ترین سوکایه‌تی نه‌بوو نه‌بووبێت؟! ئه‌م ه جینۆسایدکراوه‌کان؟ ب
* بۆچــی الیه‌نه‌کانیــر رێگه‌یــان داوه ئــه‌و که‌یســه ببێتــه ئیمتیــاز بــۆ پارتــی و خۆیــان کار لــ ه ســه‌ری ناکــه‌ن ،لــ ه کاتێکــدا زۆرینــه‌ی جینۆســایدکاروه‌کان پارتــی نه‌بــوون و بگــره ل ـه گ ـه‌ڵ م ـه‌ال مســته‌فاش نه‌چوونــه ئێــران لــه ســاڵی 1975؟ * بۆچــی مۆزه‌خانــ ه جینۆســایدکراوه‌کان لــ ه هه‌ولێــر ناکرێتــه‌وه‌وکار له‌ســه‌ر بــه ئه‌رشــیفکردنی دۆکیومه‌نتــاری جینۆســایدکراوه‌کان ناکرێــت؟ * بۆچــی تــا ئێســتا فلمێکــی ســینه‌مایی دروســت نه‌کــراوه لــه ســه‌ر جینۆســایدکردنی بارزانی ـه‌کان بێجگ ـه ل ـه کورت ـه فلمێکــی الواز ؟
* بــه‌چ پێوه‌رێکــی سیاســی و ئه‌خالقــی مه‌ســعود بارزانــی رێگــه‌ی * بۆچــی پشــکنین بــۆ ئـه‌و 500ته‌رمـه نه‌کــرا ،لـه کاتێکــدا کاره‌کـ ه به‌خــۆی دا ده‌ســتی ئــه‌و ســه‌دام ه بگرێــت کــه تاوانبــاری یه‌که‌مــه ئاســان بــوو بــه زانســتی پزیشــکی ده‌توانــرا لێکجیابکرێنــه‌وه؟ ..لــه جینۆســایدکردنی بارزانیــه‌کان و بینێتــه هه‌ولێــر لــه 31ئــاب، ئایــا نهێنی ـه گه‌وره‌ک ـه ئه‌وه‌بــوو بــۆ ئ ـه‌وه‌ی گــۆڕی مورشــدی بارزانــی مه‌گــه‌ر په‌یوه‌نــدی به‌رده‌وامیــان نه‌بووبێــت؟! ئه‌مــه گه‌وره‌تریــن ســوکایه‌تی نه‌بــوو بــه جینۆســایدکراوه‌کان؟ نه‌دۆزرێت ـه‌وه و نه‌بێت ـ ه جێگــره‌وه‌ی گــۆڕی م ـه‌ال مســته‌فا ؟ * بۆچــی ئــه‌و کوردانــه‌ی به‌شــداربوون (جاشــه‌کان) لــه که‌مپــی ده‌یــان پرســیاری تــر ،گومانــی بــێ هه‌ڵوێســتی ده‌س ـه‌اڵتی کــوردی ب ـه قوشــته‌پ ه ســزانه‌دران و ئێســتا هه‌ریه‌کــه‌و دوو جامانــه‌ی ســور هه‌مــوو حیزبه‌کانــه‌وه تایبــه‌ت بــه پارتــی ئه‌ســتورتر ده‌کات. ده‌به‌ســن و ئیمتیازاتیشــیان پــێ دراوه؟ -لــه ته‌نشــت کۆمه‌ڵگــه‌ی قادســیه؟! * ئایــا ده‌زگا مخابه‌رایتیــه کــورده‌کان یــان مخابه‌راتــی ئێرانــی هیــچ زانیاریه‌کــی پێشــوه‌خته‌یان نه‌بــوو لــه ســه‌ر پروســه‌که کــه پێــش وه‌خــت رێنامیــی بارزانیــه‌کان بکــه‌ن .یاخــود ئــه‌وان به‌شــێک بــوون لــه پالنه‌کــه؟
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
* بۆچــی بڕیــاری ناســینی جینۆســایدی بارزانیــه‌کان به‌فه‌رمــی ناناســێرنێت و حکومه‌تــی عێراقــی قه‌ره‌بــوی مــادی و مه‌عنــه‌وی که‌ســوکاری جینۆســایدکراوه‌کان نادرێتــه‌وه؟ * بۆچــی که‌یســی بارزانیــه‌کان به‌کارنه‌هێــراو ه بــۆ ســه‌ربه‌خۆیی کوردســتان و ل ـ ه محالف ـه ده‌ولی ـه‌کان و ئیتحــاد ئه‌وروپــی ب ـ ه جــددی له‌ســه‌ری کار ناکرێــت؟
19 سه‌رده‌می پشتێنه‌ی دیموکراسیه
ڕووداوە سیاســیەکانی ســەدەکانی ڕابــردوو لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دەرئەنجامــی ملمالنێــی دوو هێــزی هەژموونی ئایدیۆلۆژیــن کە هەڵگری کاریگــەری سیاســی ،کەلتــوری ،ئابــوری ،کۆمەاڵیەتــی و...هتدبــوون .دوو هەژموونــی کۆنــی هەرێمەکــە ســەفەوی و عوســانی کــە یــەک لــە ســەر بنەمــای شــیعەگەرایی فــارس و ئــەوەی دیکــە لــە ســەربنەمای ســونیگەرێتی تــورک دامــەزرا ،دواتــر بەهەمــان ناســنامەوە دەوڵــەت- نەتەوەکانــی تورکیــا و ئێرانــی لێکەوتــەوە و بــە دەســتوەردانی هێزەکانی ســەرمایەی نێونەتەوەیــی لــە ســەروبەندی شــەڕی یەکەمــی جیهانــی دا ڕۆژهەاڵتــی ناوینیــان لــە دەرەوەی ئیــرادەی گەالنــی هەرێمەکــە بەپێــی بەرژوەنــدی خۆیــان بــۆ چەنــد دەوڵــەت و دەوڵەتۆکــەی نەتەوەیــی دابــەش کــرد .دەوڵەت-نەتــەوە نــەک بەرهەمــی گەالنــی هەرێمەکــە، بەڵکــو زیاتــر میکانیزمانیەکــی نێونەتەوەیــی بــوو بــۆ کۆنتڕۆڵکردنــی ئیــرادەی گــەالن .دوای ســەدەیەکیش هەمــوو ڕووداوەکان ئــەم ڕاســتیە دەســەملێنن.
ڕۆژهەاڵتی ناوین بۆتە جبەخانەیەکی گەورە بۆ ساغکردنەوە ،تاقیکردنەوەی چەک و بەکارهێنانی لە بەرامبەر یەک لــە خۆڕانیــە کاتــێ بــاس لەقەیرانــی سیســتەم دەکرێت یەکســەر نیــگاکان دێتــەوە ســەر ڕۆژهەاڵتــی ناویــن ،چونکــە سیســتەمی ســەرمایەی جیهانــی دەیــەوێ بــە دیزایــن کردنــەوەی هەرێمەکــە خــۆی لــە تەنگــژە و قەیــران ڕزگار بــکات .قەیرانــی ئابــوری ،قەیرانــی وزە و بنبەســتبوونی پەیوەندیەکانــی ڕوســیا و یەکێتــی ئەوروپــا و گەڕانــی ئەوروپــا بــە دوای ســەرچاوەی وزەی ئەلتەرناتیــڤ ،قەیرانــی بازاڕی کااڵ و چــەک ،بازرگانی و لــەوەش گرنگــر پەلهاویشــتی کەلتــوری وەک مەرجــی لەســەرپێ مانــەوەی سیســتەمی ســەرمایەداری .بەکارهێنانــی چــەک وەک دەربڕیــن و سیاســەت لــە ملمالنێیــەکان دا لــەم هەرێمــە لــە هەمــوو زمانێکــی تــر بااڵدەســترتە ،کاتــێ ملمالنێیــەکان ڕەهەنــدی مەزهەبــی و ئەتنیکــی لــێ
ڕۆژهەاڵتــی ناویــن لــە هیــچ جێیەکــی تــری جیهــان ناچێــت ،قەیرانەکــەی هــەم ڕەهەنــدی قوڵــی مێژوویــی و زهنــی و هــەم ڕەهەنــدی ڕۆژانەیــی هەیــە .ناکۆکــی و شــەڕی مەزهەبــی و ئەتنیکــی هەمیشــە وەک کارتێــک بــە دەســتی هێــزی دەرەوە بەکارهێــرا .ئــەو ملمالنێیانــە زۆر بەشــێوەیەکی قەبــە و لــە ڕووی مادیــی و مەعنەویــەوە زیانــی گــەورەی بــە کۆمەڵگــە گەیانــدووە و ماڵوێرانــی گــەورە کــە کەمــر نیــە لەماڵوێرانیەکانــی شــەڕی جیهانــی یەکــەم و دووەم ،داڕمانــی ســەرخان و ژێرخانــی ئابــوری ،بــێ ناســنامەییی بگــرە تــا هــەژاری ،برســێتی، کۆچبــەری ،تونــدو تیــژی و بێــکاری لێکەوتۆتــەوە .ڕۆژهەاڵتــی ناویــن بۆتــە جبەخانەیەکــی گــەورە بــۆ ســاغکردنەوە ،تاقیکردنــەوەی چــەک و بەکارهێنانــی لــە بەرامبــەر یــەک و هێــزی نێونەتەوەییــش بــۆ ئــەوەی ئاراســتەی گۆڕانکاریــەکان کۆنــرۆڵ بــکات ،هەرجــار و الیەنگــری لــە یــەک لــە الیەنەکانــی ملمالنێیەکــە کــردووە .هێــزی نێونەتەوەیــی یــان بــە ســەرباز و بنکــە و چەکانیــان لــە ناوچەکــەن یــان بــە هێــزی وابەســتە و ڕژێمەکانــی الیەنگریــان بوونــی خۆیــان پاراســتووە .هــەر کاتێکیــش دەســەاڵتدارانی هەرێمەکــە ویســتبێتیان بــە پێچەوانــەی بەرژەوەندیــان بجولێنــەوە لــە ئەنجامــی دەســتوەردان ،پیالنگیــڕی یــان کودەتــا لــە ســەر کارالدراون ســەرۆك وەزیرانــی ئێــران محەمــەد موســەدەق و ســەرۆک کۆمــاری عێــراق عەبدولکەریــم قاســم لــە ســەدەی ڕابــردوودا دوو منونــەی دیــارن و بەســەدانی دیکــەش ،ڕژێمــە وابەستەکانیشــیان تــا ئــەو کاتــەی بەکارهێنــان دۆســتیان بــوون ئــەو کاتــەی کاریــان پێیــان نەمــا بــە ڕیســواییرتین شــێوە لەناویــان بــردن ،ســەدام حســێن و حوســنی موبــارەک دوو منونــەی تــری بەرچــاون و لــەوەش زیاترهــەن .لــە دامەزراندنــی ناتۆشــەوە دەســەاڵتدارانی دەوڵەتانــی تورکیــا و ئرسائیــل بــەردەوام ڕۆڵــی پاراســتنی بەرژوەنــدی ســەرمایەی نێونەتەوەییــان بینیــوە و لەبەرامبەریــش دا هێــزی نێونەتەوەیــی پێگــەی ئەوانیــان پاراســتووە .گەلــی کــورد گەورەتریــن باجــی ئــەو هاوپەیامنیــەی تورکیــا و ناتــۆ و دەوڵەتانــی ڕۆژئاوایــی داوە و ،پرســی کوردیشــیان لــە بازنەیەکــی دووبــارەدا و بــۆش دا هێنــاوە و بــردووە ،کاتــێ کاریــان پێــی
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
زیــاد بــوو گەیشــتە ئاســتی کێشــە و کاتــێ کێشــە فرەڕەهەنــدەکان لــە ســەر یــەک کەڵەکەبــوون و چارەســەر نەکــران گەیشــتنە ئاســتی تەنگــژە و قەیــران ،خــۆی لــە خــۆی دا چــەک بــۆ ســەرکوت یــان بــۆ ســتاندنی مــاف لــە هەرجێیــەک بەکاربهێرنێــت ئاســتی قوڵــی هــەم جیــاوازی دیــد و ،هــەم بوونــی جیــاکاری نیشــان دەدات.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
20 نەمــاوە پشــتیان تێکــردووە ،بــێ جیــاوازی دەوڵەتانــی زلهێــزی جیهــان چ بــازاڕی سیاســەتەوە و لــەوەدا تــا ئاســتێک هەنــگاوی نــا و ویســتی بــەو ئەمەریــکا و ڕوســیا و واڵتانــی دیکــەی ڕۆژئاوایــی هەمــان سیاســەتیان سیاســەتە هــەم پرســی کــورد و دیموکراســی لــە ناوخــۆدا بخنکێنــێ و هــەم لــە ئاســتی دەرەکــی دا ،بــە کۆتێــزی «ئیســام -تــورک» خەونــی پەیڕەوکــردووە. بوونــە ســوڵتانی ئیمپراتــۆری نیۆ-عوســانی جێبەجــێ بــکات. لــە شــەڕی یەکەمــی کەنــداو ســەرۆکی ئەمەریــکا جــۆرج بۆشــی بــاوک چەمکی شەڕی گەلی شۆرشگێڕی وەک وەک « سیســتەمی نوێــی جیهــان « بەنــاوی کــرد و جــۆرج بۆشــی ئەلتەرناتیف بۆ ئەو نکوڵیەی دەوڵەت - کوڕیشــی ئــەو پرۆژەیــەی گــۆڕی بــە « ڕۆژهەاڵتــی ناوینــی مــەزن». ئەمەریــکا خواســتی کــە لــە ڕووداوەکانــی عێــراق و ئەفغانســتانەوە نەتەوە لە مافەکان دەیکات بزووتنەوەی تاکڕەویانــە لــە ئاســتی نێونەتەوەیــی دا بجوڵێتــەوە و وەک هێــزی بــااڵی ئازادی گەلی کورد چەمکی یان چارەسەری ڕەهــا خــۆی بنوێنــێ ،بــەاڵم لــە «بەهــاری عەرەبیــەوە» ســەرهەڵدانی دیموکراتیانە یان شەڕی گەلی شۆرشگێڕی گــەالن هاوســەنگیەکەی دەگــۆڕی .بــە هاتنــە نــاوەوەی کردەیــی ڕوســیا گەلی خستە ڕۆژەڤەوە، و کاریگــەری لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و ملمالنێــی لەگــەڵ هێزەکانــی تــری ڕۆژائاوایــی ،قەیرانــی ئابــوری و ناوخۆیــی یەکێتــی ئەوروپــا قەیرانەکــەی گەیانــدە ئاســتی گێــژاو .خەیاڵــە گــەر هەنــدێ پێیــان وابــێ هێــزی نێونەتەوەیــی الیەنگــری دیموکراســی ،مافــی مــرۆڤ و دەستاودەســتکردنی دەســەاڵتن بــۆ ئــەوەش ڕژێمــەکان دەگۆڕێــن .ئــەم چــەک لــەو جبەخانەیــەی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن بــۆ یەکالکردنــەوەی جــۆرە دەســتەواژانە تەنیــا قاوغەکــەی ماوەتــەوە و ناوەرۆکەکــەی پــووچ ملمالنێیــەکان بــە دوو شــێوە بەکارهێــران ،بەرەیەکیــان کــە دەوڵەتانــی بۆتــەوە ،لــە هەنــدێ هەرێم خۆیان دنــەی کۆنەپەرســتییان داوە و لە دژی داگیرکــەری کوردســتانە ،بــۆ ســەپاندنی نکوڵیکــردن ،هێــرش ،لەناوبــردن، یــەک بەکاریــان هێنــاون منونــەی تاڵیبــان ،ئەلقاعیــدە و داعــش باشــرین پەیــڕەوی سیاســەتی «وەک خۆلێکــردن و توانــه‌وه -ئاسیمالســیۆن» منونــەی زینــدوون بــۆ ئــەو سیاســەتە .جگــە لــەوەی بۆشــایی فکــری ئــەم سیاســەت لــە بەرامبــەر گــروپ و گــەالن بــۆ مافــی خۆپاراســن و مەعنــەوی و نەبونــی سیســتەمی دیموکراتــی واڵتانــی رۆژهەاڵتــی بەکارهێــراوە و دەهێرنێــت .ســەدەی ٢٠پڕێتــی لــە منونــەی تراژیــدی و ناوینیــش زەمینــەی گەشــەکردنی ئــەو جــۆرە گروپانــەی ڕەخســاند .شــایەتحاڵی بــۆ کاریگەری ئــەم بەرەیە نیشــاندەدات لــە کۆمەڵکوژکردنی مەگــەر هێــزی نێونەتەوەیــی بــێ ئــاگان لــە ســەرهەڵدانی داعــش و ئاســوری ،ئەرمەنــی و کــورد .بەرەیەکــی تــر ئــەو گــەالن و گروپانــەن کــە گەشــەکردنی؟ بــێ ئــاگان لــەوەی تورکیــا بۆتــە قەاڵیەکــی خۆپڕچەکــردن ،بــۆ بەدەســتهێنانی مافەکانیــان لــە ناســنامە و پێگــەی خۆیــان ناوبەنــاو تیامکردنــی بریندارەکانیــان و هەرێمەکانــی ژێردەســەاڵتی تورکیــا لەســەر گوڕیــان بــە خۆیانداوەتــەوە ،خۆیــان ڕێکخســن کــردووەو بەگــژ ئــەو ســنورەکەی بۆتــە گوزەرگــە بــۆ تەراتێنــی داعــش؟ ،بــەاڵم تــا لــە واڵتانــی سیســتەمەدا چونەتــەوە .تــا دوا دەیەکانــی ســەدەی ٢٠ئــەم ملمالنێیــە خۆیــان دا نەبــووە هەڕەشــە هەنگاویــان بــۆ دامەزراندنــی هاوپەیامنــی لــە نێــوان دەوڵەتــان و هێــزە بەرهەڵســتکارەکانیان دا بــووە .وەلــێ بــە نێونەتەوەیــی نەنــا .تورکیــا بــۆ ســەدەیەکە نوێنەرایەتــی سیاســەتی دژە قوڵبوونــەوەی قەیرانــی بونیادیــی سیســتەم کــە خــۆی لــە ســەر پایــەی کــورد ،نکوڵــی و قڕکــردن دەکات .تــا ئێســتاش سیاســەتی ئــەو دەوڵەتــە ئــەم سیســتەمە دکتاتۆریانــەی دەوڵــەت -نەتــەوەی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن هــەم لــە ناوخــۆ و هــەم لــە هەرێمەکــە « باشــرین کــورد کــوردی ڕاگرتــووە ئــەو ملمالنێیانــەش گۆڕانکاریــان بەســەردا هــات .ئــەو ڕژێامنە مــردووە» تێناپەڕێــت و هەمــوو حکومەتــە یــەک لــە دوای یەکــەکان بــە لــە بنــەوە لــە پــای بەرخودانــی گەلــی کــورد و گەالنــی دیکــە و بەشــە مشــتی پۆاڵییــن بەرەنــگاری مافەکانــی گەلــی کــورد بوونــەوە ،دوایینیــان جیاوازەکانــی کۆمەڵگــە تووشــی هەڵتــەکان هاتــووە ،لــە سەریشــەوە ئەردۆغــان لــە سیاســەت و هەڵوێســتی دا لــە هەمــوو مەیدانــەکان بەهــۆی وەاڵمنەدانــەوەی بــە داخــوازی و پێویســتیەکانی سیســتەمی دووبــارەی دەکەنــەوە کــە « هەموومــان موســڵامنین» .لــە ســەروبەندی ســەرمایەی نێونەتەوەیــی ڕووبــەڕووی دەســتوەردان و دەســتپیاهێنانەوە « بەهــاری عەرەبــی» دا دەرفەتێکــی گــەورە بــۆ تورکیــای ئەرۆدغانــی دەبنــەوە .چەمکــی شــەڕی گەلــی شۆرشــگێڕی وەک ئەلتەرناتیــف بــۆ ڕەخســا کــە خــۆی وەک مۆدێلــی واڵتێکــی ئیســامی لیــرال بخاتــە ئــەو نکوڵیــەی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە مافــەکان دەیــکات بزووتنــەوەی
21
ئــەوەی تورکیــا و لــە تورکیاشــەوە پرۆســەی دیموکراتیزەبوونــی ڕۆژهەاڵتــی ناوینــی تێــدا چەقیــوە دیــدی نەتەوەپەرســتی یــان ئاینگەرایــی دەســەاڵتدارە و تەنانــەت هێــزە ئۆپۆزیســیۆنە یــەک لــە دوای یەکەکانــی دەوڵەتانــی داگیرکــەری کوردســتان و بــە تایبەتــی تورکیایــە لــە پرســی کــورد دا .ئەردۆغــان لــە مــاوەی ١٤ســاڵی دەســەاڵتی دا سیاســەتی خەڵەتانــدن و ڕاییکردنــی پرســەکەی پەیــڕەو کــرد گاهێــک پرســی کــورد بــە ئەرتــەش ســپارد ،گاهێــک بــە پۆلیــس و تیمــی تایبەتــی، ماوەیەکیــش بــە دامەزراندنــی بزووتنــەوەی ڕادیکاڵــی ئیســامگەری وەک حیزبوڵــا و هوداپــار ویســتی زەبــر لــە بزووتنــەوەی ئــازادی گەلــی کــورد بــدات و ڕێگــری لــە دامەزراوەبوونــی سیســتەمی خۆســەری بــکات بەتایبەتــی دوای ئــەوەی کــە ئاشــکرا بــوو ئاکەپــە و ئەردۆغــان هیــچ نیازێکــی چارەســەریان نیــە .گەلــی کــورد بــەو چەمکــی خۆپاراســتنی ڕەوا ،گۆڕانــکاری لــە تێکۆشــانی چەکــداری دا کــرد و بایەخــی بــە یەکینــەی بەرگــری لەخۆکــردن و ،ئاســتی لۆکاڵــی لەپاراســن دا ،دا. دەبــوو هەمــوو بوارەکانــی ژیــان ،ئابــوری و ڕێکخســن و چاالکــی بەپێــی ئــەو چەمکــە و لەســەربنەمای ئــەوەش هــەم پاراســتنی هەبــوون و هــەم هەنــگاو بــە هەنــگاو دامەزراندنــی سیســتەمی خۆســەری برنێــت .دەبێــت ئــەوەش بگوتــرێ کــە مۆدێلــی کوردبوونێکــی کــە دەســەاڵتدارانی باشــوری کوردســتان هەڵگریــن ،خــودان ماهیەتــی دەســتەپاچەییە و دەستەوەســتانیە لــە ئاســتی پرســەکان دا ،لەبــەر ئــەوەی بەهەمــان چەمکــی هاوتەریبــی زهنیەتــی دەوڵــەت -نەتــەوە مامەڵــە دەکــەن، ٢٤ســاڵ نەیانتوانــی بچوکرتیــن هەنــگاو لــە دامەزراندنــی سیســتەمێکی
ئەگەر نا کەسێکی بە ویژدان لە خۆی پرسیوە چ سیاسەتە وا دەکات کە بەڕێز ئۆجاالن لە ژوورێکی تاکەکەسی زیندانی دوورگەیەدا دیل بکرێت؟
ئــەوەی پەکەکــە و خــودی به‌ڕێــز ئۆجــاالن لــە تێکۆشــانی چــل ســاڵی دا کاری لەســەرکرد دەرخســتنی پرســی کــورد بــوو لــە گەمــەی دووبارەبوونــەوەی مێــژوو و بەکارهێنانــی بزووتنــەوەی کــورد بــوو وەک کارتێــک لــە ژێــر هەژمــوون و پاوانــی هێزەکانــی ناوچەکــە و نێونەتەوەییــدا .ئەگــەر نــا کەســێکی بــە ویــژدان لــە خــۆی پرســیوە چ سیاســەتە وا دەکات کــە بەڕێــز ئۆجــاالن لــە ژوورێکــی تاکەکەســی زیندانــی دوورگەیــەدا دیــل بکرێــت؟ بەشــێکی تــر لــە ســەرانی سیاســی کــورد لــە پایتەختــی واڵتانــی رۆژئاوایــی و دەوڵەتانــی داگیرکەرانــی کوردســتان پێشــوازیان لێبکرێــت و لەســەر مێــزی گفتوگــۆ سیاســەت لــە دژی ئــەو بزووتنەوەیــە داڕێــژن؟ و هەرجــار دەوڵەتانــی داگیرکــەری کوردســتان دەگەنــە قۆناغێکــی تەنــگاو لــە پاشەکشــە بــە سیاســەتیان، پەنــا بــۆ میتــۆدی بەکارهێنانــی کــورد لــە بەرامبــەر کــورد دەبــەن. مێــژووی داگیرکەرانــی کوردســتان پــڕە لــە منونــەی بەکارهێنانــی ئــەو ڕێبــازە. لێــرەدا ئاماژەیەکــی کورتــی بەڕێــز ئۆجــاالن لــە بەرگرینامەکانــی مانیفێســتۆی شارســتانی دیموکراتــی دا دەخەمــەڕوو کــە گرنگــی مێژوویــی هەیــە کاتــێ دەڵــێ « کاتێــک بــۆم ڕوونبویــەوە کــە شــەڕ
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ئــازادی گەلــی کــورد چەمکــی یــان چارەســەری دیموکراتیانــە یــان شــەڕی گەلــی شۆرشــگێڕی گەلــی خســتە ڕۆژەڤــەوە ،کــە دەبــوو بــە چەمکــی شۆرشــگێڕانە مامەڵــە لەگــەڵ پرســەکان بکرێــت نــەک بــە چەمکــی سیاســەتی چاکســازی لــە سیســتەمێکدا کــە لــە بنــەوە هەڵتەکیــوە و لــە سیاســەتی دا ئیفالســی کــردووە .ئەمــە بــۆ گەلــی کــورد دەهاتــە واتــای بەخۆداچوونــەوە لــە چەمکــی خۆپاراســن دا ،چونکــە نــا ئامادەیــی و نادیموکراتــی هێزەکانــی ئۆپۆزیســیۆن لــە ســەروبەندی ڕاپەڕینەکانــی گــەالن دا زەمینــەی بــۆ قوڵبوونــەوەی قەیرانەکــە زیاتــر کــرد و ئــەوەش لــە قەیرانــی ســوریادا بــە زەقــی خــۆی نیشــاندا ،بۆئــەوەش هــەر ئــەو کاتــە گەلــی کــورد پشــت بەهێــزی خۆیــی و ســەرمایەی مەعنــەوی و تێکۆشــانی خــۆی هێڵــی ســێیەمی هەڵبــژارد .هەمــان دۆخ بــۆ پرســی کــورد لــە تورکیــاش بەشــێوەکی تــر ،هەڵگــری هەمــان مەغزایــە.
دیموکراتــی دا بنێــن ،ئەوەشــی لــە ڕۆژئاڤــا ڕوودەدات ،لــە مــاوەی ســەد ســاڵی ڕابــردوودا ســەردەمێکی نوێیــە بــۆ کــورد لــە شــکاندنی ئــەو هاســەنگی و سیاســەتانەی داگیرکەرانــی کوردســتان دا ،بزووتنــەوەی ئــازادی گەلــی کــورد بــە فەلســەفەی بەڕێــز ئۆجــاالن تاکــە بزوتنەوەیەکــە لــەو هەرێمــە کــە لــە ڕووی هــرز ،ئایدیۆلۆژیــا و مۆدێلــی ڕێکخراوەیــی کــە سیاســەتی پەرچەکــرداری نەتەوەیــی بەرتەســکی بــەالوە نــاوە و لەســەربنەمای چەمکــی نەتــەوەی دیموکراتــی مامەڵــەی لەگــەڵ پرســەکان دا کــردووە.
22 و تێکۆشــان لــە پێنــاو دەوڵــەت -نەتــەوە بــە واتــای شــەڕکردنە بــۆ ســەرمایەداری وەرچەرخانــی گــەورە لــە فەلســەفەی سیاســیم دا هاتــە ئــاراوە ،چونکــە تێکۆشــانی چینایەتــی و نەتەوەپه‌رســتی بەرتەســک لــە ئــاکام دا جگــە لــە بەهێزکردنــی ســەرمایەداری هیــچ دەرەنجامێکــی دیکەیــان لێناکەوێتــەوە .هەســتمکرد و تێگەیشــتم کــە لــە ڕوویەکــەوە مــن قوربانیــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریم .چەنــدە دۆگامکانــی ســەرمایەداریم دەشــکاند و دادەماڵــی ،بــە چێژێکــی گــەورە و بارکــراو بــە حەقیقــەت ئاشــنای کۆمەڵگــە و مێــژوو بــووم .لــەو قۆناغــەدا ناوی»نێچیروانــی حەقیقــەت»م لــە خــۆم نابــوو .چەرخــی « کەروێشــک ڕاکــە و تانجــی بیگــرە» کــە مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری بەســەر کــورد دا ســەپاندبوو ،لــە ڕووی واتــاوە بــۆ چەرخــی « مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری ڕاوبکــە»م گــۆڕی بــوو» .بەڕێــز ئۆجــاالن بــە ڕێبــاز -میتۆدەکانی سیســتەم مامەڵــەی لەگــەڵ پرســی کــورد نەکــرد ،بــە تایبەتــی لــە گۆڕانــکاری پارادایــم و ســراتیژی بزووتنەوەکــەی دا هەوڵەکانــی کاتــی زۆر ویســت تــا بکەوێتــە ســەر ڕاســتەڕێی خــۆی بەهــۆی ئــەو قەیرانــە مێژوویــی و هزریــەی کــە نــەک سیســتەمە دەســەاڵتدارەکان ،بەڵکــو هەمــوو تــاک و کۆمەڵگەشــی تەنیوەتــەوە.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
دەوڵەتی تورک لە سەردەمی ئەردۆغان دا، لە ماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا تا بلێی داعشی لە شۆڕشی ڕۆژاڤا بەکارهێنا
بەڕێــز ئۆجــاالن لــە هــۆکارە ڕیشــەییەکانی قەیرانــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و سیســتەمی کۆڵیــەوە کــە زهنیەتــە .ســەرەتا لــە زهنیــەت دا یەکالبوونــەوەی کــرد و گەالنــی هەرێمەکــە و بەتایبەتــی گەلــی کــوردی کــردە خــودان زهنیەتێکــی نــوێ و بزووتنەوەکەشــی لــە چاالکــی و کردەیــی دا گەیاندیانــە ئاســتی دامەزراوەیــی و ئاســۆی سیســتەمی کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتــی ڕۆژ بــە ڕۆژ لــە پێشــکەوتندایە. دیــد و پارادایمــی بەڕێــز ئۆجــاالن ڕەهەندیکــی هــەم گەردوونــی و هــەم هەرێمیــان هەیــە .ئەگــەر گەلــی کــورد زیاتریــن خاوەنداریــی لێــدەکات بەهــۆی ئــەو دۆخــەی گەلــی کــوردە کــە لەســایەی سیســتەمی ســەرمایەداری جیهانــی و دابەشــکاریەکانی بەرژەوەندخــوازی ئــەو هێزانــە و سیاســەتی داگیرکەرانــی کوردســتان ،ڕووبــەڕووی قوڵرتیــن
نکوڵــی و قڕکــردن بۆتــەوە و پرســەکەی لە دۆخێکی نــە وەک مردوویەک دەنێــژرا و نــەوەک زیندوویــەک دەیانهێــا بــژی ،بــەاڵم به‌ڕێــز ئۆجــاالن بــە پارادایمــی مۆدێرنیتــەی دیموکراتــی ،چەمکــە باوەکانــی دەوڵــەت و دەســەاڵتداری ،نەتەوەپەرســتی ،ئاینگەرایــی و ســەرمایەداری دایــە بــەر تیــری ڕەخنــە و کاریگەریەکانــی چەمکــی خۆپاراســن ،پرســی ژن و خێــزان ،کۆمەڵگــە و ژینگــە ،تەندروســتی ،پــەروەردە ،ئابــوری و زۆر بــواری دیکــە شــیکردەوە ،پێشــنیاری سیســتەمێکی نوێــی کــرد. سیســتەمێک کــە کــراوە دەبــێ بــۆ دانوســان لەگــەڵ ئەوانــەی کــە قەبوڵــی دەکــەن و لــە تێکۆشــانیش دا دەبــێ لەبەرامبــەر ئەوانــەی ڕەتــی دەکەنــەوە .هــەر ئەوەشــە لــە زۆرێــک لــە بزووتنەوەکانــی رۆژهەاڵتــی ناوینــی جیادەکاتــەوە ،کــە ئیــش کردنــە لــە دەرەوەی میتــۆدی بــاو و پێیشــی وایــە ئــەوەی دەبــێ لــە ناوبــەری گێــژاو و قەیرانــدا بکرێــت ،باش هەڵســەنگاندن و خوێندنــەوە و کەوتنــە جوڵــەی گەالنــی ناوچەکەیــە لەو دەرفەتــە مێژووییانــەدا بــۆ دامەزراندنــی سیســتەمی خۆبەڕێوەبەرییــان، نــەک چەمکــی چاوەڕوانیــە لــەم هێــز و لــەو دەوڵــەت ،بــاش کاراکردنــی چەمکەکانــی بەرخــودان و تێکۆشــان لەســەر ئــەوەش دانوســانە. دەوڵەتــی تــورک لــە ســەردەمی ئەردۆغــان دا ،لــە مــاوەی چــوار ســاڵی ڕابــردوودا تــا بلێــی داعشــی لــە شۆڕشــی ڕۆژاڤــا بەکارهێنــا ،بــەاڵم تێکشــکانی داعــش لــە کوبانــێ و ڕۆژئاڤــا بەگشــتی ،شــەنگال .هەروەهــا تێکشــکانی هێــرش و پەالمارەکانــی ســەر ســەرێکانی و گــرێ ســپی و دوایینیــان ڕزگارکردنــی مەنبــەج لــە الیــەن شــەڕڤانانی یەپەگــە/ یەپــەژە -هێزەکانــی ســوریای دیموکراتــی ،بەرخودانــی گــەل لــە باکــوری کورســتان بەرامبــەر پەالمــارە دڕندەکانــی ئەرتەشــی تــورک و تیمــی تایبەتــی هێنــدەی تــری ئــەو سیاســەتی نەتەوەپەرســتیانەی تورکیــا و ڕۆڵــی لــە هەرێمەکــەدا تەنــگاو کــرد .ناچاربوونــی تورکیــا بــۆ ســازش لەگــەڵ ڕوســیا ،ئێــران و ســوریا نیشــانەی تەنگاوبوونێتــی ،لەبەرئــەوەی پاشەکشــەی داعــش واتــە پاشەکشــەی تورکیــا ،واتــە تێکشــکاندنی هاوســەنگیەکی کــە ١٠٠ســاڵە چەقیبەســتووە .ئەردۆغــان هەوڵــی قەرەبووکردنــەوەی ئــەو تێکشــکانەی بــە بانگکردنــی ســەرۆکی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان-عێراق م .بارزانــی بــۆ تورکیــا ،ســازش لــە بــواری سیاســی بــۆ بــەرەی دژە کــورد و هــەم بــە پەالمــاری جەرابلــوس دا و ئــەوەش خــۆی لــە خــۆی دا ئەنجامــی جۆرێــک لــە ســازانێکی ڕێژەیــی هێــزی نێونەتەوەیــی و ئــەو بەرەیەیــە النــی کــەم بــۆ ڕەواندنــەوەی ئــەو کەشــەی کــە دەکرێــت تورکیــا و ئێــران لــە هەرێمەکــە تێکــی بــدەن لــە هێــز نێونەتەوەییــەکان.
23
بزووتنەوەی ئازادی گەلی کورد بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە سەردەمی شەڕی چەکداری و گیڤارا نەماوە لە گەمەیەکی ترسناک دا بوون لەبەرامبەر پەکەکە نەبوونــی ئــەو زهنیەتــە کاریگــەری لەســەر وێنەی گەلــی کوردیش لەئاســتی نێونەتەوەیــی دا کــردووە .سیاســەت لــە باشــور دیموکراتیــزە نەبــووە و هێشــتاش بــە حەماســی نەتەوەچێتــی بەرتەســک و لەژێــر کاریگــەری سیاســەتی داگیرکــەران دا بەڕێوەدەچێــت ،هەمــوو الیەنــە سیاســیەکان هەڵگــری هەمــان بۆچــوون و هەڵوێســتیش نەبــن ،بــەاڵم میکانیزمەیەکــی لێپرســینەوە و لێپێچینــەوە بوونــی نیــە ،بــە تایبەتــی لــەو بابەتانــەی کــە پەیوەنــدی بــە بوارەکانــی پاراســن ،ئابــوری ،پــەروردە ،تەندروســتی ،دیبلۆماســی ،قەیرانــی کۆمەاڵیەتــی و...هتــد هەیــە. ئەوانــەی لەبەرامبــەر بزووتنــەوەی ئــازادی گەلــی کــورد بانگەشــەی ئەوەیــان دەکــرد کــە ســەردەمی شــەڕی چەکــداری و گیڤــارا نەمــاوە لــە گەمەیەکــی ترســناک دا بــوون لەبەرامبــەر پەکەکــە ،چونکــە هــەر ئــەو هێزانــە کۆمەڵگــەی ئیزیدیــان ڕووبــەڕوو کۆمەڵکــوژی کــردەوە و ئــەو مافــە دیموکراتییــان پــێ ڕاوە نەبینیــن کــە خۆیــان بپارێــزن ،ئــەدی چــۆن لــە ســەروبەندی ئــەو هەمــوو هێرشــەدا گەلــی کــورد خــۆی بپاراســتایە، ئــەم جــۆرە دیــد و بۆچوونــە لــە دەربڕینــی ســاویلکەییانە زیاتــر لــە
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ئــەوەی لــە جەرابلــوس ڕووی دا بەپێی هەمــوو لێکدانــەوەکان زەڵکاوێکە کــە تورکیــا خــۆی تــێ هاویشــت ئــەو زەڵــکاوەی کــە به‌ڕێــز ئۆجــاالن لــە ســااڵنی ٩٠بــە دواوە هــەوڵ دەدات بەربەســتی بــکات و نەبێتــە هۆکاری شــەڕێکی سەرتاســەری نێــوان گــەالن .دەوڵەتــی تورکیــا بــەردەوام بیانــوی ئــەوە دێنیتــەوە کــە ئــەوان لــە دژی پارچەکردنــی ســوریا وعێراقــن ،بــەاڵم هــەر تورکیــا خــۆی بەناردنــی ئــەو هەمــوو گرووپــە بــۆ نــاو ڕۆژاڤــا و هێــزی ســەربازی خــۆی بــۆ نــاو ســوریا ،ئــەو واڵتــە پارچــە دەکات و بــۆ خۆشــی بــاش دەزانــێ نــە پارتــی یەکێتــی دیموکراتــی ،نــە تەڤــدەم پــرۆژەی جیابونەوەیــان لــە ســوریا نیــە و هــەر لــەم چەنــد مانگــەی دوایــی لەگــەڵ گەالنــی دیکــەی رۆژئــاوا پــرۆژەی فیدرالــی ڕۆژاڤــا و باکــوری ســوریایان ڕاگەیانــد کــە کانتۆنەکانــی جزیــرە ،کۆبانــی و عەفریــن دەگرێتــەوە بــە دامەزراندنــی هێزەکانــی ســوریای دیموکراتــی و ئەنجومەنــی ســوریای دیموکراتــی لــە رووی ســەربازی و سیاســیەوە گەلــی کــورد پێشــەنگی بــۆ قۆناغێکــی نوێــی ســوریای ئاینــدە کــرد. ئاکەپــە و ئەردۆغــان دەڵێــن لــە دژی دامەزراندنــی دەوڵەتــی کوردیــن لــە باشــوری کوردســتان ،بــەاڵم هــەر ســەرۆک وەزیرەکــەی باشــور وەک هەرێمێکــی باشــوری تورکیــا بەنــاو دەکات .تورکیــا لــە مەســەلەی ســوریا و پەالمــاری ئــەم دواییــەی جەرابلــوس لــە نێــو زەڵکاوێــک دایــە کــە ناتوانــێ سیاســەتی هــەم خورمــای بوێــت و هــەم مێــوژ ،هــەم لەگــەڵ ڕوســیا و هــەم ناتــۆ پەیوەنــدی بــە هەمــان مــەودای هەبێــت. ناتوانــێ هــەم دۆســتایەتی ئێــران بــکات و هــەم بــە دژی هاوپەیامنــە دێرینەکــەی ئێــران ( ئەســەد ) بێــت و بــۆ مــاوەی درێــژ لــە خاکــی ســوریادا مبێنیتــەوە .ناتوانــێ هــەم لــە ڕووالــەت دا گوایــە لــە دژی داعش بــێ و هــەم حەوێنــەر ،پــەروەردەکار و چەکدارکەریــان بێــت .ناتوانــێ لــە ئاســت دینامیزمــی بزووتنــەوەی ئــازادی گەلــی کــورد لــە ناوخــۆی خــۆی دا لــەوە زیاتــر سیاســەتی ســەرکوت بەڕێوەبەرێــت ،تورکیــا لــە دۆخێکــی خــراپ دا ،ئــەوەی لــە نزیکــەوە شــارێكی وەک ئەســتەمبوڵی لــە ســەروبەندی کودەتاکــەی ١٥تەمــوز دا بینیبێــت ،دەزانــێ کــە تورکیــا لــە ڕێیەکــی یەکجــار مەترســیداردایە ،تورکیــا بــە بــەراورد لەگــەڵ ســااڵنی ڕابــردوو بۆتــە دەوڵەتێــک کــە بەئاشــکرا لــە ســەر شــەقامەکان هێــزی تونــدڕەوی مەزهەبــی دەبیرنێــت ،لــە هــەر ســەردەمێک زیاتــر تورکیــا بــەرەو هەڵدێــرە .هــەم تورکیــا و هــەم ئێــران زۆر بــاش دەزانــن رۆژاڤایــەک کــە مافەکانــی گەلــی کــورد تێــدا چەســپاو بــێ لــە ســوریای ئاینــدەدا واتــە ناچاربوونیــان بــە گۆڕانــکاری لــە بەرمبــەر پرســی کــورد و دیموکراســی .دەوڵەتانــی عێــراق و ســوریای هەڵوەشــاو ئیــدی لــە
ناوەنــدەوە بەڕێوەنابرێــت ،ئــەم گۆڕانکاریــە گەورەیــە تورکیــا و ئێــران هەژانــدووە ،ئەوەشــی کۆیــان دەکاتــەوە تەنیــا ئــەو نیگەرانییەیانــە. هــەروەک هاوســەرۆکی تەڤگــەری کۆمەڵگــەی دیموکراتــی -تەڤــدەم ئاڵــدار خەلیــل دەڵــێ «ســەردەمی پشــتوێنەی دکتاتــۆری کۆتایــی هــات و ســەردەمی پشــتێنەی دیموکراســیە» .پێشخســن و پاراســتنی ئــەو پشــتێنەی دیموکراســیە تەنیــا کاری ڕۆژئاڤــای کوردســتان نیــە ،بەڵکــو یــەک لــە ئەرکــە دیموکراتــی ،ئەخالقــی ،دامەزراوەیــی و نەتەوەییەکانــی باشــوری کوردســتان درێژکردنــەوەی ئــەو پشــتێنه‌ی دیموکراســییە بــۆ باشــوری کوردســتان .لەگــەڵ ئــەوەی کــە لــە باشــورا هێزێکــی مرۆیــی گەنــج ،ژیرخانێکــی دەوڵەمەنــدی ئابــوری ،کۆمەڵگەیەکــی کــە هێشــتاش وزە و توانــای گۆڕانــکاری هەیــە ،بــەاڵم کێشــەی زهنیــەت و نەبوونــی ڕێکخــراوەی پێشــەنگی دیموکراســی لــە ئاســتێکی قوڵدایــە.
24
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
بەشــداری کــردن لــە گەمەیەکــی داگیرکــەران دەچێــت. لــە باشــوری کوردســتان تەنانــەت دیموکراســی بــە واتــا کالســیکیانەی لەدۆخێکــی بنبەســت و ئیفلیجیدایــە ،ئەخالقــی کۆمەاڵیەتــی و سیاســی نوخبــەی دەســەاڵتدار لــە ژێــر پرســیاردایە .کــەی وەزیرێکــی کــورد لــە بەغــداد یــەک ملیــار دینــاری بــۆ هاتوچــۆی خــۆی و پاســەوانەکانی تەرخــان کــرد ،ئــەوە بزانــە لــەوێ دا هەمــوو شــت لــە قەیــران دایــه سیاســەت ،ئەخــاق ،حوکمڕانــی ....هەڵەیەکــی مێژووییــە کــە گــەل لــە چاوەڕوانــی ئــەوەدا بــێ هێــزی نێونەتەوەیــی لــە ئاســتی نەبوونــی دامــەزراوەی دیموکراتــی دا بێنــە دەنــگ .ئــەم زهنیەتــە لــە ئاســت شۆرشــی ڕۆژئاڤــاش دا هەمــان هەڵــە دەکات وێــرای دژایەتــی کردنــی ئــەو شۆرشــە هــەر ســات چاوەرێــی پاکتــاو کردنــی ئــەو دەســتکەوتە مێژوییــەی گەلــی کــورد دەکات .هــەر بەهەمــان شــێوەش هەڵەیــە گــەل چاوەڕێــی ئــەوە بــێ لــە باشــور لــە نێــو ئــەم حەماســەتە ناکۆکــەی دەوڵەتســازی نوخبــەی کالســیکی کــورد دا بیانــەوێ ژیانێکــی ئــازاد،
یەکســان و دادوەریــان هەبێــت .ئــەوەی دەتوانــێ چارەنوســی ئــەو هەرێمــە بــەرەو ئاقارێکــی خۆبژێنــی ،خۆبەڕێوەبــەری و دیموکراتــی بەرێــت هــەر گــەل خۆیەتــی .دیموکراتــی ڕاســتەقینە لە ســەرەوە نایەت. گــەل پێویســتی بــە ڕێکخســتنی خــۆی هەیــە نــەک لــە ژێــڕ کۆنتــڕۆڵ و پاوانــی حیزبــی و عەشــیرەتی و تەنیــا بــۆ ڕۆژانــی دەنگــدان بێــت. دیموکراســی کاتــێ وەاڵمــی پێویســتیەکانی کۆمەڵگــە بداتــەوە ،دەبێتــە دیموکراســی ڕاســتەقینە کاتــێ ژیــان ،نــان و پاراســن دابیــن بــکات دیموکراســیە .گۆڕانــکاری ڕاســتەقینە لــە باشــور بەبــێ زهنیەتێکــی دیموکراتــی ،بــێ پێشــەنگی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی و بــێ بوونــی بزووتنەوەیەکــی کۆمەاڵیەتــی کارا مەحاڵــە.
25
ئیسالم و په‌یدابوونا ئیسالما سیاسی
ژکه‌ڤــن وه‌ره ل وێ روژا موســلامن لسـه‌ر ده‌ســت نیشــانکرنا که‌سـه‌کی بــۆ شــینگرتنا جهــێ پێغه‌مبــه‌ری ناکــۆک بویــن ،پاشــان دڤه‌رێــژا وان ناکۆکیــى و هه‌ڤڕکیانــدا موســلامن بســه‌ر دو به‌ره‌یانــدا هاتینــه که‌رتکــرن ،ه ـه‌ردو رێبازێــن س ـه‌ره‌کیێن ئیســامێ « ســنه و شــیعه « ژێ هاتنــه دروســتکرن ،کــه یــا ئاشــکرایه به‌رهه‌مــێ کێشمه‌کێشــه‌کا سیاســی بوویــه ،درێــژی پێدانــا ناکۆکیــان بوویــه دناڤبــه‌را بنه‌مــاال ئۆمه‌وییــا و هاشــمیا ( ) ،ره‌نگــه یــا دجهــێ خۆدابیــت ژی ئه‌گــه‌ر بێژیــن پشــتی که‌فتنــا زوربه‌یــا ده‌وله‌تێــن جیهانــا ئیســامێ ل ژێــر رکێــڤ و ده‌ســته‌التداری و قه‌له‌مره‌ویــا روژئاڤــا پشــتی شــه‌رێ جیهانیــێ ئێکــێ ،ئێــدی ئــه‌و ده‌ســته‌التداریێن نافخۆیــی ژی ئه‌وێــن ده‌ڤه‌رێــن خــۆ لــن ســیبه‌را فه‌لســفه‌کا روژئاڤــا برێڤه‌دبــرن ،وێ چه‌نــدێ دگه‌هینــن کــۆ جــێ به‌جێکرنــا شــه‌ریعه‌تێ ئیســامێ د س ـه‌نته‌رێ ئاخــا ئیســامێدا دخۆڤه‌کێشــانێدانه و جیهانــا ئیســامی یــا دشکه‌ســتناندا ده‌ربازدبیــت ،گه‌ل ـه‌ک چاڤدێریــن سیاســی یێــن روژئاڤــا دوی باوه‌رێدانــه په‌یدابوونــا دیارده‌یــا ئیســاما سیاســی بــۆ ئاســتێ نزمــێ ئابۆریــا زووربه‌یــا ده‌وڵه‌تێــن جیهانــا ئیســامی ڤه‌دگه‌ریێــت، ژبه‌رکــۆ هــه‌ر ل ده‌ســتپێکا ســالێن چالنــدا هنــده‌ک ته‌ڤگه‌رێــن سوشیالیســتى ل هنــده‌ک ده‌وڵه‌تێــن ئیســامی ل ژێــر کارتێکرنــا هزرێــن کۆمنیســتی په‌یدابــوون ،وه‌ک بزاڤ ـه‌ک ژبــۆ بڵندکرنــا ئاســتێ ئابــۆری و جڤاکیــێ تــاکان ،لــێ پشــتی هه‌رفینــا ئێکه‌تیــا ســۆڤێت ڤاالتیــه‌کا هــزری دبیاڤــێ بزاڤێــن چاکســازیا ئابــۆری و جڤاکــى لپشــت خــۆ هێال ،و چاڤدێــر وه‌ســا دبینــن ئــا لڤێــره ئـه‌و هزرێــن بانگه‌شـه ژبــۆ شــڕوڤه‌کرنا پاشــکه‌تن و تێکچوونــا ئاســتێ ئابــۆری و جڤاکــی بــۆ دویرکه‌تنــا مۆســلامنان ل جــێ به‌جێکرنــا دروســتا ده‌قێــن ش ـه‌ریعه‌تێ ئیســامێ و کارتێکرنــا ده‌ســته‌التدارێن وانــا بسیاســه‌تا روژئاڤــا ڤه‌دگه‌رانــدن ) (.
ه ب ته‌ڤگه‌را دیوباندی مه‌ودودی داخبار بووی ل هندێ ،وبانگ ژبۆ دروستکرنا ده‌وله‌ته‌کا ئیسالمی دکر
ده‌ســت پێکێــن بکارئینانــا پیروزیێــن ئیســامێ ژ تێکســتێن قورئانــێ و فه‌رموده‌یێــن پێغه‌مبــه‌ری و بکارئینانــا ئیســامێ بگشــتی وه‌ک ئاالڤه‌کــێ به‌رهه‌مهینــه‌ر دزانســتێن سیاســیدا و بسیاســه‌تکرنا ئیســامێ ڤه‌دگه‌ریێــت بــۆ دامه‌زراندنــا ته‌ڤگــه‌را « دیوبانــد « ئــه‌وا ژالیــێ ســه‌ید ئه‌حمــه‌د خــان « »1898-1817ل هنــدی هاتیــه راگه‌هانــد وه‌ک کارڤه‌دانــه‌ک ل دژی ده‌ســت بســه‌رداگرتنا هنــدێ ژالیــێ هێزێــن بریتانیاڤـه ،پاشــان ل پاکســتان لسـه‌ر ده‌ســتێ « ســید أبــو االعــى املــودودی »1979-1903کــه ئێــک ژ که‌ســایه‌تیێن به‌رچاڤێــن ئاینــی بوویــه د دیــرووکا پاکســتانێدا ،مــه‌ودودی داخبــار بوویــه ب ته‌ڤگــه‌را دیوبانــدی ل هنــدێ ،وبانــگ ژبــۆ دروســتکرنا ده‌وله‌تــه‌کا ئیســامی دکــر ،تێــدا ش ـه‌ریعه‌تێ ئیســامێ لــێ بێت ـ ه جێبه‌جێکــرن ،ل ســاال 1941کۆمبه‌نــدا « جامعــت اســامی « ئانکــۆ کۆمه‌ڵه‌یــا ئیســامی راگه‌هانــد ،و ئه‌ڤــ ه ته‌ڤگــه‌ره‌کا ئیســامیا سیاســی بوویــه و شــیایه بۆجــارا ئێکــێ ببیتـه هێــزه‌کا کاریگـه‌ر دژیانــا سیاســیدا ل پاکســتان و 53 ێ کورســیکێن په‌رله‌مانــی ژ 272کورســیان بده‌ســتڤه بینیــت ،پاشــان ل میــرێ و لس ـه‌ر ده‌ســتێ شــێخێ بیرمه‌نــد س ـه‌ید قوتــب ،یــێ کــۆ بتایب ـه‌ت پشــتی ده‌وله‌تێــن روژئاڤــا ئه‌وێــن دش ـه‌رێ جیهانیــێ ئێکــێ گه‌ل ـه‌ک داخبــار بووی ـه ب هزرێــن م ـه‌ودودی ،درێژیــی بــۆان بانــگا دا دا بس ـه‌رکه‌فتین ،و ک ـه هنــده‌ک دروســت بوونــا ته‌ڤگ ـه‌را نه‌ته‌وه‌ییــا یێــن داخــازا موســلامنان دکــر ڤه‌بگه‌ریێــن بــۆ شــه‌ریعه‌تێ ئیســامێ عه‌ره‌بــی لســه‌ر ده‌ســتێ نه‌ته‌وه‌په‌رســتێن عــه‌ره‌ب و جه‌مــال و دروســتکرنا ده‌وله‌تــا ئیســامێ دکــر ،بێکڤـه هـه‌ر ئێــک ژ مـه‌ودودی
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ﻋﻪﻟﯽ ﺋﯚرهﻣﺎری
عه‌بدولنــارس و پارتــا به‌عســا سۆسیالیســت ،ب شکه‌ســتنا دووێ ل قه‌لـه‌م ده‌ن بسـه‌رێ ئیســامێدا هاتــی ل چاخــێ سـه‌رده‌م ) (.دووێ ڕه‌وش و داکه‌تنێــن جیهانــا ئیســامی تێــدا ده‌ربازدبــۆ بسیاســه‌تکرنا ئیســامێ بنه‌چــاری ،وه‌ک دیفاکتوویــه‌کا به‌رهــه‌م هێنــه‌ر هاتــه پێــش ،ژبــۆ پرتیــا خه‌لکــی ل دور درویشــمێن ته‌ڤگه‌رێــن ئیســامی بلندکریــن خڕڤــه بــن ،ژدرویشــمێن ڤه‌گه‌رانــدن بــۆ خیالفه‌تــا ئیســامی و جــێ به‌جێکرنــا رشیعه‌تــێ ئیســامێ و دژایه‌تیکرنــا روژئاڤــا ،ژکارێــن گرنــک بووی ـه و ژالیــێ خه‌لکیڤ ـه ژی پێش ـه‌وازیه‌کا مــه‌زن لــێ تاته‌کــرن ،نه‌خاســمه ژێــده‌رێ بانگکرنێــن هه‌نــێ ژالیــێ که‌ســایه‌تیێن بیرمه‌نــد و زانایێــن دینیڤــه تاتنه‌کــرن.
26 و ســه‌ید قوتــب تێنــه هژمارتــن ژ دامه‌زرینه‌رێــن وێ ره‌وتــا گه‌لــه‌ک بخــۆ هێــزا بنگه‌هیــا ئافراندنــا تاکێــن تونــدره‌و به‌رهــه‌م تینیــت، ل ـه‌وان ژی دوماهیــک ئه‌زموونــا ئیخۆانــان ل میــرێ پشــتی بوهــارا دبێژنــێ هشــیاریا ئیســامێ « الصحــوه االســامیه « ( ) عه‌ره‌بــی ،ئیخــۆان ئێخســتنه لــن وان بزاڤێــن ده‌وله‌تــی یێــن بانــگ ژبــۆ هژمارتنــا ئیخۆانــان ب هێــزه‌کا تیرورســتی بێت ـه ل قه‌ل ـه‌م دان و ئیخۆان هه‌لگرێن پڕوژه‌یه‌کێ ده‌بێــت بێنــه ژناڤــرن.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
به‌رفره‌هن و بانگ ژبۆ چاکسازیه‌کا سیاسی و ئابۆری و جڤاکى یا سه‌رتاسه‌ری دکه‌ن
بسیاســه‌ته‌کرنا ئیســامێ و بانــگ ژبــۆ ئیســام ببیتــ ه دیــن و ده‌ول ـه‌ت چــو دبیاڤــێ خــۆ رێکخســتنێدا ،و دڤــی بابه‌تیــدا « االخــوان املســلمین « ئــه‌وا ب ته‌ڤگــه‌را نه‌خریــا بکریارکرنــا ئیســاما سیاســی تێتــه ل قه‌له‌مــدان ل میــرێ ل ســاال 1928ێ لســه‌ر ده‌ســتێ حه‌ســه‌ن به‌نــا هــه‌ڤ ته‌مه‌نــێ ســه‌ید قوتبڤــ ه هاتــه دامه‌زرانــدن و ب ئاشــکه‌رایێ درویشــمێ « القــرێ‌ن دســتورنا ،الجهــاد گریقنــا ، واملــوت فــی ســبیل اللــه أســمى أمانینــا» هات ـه راگه‌هانــدن و بکریــار خه‌بــات ژبــۆ ئیســام ببیتــه دیــن و ده‌وڵــه‌ت ،ئیســام تێکه‌لــی کارێــن سیاســی هاته‌کــرن ،لــه‌وان ژی هه‌رخاندنــه‌کا بــۆ ته‌ڤگــه‌را ئیخــوان مۆســلمین بێتــه کــرن ،دێ بڕوونــی ئاشــکه‌رابیت ئیخــۆان هه‌لگرێــن پڕوژه‌یه‌کــێ به‌رفره‌هــن و بانــگ ژبــۆ چاکســازیه‌کا سیاســی و ئابــۆری و جڤاکــى یــا سه‌رتاســه‌ری دکــه‌ن ،ســنورێن وێ چاکســازیێ ل میــرێ ده‌ســت پــێ دکــه‌ت و تــا ل هه‌مــی وان ده‌وله‌تێــن رێکخســتنا ئیخۆانــان گه‌هشــتبیتی بدوماهیــک تێــت، که‌ئه‌ڤــرو ئیخــۆان وه‌ک تــۆره‌کا رێکخســتی ،خۆدانێــن سیســتمه‌کێ تایبــه‌ت و به‌رفــره‌ه بخۆڤــ ه هه‌یــه و ل زوربه‌یــا جیهانــا دبێژنــێ جیهانــا ئیســامی ڤه‌دگریــت ،ئه‌ڤه‌یــه ژی یــا زوربه‌یــا چاڤدێرێــن سیاســی دبێژنــێ ئیخــۆان به‌رهه‌مــێ نه‌خریــێ ئیســاما سیاســی یــه، پیروزیێــن ئیســامێ ئێخســتنه دخزمه‌تــا سیاســه‌تا بســه‌رکه‌فنت وه‌رگرتنــا ده‌ســته‌التێ بکارێــن زیره‌کانــه ل قه‌لــه‌م ددان ،بانــگ ل راگه‌هاندنــا جیهــادێ ل دژی داگیرکــه‌ران و ده‌ســته‌التدارێن عیلامنــی ل گه‌لــه‌ک بڵنگویێــن مزگه‌فتنانڤــه و ژالیــێ چاالکڤانێــن ئیخۆانــان هاتنه‌کــرن ،وێڤه‌تــر ژبــۆ گه‌هشــن بده‌ســته‌التێ هه‌مــی رێــک دڤه‌کــری هێــان ،تــا کار دگه‌هیتــه بکریارکرنــا دوماهیــک درویشــم و راگه‌هاندنــا جیهــادێ ،بکارئینــا هێــزێ ژبــۆ کۆده‌تاکــرن و وه‌رگرتنــا ده‌ســته‌التێ ،وه‌لێکــر رێکخســتنا ئیخۆانــان بســه‌نه‌هی نه‌ئێتــه جوداکــرن لگ ـه‌ل ره‌وتێــن س ـه‌له‌فیه‌تا جیهــادی ،به‌لکــۆ ه ـه‌ر ئیخــۆان
ل ڤێــره چــێ دبیــت که‌ســه‌ک هه‌بیــت بســیاربکه‌ت ،ژخــۆ ئیســاما سیاســی وه‌ک زاراڤ ،تشــته‌کێ تــاز ه بیــت دفه‌رهه‌نــگا سیاســیدا هاتبیتــه دیــن ،لــێ بــووێ خاندنــا ئه‌ڤــرو بــۆ ئیســاما سیاســی تێتــه کــرن ،وه‌ک مـه لسـه‌ر گوتــی لگـه‌ل په‌یدابوونــا ئیســامێ دیــن تێکه‌لــی سیاســه‌تێ بوویــه و ئیســام ب ده‌ق و پیروزیێــن خۆڤــه زوربه‌یــا جــاران تنــێ ئاالڤـه‌ک بوویـه ژبــۆ رازیکــرن و هنــده‌ک جــاران ژی ژبــۆ س ـه‌ردابرنێ هاتی ـه بکارئینــان ،ل ـه‌وان ژی په‌یدابوونــا دره‌نــگا ئیســاما سیاســی وه‌ک زاراڤ وێ چه‌نــدێ ناگه‌هینیــت کــۆ ئیســام یــا دویــر بووی ـ ه ژ سیاس ـه‌تێ ،به‌لکــى به‌روڤاژیــا وێ ره‌نگ ـه یــا دروســت بیــت کــه دیــن بخــۆ ئه‌فچــا هه‌ردینــه‌ک بیــت ،پشــکه‌ک ه ژ به‌شــێن وێ خاندنــا بــۆ تێگه‌هــێ هۆنــه‌رێ سیاســه‌تێ تێته‌کــرن. ئه‌گـه‌ر نـه ئیســاما سیاســی وه‌ک زاراڤ ،زاراڤه‌کــێ سیاســی و میدیایــی و ئه‌کادیمــی ی ـه و هاتی ـه بکارئینــان بــۆ دانه‌ناســینا وان ته‌ڤگه‌رێــن گوهرینێــن سیاســی ئه‌نجــام دده‌ن و باوه‌ریــێ ب ئیســامێ تینــن وه‌ک «سیســته‌مه‌کێ سیاســیی بــۆ ده‌ســته‌التداریێ « و مــروڤ دشــێت بڤــی ره‌نگــی پێناس ـه بک ـه‌ت « کۆم ـه‌کا هــزرو ئارمانجێــن سیاســینه یێــن ژێده‌رێــن وان بــۆ رشیعه‌تــێ ئیســامێ ڤه‌دگه‌ریێــن « ئه‌وێــن ژالیــێ گروپێــن ئیســامیێن ئســوولیڤه تێتــه بکارئینــان ،کــه دوێ باوه‌رێدانــه کــۆ ئیســام تنــێ دیانــه‌ت نینــه ،به‌لکــۆ ده‌ربرینــن ژ بــۆ سیســتمه‌کێ سیاســی وئابــۆری و یاســایی و چڤاکــی ژی بکێــر تێــت ده‌زگایێــن ده‌وله‌تــێ لسـه‌ر بێنـه ئاڤاکــرن ،و هـه‌ر ئێــک ژ ده‌وله‌تێــن وه‌ک ئیــران و ســعودیه و رژێــا تالیبانــا بــه‌رێ ل ئه‌فغانســتان و ســۆدان و ســۆمال منونه‌نـه لسـه‌ر ڤــی پــروژه‌ی ،لبـه‌ر چــاڤ وه‌رگرتنــا تێبینیــا وێ چه‌نــدێ ئــه‌ف ده‌وله‌تێــن هه‌نــێ بخــۆ ره‌دا بکارئینانــا زاراڤــێ ئیســاما سیاســی دکــه‌ن وه‌ک سیســتمه‌کێ ده‌ســته‌التداریێ و لجهــێ ڤــی زاراڤــی ئــه‌و ده‌ســته‌التکرن بشــه‌ریعه‌تی بــکار تینــن. ئێــدی زوربه‌یــا ته‌ڤگـه‌رو پارتێــن ئیســامی نه‌ڤه‌شــارتن کــۆ ئارمانچــا وان وه‌رگرتنــا ده‌ســته‌التێ یــه و ئیســام دوان ده‌ســته‌التداریاندا
27
ل هه‌یڤــا نه‌هــا ســاال 1994ێــدا ل کۆنگره‌یــێ جیهانیــێ واشــنتون ل ئه‌مریــکا ل ژێــر ناڤــێ « مه‌ترســیا ئیســاما ئســۆلی یــا ب ئینگلیــزی Islamic Fundamentalism :جهــێ وێ دگریــت ،لســه‌ر باکــۆرێ ئه‌فریقیــا هاتــه گرێــدان « کــه کۆنگــره بخــۆ لســه‌ر ســۆدان بــوو، وه‌کــی دکۆنگره‌یــی ئامــاژه پێکــرێ بزاڤێــن ئیرانــێ ژبــۆ به‌الڤه‌کرنــا « شۆڕه‌شــا ئیســامێ « ل ئه‌فریقیــا برێــکا ســۆدانێ را ،و پاشــان دســه‌روبه‌ندێن بویه‌رێــن نافخۆیێــن جزائیــر ،زاراڤــێ « االســامیین االصولییــن « هات ـه گوهارتــن بــۆ « ئیســامیێن تونــدره‌و «»االســامیین املتگرفــون « و پاشــان پشــتی رویدانێــن 11ســپتێمبه‌را 2001ێ ئ ـه‌ف زاراڤ ـه لس ـه‌ر ناڤــێ « ئیســاما سیاســی « هات ـ ه جهگیرکــرن ) ( .ک ـه وات ـه ئیســاما سیاســی بکریــار لگ ـه‌ل په‌یدابوونــا ئیســامێ وه‌ک دیــن هه‌بوویــه ،ئه‌مــا وه‌ک زاراڤ بخــۆ زاراڤه‌کــێ ســه‌رده‌مه و پشــتی په‌یدابــوون و گه‌شــه‌یا ته‌ڤگه‌رێــن ئیســامی بتایبــه‌ت پشــتی بویه‌رێــن 11ســپتێمبه‌رێ بویــ ه زاراڤه‌کــێ تایبــه‌ت ژبــۆ جوداکرنــا ته‌ڤگه‌رێــن تونــدره‌و رادیــکال ژوان هێزێــن نــه‌رم و خــۆ وه‌ک رێبــاز به‌رچــاڤ دک ـه‌ن ،ن ـه‌ک وه‌ک هێــزه‌وک و ته‌ڤگ ـه‌ره‌کا سیاســی ،ژبه‌رکــۆ ئارمانجێــن ته‌ڤگه‌رێــن ئیســامی ئارمانجێــن دویــر هاڤێژن و ســراتیجینه و خه‌باتــێ ژبــۆ دامه‌زراندنــا ده‌وڵه‌تــه‌کا ئیســامی دکــه‌ن ،کــه خــۆ دوه‌رگرتنــا ده‌ســته‌التێدا دبینیــت و جــاره‌کادن ئیســام ببیتــه دیــن و ده‌وڵــه‌ت و هه‌مــی کارێــن رێڤه‌برنــا سیاســی و ئابــۆری و چڤاکــی دچارچوڤــێ یاســایێن شــه‌ریعه‌تێ ئیســامێدا بێنــه رێکخســتنکرن .ل ڤێــره و ژبــۆ ئیســام هه‌مــی نه‌ئێت ـه بناڤکــرن کــۆ ره‌وته‌کــێ تۆنــده‌و به‌الیه‌ک ـه بس ـه‌رێ مروڤاتیــێ هاتیــى مــروڤ دکاریــت به‌حــس ل ســێ
بکارئینانا زاراڤێ ئیسالما سیاسی گه‌له‌ک ه دان ل ه و گرنگیه‌کا مه‌زن پێ هاتی به‌رفره‌هبووی ڕوژهه‌الت و ڕوژئاڤا
عه‌ده‌تکــی بخۆڤ ـ ه دبینیــت یــا بتیتالێــت چڤاکــی یێــن نافخۆیــی و تایبه‌مته‌ندیێــن چانــدی و شارســتانی و چڤاکــی بدوماهیــک تێــن، ئیســاما فه‌رمــی گرێدایــی ده‌زگه‌هێــن فقهــی و رێبازانڤ ـه گرێدای ـه ،یــا زوربه‌یــا جــاران دبیتــه ئاله‌ته‌کــێ ئایدلوجیــی ژ ئاله‌تێــن ده‌وله‌تــێ، مــروڤ دشــیت ئه‌ڤــان وه‌ســا لێــک بــده‌ت کــۆ ئیســاما « زانایێــن دینــی « ی ـه ،ئه‌مــا ئیســاما سیاســی ژ ئالیــێ تیۆریــی و پڕاکتیکــی ڤ ـه گرێدایــی درویشــمێ ده‌وڵه‌تێی ـه و ئاڤاکرنــا ده‌وڵه‌ته‌کێ ـه ئیســام تێــدا دیــن و ده‌ســته‌الت بیــت. بکارئینانــا زاراڤــێ ئیســاما سیاســی گه‌لــه‌ک به‌رفره‌هبوویــه و گرنگی ـه‌کا م ـه‌زن پــێ هاتی ـه دان ل ڕوژه ـه‌الت و ڕوژئاڤــا ،تــا بووی ـه دیارده‌ی ـه‌ک و ببیت ـه جهــێ س ـه‌رنچ و پیته‌دانــا ناڤه‌نــدو ڤه‌کۆلینێــن ده‌وڵه‌تــی و گه‌لــه‌ک ژ ڤه‌کۆله‌رێــن بســپور بکه‌رتێــن روژهه‌التناســی و خاندنێــن ئیســامی ڤ ـه. ل ڤێــره‌دا تێگه‌هــێ « ئیســاما سیاســی « ســه‌رهلدا ،یــا هنــده‌کا دوێ گوشــه‌یدا ســه‌ح دکرنــێ ،تێــدا بزاڤــێ دکــه‌ت بــۆ وه‌رگرتنــا ده‌ســته‌التێ و دانانــا سیســته‌مه‌کێ سیاســی یــا بنیاتێــن وێ بــۆ وی چڤاکــێ ڤه‌دگه‌ریێــت یــا ژالیــێ پێغه‌مبه‌ریڤــه ل پاژێــرێ مه‌دینــێ داهاتیــه دانــان ،ســاخکرنا خیالفه‌تــا راشــدین ،لبــه‌ر چــاڤ وه‌رگرتنــا دویراتیــا ده‌م و جهــا کــه ئه‌ڤــرو برێــکا پارتــه‌کا ئیســامیا سیاســی یــا ســه‌رده‌م شــیانێن هه‌ڤرکیــان هه‌بــن و هه‌لگــرێ پڕوژه‌یه‌کــى بیــن دوهــی و ئه‌ڤــرو پێکڤــه گــرێ بــده‌ت ،هه‌مــی مــاف هه‌بــن
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
دیــن و ده‌ولــه‌ت بیــت ،ئه‌گــه‌ر کار بگه‌هیتــه راگه‌هاندنــا جیهــاده‌کا سه‌رتاســه‌ری ژی ،وێڤه‌تــر شــه‌ڕ لگــه‌ل دوژمنێــن نێزیــک وه‌ک ئاماژه‌یــه‌ک بــۆ ده‌ســته‌التداریێن ده‌وله‌تێــن جیهانــا عه‌ربــی ،کــه بگــوره‌ی تێگه‌هشــتنا وان ده‌وله‌تێــن ده‌ڤــه‌را روژهه‌التــا ناڤیــن ده‌وله‌تێــن ده‌رکه‌فتینــه ژ وان بنه‌مایێــن ئیســام بانگــى ژبــۆ دکــه‌ن، و پاشئێخســتنا شــه‌ڕی لگــه‌ل دوژمنێــن دویــر وه‌ک ئاماژه‌یــه‌ک بــۆ ده‌وله‌تێــن روژئاڤــا ،کــه ئه‌ڤــه بخــۆ تێــرا وێ ئێکــێ هه‌یــه کــۆ ببیتــه درویشــمێ وان هێزێــن ناڤــی بخــۆ تینــن هێزێــن ئیســاما نـه‌رم و هێزێن رادیــکال و تیرورســتی مینــا قاعیــده و وه‌ک ئه‌ڤــا نهــو چه‌کدارێــن تیرورســتیێن هــه‌ر ئێــک ژ داعــش و بــه‌ره‌ی نــۆرسه ل هــه‌ر ئێــک ل عیراقــێ و ســوریا و لیبیــا دکـه‌ن ،و ئـه‌ڤ درویشــمه درویشــمێ هه‌مــێ هێزێــن ئیســاما ڕادیکال ـه.
ئاســتێن « ئیســامێ « بکــه‌ت ،ژبــۆ دیارده‌یــا ئیســاما سیاســی پــێ بێت ـه جۆداکــرن لگ ـه‌ل جورێــن دیــر یــان یاگه‌ل ـه‌ک زانایێــن ئیســامێ دبێژنــێ ئیســاما راســته‌قین ه و سیاس ـه‌ت تێکه‌لــی چاالکیێــن ئیســامێ یێــن دیــر نه‌بیــت وه‌ک دیــن و که‌لتــۆر و عه‌قیــده ،ئــه‌و ئاســتێن هه‌نــێ یــان ره‌نگێــن ئیســامێ ئه‌ڤه‌نــه « ئیســاما مللــی و ئیســاما فه‌رمــی و ئیســاما سیاســی ،دده‌مه‌کیــدا ئیســاما مللــی گرێدایــی ئالیه‌تێــن ئاینداریــا کالســیکه ،ژبه‌رکــۆ عیبــاده‌ت» العبــاده « شــێوه‌کێ
28 ژبــۆ بکارئینانــا ئــه‌و که‌ره‌ســته‌یێن به‌رده‌ســت و درێ پێداینــه د هه‌ڤرکیێــن سیاســیدا. ته‌ڤگه‌رێــن ئیســاما سیاســی ســه‌خله‌تێن تایبــه‌ت بخۆڤــ ه هه‌نــه ،پــێ تێن ـ ه جوداکــرن ژهه‌مــی هێزێــن دیــر ،دخانــا ئیســاما سیاســیدا تێن ـه رێزبه‌ندکــرن ،ئه‌وێــن داخــازا ده‌ســته‌الته‌کێ دکــه‌ن شــه‌ریعه‌ت لــێ بێتــه چه‌ســپاندن و بهه‌میڤــه پشــتا خــۆ پێڤــه گــرێ دده‌ت ،دهه‌مــان ده‌مــدا داخــازا هه‌لوه‌شــاندنا یاســایێن دونیایــی و سیســته‌مێن دیموکراســی دک ـه‌ن ،ئ ـه‌ڤ ره‌گه‌زێــن هه‌نــێ ل گــوره‌ی دیتنێــن وانــا ره‌گه‌زێــن بنه‌ره‌تیێن ـه و بکێــر هه‌مــی ده‌م و جهــان تێــن ،ته‌ڤگه‌رێــن ئیســاما سیاســی پــێ تێن ـه ده‌ستنیشــانکرن ،ئ ـه‌وژی : یائێکــێ :ته‌که‌ســکرن لســه‌ر سیاســه‌ت پشــکه‌ک ه ژ ئیســامێ ،کارێ سیاســی ئه‌رکــه لســه‌ر هــه‌ر مۆســلامنه‌کی . ه لگه‌ل ئیرانێ ئالوزبوونا په‌یوه‌ندێن سعودی و بتایبه‌ت پشتی سعودیێ شکه‌ستن ئینایی دبه‌رسنگگرتنا به‌ربالڤبوونا هزرا شیعه‌گه‌راتیا ئیرانێ
دوو :پڕوپاگنــدا ژبــۆ ته‌ڤگــه‌را خۆبکــه‌ت « هــه‌ر ته‌ڤگــه‌ره‌ک پــێ داخبــار بوویـ ه یــان ژێ دروســت بوویـه « ئـه‌و ته‌ڤگـه‌ره‌کا مۆســلامنایه، ئــه‌وا ئــه‌و پێرادبیــت تنــێ ئــه‌و ئیســاما دروســته ،ئانکــۆ یــێ نــه‌ژ ته‌ڤگــه‌را مــن بیــت نــ ه ژ ته‌ڤگــه‌را مۆســلامنایه به‌لکــی ژ ده‌رڤــه‌ی ئیســامێنه ،دیســان یــێ باوه‌ریــێ بهه‌مــی بنه‌مایێــن ته‌ڤگ ـه‌ر لس ـه‌ر هاتیــه ئاڤاکــرن نه‌ئینیــت ،بێــی هیــچ دان و ســتاندن و گورانــکاری و راســتڤه‌کرن ،تێتــه هژمارتــن ده‌رکه‌فتــی ژ ئیســامێ و ســزایێن ده‌رکه‌فتیــان لســه‌ر تێنــ ه جــێ به‌جێکــرن.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ســێ :ســه‌پاندنا بیــرو بریــارو ئاراســته‌یان ،بهێــزێ و توندره‌ویــی و کۆشــن و شـه‌ری یــا دبێژنــێ جیهــاد ژبــۆ رویــی خــۆدێ . ڤه‌کۆل ـه‌رێ فه‌ره‌نســی « جیــل کیبــل «ده‌ربــاره‌ی ئ ـه‌وا په‌یوه‌نــدی ب په‌یدابــوون و جهگیرکرنــا ئیســاما سیاســی وه‌ک لڤینه‌ره‌کــێ به‌رچــاڤ و دیــار و ئارمانجێــن دیاریکــری هه‌بــن ،کاری بره‌نگه‌کــێ رێکخســتی دک ـه‌ت ژبــۆ بده‌ســتڤه‌ئینانا وان ،ســالێن شێســتان ســالێن ڤه‌ژاندنــا
ئیســاما سیاســی بوویـه « ،دیــاردا ئیســاما سیاســی ل ســالێن شیســتاندا بره‌نگه‌کــێ باشــر هاتــه به‌رچافکــرن ،ژبه‌رکــۆ هزرێــن بیرمه‌ندێــن ئایدلوجیێــن مینــا پاکســتانی « أبــو ااڵعــى املــودودی ،ســه‌ید قوتبــێ میــری و ئایه‌تــوال خۆمه‌ینیــێ ئیرانــی ،ژبــۆ چه‌ســپاندنا ئیســاما سیاســی و ده‌ســت نیشــانکرنا ئارمانجــان ،روله‌کــێ بــاش هه‌بوویــه دچه‌ســپاندن و جهگیرگرتنــا خــۆ دچڤاکێــن ئیســامیدا ) (. ل ڤێــره‌دا مــروڤ دگه‌هیتــه دو ئه‌نجامــان یائێکــێ هــه‌ر ژکه‌ڤــن وه‌ره ئیســام و سیاس ـه‌ت پێکڤ ـه درێگێــدای بووین ـه و ژێــک نه‌هاتین ـه جوداکــرن ،دئێکـه‌م چاالکیێــن به‌الڤه‌کرنــا ئیســامێدا ،تێکســتێن قورئانێ و فه‌رمۆدێــن پێغه‌مب ـه‌ری وه‌ک دو ئاالڤێــن سیاســی به‌رامب ـه‌ری یێــن دیــر هاتینــه بکارئینــان ،دهه‌رســێ فه‌رمانره‌وایێــن خیالفه‌تێــن ئیســامێدا ژی کاروبارێــن ده‌وله‌تــا ئیســامیدا ب سیاســه‌تکرنا ئیســامێ برێڤه‌چووین ـه ،ئه‌ڤه‌ی ـه یــا زانایێــن ئیســامێ دبێــژن ئیســام دیــن و ده‌وله‌تــه و نه‌ده‌رکه‌فــن ژ بنه‌مایێــن بنه‌ره‌تیێــن ئیســامێ کــه قورئــان و فه‌رموده‌نــه ئیســاما سیاســیا نه‌رمه‌رێیــه ،یــادووێ ل وێ قوناغێــدا ده‌ســت پــێ دکــه‌ت وه‌ک زانایێــن موســلامنا دبێژنــێ شکه‌ســتا دووێ یــا ئیســامێ ،وه‌ک هنــده‌ک دبێــژن ڤه‌دگه‌ریێتــه چه‌رخــێ تــازه بــۆ په‌یدابوونــا ته‌ڤگــه‌را نه‌تــه‌وا عه‌ره‌بــی ،لــێ ئه‌مــا هــه‌ره‌س ئینانــا ته‌ڤگه‌رێــن ناسیونالیســتا عه‌ره‌بــی و دروســتبوونا کۆمــارا ئیســامی ل ئیرانــێ و مایتێکرنــا ســوڤێت د ئه‌فغانســتانێدا و ســه‌رکه‌فتنا محه‌مــه‌د زیائه‌لحــه‌ق بــو کۆرســیا ده‌ســته‌التێ ل پاکســتان و شــه‌رێ خه‌لیجــی یــێ دووێ ،ئالوزبوونــا په‌یوه‌ندێــن ســعودیه لگ ـه‌ل ئیرانــێ و بتایب ـه‌ت پشــتی ســعودیێ شکه‌ســن ئینایــی دبه‌رســنگگرتنا به‌ربالڤبوونــا هــزرا شــیعه‌گه‌راتیا ئیرانــێ ،ب پشــت به‌ســن ب س ـه‌دام حســێن و ش ـه‌رێ خه‌لیجیــێ ئێکــێ ،بــۆ ئه‌گ ـه‌رێ وێ ئێکــێ ســعودیه پشــت ب ســراتیجیه‌ته‌کا دیــر گــرێ بــده‌ت ،به‌رامب ـه‌ر هه‌ڤرکــێ وێ ئیرانــی ،ئــه‌وژی پشــته‌ڤانیێت دارایــی پێشکێشــی وان خاندنگه‌هێــن ئیســامی یێــن تایبــه‌ت ب به‌الفکرنــا هزرێــن وه‌هابیه‌تــێ و ئه‌وێــن نێزیکــی فه‌لســه‌فا ســعودیان ه و زێده‌بــاری پشــته‌ڤانیێن دارایــی بــۆ ته‌ڤگه‌رێــن ئیســامێ ل هــه‌ر ئێــک ل بوســنه و هه‌رســک و ئه‌فغانســتان ،ڤــان پشــته‌ڤانیان ژی ڕابوونــه‌ک د ته‌ڤگه‌رێــن ئیســاما سیاســییدا دروســتکر ،دچارچوڤــێ خۆڕتکرنــا چاالکیــان ل ســالێن هه‌شــتێیان و نۆوه‌تانــدا ،بڤــی ره‌نگــی ته‌ڤگه‌رێــن ئیســاما سیاســی شــێوازه‌کێ دیــر بخۆڤ ـه گرتــن وه‌ک ســیامیی تونــدێ ئیســاما سیاســی ل جزائــر و فله‌ســتین و ســودان و نیجیریــا بخۆڤــه دیتــی ،بوی ـه‌را مه‌زنــا س ـه‌رکه‌فتنا ته‌ڤگ ـه‌را تالیبــان بــۆ ده‌ســته‌التێ
29
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ل ئه‌فغانســتان و رێکخســتنا قاعیــده بسه‌رکێشــیا ئوســامه بــن الدن ،یــا رێ لهه‌مبـه‌ر رویربوبونـه‌کا تونــدا بناڤــێ ئیســامێ ڤه‌کــری ،رویدانێــن 11ســیبته‌مبه‌را 2001خــاال ئێکالکه‌ربــوو د په‌یوه‌ندێــن ئه‌مریــکادا لگـه‌ل جیهانــا ئیســامی و بدیاریکــری لگ ـه‌ل قاعیــده ئ ـه‌وا درویشــمێن نه‌هێالنــا گه‌نده‌لیــا ده‌وله‌تــێ و ســته‌مکرنێ راکــری ،دا بیانویێــن بکارئینانــا تورندره‌ویــێ و تاوانــان ل دژی ده‌وله‌تــێ و رونشــڤانێن وێ ئه‌نجــام بــده‌ت ) (،ئــا ل ڤێره‌دایــه ئــه‌و ئیســاما پێناســه ژبــۆ هاتیه‌کــرن ،ده‌مــا ئیســام و پیروزیێــن ئیســامێ دبه‌رنامه‌یێــن ته‌ڤگه‌رێــن ئیســامیدا ،دبنــه ئــاالڤ و یاریێــن سیاســی پــێ
تێنه‌کــرن و ژبــۆ ڤه‌گراندنــا دوهیــا که‌ڤنــار و ئیســام ببیتــه دیــن و ده‌ولــه‌ت ،ده‌رگــه‌ه بــو هه‌مــی کاران تێنــه ل تاقکــرن ژ راگه‌هاندنــا جیهــادا ســه‌له‌فی و حه‌اللکــرن و ژناڤربنــا یــێ به‌رامبــه‌ر ب هــه‌ر که‌ره‌ســته‌یه‌کێ لبــه‌ر ده‌ســت هه‌بیــت و په‌یره‌وکرنــا کارێــن فــۆل رادیکالیزمــه‌کا ئیســامی ،یــا ل پشــتی بویه‌رێــن 2001تــازه ده‌ســته‌واژه‌یا ئیســاما سیاســی دڤــێ خاندنێــدا بــوو هاتیــه ده‌ســت نیشــانکرن.
30
مۆبایل شێرپه‌نجه‌ی کۆمه‌ڵگه ،به‌رهه‌می مۆدێرێنیته‌ی سه‌رمایه‌داریه
مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ئــه‌وه‌ی بــه خه‌یاڵــدا نه‌ده‌هــات، لــ ه ڕێــگای پۆزێتڤیزمــه‌وه (زانســتگه‌رایی) وه‌ک ســیحربازترینی ســیحربازه‌کان هێنایــه به‌رچــاو و ئــه‌وه‌ی هاتــه به‌رچــاو بــه تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌ی قبواڵنــد و ره‌گــی کاردانــه‌وه‌ی وشــکاند و لــه ڕێگــه‌ی زانســتگ هرایی کۆمه‌ڵگــه‌ی بــێ کاردانــه‌وه هێشــت و بــه پارچه‌کردنــی کۆمه‌ڵگــه و پێشخســتنی تاکڕۆیه‌تــی و تاکگ هرایــی ته‌کنیکــی هه‌رتاکێکــی کۆمه‌ڵگــه‌ی کــرده فیرعــه‌ون و منرودانێــک که‌چیــر تێربوونــی بــۆ نییــه .مــرۆڤ لــه دۆخــی پێکــه‌وه ژیانــی هاوبه‌شــدا ره‌وتــی راســتی ژیانــی واتــادار ده‌بێــت و هه‌وڵدانــی هه‌مــوو شۆرشــه کانــی مرۆڤایه‌تــی لــه نیئۆلۆتیکــه‌وه ،تێکۆشــانی په‌یامبــ هران، فه‌یله‌ســوف ،بییرمه‌نــده‌کان ،ئه‌نارشیســته‌کان و فێمنیســته‌کان لــه پێشخســن و پاراســن و راســتکردنه‌وه‌ی ئــه‌م دۆخه‌دابــوو.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
هاواڵتی مۆدێرن بونه‌وه‌رێکی بێ که‌سایه‌تی: ئه‌مــڕۆ لــه ژێرنــاوی مۆدێــرن بــوون مه‌یــدان بــۆ تاکرۆیه‌تیه‌کــی بــێ پیــوان و پره‌نســیبێکی مرۆیــی و ئه‌خالقــی کراوه‌تــ ه و بــه هاه‌اڵتییه‌بوونێکــی تــاک کــه ته‌نهــا بییــر لــه خــۆ و ویســت و ئاره‌زه‌کانــی خــۆی ده‌کاتــه‌وه و ئه‌نجامه‌کــه‌ی مرۆڤــی بــه‌ره‌و قۆناخێکــی مه‌ترســیدار و تراژیــک بــردووه و دۆخــی کۆمه‌ڵــگای مرۆڤایه‌تــی لــ ه ناله‌بارتریــن ئاســتدایه و به‌ڕێــز عه‌بدوڵــا ئۆجــه‌الن له‌مبــاره‌وه ده‌ڵێــت: «ئــه‌و هاواڵتییــه‌ی بانگه‌شــه‌ی مۆدێرنبوونــی ده‌کرێــت هیــچ نیگه‌رانییه‌کــی ئه‌خالقــی و سیاســی لــه خــۆو ه ناگرێــت ،بــه پێچه‌وانــه‌ی بانگه‌شــه‌کان نوێن هرایه‌تــی الوازتریــن قۆناخــی بــوون بــه تــاک ده‌کات .په‌یوه‌نــدی لــه گــه‌ڵ کۆمه‌ڵگــه‌وه بــه ژنه‌که‌یــه‌وه ســنوورداره کــه ده‌ســتڕۆیی ئیمپراتۆریه‌تــی لــه ســه‌ر به‌ڕێوه‌ده‌بــات. بوونه‌وه‌رێکــی بــێ که‌ســایه‌تییه و هێنــد ه لــه نــاو ده‌ســتڕۆیی
حوکمڕانــی ده‌وڵ ـه‌ت و ده‌س ـه‌اڵتدا تواوه‌ت ـه‌و ه ک ـه ل ـه گ ـه‌ڵ س ـه‌رده‌می فیرعه‌ونیــش بــ هراورد ناکرێــت .راســترت ،لــه میانــه‌ی هه‌ژمونگه‌رایــی جه‌ســته‌یی و ئایدیۆلۆژییــه‌وه ،لــه ڕێــگای کرده‌وکانــی ته‌کنیــک و راگه‌یاندنــه‌و ه هاواڵتــی ته‌نیــا راده‌ســتی سیســته‌می پاوه‌نخوازنه‌بــووه، به‌ڵکــو به‌بــێ هیــچ شــه‌رت و مه‌رجێــک بــووه بــ ه ئه‌ندامێکــی فاشســتی خۆبه‌خشــانه‌ی ئــه‌م سیســته‌مه .بــه‌اڵم هیــچ کۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک ل ـ ه رێــگای ئ ـه‌م که‌ســایه‌تییه‌وه ب ـه‌رده‌وام نابێــت .راســترت بڵێیــن ،ئ ـه‌م که‌ســایه‌تییه واتــای نکۆڵیکــردن لــه کۆمه‌ڵگــه ده‌به‌خشــێت». تاکی ته‌نیا و جیهانی ته‌کنۆلۆژیا: • ته‌کنیــک و ته‌کنۆلۆژیــا بــۆ خزمه‌تکــردن و ئاســانکردنی زه‌حمه‌تیه‌کانــی ژیانــی مــرۆڤ به‌رهــه‌م هاتــوون و ئــه‌و ه لــه ده‌ســتاره‌ێکی 10هــه‌زار ســاڵه بێــت یــان پێشــکه‌وتووترین به‌رهه‌مــه ئه‌له‌کرتۆنیه‌کانــی ڕۆژی ئه‌مڕۆمــان هــه‌ر هه‌مــووی بــۆ خزمه‌تکردنــه بــه مــرۆڤ لــه ب هرامب ـه‌ر کۆســپ و ته‌گه‌ره‌کانــی ژیــان .ب ـه‌اڵم لێکۆڵین ـه‌وه زانســتیه‌کان نیشــانده‌دات کــه په‌یوه‌نــدی نێــوان مرۆڤــه‌کان به‌هــۆی به‌رهــه‌م هێنانــی لــه راده‌بــه‌در ه و به‌کارهێنانــی ناته‌ندروســتی ته‌کنۆلۆژیــاوه بووه‌تـه هــۆی گێــژاوه و قه‌یرانــی فراوانــر .بــۆ منونـه زه‌مه‌نێــک مــرۆڤ بــۆ خۆپاراســن بێــت یــان نێچیرکــردن په‌نــای بــۆ ئافراندنــی ئالــه‌ت و ئامــرازی خۆپارســن وه‌ک چه‌قــۆ ،ڕم و ســیالح و ...هتــد بــرد ،بــه‌اڵم دروســتکردنی بۆمبــی ئه‌تــۆم و چه‌کــی کیمیــاوی نــه‌ک بــۆ خزمــه‌ت به‌ڵکــو بــۆ قڕکردنــی مــرۆڤ بـه کار ده‌هێرنێــت .یــان ئه‌مــڕۆ لـه ئاســتی ته‌کنۆلۆژیــا ئامرازێــک و ته‌له‌فــوون کــ ه چه‌نــده خزمه‌تــی بــه مــرۆڤ کــردووه و توان ـرا مه‌ســافی نێــوان مرۆڤ ـه‌کان بســڕێته‌وه ،ئێســتاکه ب ـه
31
به‌مبۆنــه‌وه ده‌بیســتین ئه‌مــڕۆ بــۆ ته‌عزیــه و ســه‌ردان ئێــدی ته‌له‌فوونیــش ناکرێــت و ته‌نهــا بــه کورتــه نامه‌یــه‌ک ئــه‌و ئه‌رکــه مرۆییــ ه جــێ بــه جــێ ده‌کریــت ،که‌چــی لــ ه کۆنــدا بــۆ ئه‌رکانێــک بــه‌م جــۆره بــه ســه‌دان کیلۆمه‌ترلــه ناخۆشــرین کــه‌ش و هــه‌وا و بــ ه قبوڵکردنــی مه‌ترســی ژیانیــش بــه پــێ ده‌بــڕا و ئــه‌و مــۆڕال و مه‌عنه‌ویاتــه ژیانــی بــه ســه‌دان جــار واتادارتــر ده‌کــرد...؟! بۆیــه بــه هــۆی گرینگــی ئــه‌م بابه‌تــه‌و ه لــه ژێرچه‌نــد مه‌ترســیه‌کی ئــه‌م ته‌کنۆلۆژیــه خراوه‌تــه به‌رچــاو و ئه‌مــه نــه‌ک بــۆ ره‌شــکردنه‌وه‌یه به‌ڵکــو بــۆ ئاگاداریــه‌ک لــه مه‌ترســیه‌کانی ته‌کنیــک و ته‌کنۆلۆژیــا و لــه ناویشــدا ئه‌نته‌رنێــت و مۆبایلــه بــه تایبه‌تــی. مۆبایل چه‌کی ئیفلیج کردنی کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌ڵگایه: • ئه‌گه‌رچــی ئه‌مــڕۆ لــ ه بــواری په‌یوه‌ندیــدا ته‌کنیــک و که‌ره‌ســته‌ی پێشــکه‌وتوو به‌رهــه‌م هاتــوون ،بــه‌اڵم به‌هــۆی به‌کارهێنانــی ناته‌ندروســته‌وه بووه‌تــه هــۆی دابه‌زینــی په‌یوه‌ندیــه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی به‌کارهێن هرانــی ته‌کنیــک و ته‌کنۆلۆژیــای په‌یوه‌نــدی بــه تایبــه‌ت بــواری ئه‌نته‌رنێــت و ته‌له‌فۆنــدا .ئه‌گه‌رچــی به‌کارهێنانــی و کاریگه‌ریه‌کانــی ته‌له‌فــۆن وه‌ک ئامرازێکــی جیهانــی له‌هه‌مــوو بوراه‌کانــی ژیانــدا ده‌بیرنێــت ،ب ـه‌اڵم ل ـه بــن ســێبه‌ری ئ ـه‌و کاریگه‌رییــه مه‌ترســیه‌کانی له‌بواره‌کانــی کۆمه‌اڵیه‌تــی ،که‌لتــوری، کــرداری ،ده‌رونــی ،پزیشــکی و ئه‌خالقــی و ...شــایانی گرنگــی پێدان ـه. کاریگه‌ری نێگه‌تیڤی کۆمه‌اڵیه‌تی مۆبایل: داب َراندنــی په‌یوه‌نــدی راســته‌خۆی کۆمه‌ڵگــه و دوور • خســتنه‌وه لـه یـه‌ک کـ ه ئه‌مــڕۆ بـه هــۆی به‌رهـه‌م هاتنــی پرۆگرامه‌کانــی ...و Facebook, Viber, Massangerهاتنــه الی یــه‌ک مه‌حاڵــه‌و بگــره بــه‌م شــێوازه گه‌وره‌تریــن گــورزی کوشــنده‌ی لــ ه جه‌ســته‌ی کۆمه‌ڵگــه‌داوه و ئیــر مرۆڤــه‌کان ته‌وقه‌کــردن و یــه‌ک لــه ئامێزگرتــن و ده‌ربڕینــی ڕێــز و خۆشه‌ویســتیان ته‌نهــا لــه ســه‌ر شاشــه‌ی وشــک و ســاردی مۆبایله‌که‌یانــه‌وه ئاراســته ده‌کــه‌ن .قڕکردنــی که‌لتــووری و تێکدانــی بــاری که‌ســایه‌تی:
ه ه و ب ه هه‌ڵسوکه‌وت ه ل ئه‌م شێواز ه کۆمه‌ڵگه‌دا کاریگه‌ری ه ل ڕۆژانه‌یی بوون ه سه‌ر تاکه‌کان دروست ده‌کات نه‌رێنی ل تێکدانی باری کۆمه‌اڵیه‌تی: • لــه ڕێگــه‌ی ئــه‌و ئیمکانانــه‌ی وه‌ک بلوتــوس و مه‌ســه‌ج که‌وتنــه نــاو هه‌رێمــی تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه بــه ناردانــی په‌یــام و نــورساو وێنــه و فلیمــی نابه‌جــێ و بــه دوور لــه پێوانــه ئه‌خالقیــه‌کان ،ده‌بێتــه هــۆی دروســتکردنی ناکۆکــی بــۆ خان ـه‌واده‌کان و ک ـه‌م نییــن ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی وا به‌بۆنــه‌ی په‌یــام یــان نورساوه‌یــه‌ک کــوژراون و ئــه‌وه‌ش لــه ســه‌ر ره‌وشــی ژنــان بابه‌تێک ـ ه منون ـه‌ی زۆرن و پێویســتی ب ـه ناوهێنــان نیی ـه. کاریگه‌ری نێگه‌تیڤی جه‌سته‌یی و ڕۆحی و سایکۆلۆژی: • بــه گوێــره‌ی کارناســانی پزیشــکی و ده‌رونناســی ئــه‌م شــێوازه لــه هه‌ڵســوکه‌وته و بــ ه ڕۆژانه‌یــی بوونــه لــ ه کۆمه‌ڵگــه‌دا کاریگــه‌ری نه‌رێنــی لـه سـه‌ر تاکـه‌کان دروســت ده‌کات ،به‌شــێک لـه‌و کاریگه‌ریــان بریتیــن ل ـه:
باڵــغ بوونــی زووتــر لــه‌کات ،لــه مێرمنــدااڵن و کاریگــه‌ری -1 نێگه‌تیــڤ لــه ســه‌ر پێگه‌یاندنــی رسوشــتی جه‌ســته‌یی و ســایکۆلۆژی. گۆشــه‌گیری و راکــردن لــه کۆمه‌ڵگــه و خه‌مۆکــی لــه -2 لــه الیه‌نــی که‌لتــووری بــه هــۆی دابینکردنــی هه‌رێمێکــی تایبــه‌ت و مێرمنــدااڵن و گه‌نجانــدا.
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
هــۆی یاســای قازانجـه‌وه بووه‌تـه دێوه‌زمــی تارانــدن و دابڕانــی فیزیکــی و جه‌ســته‌یی و مه‌عنــه‌وی کۆمه‌ڵــگا.
دوور لـه چــاوی خانـه‌واده و کـه‌س و کار دوای کردنـه‌وه‌ی ئـه‌م ســندوق ه ســیحراویه‌ی مۆدێرێنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری ل ـه ڕێگ ـه‌ی ه ـه‌زاران ماڵپ ـه‌ر و په‌یــج ،بــه پێشکه‌شــکردنی فلیــم و مۆســیقا و وێنــه‌و و نــورساوه‌ی بــه دوور لــ ه پێوانــی ئه‌خالقــی و کۆمه‌اڵیه‌تــی لــه تاکــدا ده‌بێتــه هــۆی کاردانــه‌وه‌ی نێگه‌تیــڤ و مه‌ترســیدار ،ده‌رونــی و ســایکۆلۆژی و جه‌ســته‌یی و ژه‌هرێکــی کوشــنده لــه تاکــدا دروســت ده‌کات ،بــه‌م جــۆر ه ل ـه ڕێگ ـه‌ی قاڵکردنــی تــاک هێــدی هێــدی ب ـه‌م دژه که‌لتــووره کۆمه‌ڵگــ ه بــه‌ره‌و ئه‌نجامێکــی نه‌رێنــی و مه‌ترســیدارده‌بات و کاردانــه‌وه‌کان له‌بــن هه‌ژموونــی ئــه‌م هێرشــه به‌پالنــه و کار نه‌کــردن بــۆ هوشــیاری کۆمه‌ڵــگا و بــێ پــه‌روه‌رده‌ی ده‌رگا بــۆ خنــکان لــه نــاو ئ ـه‌م لێشــاوه ئــاوه‌اڵ ده‌کات.
32 لــه ڕێگــه‌ی کامێراکانــی چاودێــری و ســیخوڕی ،جیهــازی قه‌یدکردنــی ده‌نگــی مۆبایــل و جــی پــی ئێس...،هتــد به‌کارده‌هێرنێــت.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ئێســتا ئه‌نته‌رنێــت بووه‌تــه گه‌وره‌تریــن مه‌کینــه‌ی ســیخوڕی جیهــان و ڕۆژ بــه دوای ڕۆژ زانیــاری زۆری به‌کارهێنــ هران لــه ئه‌ندێشــه، زانیــاری شه‌خســی و تایبه‌تــی ،هه‌ســت و خواســته‌کانیان و ... هتــد لــ ه ســه‌ر داوای جاڵجاڵوکه‌یــی ئه‌نته‌رنێــت وه‌ک Facebookو Twitterدایده‌نێــن و بــه ئاســانی پێشکه‌شــی تــۆڕه ســیخوڕیه‌کان ده‌ک ـه‌ن و ل ـه‌م بارودۆخ ـه زیاتــر ل ـه 2ملیــار و 200ملیــۆن ک ـه‌س تــا ســاڵی 2011لــه ئاســتی جیهانــدا به‌کارهێنــه‌ری ئه‌نته‌رنێــت بــوون. لــه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــدا له‌الیــه‌ن لێکۆله‌رێکــی یۆنانــی به‌نــاوی ده‌رکه‌وتنــی هه‌ڵســووکه‌وتی بــێ کۆنتــڕۆڵ و تــوڕه‌ی -3 «جــۆزف فیتســاناکیس»ه‌وه ده‌ڵێــت :کۆنتڕۆڵکردنــی تاکــه‌کان لــه نابه‌جــێ و په‌ســتبوون. ڕێگ ـه‌ی ئه‌نته‌رنێت ـه‌وه بــێ ئ ـه‌وه‌ی که‌ســێک ب ـه دوای که‌ســێکه‌وه قــاڵ لێدانی دڵ و که‌م خۆری و الوازبوونی جه‌سته. -4 بکرێــت ئه‌مــڕۆ به‌هــۆی ئاســتی که‌مــی زانســتی جیهانــی ئه‌له‌کرتۆنــی نه‌بوونی ئاره‌زوو له بواری خوێندن و چاالکی وه‌رزشی. -5 و ئه‌نته‌رنێتیــدا له‌الیــه‌ن به‌کارهێن هرانــه‌وه بــه ئاســانی و لــه 3 الدان و نه‌بوونــی ئــاره‌زوو لــه ئاماده‌بــوون لــ ه کۆبوونــه‌وه -6 رێگــه‌و ه به‌کارهێنــه‌ر کۆنتــڕۆڵ ده‌کرێــت: کۆ مه‌اڵ یه‌تیــه‌کا ن . کــه‌م خــه‌وی و دابه‌زینــی ئاســتی خوێنــدن لــه وانــه‌کان و -7 ه ه رێگه‌ی ئه‌نته‌رنێته‌و ه ل بۆ نوێکردنه‌و قوتابخانــه‌کان و ئه‌رکــی خوێنــدن. ه زۆرجار کات و سات زۆری ده‌وێت و ک دوورکه‌وتنــه‌وه لــه که‌لتــووری کۆمه‌ڵگــه و خــۆ گۆڕیــن لــه -8 جــل و بــه‌رگ و شــێوازی پــرچ لــ ه ژێرنــاوی مۆدێلــدا. ه زانیاریه‌کانی مۆبایل بۆ کۆمپانیای کۆپیه‌ک ل ڕووکردنــه کافرتیــا و به‌کارهێنانــی جگــه‌ره ،نێرگه‌لــه ،مــاده -9 ه ده‌ڕوات به‌رهه‌مهێنه‌ری جیهازه‌ک هۆشــبه‌رکان و دابه‌زینــی ویســتی ئیشــکردن و تێکۆشــان بــۆ بژیــوی ژیــان خــۆ به‌ڕیوه‌بــردن لــ ه گه‌نجــان. گوێدانــی به‌ئاســانی ته‌له‌فۆنــه‌کان لــه ڕێگــه‌ی -1 به‌رنامــه‌ی تایبه‌تــی کۆمپانیــای ته‌له‌فۆنه‌که‌یــه‌وه یــان لــه رێگــه‌ی کۆنترۆڵکــردن و ســیخوڕی 24کاتژمێــره‌ی تاکه‌کانــی • به‌شــی ته‌کنیکــی جیهــازی مۆبایلــه‌کان کــه له‌الیــه‌ن کۆمپانیاکانــه‌وه کۆ مه‌ڵگــه: دانــراوه. ســیخوڕیکردن لــه شــه‌ڕی نێــوان دوو الیه‌نــدا یه‌کێــک لــ ه ئه‌کتــه‌ره جێــگاو هه‌ڵکه‌وتــه‌ی جوگرافــی به‌کارهێنــه‌ر لــه ڕێــگای -2 ســه‌ره‌کییه‌کانی ســه‌رکه‌وتن یــان بنکه‌وتنــی الیه‌نێــک به‌ســه‌ر جی.پی.ئێــس GPSوه دیــار ده‌کرێــت. الیه‌نێکرتدایــه و ئه‌مــڕۆ شــێوازی ســیخوڕی کــه لــه ڕابــردوودا لــه رێگــه‌ی به‌کارهێنانــی به‌رنامه‌کانــی ئه‌نته‌رنێــت لــه -3 لــ ه نێــو واڵتێــک و له‌الیــه‌ن ده‌ســه‌اڵته‌وه بــۆ کۆنتڕۆڵکردنــی س ـه‌ر مۆبایــل و ناچاربوویــن بــۆ نوێکردن ـه‌وه ل ـ ه رێگ ـه‌ی ئه‌نته‌رنێت ـه‌وه کۆمه‌ڵگــه بــه‌کاری ده‌هێنــا یــان ســیخوڕیکردنی دوو واڵت وا لــه ک ـ ه زۆرجــار کات و ســات زۆری ده‌وێــت و کۆپی ـه‌ک ل ـه زانیاریه‌کانــی شــه‌ڕی ده‌ســته‌ویه‌خه‌دابوون گــۆڕدراوه بــۆ کۆنرتۆڵکردنــی تــاک مۆبایــل بــۆ کۆمپانیــای به‌رهه‌مهێنــه‌ری جیهازه‌کــه ده‌ڕوات و بــێ وله‌مبواره‌شــدا فلیمه‌کانــی جێمــز بۆنــد و به‌کارهێنانــی ئامــرازی ئــاگاداری به‌کارهێنــه‌ر هه‌مــوو خواســت و ویســتی نهێنیه‌کانــی پێشــکه‌وتووی ســیخوڕی لــه ڕۆژی ئه‌مڕۆمانــدا کــۆن بــووه و ئه‌مــڕۆ به‌کارهێنــ هران کۆنتــڕۆڵ ده‌کرێــن و ده‌یــدزن .ده‌بێــت بزانرێــت
33 به‌دانانــی هــه‌ر زانیاریــه‌ک لــه فه‌یســبووک به‌بــێ ب هرامبــه‌ر خۆتــت نابه‌جــێ و ئاڵوده‌بوونیــان زۆرتــره له‌وانــه‌ی وا بــه ته‌له‌فۆنه‌که‌یــان قســه‌ده‌که‌ن و ته‌نانــه‌ت لــه زۆرجــار بــێ لێدانــی جــه‌ره‌س لــه راده‌ســتی ده‌زگاکانــی زانیــاری و ســیخوڕی کــردووه. خه‌یاڵیانــدا هه‌ســت بــه په‌یوه‌نــدی به‌رامبه‌ره‌که‌یــان ده‌کــه‌ن. NSAئاژانســی پاراســتنی نه‌ته‌وه‌یــی ئامریــکا (National Security )Agencyلــ ه ژێــر کۆنتڕۆڵــی و هزاره‌تــی پاراســتنی ئامریکادایــ ه و به‌کارهێنانــی مۆبایــل لــه تاکه‌کانــدا بــۆ خۆده‌رخســن و بــه خــۆ لــه چوارچێــوه‌ی چاودێــری له‌ســه‌ر چاالکییه‌کانــی بــواری مانگــه باوه‌ڕبوونــدا ده‌بێتــ ه هــۆی ره‌غبه‌تــی زۆر بــۆ ئه‌نجامدانــی کار و ده‌ســتکرده‌کان ئیــش ده‌کات و ته‌نهــا به‌مه‌شــه‌و ه ته‌نــگ نامێنێــت جوڵــه‌ی مه‌ترســیدار وه‌ک شــۆفێری له‌کاتــی به‌کارهێنانــی مۆبایــل، و به‌زیاتــر لــه 100هــ هزار کارمه‌نــد به‌گوێــره‌ی سیاســه‌ته‌کانی ئــه‌و واڵتــه لــ ه چوارچێــوه‌ی کۆنتڕۆڵکردنــی مۆبایــل و ئیامیــل و ...هتــد ه هۆی به‌کار هێنان ده‌مدرێژ و خۆ مل ئێشه :ب هه‌مــوو جــۆره په‌یوه‌ندیه‌کــی مرۆڤــه‌کان ئیــش ده‌کــه‌ن. خوارکردن و زه‌ختی فراوان بۆ مل دروست
یه‌کێــک لــه هــۆکاره ســه‌رکییه‌کان وا پێویســت ده‌کات لــه ســه‌ری بفکریــن ئه‌وه‌ی ـ ه ک ـه مۆبایــل ئاڵوده‌بــوون ب ـه دوای خۆیــدا ده‌هێنێــت و ئه‌مــڕۆ لــ ه تێکــه‌ڵ کردنــی کۆمپیوتــه‌ر و ته‌کنۆلۆژیــای بیــراو و بیس ـراو ل ـه مۆبایلــدا بووه‌ت ـ ه دیناســۆری ئاڵوده‌بــوون و کاولکارییه‌کــی له‌ڕاده‌بــه‌ده‌ری هێناوه‌ته‌کایــه‌وه .به‌کارهێنانــی مۆبایــل لــه نێــوان گه‌نجانــدا وه‌ک ڕووداوێکــی جیهانی ـه و ل ـه ئامــاری ڕێکخ ـراوی ئیتالفــی واڵتــی ســویرسا لــه %90دانیشــتوانی ئه‌وروپــا مۆبایــل به‌کاردێنــن.
لــه‌م بابه‌تــه گه‌نجــان به‌گوێــره‌ی ڕۆحــی ســه‌رهه‌ڵدێریان زۆرتــر رووبــه‌ڕووی ڕووداوی هاتووچــۆ ده‌بنــه‌وه و هۆکاره‌که‌شــی بــۆ به‌کارهێنانــی مه‌ســه‌نجه‌ر و کورته‌نامــه یــان به‌کارهێنانــی به‌رنامه‌کانیــری مۆبایلــه له‌کاتــی شــۆفێریدا. نۆ مه‌ترسی مۆبایل ل ه بواری ته‌ندروستیدا : • پیس بوونی میکرۆبی: -1 ئــه‌و جــۆره مۆبایالنــه‌ی وا بــه راکێشــانی ده‌ســت و په‌نجــه‌کان ئیــش ده‌کـه‌ن شــوێنێکی گونجــاون بــۆ ژیــان و باڵوبوونـه‌وه و ده‌ربــاس بوونــی جۆره‌هــا باکرتیــای مه‌ترســیدار و زه‌ره‌مه‌نــد بــۆ مــرۆڤ .بــ ه تایبــه‌ت ئــه‌و مۆبایــل و تابلێتانــه‌ی وا لــه خه‌ســته‌خانه‌کاندان هه‌ڵگــری باکرتیــای «ئیســتافیلوکوکوس ئۆرئــۆس» و «کۆلســریدیۆم»ن و لـه ســاڵی 2012لــ ه لێکۆڵینه‌وه‌یــه‌ک وا لــه ڕۆژنامــه‌ی «والژۆرنــال ئســریت»دا چاپکرابــوو ،ده‌ڵــێ ئه‌گه‌رچــی هــۆکاری ئیلتیهاباتــی ڕێله‌خــۆی و پێســتی تێــدا نه‌بــوو ،بــه‌اڵم بــه ئه‌ندازه‌یه‌کــی فــراوان ئــه‌و جــۆره میکرۆب ـه‌ی ب ـه س ـه‌ره‌وه بــووه وا ل ـه نــاو پیســی مرۆڤدای ـه.
مــل ئێشـه :بـه هــۆی بـه‌کار هێنــان ده‌مدرێــژ و خــۆ خوارکردن -2 مۆبایل و کاریگه‌ری ده‌رونی و سایکۆلۆژی: • ده‌رونناســی ئه‌مریکــی «بیلۆکــس» و هاوکارانــی لــ ه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــدا و زه‌ختــی ف ـراوان بــۆ مــل دروســت ده‌بێــت ،چونک ـه ل ـه مه‌ودایه‌کــی ه س ـه‌ری مرۆڤێــک وا النــی ک ـه‌م 5کیلۆی ـه ڕایبگــری ده‌بێت ـه لــه ســه‌ر په‌یوه‌نــدی ئاڵوده‌بــوون بــه ته‌له‌فــۆن لــه نێــوان 108ده‌مدرێــژ خوێنــدکاری کــچ و کــوڕی به‌کالۆریــۆس گه‌یشــن بــه‌و ئه‌نجامــه‌ی کــه هــۆی ئێــش و ئــازار ل ـه شــان و ملــی ب ـه‌کار هێن ـه‌ردا. ئــه‌و خوێندکارانــه‌ی وا مه‌ســه‌نجه‌ر زۆرتــر به‌کاردێنــن لــه ئاســتێکی خومــاری :قه‌ده‌خه‌کردنــی له‌نــاکاوی مۆبایــل لــه بــااڵی ته‌نیایــدان و دڵ هڕاوکێــی کۆمه‌اڵیه‌تــی و بــه‌کار هێنانــی -3
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
لــ ه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــی ده‌روناســیدا لــه الیــه‌ن ده‌رونناســان «لینــگ» و «یــری» ل ـه گ ـه‌ڵ «کامــی بیپــۆ» و «ســوگیرا» گه‌یشــتنه ئ ـه‌و ئه‌نجام ـه‌ی کــ ه هــۆی بــه‌کار هێنانــی ئه‌نته‌رنێــت و مۆبایــل ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه بــۆ خواســتی تاک ـه‌کان ل ـه بــورای پێشخســتنی په‌یوه‌ندی ـ ه کۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌کان و لــه ناوبردنــی ته‌نیاییــ ه و ئــه‌وه‌ش نــه‌ک ڕه‌وتێکــی ناته‌ندروســته له‌ژیانــی مرۆڤــدا و داڵــده‌دان و زیندانکردنــی تاکـه لـ ه کونجــی ئامێــری ته‌له‌فوونه‌که‌یــدا .به‌مجــۆره ڕووبه‌ڕووبــوون و هاتنــه الیه‌کــی هـه‌زاران ســاڵه‌ی مرۆڤایه‌تــی الواز ده‌کرێــت و بـه‌م سیســته‌م ه سـه‌ربازه رۆبۆتیه‌کانــی خــۆی کۆنــرۆڵ ده‌کات و به‌مه‌یلــی خــۆی ده‌ســته‌مۆ ده‌کرێــن.
ده‌بێت
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
34 به‌کارهێنــه‌ردا ده‌بێتــه هــۆی کاردانــه‌وه‌ی نه‌رێنــی وه‌ک بێقــه‌رای ،دیاریــان کــردووه کــه لــه کاتــی چوونــه ته‌والیتیشــه‌وه مۆبایله‌که‌یــان په‌رێشــانی ،دڵ هڕاوکــێ و هه‌ســتی گۆشــه‌گیری تێــدا وه‌ک ئاســه‌واری لــه گــه‌ڵ خۆیانــدا ده‌بــه‌ن. خوماریـه لـ ه که‌ســانی به‌کارهێنـه‌ری مــاد ه هۆشــبه‌رکان و خواردنـه‌وه‌ی مه‌ترســی شــه‌پۆلی رادیۆیــی :ئه‌گه‌رچــی تاکــو ئێســتا -9 کحولــی. مه‌ترســی ش ـه‌پۆلی مۆبایــل دیارنه‌ک ـراوه ،ب ـه‌اڵم ڕێکخ ـراوی ته‌ندروســتی تێکچــوون و خراپــی خــه‌و :ئه‌نجامــی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــی جیهانــی ،شــه‌پۆله‌کانی ئــه‌م ئامێــره وه‌ک مه‌ترســیدارترین شــه‌پۆله‌کان -4 زانکــۆی ئێســتنفۆرد ئــه‌وه دیــار ده‌کات کــه زیاتــر لــه ســێ لــه ســه‌ر بــۆ مــرۆڤ دیــارده‌کات کــه ببێتــه هــۆی نه‌خۆشــی شــێرپه‌نجه. چــواری خوێندکارانــی ئــه‌م زانکۆیــه مۆبایله‌که‌یــان لــه گــه‌ڵ خۆیانــدا ده‌به‌نــه نــاو جێگــه‌ی خه‌ویــان و به‌هــۆی تیشــکی شاشــه‌ی مۆبایــل کاریگه‌ریه‌کانی مۆبایل ل ه تاقیکردنه‌وه‌کاندا تاقیکردنه‌وه‌یــه‌ک لــه ســه‌ر هێلکــه :ڕاپۆرتێکــی ســایتی بــی • بــی ســی ئینگلیــزی ل ـه س ـه‌ر تاقیکردن ـه‌وه‌ی هێلک ـه ل ـه گ ـه‌ڵ مۆبایلــدا ه سه‌ر تاقیکردنه‌وه‌ی بی سی ئینگلیزی ل ئه‌نجامێکــی کاره‌ســاتباری خســته به‌رچــاو ک ـه زۆرین ـه‌ی ئێم ـه لێــی بــێ ه گه‌ڵ مۆبایلدا ئه‌نجامێکی ه ل هێلک ئاگایــن .لــه‌م تاقیکردنــه‌وه دوای یــه‌ک کاتژمێــر هێلکه‌یه‌کیــان لــه‌الی ه به‌رچاو کاره‌ساتباری خست مۆبایلێــک پێخــراو دانابــوو کــه قســه‌ی پێکــراوه ،بینیویانــه کــه نیــوی هێلکه‌کــه به‌ســتویه‌تی و ئــه‌و مه‌ترســیه‌ش بــۆ مێشــکی ئێمــه وایــه و ئــه‌وه‌ش به‌هــۆی شــه‌پۆله‌کانی «ماکرۆیــۆ»ی مۆبایــل وه‌ک شــه‌پۆڵی دواکه‌وتنــی به‌رهــه‌م هێنانــی میالتۆنین(هۆرمۆنــی خــه‌وه و لــه فرنــ ه کاره‌بایه‌کانــی متبه‌خــی مااڵنــه. تاریکیــدا)ى لــ ه مێشــک و خه‌وتــن دوا بکه‌وێــت. تاقیکردنــه‌وه لــه ســه‌ر که‌روێشــک :لــه واڵتــی ســوید • ســه‌ندرۆمی هــه‌زه‌ی خه‌یاڵــی ( Phantom vibrationکه‌روێشــکێک بــه درێــژی ســاڵێک الی مۆبایلێکــی پێخــراو دائه‌نێــن و -5 :)syndromeب ـه هــۆی به‌کارهێنانــی ل ـه راده‌ب ـه‌ده‌ری مۆبایــل له‌نــاکاو ل ـه‌م ســاڵ ه خــورد و خۆراکــی ب ـه ته‌واوه‌تــی پێئدرێــت و ل ـه ئه‌نجام ـه‌دا هه‌ســت ب ـه ه ـه‌زه ده‌ک ـه‌ی که‌چــی ل ـه‌و کات ـه‌ش مۆبایله‌ک ـه‌ت ال نیی ـه .ئــه‌و که‌روێشــک ه زیاتــر لــه ســاڵێک نه‌ژیــا ،ئاخــۆ مرۆڤێــک چه‌نــد ســاڵ بژیــت...؟! شــایانی باســه ئــه‌و مرۆڤانــه‌ی وا لــه شــوێنی راداری دابه‌زینــی بیســن :بــه هــۆی به‌کارهێنانــی هێدفــۆن بــۆ س ـه‌ربازی یــان ته‌له‌فونــی ده‌ژیــن ده‌بێــت ره‌وشــی ته‌ندروســتیان چــی -6 ده‌نــگ و مۆســیقای بـه ده‌نگــی بـه‌رز ده‌بێتـ ه هــۆی زه‌ره‌ر گه‌یانــدن بـه بێــت ،بۆیــه ئه‌وانــه‌ی وا بــه پــاره راداری BTSخه‌تــی ته‌له‌فۆنیــان لــه خانــووه ناســکه‌کانی گوێچکـه‌ی نــاوه‌و و ده‌بێتـه هــۆی الوازی بیســن و ســه‌رخانووه‌که‌یان دانــاو ه چاره‌نوســیان لــه‌و که‌روێشــکه باشــرنابێت ..؟! چونکــه النــی کــه‌م ده‌بێــت 50تــا 60مه‌تــر خانــووه‌کان لــه‌و ته‌نانــه‌ت که‌ڕبوویــن. رادارانــه‌و ه دووربێــت .و ئاســتی شــه‌پۆله‌کانی ئێلێکــرۆ موگناتیســی ئــازاری ده‌ســت و په‌نج ـه‌کان :هــۆکاری ئ ـه‌م ئــازاره به‌هــۆی مۆبایــل لــه گــه‌ڵ سیســته‌می په‌یوه‌نــدی خانه‌کانــی مــرۆڤ ده‌بێتــه -7 نوســینی مه‌س ـه‌یه‌ج و په‌یــام و یاری ـه ل ـه مۆبایلــدا و پێــی claw textهــۆی کاریگــه‌ری نه‌رێنــی لــه ســه‌ر مــرۆڤ و سیســته‌می پاراســتنی جه‌ســته‌یدا .هه‌روه‌هــا ئــه‌م شــه‌پۆالنه کاریگــه‌ری نه‌رێنــی له‌ســه‌ر ده‌گوتــرێ. سیســته‌می بــاروه‌ڕی پیــاوان ده‌کات و ده‌بێتــه هــۆی کوشــتنی ئاڵوده‌بوویــن :لــه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کــدا لــ ه ســاڵی 2012دا ئێســپێرمه‌کان و ئاســتی توانایــی سێکســیش الواز ده‌کات .هه‌روه‌هــا -8 %66به‌کارهێنه‌رانــی مۆبایــل گوتویانــه لــه کاتــی ون بوویــن یــان لــه مۆبایــل ده‌توانێــت ببێتــه هــۆی شــێرپه‌نجه و کاریگــه‌ری نێگه‌تیــڤ به‌رده‌ســت نه‌بوونــی مۆبایله‌که‌یــان بــاری ده‌رونیــان تێکده‌چێــت ســه‌ر خوێــن و میــزدا. و ته‌نانــه‌ت لــ ه ڕاپرســیه‌کدا لــه که‌ســانی ته‌مــه‌ن 18تــا 29ســاڵ
35
کێشه‌ی مۆبایل له مندااڵندا: • ئــه‌و مندااڵنــه‌ی وا بــه‌ر لــه ته‌مه‌نــی 7ســاڵه‌یی مۆبایــل بــه‌کار دێنــن لــه بــواری هه‌ڵســوکه‌وتدا رووبــه‌ڕووی کێشــه ده‌بــن و بــه گوێــره‌ی تاقیکردنه‌وه‌یــه‌ک لــه نێــوان ئــه‌و مندااڵنــه‌ی وا مۆبایــل بــ ه کار دێنــن ده‌رکه‌وتــووه %25لــه ئــه‌و مندااڵنــه رووبــه‌ڕووی ئاڵــۆزی ســایکۆلۆژی ده‌بنــه‌وه%24 ،یــش کێشــه‌ی په‌یوه‌نــدی له‌گــه‌ڵ مندااڵنیرتیــان هه‌یــه، %49ڕووبــه‌ڕووی کێشــه‌ی هه‌ڵســوکه‌وتی کۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌بنــه‌وه. بۆیــه لــه واڵتێکــی وه‌ک ســویرسا و نه‌مســا خانــه‌واده‌کان هۆشــیار ده‌که‌نــه‌و ه کــه لــه ژێــر ته‌مه‌نــی 16ســاڵ بــه مۆبایــل قســه نه‌کــه‌ن.
ده‌بێــت بزانرێــت مۆبایــل لــ ه که‌مــه‌ردا ده‌بێــت هــۆی کاریگــه‌ری مه‌ترســیدار لــه ســه‌ر مــرۆڤ و لــه کاتــی قســه‌کردن پێویســته لــه شــوێنی کــراوه و به‌کورتــی قســه بکرێــت و به‌کارهێنانــی مۆبایــل بــۆ کاتــی نائاســایی دابرنێــت و قســه‌کردنی درێــژ بــه ته‌له‌فۆنــی ناومــاڵ بکرێــت و باشــرین شــێوازی راگرتنــی مۆبایــل له‌نــاو جانتادایـ ه لـ ه کاتــی پیاســه‌کردندا. ه ڕۆژێکی ژیانی واڵتی چین به‌و هه‌ژموون ه حیساب بکرێت ئابووری و سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی ه قازانجه‌که‌ی چه‌نده بێت ده‌بێت
مۆبایل و قازانجێکی خه‌یاڵی و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کی بێ سنوور قازانجــی مــادی و خه‌یاڵــی کۆمپانیاکانــی ته‌له‌فــۆن و هێڵــی ئه‌نته‌رنێــت و قۆرخکردنــی به‌ده‌ســت مافیه‌کانــی ده‌ســه‌اڵته‌وه قازانجێکــی مه‌الیــن دۆالری ده‌بــه‌ن و تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگاشــی پــێ کۆنتــڕۆڵ ده‌کــه‌ن .کۆمپانیایــه‌ک وه‌ک چاینــا مۆبایــل لــه ســاڵی 1997 لــ ه «هۆنــگ کۆنــگ»دا دامــزراوه و لــه واڵتــی چیــن ده‌ســتی بــه‌کار کــردووه و ئه‌مــڕۆ ئیمپراتۆریه‌تــی هێڵــی ته‌له‌فــۆن و ئه‌نته‌رنێتــه و لــه ســاڵی 2014زیاتــر لــه 807ملیــۆن کــه‌س هێڵــی لــێ کڕیــوه و ئــه‌م هه‌ژمــاره به‌کارهێنــه‌ره لــه ڕۆژێکــی ژیانــی واڵتــی چیــن بــه‌و هه‌ژموونــه ئابــووری و سیاســی و کۆمه‌اڵیه‌تیــ ه حیســاب بکرێــت ده‌بێتــ ه قازانجه‌کــه‌ی چه‌نــده بێــت ،بــه هه‌مــان شــێو ه کۆمپانیاکانــی کــۆڕه‌ک و ئاســیا ســێل ل ـه باشــووری کوردســتان ئه‌گه‌رچــی وه‌ک چیــن خــاوه‌ن به‌کارهێنه‌ریــش نه‌بێــت و بــۆ بــواری سیاســی و ئابــووری زه‌به‌الحیشــان نه‌بێــت جێــگای لێپرســینه‌وه‌یه.
مۆبایل و شوێنه گشتیه‌کان: • ده‌بێــت بزانرێــت مۆبایــل ته‌نهــا لــه کاتــی ئیــش کردنــدا زیانــی نییــه ئه‌گه‌رچــی 30ســه‌نتیمه‌تریش لــه ئێــوه دوور بێــت بــۆ وه‌رگرتنــی شــه‌به‌ک ه ئیــش ده‌کات و لــه کاتــی الوازی شــه‌به‌که هه‌وڵدانــی مۆبایــل بــۆ وه‌رگرتنــی شــه‌به‌که فراوانــره و ســیگناڵی بــه هێزتــر لــه خۆیــه‌وه باڵوده‌کاتــه‌وه و پزیشــکان ده‌ڵێــن ئــه‌وه ده‌بێتــه هــۆی مه‌ترســی بــۆ ئــه‌و که‌ســانه‌ی وا کێشــه‌ی دڵیــان هه‌یــه و مۆبایــل الی خۆیــان ڕاده‌گــرن .بۆیـه لـه زۆرینـه‌ی واڵتـه ئه‌وروپیـه‌کان لـه نــاو پــاس مه‌ترسیه‌کانی مۆبایل و کاردانه‌وه‌ی واڵتان: و شــوێنه گشتیه‌کانیشــدا بــه مۆبایــل قســه‌ناکه‌ن به‌هــۆی ئــه‌وه‌ی • شــه‌پۆله‌کانی مۆبایــل زیــان بــه کســانی ده‌وروبــه‌ر ده‌گه‌یه‌نێــت .زیــان و مه‌ترســیه‌کانی مۆبایــل نــ ه ســه‌ملێرناوه‌و نــه ره‌د کراوه‌تــه‌وه، بــه‌اڵم ترســی واڵتــان لــه ب هرامبــه‌ر ئــه‌م لێشــاوه‌ی ئاڵوده‌بــوون بــه‌م به‌هــۆی ئاڵــوده بــوون ب ـه مۆبایــل زۆرن ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی وا مۆبایــل ل ـه ته‌کنۆڵوژیایـه دیــاری نییـ ه و کۆمپانیــاکان لـه پێنــاو قازانــج و ڕاکێشــانی گــه‌ل خۆیــان ده‌به‌نــه نــاو جێگــه‌ی خه‌ویــان و ئــه‌م کاره لــه الیه‌نــی خه‌ڵــک ســنورێک ناناســن و هه‌واڵ ـه مه‌ترســیداره‌کان ل ـه س ـه‌ر مۆبایــل ته‌ندروســتی مه‌ترســی گه‌وره‌یــان ل ـه س ـه‌ر دروســت ده‌کات و ده‌بێت ـه بڕێــک لــ ه واڵتــان هانــده‌دات بــۆ ده‌ســتێوه‌ردانی به‌په‌لــه و بــه هــۆی کاولــکاری مه‌ترســیدار ل ـه س ـه‌ر جه‌ســته و ئۆرگانه‌کانــی جه‌ســته ،ملوێنــان دۆالر بوج ـه‌ی بــۆ خ ـه‌رج ده‌ک ـه‌ن. خان ـه‌کان و ماکــرۆ خانه‌کانــی ژیانــی وه‌ک .DNA
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
کاریگه‌ری له سه‌ر ژنانی دووگیان: • یه‌کێــک لــه مه‌ترســیدارترین کاریگه‌ریــ ه نه‌رێنیــه‌کان بریتیــ ه لــه شــه‌پۆله‌کانی مۆبایــل بــۆ کۆرپه‌لــه‌ی ژنــی دووگیــان هه‌یــه .بــه تایبــه‌ت لــ ه هه‌فتــه‌ی 15میــن دووگیانــی جه‌ســته‌ی کۆرپه‌لــه ناســکه و تــه‌واو نییــه و زۆر حه‌ساســه ،شــه‌پۆله ئێلێکــرۆ موگناتیســیه‌کانی مۆبایــل ده‌بێت ـه هــۆی تێکچونــی کاردان ـه‌وه‌ی خانه‌کانــی جه‌ســته و ل ـه ناوچوونــی سیســته‌می پاراســتنی جه‌ســته‌یی ئــه‌و کۆرپه‌له‌یــ ه و لــه کاتــی ل ـه دایکبــوون ناته‌واوبوونــی ئاســتی هۆشــی و دابه‌زینــی ئاســتی گه‌شــه‌کردنی مێشــک.
36 ئه‌گه‌رچــی بڕێــک لــه‌و هــه‌واڵ و زانیاریــه پزیشــکییه‌ی باڵوده‌کرێــن لــه به‌رچــاو ناگریــن ،بــه‌اڵم مه‌ترســیه‌کانی مۆبایــل بــۆ مندااڵنــی خــوار ته‌مه‌نــی 12ســاڵ و په‌یوه‌نــدی شــه‌پۆڵ ه ئیلیکرتۆمگناتیســی مۆبایــل ده‌بێــت هــۆی بــره‌وی غوده(تومــۆر)ی مێشــک لــه مندااڵنــدا و له‌مبــاره‌وه لــه واڵتــی ف هرانســا هه‌وڵدانــی ئه‌رێنــی هه‌یــه بــۆ دوورخســتنه‌وه‌ی منــدااڵن بــ ه پڕوپاگه‌نــده‌ی لــه ڕێگــه‌ی ئامــرازه جۆربه‌جۆره‌کانــی راگه‌یاندنــی بــۆ هۆشــیارکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگــه.
سه‌رمایه‌داری دوژمنی ئامراز و ته‌کنۆلۆژیای ئابوریشه .ئاستی زانستی و ه ئارادایه ته‌کنۆلۆژیای ئێستا ل
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
بۆیــه به‌ڕێــز عه‌بدوڵــا ئۆجــه‌الن له‌مبــاره‌وه لــه شــاهکاری مانیفێســتی شارســتانی دیموکراتیــدا ده‌ڵێــت: «ســه‌رمایه‌داری زانســتی پێشنه‌خســتووه ،به‌ڵکــو بــه کاریهێنــاوه. به‌مجــۆره به‌کارهێنانــی زانســت لــه خزمه‌تــی قازانجــی ده‌ســه‌اڵت ته‌نیــا ب ـه‌وه‌وه ناوه‌ســتێت ک ـه ل ـه ڕووی ئه‌خالقیی ـه‌وه ڕێــگا ل ـه پێــش خراپرتیــن ره‌وش ده‌کاتــه‌وه ،به‌ڵکــو رووداوی هاوشــێوه‌ی هیرۆشــیام سه‌رچاوه‌کان: گشــتگیر ده‌کات ،کۆتایــی بــه ژیانــی مانــادار دێنێــت .ئایــا ژیانــی (الپــه‌ره‌ی 17ی مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی • میدیایــی و ئاسیمیالســیۆن س ـه‌رکه‌وتنی زانســته؟ یاخــود ل ـه ده‌ســتدانی به‌ر گــی )2 مانــای ژیانــه...؟ (الپ ـه‌ره‌ی 142ی مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی • ســه‌رمایه‌داری دوژمنــی ئامــراز و ته‌کنۆلۆژیــای ئابوریشــه .ئاســتی زانســتی و ته‌کنۆلۆژیــای ئێســتا لــ ه ئارادایــه ،به‌شــێوه‌یه‌ک په‌ره‌یســه‌ندوو ه کــ ه هــه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک بــه‌و ئاســته گه‌یشــتووه گرفته‌کانــی چاره‌ســه‌ر بــکات ئیــر نــاوی بنێیــن «کۆمه‌ڵگــه‌ی خۆشــگوز هرانی» یــان کۆمه‌ڵگــه‌ی به‌هه‌شــت» جیــاوازی نییــه. «یاســای قازانــج»ی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری ده‌بیتــه کۆســپ لــه پێــش به‌کارهێنانێکــی به‌رهه‌مــدار و هاوســه‌نگانه‌ی ئــه‌م ئاســته‌ی زانســت و ته‌کنۆلۆژیــا بــۆ جێبه‌جێکردنــی پێداویســتییه‌کانی مــرۆڤ. ئه‌گــه‌ر یاســای قازانــج نه‌بێــت و ئابورییــه‌ک جێــگای بــاس بێــت کــه ته‌نیــا ب ـه گوێــره‌ی پێداویســتیه‌کانی مــرۆڤ ڕێکخرابێــت ،ئ ـه‌وا ئاســتی زانســت و ته‌کنۆلۆژیــای ئێســتا ب ـه ئاســانی توانــای دۆزین ـه‌وه‌ی ه ـه‌ر چاره‌ســه‌رییه‌کی هه‌یــه لــه کاتــی پێویســتدا».
به‌ر گــی )2 •
الپـه‌ره‌ی 241ی مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی –
سۆســیۆلۆژیای •
الپـه‌ره‌ی 234ی مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی –
سۆســیۆلۆژیای •
Agency •
ئــازادی)
NSAئاژانســی پاراســتنی نه‌ته‌وه‌یــی ئه‌مریــکا (National )Security ه په‌یماننامــ
کۆمه‌ڵگــه‌ی •
ئــازادی)
(الپـه‌ره‌ی 324ی مانیفســتۆی شارســتانێتی دیموکراتــی –
سۆســیۆلۆژیای •
ئــازادی)
و
به‌ڵگه‌نامــه‌ی
ته‌ڤگــه‌ری
کوردســتان
ڕۆژنامه‌ی «والژۆرنال ئستریت»دا ساڵی 2012
ئــازادی
37 ئیسالمی سیاسی
هەمــوو ئایینــە ئاســانییەکان لــە نێویشــیاندا ئاینەکانیــی ( مەســیحی، یەهــوودی ،ئیســام) هەڵگــری تایبەمتەندیــی ئایدیۆلۆژیــی و رۆشــنبیری و کۆمەاڵیەتــی لــه هەمانکاتــدا سیاســین .وەلــێ پێــش هەمــوو شــتێک پێویســتە ئامــاژە بــەو خاڵــە ناوه‌ڕۆکییــە بکەیــن ســه‌باره‌ت ئــەو بابەتــەوە ،هەمــوو ئایینــەکان ئەخالقیاتەکانــی کۆمەاڵیەتــی و ناســنامەی کۆمەاڵیەتییــان بەبنەماگرتــووە بــەرەو پێشــکەوتن و ڕزگاربــوون .بۆیــە ناوه‌ڕۆکــی بەهاکانــی ئــازادی دادپەروەریــی و یەکســانی و هاریکاریــی و هاوســۆزی کۆمەاڵیەتــی ئەمــە لەهەمانکاتــدا ناوەڕۆکــی بەهایــی ئاینییــە لەبەرئــەوەی ئایینــەکان و بەتایبــەت ئەوانــەی دەدرێنــە پــاڵ تێگەیشــتنی یەکتاپەرســتی ئیرباهیمــی ( وەک دانەپاڵــی ئیرباهیــم خەلیــل )کــە ئــەم بیروبــاوەڕە بەرجەســتەکرا لەبەرگریکردنــی لــە گــەالن و ناســنامە کۆمەاڵیەتییــەکان کەڕاپەریــن دژی فیرعــەون و نەمــروود کــە سیاســەتەکانیان بریتیــی بــوو لــە کۆیالیەتــی کۆمەاڵیەتیی. گومانــی تێیــدا نییــە ئــەو گــەل و ناســنامە و کلتــوورەکان ژیانێکــی ئــازاد و بەکەرامەتیــان پــێ باشــربووە لــە ژیانێــک لــە کۆیالیەتــی. لەبەرئــەوە ئاییــن لەناوه‌ڕۆکــە سیاســییە کۆمەاڵیەتیەکــە بەرهەڵســتکاری دەوڵەتدارییــە بەهەمــوو شــێوەکانی کۆیالداریــی، دەســەاڵتداریی ،داگیــرکاری ،مۆنارشــی ،ئۆلیگارشــی ،کۆماریــی و نەتەوایەتــی ئیســتا لەبەرئــەوەی ئاییــن لەگــەڵ کۆمەڵــگا و بنەمــا و ئەخالقیــەت و ناســنامەکەی دەدوێــت ،ئامانجــی دامەزراندنــی قـه‌واره‌ی دامەزراوەکانــی دەوڵەتــداری نییــە کەپێچەوانــەی ئیــرادەی کۆمەڵــگا و ناســنامەکەیەتی .ئەگــەر ئــەوە نــاوەڕۆک بێــت ،بــەاڵم ئــەوەی ڕوودەدات و ڕووشــدەدات ئێســتا ،تــەواو پێچەوانەیــە لەگــەڵ ئــەو ڕاســتینەیە ،باچەنــد منوونەیەکــی ڕوون بدەیــن لەوبارەیــەوە :پێــش هەمــوو شــتێک یــەک دێــر لەقورئــان و فەرموودەکانــی پێغەمبــەر لەگۆڕێــدا نییــە ئامــاژە بەدامەزراندنــی دەوڵەتــی دەســەاڵتداری یاخــود بنەماڵەیــی یاخــود ســوڵتانی بەنــاوی خەاڵفــەت بــکات .ئەگەریــش کەســێک لەبەرگریکارانــی زهنیەتــی دەوڵەتداریــی لەئاییــن پاســاو بهێنیتــەوە بــە بەڵگەیــی مەدینــە ،ئــەوە ئــەو بەڵگەیــە پەیامنێکــی کۆمەاڵیەتییــە داوای یەکســانی و برایەتــی و ئاشــتی و بەڕێوەبردنێکــی
دیموکراتێکــی کۆمەاڵیەتیــی دەکات لەشــارەکە ،نــەک بنیادنانــی دەوڵــەت .لــێ پــاش مردنــی پێغەمبــەر هەمــوو فکــر و بیروبۆچوونــە دەســەاڵتدارەکان هەڵکشــان کەئامانجیــان دامەزراندنــی دەوڵــەت بــوو پشــت بــە پــرۆژەی ئاینــی ئیســام و مامەڵــەی توندوتیــژی بەونــاوە. بۆیــە پێویســتە زۆر بەســانایی بگوترێــت ،کــە بێگومــان ناوەڕۆکــی ئیســامی کۆمەاڵیەتــی و ئەخالقیەتــی ئــەوەی کەڕادەپەڕێــت دژی نەزانــی و ســتەمکاری لەگــەڵ تەرمــی پەیامبــەر نێــژرا. تێگەیشتنی ئیسالمی میانەڕەو کە پێکهاتووە لە نموونەی ئەمریکی بۆ ئیسالمی تورکی
گومانــی تێیدانییــە کــە ئــەو گۆڕانکاریانــەی ئیســتا لەئیســام ڕوویانــداوە لــە هەنگاونــان بــۆ دەوڵەتــی ســەڵتەنەت دەســەاڵتداری ســتەمکار لەسەردەســتی ئەمەوییــەکان پــاش پاکتاوکردنــی شۆڕشــگێرە ڕاســتەقینەکانی ئیســام (ئیــام عەلــی و الیەنگرانــی ) ئەمــە خاڵــی ســەرەتا بــوو بــۆ هەنگاونانــی ئیســام بــۆ ئایینــی دەوڵەتــداری لەمــاوەی قۆناخــی عەباســییەکان و پــاش ئــەوە قۆناخــی عوســانییەکان. لــە رۆژگاری ئیســتادا یــاری بــەم ئایینــەو ناوڕۆکەکــەی دەکرێــت لەسەردەســتی کۆمەڵێــک دەوڵــەت نەتەوەیــی لەناوچەکــە وەک عێراق، و ئێــران ،ســوریا ،تورکیــا ،وەک کەرســتەیەک بەکاردێــت بەڕەوایەتێــدان بــە دەســەاڵتداریەتی دەوڵــەت و ســتەمکردن لــە کۆمەڵــگا و ناســنامە جیاوازەکانــی کۆمەڵــگا وەک ناســنامەکانی کــورد و رسیانــی و ئاشــووری هەتــا کۆتایــی.... لــە تێگەیشــتنی ئیســامی میانــەڕەو کــە پێکهاتــووە لــە منوونــەی ئەمریکــی بــۆ ئیســامی تورکی_نەتەوەیــی کــە دروشــم و بەهــا و هێامکانــی ئیســام بەکاردهێنێــت بــۆ شــاردنەوەی ڕووە زایۆنیــزم، تۆڕانی ،ماســۆنی ،ئینگلیزیەکە .پارتی داد و گەشــەپێدان بەســەرۆکایەتی ئــەردۆگان ئەزموونێکــی لەوشــێوەیە .لەبەرئــەوەی ئــەم پارتــە پشــت دەبەســتێ بــە مەزهه‌بــی ســوننی_تورکی و ئــەو بیروبۆچوونانــەی ئاییــن کــە خیانەتیــان لــە ئیســام و بەهاکانــی کــرد لەپێنــاو دەســەاڵت و شــکۆمەندیی و ژن .ئــەوە پالنــی ئەمریــکا و تەوژمــی زایۆنیــزم_
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ن :حسین شاویش له‌عه‌ره‌بیه‌وه شه‌ماڵ حه‌سه‌ن
38 ماســۆنی لەئیســامدا .گەمــە دەکات بەبــێ ئەســپی تــڕوادە لــە پرســیاری ئازادکردنــی قــەاڵی ئیســام لەنــاوەوە و لەهەمانکاتــدا چەســپاندنی کۆیالیەتــی هاوچــەرخ بەســەر کۆمەڵگاکانــی ئیســام لەژێــر نــاوی ئیســامی میانــەڕەو و لێبوردەیــی و سیاســی .بــەاڵم ئــەم ئیســامە ئیســامی دەوڵەتییــە .ئیســتا ئــەو ئایینــە پێویســتی بــە ناتوندڕەویــی و لێبوردەیــی و سیاســەت نییــە ،بەڵکــو ئــەو خەســڵەتانە بوونــی هەیــە لەناوه‌ڕۆکــی ئیســام پێــش وەفاتــی حەزرەتــی محمــد .نووکــە پارتەکــەی ئــەردۆگان پشــت دەبەســتێت بــە ڕێــگای نەقشــبەندی و نوورســی کــە هەردووکیــان یەکیــان گــرت لەگــەڵ خالفەتــی زۆرداری عوســانی ،الســایی باڵــی { ئیســامی نەتەوەیــی تورکــی } دەکاتــەوە لــە ئیتیحــاد و تەرەقــی وەکــوو یەکەمیــن ڕێکخــراوی نەتەوەیــی هەڵگــری بیــری فاشــیزمی کۆمــەک کــراو لەالیــەن ناوەندەکانــی زایۆنیــزم و ئینگلیــز و ئەملانــەکان بــە تایبــەت.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
لێرەوە فەرز دەبێت لەسەرهەموومان ،فریونەدرێن و کەسیش فرێونەدین
نەبینینــی ئــەو پەیوەندییــە گــەرم و قووڵــە و مێژووییە لەوســاتەوە لەنێــوان ئــەو منوونــە ئیرسائیــل و ئەمریــکا و ئینگلیــزە دەبێتــە هــۆی هەڵــە لێکدانــەوەی ئایدیۆلــۆژی و هەڵــەی سیاســی ئاشــکرا .ئیســتا هەندێــک رۆشــنبیری رۆژئــاوا و فــارس و تــورک و هەتــا کــورد و ئەفغانیــش بــاس لــە مۆدێلــی ئیســامیەتی ئــەردۆگان دەکــەن وەک منوونەیەکــی ئیســامی_دیموکرات کــە پشــتگیری پرســەکانی کۆمەڵــگای ئیســامی دەکات وەک پرســی فەڵەســتین ،نەخێــر بابەتەکــە بەوشــێوەیە نییــە ،بەڵکــوو ئەوجــۆرە نزیکایەتییــە وەک یاریکردنێکــە بەڕاســتیەکان و ئاوەژووکردنــەوەی ڕاســتیەکان .نهــا ئــەو منوونــە پشــت دەبەســتێ بــە تەوژمەکانــی دژبــە ناوه‌ڕۆکــی ئیســام لەڕوانگــەی مێژووییــەوە. کەپێکهاتــووە لــە ئیســام هەنگاوهەڵهێــر بــەرەو دەوڵــەت هەڵگەڕانــەوەی تــەواو لــەدژی بەهــا دیموکراتییــەکان .دووەم ئــەو مۆدێلــە پشــتگیری دەکرێــت لەالیــەن الیەنــی ئەمریکــی و بەریتانیــا و ئیرسائیــل بەشــێوەیەکی بــێ ســنوور .ســێیەم ،پەیوەندیەکــی زۆر قــووڵ و ســراتیژیی بوونــی هەیــە لەنێــوان ئــەو مۆدێلــە و دەزگاکانــی ماســۆنیەت و لۆبــی زایۆنیزمــی لەجیهانــی رۆژئاوا بەتایبــەت لەئەمریکا. ســەرەڕای هەمــوو ئەوشــتانە هەمــوو هەوڵەکانــی ئــەو مۆدێلــە ئەوەیــە خــۆی وەک پارێزوانــی جیهانــی ئیســامی_ دیموکراتیــک نیشــان بــدات لەڕێــگای کۆمەڵێــک ڕەخنــەی ڕاگەیانــدن لــەدژی ئیرسائیــل و ئەمریــکا
یاخــود پێدانــی بڕێــک لەخــۆراک بــە کۆمەڵــگا برســییەکانی ئیســامی، لــێ ئەمــە شــانۆگەرییەکی گاڵتەجارییــە ئامانــج لێــی جوانکردنــی ئــەو مۆدێلەیــە و پێشکەشــکردنیەتی بەشــێوەیەک قبــووڵ کراوبێــت لەالیــەن جیهانــی ئیســامی .کەواتــە فێڵکــردن و تەزویــر و پیالنگێــری بەردەوامــە لەوکاتــەوەی معاوییــە چووه‌ســەر عەرشــی خەالفــەت لەجیهانــی ئیســامیی بــەدواوە .بەجێنشــینایەتی دەســەاڵتدارەکان عبدالحمیــد و جدالدیــن لەســەرەتایی 1900تــا گەیشــن بــە ئــەردۆگان وەک مۆدێلیکی ئەمریکــی ماکیــاژ و پــەروەردە دەکرێــت بەپێــی پێویســتییەکانی قۆناخەکــە .پرســیارێکی بەجــێ لێــرەدا لەرۆژانــی ئەمــڕۆدا ئەوەیــە ئایــا رۆشــنبیرانی عــەرەب و فــارس و تــورک و کــورد دەتوانــن دەمامکــی ســەر ئــەو ڕووخســارەی ئەمریکی_زایۆنیــزم فڕێبــدەن کەلەژێرنــاوی ئیســام خــۆی مناینــدە دەکات یاخــود نــا؟ ئێســتا ئــەو بەرپرســیاریەتییە دەکەوێتــە ســەر شــانی ئــەوان ،فــام بکــەن کــە ئــەوان ناچــارن هەســن بەڕۆشــنکردنەوەی کۆمەڵگاکانیــان بەتایبــەت لــەم خاڵــە .ئەگــەر ئــەوان ئەوەیــان دەوێــت ئــەوە ناچــارن گۆڕانکاریــی لەزهنیــەت و ویژدانــی خۆیــان بکــەن لەڕێــگای دوورکەوتنــەوە لەبنەماکانــی دەســەاڵتداریەتی و دەوڵەتداریــی و نەتەوەیــی ســاختە و درۆزنانــە ،ئــەوەش دەبێــت لەڕێــگای خوێندنــەوەی مێژوویــی کلتــوری بەرخــۆدان لەرۆژهەاڵتــی ناڤیــن وەک رووبارێکــی بنچینەیــی بــۆ کلتــوری دیموکراتــی_ کۆمەاڵیەتــی لەجیهــان بەپێــی دەربڕینــی ســەرۆک ئاپــۆ ،هەروەهــا بــۆ ڕووبەرووبونــەوەی کلتــوری دەوڵەتداریــی نەمــرودی و فیرعەونــی و زایۆنیزمــی و بەعســی و ئەردۆگانیــی و نەژادیــی .لێــرەوە فــەرز دەبێــت لەســەرهەموومان ،فریونەدرێــن و کەســیش فرێونەدیــن، بەڵکــو نزیــک ببینــەوە لــە کلتــوری ئایینــی بەرخۆدانــی ئیرباهیمیــی لەرۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ،وەک بەشــێک لــە کلتــوری و بەرخۆدانــی دیموکراتیکــی جەمــاوەری ،بــۆ ئــەوەی گۆڕەپانەکــە بــۆ ئــەردۆگان و منوونەکانــی ئەمریــکا و ئینگلیــزی وئەوانیــر چــۆڵ نەکەیــن ،پێویســتە لەســەرمان بۆچوونــی سیاســی و فکریــان بەوپــەڕی جەســارەتەوە دەربڕیــن دەربــارەی ئــەو پیالنگێریانــەی کــە بەڕێوەدەچێــت لــە دژی گــەالن و کۆمەڵگاکانــی رۆژهەاڵتــی ناوێــن و نەکەوێنــە ژێــر کاریگــەری پڕوپاگەندەکانــی ڕاگەیاندنەکانــی ئایدیۆلۆژیایــی دەوڵەتداریــی و دەســەاڵتداریەتی و سیســتەمی جیهانیــی بااڵدەســت. سەرچاوە: http://www.komunar.net/ar/index. 3 0 9 =p h p ? s y s = n u c e & d w = n i v i s & i d
39 ژیان و كاره‌كانی فه‌یله‌سوفی ئیكۆلۆژی مورای بووكچین ببــوو پێشــنیازی کردبــوو بۆچــی ئێــوە لــە جانێــت بیــل ش ناگێڕنــەوە و بــەو شــێوەیە منیــش بانــگ کــرام. قــازی :کاتێــک دەڵێــی تــۆ ئاکادێمیــک نــی مەبەســتت ئەوەیــە لــە جێیــەک دەرس ناڵێیــەوە؟ بیــل :مــن پڕۆفێســۆر نیــم ،ئــەوە جیــاوازە لــەوەی کــە مــرۆڤ ڕووناکبیــر بــێ .مــن مامۆســتا نیــم. قازی :پێکهاتەی شاندەکە چۆن بوو؟ بیــل :ئەمریکایــی تێــدا بــوو ،چەنــد ئەمریکایــی تێــدا بــوو، دەیڤیــد گڕەیــر و جێــف مایلــی کــە هــەر دووکیــان لــە بریتانیــا دەژیــن.
قــازی :جارێکــی دیکــە بەخێــر بێیــەوە بــۆ بەرنامەکــەی مــن .لــە مــاوەی دوو ســێ ســاڵی ڕابــردوو دا تــۆ ســەفەرت کــردووە بــۆ ڕۆژئــاوای کوردســتان .لــە پێشــدا پێــم خۆشــە بزانــم ئــەو فکــرەی چــوون بــۆ ڕۆژئــاوا چــۆن ســاز بــوو ،کاتێــک یەکــەم جــار چوویــە ئــەوێ؟ بیــل :ئــەو ســەفەرە بــە دەستپێشــخەری دوو کــورد ڕێــک خــرا ،دالر دێــرک و دەروێــش چیمــەن کــە شــاندێكی ئاکادەمێــک کۆکەنــەوە. ئــەوان لــە چەندیــن کەســیان گێــڕاوە لــەو شــانده‌دا بەشــداربن. قازی :ئەوە لە چ ساڵێک دا بوو؟ بیــل :ئــەوە لــە مانگــی دیســامربی ســاڵی ٢٠١٤دا بــوو .ئــەوان دەیانویســت شــاندێكی ئاکادێمیــک ســاز کــەن ،خەڵکــی ئــاوای کــە بچــن ســەر لــەوێ بــدەن و بێنــەوە و ئــەوەی دیتوویانــە بگێڕنــەوە و بــە جیهــان بڵێــن لــەوێ چ ڕادەبــرێ .دیــارە مــن ئاکادێمیــک نیــم و لــە ســەرەتاوە بانــگ نەکرابــووم ،بــەاڵم کەســێکی کــە دە شــانده‌کەدا
قازی :لە باشووری کوردستانەوە. بیــل :لــە باشــووری کوردســتانەوە بــە به‌له‌مێەکــی بچــووک لــەو چۆمــە کــە بچــووک وەبــەر چــاو دێ پەڕینــەوە ،بــەاڵم ئــەوە هەنگاوێکــی گــەورە بــوو .لــەوێ هێــزی ‹ ئاســایش ‹ پێشــوازی لــێ کردیــن و هەڵبــەت لــە بــەر ئــەوەی هەلومەرجــی شــەڕ بــوو ئێســکۆرتیان کردین. لــە هەمــوو ماوەکــە دا دەبــوو بەیەکــەوە مبێنینــەوە ڕێکخــەرەکان زۆر هەســتیاربوون کــە کــەس نــەڕوا و بــە ســەری خــۆی ملــی ڕێــگا نەگــرێ و ئێمــە بــە ماشــێنی وان بــە ڕۆژئــاوا دا دەگەڕایــن .چووینــە ‹ دێــرک ‹ ،لــە ‹ دێــرک ‹ چووینــە ڕێســتۆرانی پارادایــس ‹ بەهەشــت ‹ مــن پێــم وایــە ئــەوە یەکــەم ســەردامنان بــوو ،لــە دێــرک چاومــان کــەوت بــە ئامینــە ئۆســی کــە جێگــری بەرپرســی کاروبــاری دەرەوە و ســەر بــە پارتیــی یەکێتیــی دیموكراتیــک بــوو.
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
به‌شی دووه‌م و كۆتایی قــازی :دەیڤیــد گڕەیــر پڕۆفێســۆرێکی نــارساوە لــە مەدرەســەی ئاماده‌كردن وه‌رگێڕانی له ئینگلیزیه‌وه :حه‌سه‌ن قازی ئابــووری لەنــدەن [ لەنــدن ســکووڵ ئــاف ئێکانامیکــس ] .بیــل :بەڵــێ ڕاســتە لــە لەندەنــە و ئــەو ووتــاری زۆر گرنگــی لــە ســەر ‹ ڕۆژئــاوا ‹ ســەبارەت بــە ســەردانەکانی جانێــت بیــل ،نووســەر ،بــژارکاری کتێــب و نووســیوە. هاوژینــی مــۆری بووکچیــن بــۆ ڕۆژئــاوا قــازی :دەکــرێ بــە ووردە ڕیشــاڵ باســی ســەفەرەکەت بــۆ وێنــدەرێ ئــەو چاوپێکەوتنــە ڕۆژی دووشــەمە -٢٣ی گــواڵن ٢٠١٦باڵوبۆتــه‌وه بکــەی؟ وەک دووەم دیــداری لەگــەڵ ڕێــزدار جانێــت بیــل. بیل :ئێمە لە ‹ سێامڵکا ‹ لە چۆمی دیجلە پەڕینەوە.
40
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
قازی :لە کانتۆنی جزیرێ. بیــل :ئێمــە تەنــێ لــە کانتۆنــی جزیــرێ دا گەڕایــن ،ئــەوە بــەر لــە ‹ تــل ئەبیــاد ‹ بــوو .جزیــرێ لــە کۆبانــێ هەڵبڕابــوو نەمــان دەتوانــی تــا ئــەوێ بچیــن .چووینــە ‹ قامشــلۆ ‹ ،لــەوێ چووینــە ســەردانی ناوەنــدە دەرمانییــەکان .چوویــن و لــە کۆبوونەوەیەکــی ‹ کۆمــۆن ‹ دا بەشــداریامن کــرد ،ســەرمان لــە گۆڕســتانی شــەهیدان دا ،ســەری ســتودیۆی ‹ تێلێڤیزۆنــی ڕۆناهــی ‹ مــان دا .ڕەنگــە الیەنــی هــەرە بــە هەڵپــەی ســەفەرەکەمان ســەردانی ‹ ســەرێ کانییــێ› بــوو بــێ، کــە هێشــتا تــەواو ئــاوەدان نەکرابــووەوە دوای ئــەوەی لــەوێ بــە ســەرکەوتوویی هێرشــی ‹ ئەلنــورسە ‹ پاشەکشــەی پــێ کرا بــوو .دیواری خانووبــەرەکان بــە گوللــە دابێژرابــوون ،ماڵــەکان کونــی گەورەیــان تــێ کرابــوو .بــەاڵم وێدەچــوو ژیــان گڕابێتــەوە ســەر بــاری ئاســایی .هەمــوو بەســەرهاتەکانم بیســت کــە ‹ ئەلنــورسە ‹ چۆنــی هیــڕش کــردووە و یەپەگــە و یەپــەژە چۆنیــان دەرپەڕانــدوون لــە وێنــدەرێ.
بــۆ خوێندنــەوە دیــارە ئــەو نەمــاوە و ئــەوەم بــە مانــای ئابســراکت گــوت ،دوایــە زانیــان ئــەوان خەریکــی خوێندنــەوەی ‹ کۆنفێدرالیزمــی دیموكراتیــک ‹ بــوون لــەو مەدرەســەیەی پــەروەردەی ئاســایش دا و مــن کــە خەریــک بــووم ئەوێــم بــە جــێ دەهێشــت کەســێک پێــی گوتــم هــەر هەمــان ڕۆژ ســەرلە بەیانــی ئــەوان لــە ســەر بووکچیــن یــان خوێندووەتــەوە کــە ئــەوە هەتــا بڵیــی کاری تێکــردم.
قــازی :ســەبارەت بــە رۆڵــی ژنــان ،وەک دەزانــی لــە چاپەمەنــی گشــتی ئەمریــکا و واڵتانــی ئوڕووپایــی دا ئــەوان زۆر باســی ئازایەتــی ژنــان لــە مەیدانــی شــەڕدا دەکــەن .بــەاڵم لــە ڕاســتیدا تــۆ ئــەو چاوەڕوانییــەت هەبــوو بــە لــە بــەر چاوگرتنــی ئــەوەی بەشــێوەی نەریتــی ژن ئازادنەبــوون لــە هەرێمەکــە دا .تــۆ رۆڵــی ژنانــت چــۆن دی؟ بیــل :ئێمــە ســەرمان لــە ســەربازگەیەکی یەپــەژە دا کــە – هەڵبــەت ئێمــە نەچووینــە مەیدانــی نەبــەرد و هیــچ شــەڕمان نەدیــت -ژنانــی برینــداری یەپــەژەی لــێ بــوون .ئــەوان باســی گرنگــی ئیــدە و فکریــان بــۆ کردیــن .ئــەوان گوتیــان لــە پێنــاو یەکســانی ره‌گــه‌زی دا خەبــات من سەردانی ئەنجومەنێکم کرد ،کە ژن و دەکــەن و لــە پێنــاو کۆنفێدڕالیزمــی دیموكراتیــک دا .بــۆ ئــەوان زۆر هەروەها پیاوان بەشداریان تێدا دەکر جێــی دڵخۆشــی بــوو کــە لــە خەباتــدان و بەشــداری دەکــەن لــە ژیانــی کۆمەاڵیەتــی دا ،بــەاڵم بــۆ ئــەوان شــتی هــەرە گرنــگ دەســت دانــە چــەک نەبــوو ،بەڵکــوو شــتی گرنــگ بۆیــان بیــر و ڕامــان بــوو و ئــەوە قــازی :یەکــەم تەســەوری کــە لــە زەینــی تــۆ دا ســاز بــوو ســەبارەت بــە ئەوشــتە بــوو کــە لــە پێنــاوی دا شــەڕیان دەکــرد و بــێ پســانەوە ئــەو بەڕێوەبردنــی ژیانــی کۆمەاڵیەتــی ،ژیانــی ڕۆژانــە چ بــوو و چــۆن بــوو؟ خاڵەیــان دووبــارە دەکــردەوە .ئــەوان دەیانگــوت ئــەوە کۆمەڵێکــی نوێیــە کــە تێدەکۆشــن پارێــزگاری لــێ بکــەن .ئــەوە بــە ڕاســتی زۆر مەبەســتم لــە یەکــەم ســەفەرەکەتانە؟ بیــل :لــە یەکــەم ســەفەر دا وێناێکــی بەرتەنــگ بــوو ،من هەســتم نەکرد ســه‌رنجڕاکێش بــوو. لــەوێ دەوڵەتێکــی گــەورە هەبــێ کــە دیــارە نەبــوو ،وا وێدەچــوو کــە خەڵــک خۆیــان ژیانــی خۆیــان بەڕێــوە دەبــەن .بــۆ منون ـه مــن لــە قــازی :ئــەو ‹ هاوپەیامنیــی کۆمەاڵیەتــی ‹ یــەی کــە وەک دەزانی هەموو بەرنامــەی پێشــوو دا باســم کــرد لــە باســی ئیدەکانــی مــوری بووکچیــن کانتۆنــەکان لــە ســەری ڕێــک کەوتــوون کــە ئێســتا بــەرەو شــێوەیەکی دا ئــەو لــە ســەر ئــەو بــاوەڕە بــوو شــارومەندان دەبــێ ئەنجومەنــان دیکــە لــە بەڕێوەبــەری چــوون ،لــە ڕوانگــەی ئێــوەوە چۆنــە مەبەســتم پێکبهێنــن ،ئیدەکانــی لــە مــەڕ ‹ شــارەدارێتی ئازادانــە ‹ لــە گەڕەکێــک ناوەڕۆکــی ئــەو ‹ هاوپەیامنییــە کۆمەاڵیەتــی ‹ یەیــە .وەک دەزانــی لــەو لــە قامشــلۆ ئەنجومەنــی ئــاوا هەبــوون .مــن ســەردانی ئەنجومەنێکــم جوگرافیایــە دا لــە واڵتانــی جۆربەجــۆر قانوونــی بنچینەیــی جۆربەجــۆر کــرد ،کــە ژن و هەروەهــا پیــاوان بەشــداریان تێــدا دەکــرد ،هــەم هــەن ،بــەاڵم مــن پێــم وایــە ئــەو ‹ هاوپەیامنیــی کۆمەاڵیەتــی ‹ یــە زۆر عــەڕەب و هــەم کــورد تێیــدا بەشــداریان دەکــرد و ئــەوە بــۆ مــن زۆر مۆدێــرن بــوو ئەگــەر مــرۆڤ لەگــەڵ جێــگای دیکــەی بــەراوەرد بــکا؟ خــۆش بــوو بیبینــم بــۆ مــن دەتگــوت کۆبوونەوەیەکــی شــارییە لــە بیــل :بەلــێ مــن پێموایــە پرێنســیپەکانی کۆنفێدرالیزمــی دیموكراتیــک ڤێرمانــت کــە مــن لەوێــوە دێــم و لەوێــش ئەنجومەنــی شــارومەندان لــە هاوپەیامنیــی کۆمەاڵیەتــی دا گونجــاون ،ئەوەمــان لــە بیربــێ نــاوی هەیــە .کاتێــک مــن ســەردانی ‹ ئاســایش ‹ م کــرد لــە مەدرەســەکەیان نەنــراوە قانوونــی بنچینەیی»ده‌ســتور» ،چونکــە ئــەوە دەوڵەتــە کــە لــە ‹ ڕەمێــان ‹ و هێندێــک شــتم لــە ســەر هاوڕێکــەم مــوری بووکچیــن قانوونــی بنچینەیــی هەیــە .هاوپەیامنیــی کۆمەاڵیەتــی پەیامنێکــە
41
قازی :ئەو سەفەرەی یەکەمی ئێوە چەند ڕۆژی برد؟ بیل :دە ڕۆژ قازی :ئێوە چتان دی کە چاوەڕوان نەبوون بیبینن ؟ بیــل :مــن قــەت لــە پێشــدا شــاهیدی شۆڕشــێک نەبــووم .ئەگەرچــی مــن لەگــەڵ ‹ مــوری ‹ کارم دەکــرد و کتێبــم نووســی ســەبارەت بــە شۆڕشــی ســێیەم؛ مێــژووی بەخۆداهاتــن .هەمووشــت بــۆ مــن ئابســراکت بــوو، الپــەڕەی مێــژوو بــوو .بــەاڵم لــەوێ ئــەوە شۆڕشــێک بــوو کــە قەومــا بــوو و مــن شــاهیدی بــووم و ئــەوە هەتــا بڵێــی شــتی هــەرە ورووژێنەر بــوو بــۆ مــن .مــن قەتــم نەدیبــوو ژن چــەک لــە شــانکەن ،مــن قــەت لــە مەیدانێکــی نەبــەرد دا نەبــووم .مــن لــە دوورەوە گوێــم لــە دەنگــی تەقینــەوە نەبــووە لــە بــەر ئــەوەی شــەڕێک لــە گــۆڕێ دا بووبــێ ،جــا بۆیــە بــۆ مــن زۆر شــتی س ـه‌ره‌نجڕاكێش ،جێــی ســەرنج و قــووڵ لــە گــۆڕێ دا بــوو .مــن ژیانێکــی ئاســوودەم هەبــووە بــە بــەراوەرد کــردن لەگــەڵ ئــەوەی خەڵــک لــەوێ دەی گوزه‌رێنــن. قــازی :تــۆ هــەر باســی الیەنــی ئەرێنــی دەکــەی .ئایــا هیچــت نــەدی کــە
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
لەگــەڵ هەمــوو کۆمــەڵ بــە گشــتی ،چونکــە لــە ڕۆژئــاوا دژی دەوڵەتــن، هــەر وەک چــۆن بووکچیــن دژ بــوو و ئۆجــاالن دژە .ئــەو پڕێنســیپانەی یەکســانی ره‌گــه‌زی و هەمــوو گرتنــەوە لەوێــدا سه‌ره‌نجڕاکێشــە و مــن پێــم ســەیر بــوو لــە ‹ هاوپەیامنــی ‹ یەکــە دا شــوێنەکە وەک ‹ ڕۆژئــاوا ‹ باســی لێــوە ناکــرێ ،چونکــە ئــەوە وشــەیەکی کــوردی یــە و ئــەوان هەوڵــدەدەن بــاوەش لــە هەمــوو ئێتنیســیتە جیــاوازەکان وەربێنــن جــا بۆیــە هــەر وەک ســێ کانتۆنــەکان باســیان لێــوە دەکــرێ و ســێ زمانــی ڕەســمی هەیــە :کــوردی ،عەڕەبــی و ســوریانی و ئــەوە زۆر سه‌ره‌نجڕاکێشــە کــە زۆر ڕەهەنــدی جیــاوازی مافــی مــرۆڤ، خاڵه‌کانــی مافــی مرۆڤــی نێونەتەوەیــی لــە هاوپەیامنیــی کۆمەاڵیەتــی ڕۆژئــاوا دا گونجــاون .لــە ئەمریــکا ئێمــە زۆر شــانازی دەکەیــن بــە ‹ داخویانــی مافــەکان ‹ [ بیــل ئــاف ڕایتــس] کــە تێیــدا ١٠مــاف بــە دوای یەکــدی دا ڕیــز کــراون ،بــەاڵم لەوەتــا پەســندکرانی ئــەو داخویانییــە لــە کۆتاییەکانــی ســەدەی ١٧هــەم دا زۆر ئاڵوگــٶر بــووە لــە ناوەرۆکــی مافــی مــرۆڤ دا و ئــەو مافــە مرۆڤییانــەی کــە لــە زۆر پەیامننامــە و ڕێکەوتننامــان دا پەســند کــراون لــە ئاســتی نێونەتەوەیــی دا لــەو هاوپەیامنییــە کۆمەاڵیەتییــەی ڕۆژئــاوا دا گونره‌گ ـه‌زاون .مــن ئــەوەم زۆر بــە دڵــە و پیرۆزبایــی لــەو هەنــگاو دەکــەم.
42 ناکــرێ بیســەملێنی و پەســندی کــەی؟ بیــل :ئــەوەی بۆمــن بڕێــک جێــی پرســیارە پێوەنــدی نێــوان حکومەتــی تێپــەڕ کــە ئێســتا پێموایــە پێــی دەگوتــری خۆســەری دیموكراتیــک کــە بریتییــە لــە ئەنجومەنــی قانــوون دانــان ،ئەنجومەنــی جێبەجێکــردن. پەرۆشــی مــن ئەوەیــە پێوەندیــی ئەوانــە بەیەکــەوە چۆنــە واتــە سیســتمی کانتۆنــی :کۆمۆنــەکان ،ئەنجومەنــی گەڕەکــەکان ،ئەنجومەنــی ناوچــە و ئەنجومەنــی دامەزرێنــەری فیدرالیزمــی باکــووری ســوورییە. دوو سیســتمی جیــاواز لــە گۆڕێدایــە کــە یەکیــان وێدەچــێ بــە توانایەکــی سیســتمی کەونــارای پارڵامنــی بــێ .مــن نازانــم پێوەندیــی ئەوانــە چۆنــە و چــۆن بەیەکــەوە گــرێ دراون و نیگەرانــی مــن شــێوەی بەیەکــەوە بەســتنیانە ،چونکــە ئەگــەر مەبەســت هەبوونــی دیموکراســییەکی ڕاســتەقینەیە ئەوانــە دەبــێ لێــک ببەســرێنەوە .مــن دڵنیــام شــیکردنەوەیەک بــۆ ئــەوە هەیــە کــە ڕەنگــە تــا ئێســتا نــەم
ئێکۆ فێمینیستەکان گەیشتنە ئەوەی
کە بڵێن ژنان لە جێدا بااڵترن لە پیاو و
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
زانستێکی بااڵترین هەیە
قــازی :ئــەو ئالوگۆڕانــەی لەوەتــا ســەفەری یەکەمــت کــرا بــوون چ بــوون؟ بیــل :شــەڕ بــەردەوام بــوو ،ئــەوە شــتێک بــوو کــە لــە زەینــی هەمــوو کــەس دا بــوو .خەڵکــی زیاتــر ‹ ،ئاســایش ‹ ی زیاتــر لــە دەوروبەرمــان بــوون بــۆ پاراســتنامن .ئەوامنــان لەهەمــوو کــوێ دەدی .شــتەکانی دیکــە ئــەوە بــوون .لــە ســەفەری یەکــەم دا مــن لــە هێندێــک لــە ژنانــم بیســت کــە باســی ‹ ژنۆلــۆژی ‹ یــان دەکــرد ،بــە شــێوەیەکی ئاوایــان شــیدەکردەوە وەک بڵێــی زانســتێکی بــااڵ دەســتیان هەیــە .لــە ســەفەری دووەم دا کاتێــک ئــەوان باســی ‹ ژنۆلــۆژی ‹ یــان دەکــرد دەیانگــوت ژن و پیــاو یەکســانن .هیــچ کام لــە ره‌گ ـه‌زه‌کان بااڵدەســت نییــە و نابــێ بااڵدەســت بــێ و ژن و پیــاو یەکســانن و مــن پێموایــە ئــەوە گۆڕانێکــی ســه‌ره‌نجڕاكێش بــوو. قــازی :لــە جێیــەک مــن خوێندوومەتــەوە کــە تــۆ ڕەخنەگرێکــی ‹ فێمینیزمــی ئێکۆیــی ‹ بۆچــی؟ بیــل :دەزانــی ئێکــۆ فێمێنیــزم لــە دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمرێــکا بــە جۆرێــک کــراوە بــە شــتێکی عێرفانــی.
قازی :ئەگەر گرێی بدەیەوە لە ڕۆژئاوا؟ بیــل :ئێکــۆ فێمینیســتەکان گەیشــتنە ئــەوەی کــە بڵێــن ژنــان لــە جێــدا بااڵتــرن لــە پیــاو و زانســتێکی بااڵتریــن هەیــە ســەبارەت بــە خۆڕســت. بیســتبێ. قــازی :دەتوانــی لەگەڵیــان بهێنییــە گــۆڕێ .باشــە ،ئــەوە لــە ســاڵی جــا مــن کێشــەم لەگــەڵ ئــەوە هەیــە و پێــم وایــە گشــتاندن ســەبارەت ٢٠١٤دا بــوو و کاتێــک تــۆ گەڕایــەوە و دیــارە دیســان چوویەتــەوە بــە ژنــان زۆر بــە مەترســییە ،چونکــە ئــەوە لــە ســەر زۆرداری لێکرجیهانــن لــە ڕابــردوو دا دادەنــدرێ .جــا بۆیــە مــن زۆر خۆشــحاڵ ئــەوێ وایــە ؟ بــووم لــە ســەفەری دووەم دا ببینــم کــە ئــەو فکــرە ئــاوا چووەتــە پێشــێ بیل :بەڵێ. کــە ره‌گ ـه‌زەکان بــە یەکســان دەزانــێ. قازی :ئەو سەفەرەی دووەم کەنگێ بوو؟ بیــل :لــە مانگــی ئۆکتۆبــری ســاڵی .٢٠١٥مــن بانگهێشــن کــرام بــۆ قــازی :ئێســتا ئــەو خەباتــەی گەلــی کــورد و ئەوانیــدی کــە داوای مافــی بەشــداری لــە ‹ کوبوونــەوەی لووتکــەی جیهانــی نــوێ ‹ کــە لەالیــەن خۆیــان دەکــەن لــە ڕۆژئــاوا ،کــە دیــارە هــەر بــە تەنــێ کــوردەکان ئاکادێمــی جیهانــی نــوێ ‹ لــە هۆلەنــد ڕێکخــرا بــوو لەالیــەن یوونــاس ئــەوە خەباتــە ناکــەن خەڵکــی ڕەســەنی دیکــەی هەڕێمەکــەش لــەو ســتال و ڕێنــێ ئیــن در مــاور و چەنــد کەســی دیکــە بانگهێشــتنیان خەباتــەدا بەشــدارن ئەگــەر مــرۆڤ گــوێ لــە ڕاگەیاندنــە ڕەســمییەکانی کــردم کــە بچــم و لــە ســەر ‹ بووکچیــن و کۆنفێدرالیزمــی دیموكراتیــک دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا ڕابگــرێ و ئــی خەڵکــی دیــش، ‹ قســە بکــەم .ئــەو کۆبوونەوەیــە لــە ‹ دێــرک ‹ بــوو ،بــەاڵم لــە مــاوەی هــەر دەڵێــن ئــەوان خەڵکــی زۆر بوێــرن ،زۆر ئــازان بــە دژی ئــەو ئــەو حەوتوویــە دا ئێمــە ســەردانی زۆر جێگامــان کــرد کــە مــن پێشــر داعشــە دڕندانــە لەوێنــدەرێ .بــەاڵم زۆر کــەم وا هەیــە باســی مافــی هێندێکیانــم دیتبــوو .بــەاڵم بــۆم ســەرنجڕاکێش بــوو دیســان بچمــە ئــەو ئــەوان بکــەن .بــۆ منونــە ئــەوە بڵێــن کــە ئــەو خەڵکــە مافــی خۆیانــە ژیانــی خۆیــان بەڕێوەبــەرن .باشــە پێــت وایــە لــە داهاتــوو دا چ دەبــێ شــوێنانە و ببینــم کــە شــۆڕش چــۆن بــەرەو پێــش چــووە. ئەگــەر ئــەو هەڵوێســتانە هــەر ئــاوا بــەردەوام بــن؟ کــوردەکان چــۆن
43
من وەک بزانم ئاکادێمی قامشلۆ داوای لە خەڵک دەکرد کتێبی باربوو بکەن
دیــارە ئــەوە لــە بــەر تورکییــە یــە و ئــەوە دەبێتــە هــۆی نیگەرانــی و لــە ئەگــەری ئــەوەی دا کــە کــوردەکان ئیــدی چ بــر بــۆ بەرژەوەنــدی ئەمریــکا کەڵکیــان نەبــێ لەوانەیــە دیســان خەیانەتیــان پــێ بکــرێ و مــن بــە قووڵــی لــەوە نیگەرانــم و هیــوادارم ئــەوە ڕوو نــەدا .بــەاڵم ئێســتا زۆر بزووتنــەوەی هاوپێوەنــدی لەگــەڵ کــوردان ســەر هەڵدێنــن بــۆ گوشــار هێنــان بــۆ ســەر حکوومەتــان و دەبــێ ئــەوە بەرباڵوتربــێ بــۆ بــە ڕەســمی ناســینی کــوردەکان و بــۆ ئــەوەی دەســتەبەری ئــەوە بکــرێ ئــەو خەیانــەت پــێ کــردن و دەســت لــێ بەردانــە نــا قەومــێ. هــەر دووک جــاری کــە مــن لــەوێ بــووم خەڵــک دەیانگــوت ئێمــە پێویســتیامن بــە یارمەتــی ئێــوە هەیــە و دەبــێ لــە شــوێنی خۆتانــەوە بــە دەنگامنــەوە بێــن .ئــەوە شــتێکە کــە زۆر لــە ئێمــە کــە لــەوێ بوویــن هــەوڵ دەدیــن بیکەیــن بــۆ ئــەوەی یارمەتــی بکەیــن. قــازی :ئێســتا ئێمــە لــە ســەر شاشــە هێندێــک لــە کارە هونەرییەکانــی ئێــوە دەبینیــن .دەکــرێ هێندێکــم بــۆ بــاس بکــەی چونکــە کاتێــک مــن تەماشــایان دەکــەم زۆر سه‌ره‌نجڕاكێشــن وا دیــارە ئــەو دیمەنانــە بــە ووردی لــە زەینــت دا جێیــان گرتــووە و ئــەو کارە هونەرییانەیــان لــێ بەرهــەم هاتــووە؟
قــازی :کاتێــک تــۆ لــە ســەفەری دووەمــی خــۆت گەڕایــەوە مــن پێــم وایــە لــە شــوێنی جۆربەجــۆر کۆبوونــەوە و کۆنفڕانســت کــردووە تەنانــەت لــە دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا و ئوڕووپــا .دەکــرێ باســی هێندێــک لــەو گردبوونەوانــە بکــەی؟ بیــل :بەڵــێ ،بــە ڕاســتی سەرنجڕاکێشــە ،چونکــە مــن لــەو دواییانــە دا بیۆگڕافــی مــوری بووکچینــم باڵوکردووەتــەوە. قازی :ناوی کتێبەکە چییە؟ بیــل ‹ :ئێکۆلــۆژی یــان کاتاســرۆفی ‹ [ کارەســات ] .یەکێکیــان .ژیانــی بووکچیــن کــە پارەکــە باڵوبــووەوە .جــا بۆیــە پێویســتە مــن بچــم و باســی کتێبەکــەم بکــەم ،بــەاڵم لــە بــەر ئــەوەش کــە تــازە لــە ڕۆژئــاوا گەڕاومەتــەوە باســی ڕۆژئــاواش دەکــەم و هــەر دووک بابەتــەکان لێــک دەبەســتم .جــار جــار خەڵــک دەیانــەوێ باســی بووکچیــن ببیســن و جــار جــار باســی ڕۆژئــاوا و ئــەوە گەورەتــرە لــەوەی کــە دوو شــت لەیــەک
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
دەتوانــن بــاوەر بــەو سیاســەتەی دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا و دەوڵەتانــی ڕۆژئاوایــی بکــەن؟ بیــل :ئــەوە پرســیارێکی زۆر باشــە ،بــەاڵم مــن پێــم وایــە لــە چاپەمەنــی ڕۆژئاوایــی ،لــە تەنیــا جێگایــەک دا کــە مــن دیتبێتــم باســی سیســتمی سیاســی ڕۆژئــاوای کوردســتان بکــرێ چاپەمەنــی ڕادیکاڵــە .لــە چاپەمەنــی گشــتی ئەمریــکا دا ئــەوان باســی کۆنفێدڕالیــزم ناکــەن، ئــەوان باســی گرنگــی ئــەو سیســتمە ناکــەن کــە تێیــدا ژنــان شــەڕی بــۆ دەکــەن ،ئــەوان باســی ئێکۆلــۆژی و دەبــاوەش وەرێنانــی ئێتنیکــی ناکــەن .تەنــێ باســی ئــەوە دەکەن کــە چەندە شــەڕڤانی چاکــن و چەندە کاریگــەرن بــە دژی داعــش! ماناکەشــی ئەوەیــە کــە هاوپەیامنییەکــی گرنــگ لــە ئــارا دایــە و دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا داوا نــاکا کــە کوردەکانیــش لــە دانوســتاندنی ژێنێــڤ دا جێیــان بکرێتــەوە ،هەڵبــەت
بیــل :بابەتــی بەدڵــی مــن لــە هونــەر دا ڕووی ئینســانە .بەدەنــی ئینســان و مــن ئــەوەم بەشــێوەیەکی بــێ ســنوور پــێ سەرنجڕاکێشــە و حــەز لــە ڕووی ئــەو خەڵکــە دەکــەم کــە لــە ڕۆژئــاوا چــاوم پێیــان کــەوت .لــە ڕوویــان دا ،کەســایەتی و دەربرینــی زۆر بــەدی دەکــرێ ،ئــەو خەڵکــەی کــە باوەڕییــان بــە خۆیانــە ،بــاوەڕی و بوێــری بــۆ ئــەو شــتەی دەیکــەن و بــۆ ســازکردنی کۆمەڵێکــی نــوێ .ســەرنجڕاکێش بوونــی ئــەوە بــۆ مــن قــەت کۆتایــی نایــە ،بۆیــە مــن حــەز دەکــەم بیانکێشــمەوە ،نەقاشــی منیــش جۆرەیــەک ڕێزلێنانــی منــە لــەوان ،بــەاڵم لــە کارە هونەرییەکانــم دا هه‌وڵــدەدەم بچمــە قوواڵیــی دەروونناســییەوە .چونکــە مــن بەپرســیارم بزانــم لــە ژیانــی دەروونییــان دا چ ڕادەبــرێ کــە بتوانــم بەکێشــانەوەی ڕوو و دەموچاویــان دەریــان ببــڕم. قــازی :تــۆ ئــەو کارە هونەرییانــەت جگــە لــە بلۆگەکــەت ،لــە شــوێنی دیکەشــدا باڵودەکەیــەوە؟ بیــل :بــۆ ماوەیــەک لــە فەیــس بــووک دا بــاوم کردنــەوە ،ئێســتا لــە ســەر هێندێــک دیمەنــی تــازە کاردەکــەم و هیــوادارم کۆیــان بکەمــەوە و نوێنەگایەکیــان لــێ ســازکەم .هەروەهــا بــۆ پیتــاک کۆکردنــەوەش بەکاریــان دەهێنــم .بــۆ منونــه بــۆ یارمەتــی دانــی ‹ كۆمه‌ڵــه‌ی ژنانــی ئازادیــی ڕۆژئــاوا ‹ .ئەگــەر کەســێک بییــەوێ بیانکــرێ دراوەکــەی دەنێــردرێ بــۆ ئــەو كۆمه‌ڵه‌ی ـه .هه‌وڵــدەدەم بــۆ دۆزینــەوەی ڕێــگای دیکــە بــۆ کۆکردنــەوەی پیتــاک و باربــوو بــە فرۆشــتنی ئــەو کارە هونەرییانــە.
44 ببەســرێتەوە .هــەر بابەتــەی گرنگــی ئەویدیکــە بــەرەو ژوور دەبــا .مــن ســەردانی ئیرلەنــدم کــردووە و لــە دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا. قــازی :لــە ئیرلەنــد پێموایــە لەگــەڵ ژنــە تێکۆشــەرێکی کــورد لــە پانێلەکــە دا بــووی؟ بیــل :ڕاســتە ،پانێلێکــی زۆر خــۆش بــوو ،بــە بەشــداری ســێ كــه‌س، مــن کــە باســی دیموكراســی م کــرد ،ئەرجــان ئیبۆیــا ،لــە بزووتنــەوەی ئێکۆلــۆژی میزۆپۆتامیــا باســی ئێکۆلــۆژی دەکــرد و ئایشــە ( ئێســتا نــاوی دووەمیــم وەبیرنایــە) باســی ژنانــی دەکــرد ،واتــە ســێ ئەســتوونی ئایدیۆلۆژییــە کــە لــە شــوێنێک کۆببــووەوە .بــە ڕاســتی پانێلێکــی چــاک بــوو.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
قــازی :لــەو دواییانــە دا لەهه‌واڵـه‌كان بــاس لــە کانتۆنــی عەفریــن ده‌كرا کــە پێوەنــدی لەگــەڵ دوو کانتۆنەکــەی دیکــە هەڵبــڕاوە لەوێ دەســتیان کــردووە بــە کردنــەوەی زانکۆیــەک و بــە شــێوەیەک خوێندنیان دەســت پــێ کــردووە ،پێــت وایــە کــە خەڵکــی وەکــو بەڕێــزت و کەســانی ئاکادێمیــک یــان ڕووناکبیــران لــەو بــوارەدا چــۆن دەتوانــن یارمەتیــدەر بــن بــۆ بــەرەوژوور بردنــی پــەروەردە لــە ڕۆژئــاوا؟ بیــل :مــن وەک بزانــم ئاکادێمــی قامشــلۆ داوای لــە خەڵــک دەکــرد کتێبــی باربــوو بکــەن .نازانــم ئاکادێمــی عەفریــن داوای هەمــان شــت دەکا یــان نــا .دیــارە ئــەوەش گرنگــە .مــن پێــم وایــە ڕێزگرتــن لــەو کارەش کــە کــراوە گرنگــە بــۆ دۆزینــەوە و پێداهاتنــەوەی دووبــارەی مێــژووی ڕۆژهەاڵتــی نێوەڕاســت ،ســەبارەت بــە مێــژووی ژنــان لــە ڕۆژهەاڵتــی نێوەڕاســت دا و پــەردە الدان لــە نەریتــە گرنگەکانــی ڕۆژهەاڵتــی نێوەڕاســت و هه‌وڵــدان بــۆ دۆزینــەوەی ڕێــگا بــۆ گفتوگــۆ لەگــەڵ نەریتــی دی لــە بەشــەکانی دیکــەی جیهــان .تێگەیشــتنی مــن لــە قامشــلۆ ئــەوە بــوو کــە زانکــۆ لــەوێ دەیویســت ئــەو کارانــە بــکا و مــن وا چــاوەڕوان دەکــەم لــە عەفرینیــش ئــەوە بکــرێ .مــن بەتایبەتــی لــە ســەر ئــەو شــوێنە نازانــم ،چونکــە لــەوێ نەبــووم.
ئێســتا کۆبانــێ لــە هەمــوو جیهــان دا ناوێکــی ئاشــنایە .پێتــوا هەیــە ئــەو کاری هاوپشــتی و هاوپێوەندییــە چــۆن دەتوانــێ خەســڵەتێکی بــەردەوام پەیدابــکا؟ بیــل :مــن پێموایــە کاری هاوپێوەنــدی بــە شــێوەی جۆربەجــۆر خــۆی نیشــانداوە وەک گوشــارهێنان و خــۆ پیشــاندان لــە بــەردەم ســەفاڕەتخانەکانی تورکییــە بــۆ نــاڕه‌زای ده‌ربڕیــن بــە کردەوەکانــی دوەڵەتــی تورکییــە .بــەاڵم ،زیاتــر لــەوە مــن پێموایــە پشــتیوانی لــە ڕۆئــاوا لــە تەنکــەی نــادا ،چونکــە مۆدێلێکــە بــۆ خەڵــک ،خەڵــک وەک مۆدێــل و منونه‌یــەک دەبینــن کــە کۆمەڵێکــی بەدیــل چــۆن دەکــرێ دامبەزرێنــدرێ .وەک تــۆ دەزانــی ئێســتا لــە ئوڕووپــا بەرنامــەی زۆر دڵتەزێنــی ‹ دەســت پێوەگرتــن› دەکار دەکــرێ .خەڵــک بــە دوای ڕێــگای
تورکییە دەیەوێ ئیدارەی ئەمریکا پارتیی یەکێتیی دیموکراتیک وەک بەشێک لە پ.ک.ک ببینێ و بە تێڕۆریستی دابنێ
بەدیــل دا دەگەڕێــن بــۆ ئــەوەی کۆمــەڵ ڕێکخــەن .ئێســتا ئــەوە باڵــی چــەپ ئــاژۆ خەریکــە ســەر هەڵدێنێتــەوە ،دیــارە ئــەوە چەپێکــی دوای مارکســیزمە .بووژانــەوەی چەپێکــی کــە مرخــی لــە ســازکردنی ئەنجومەنــی ڕادیــکاڵ هەیــە و هۆگــری ئێکۆلۆژییە و ڕۆژئــاوا هەتا بڵێی گرنگــە وەکــو مۆدێلێــک ،وەکــو منونه‌یــەک کــە ئــەوە چــۆن دەکــرێ بکــرێ .جــا بۆیــە پێــم وایــە ئێســتا تێکەاڵوییەکــی زۆر هەیــە .فرووســاو بــوون بــە ڕۆژئــاوا بەردەوامــە تەنەنانــەت لــە نێــوان ڕووداوی ئــاواش دا کــە خەڵــک لەوانەیــە ئعــراز بــە دژیــان بکــەن.
قــازی :ئەمســاڵ ســاڵی هەڵبژاردنــی ســەرکۆمارییە لــە ئەمریــکا .پێتوایــە ئەگــەر ئیدارەیەکــی تــازە بێتــە ســەر دەســەاڵت هیــچ گۆڕانێــک دەبــێ لــە سیاســەتی دا لــە ئاســت ڕۆژئــاوا؟ بیــل :بەداخــەوە هیچــی وامــان لــە کاندیــداکان نەبیســتووە ســەبارەت قــازی :بــە پێــی تێگەیشــتنی تــۆ ئــەو کاری هــاودەردی و هاوپێوەندییــە بــە بۆچوونیــان لــە ســەر ڕۆژئــاوا یــان لــە مــەڕ کــوردەکان .لــە بــەر بــە چ شــێوەیەک دەبــێ بەرەوپێــش بچــێ ،چونکــە تەجرووبــەی ئــاوا قســەی البــەال نەپەرژاونەتــە ســەر هەڵوێســت دەربڕیــن ســەبارەت بــە هەیــە لەگــەڵ بزووتنەوەکانــی دیکــە لــە جیهــان دا .کاری هاوپێوەنــدی سیاســەتی دەرەوە. هەبــووە ،درێــژەی کێشــاوە ئــەو دەمــی کــە بــارودۆخ گــرژ بــووە، بــەاڵم دوایــە لــە کورتــی داوە .بــەاڵم لــە منونـه‌ی ڕۆژئــاوا دا بــە لەبــەر قــازی :بــە ئاســایی کاتێــک مــرۆڤ زانیاریدانــی ڕۆژانــەی وەزاڕەتــی چاوگرتنــی ئــەو کاول کرانــە گــەورەی لــە کۆبانــێ قەومــا ،وەک دەزانــی کاروبــاری دەرەوەی ئەمریــکا بــۆ چاپەمەنــی بشــۆپێنێ ،لــە وه‌اڵمــی
45 چەنــد وتارێــک هەبــووە لــەو جــۆرە مێدیایانــە دا .پاییــزی ڕابــردوو لــە گۆڤــاری یەکشــەمەی نیۆیــۆرک تایمــز دا وتارێــک هەبــوو .هافتینگــن پۆســت وتارێکــی زۆر باشــی ئەکبــەر شــاهید ئەحمــەدی باڵوکــردەوە ســەبارەت بــە ‹کۆنفێدڕالیزمــی دیموكراتیــک لــە ڕۆژئــاوا ‹ .لــە چەنــد جێــگا دا شــتی بــاش باڵوبووەتــەوە ،بــەاڵم بابەتەکــە هێشــتا لــە وشــیاری بیــروڕای گشــتی ئەمریــکا دا ڕۆ نەنیشــتووە .جگــە لــە نــاو کــۆڕو کۆمەڵــی هاوپێوەنــدی و کــۆڕ و کۆمەڵــی چــەپ ئــاژۆ دا نەبــێ!
ڕۆژنامــەوان لــە پێوەنــدی لەگــەڵ دۆزی کــورد دا زۆر جــار دەڵێــن ئــەوان خەڵکــی بوێــرن و هــەر ئەوەنــدە ،هیــچ ئاماژەیــەک بــە مافــی ئــەو خەڵکــەی لــەوێ دەژیــن ناکــرێ. بیــل :وایــە .ســینەم محەمــەد و ئیلهــام ئەحمــەد ،لــەو دواییانــە واتــە هــەر هه‌فتــه‌ی ڕابــردوو لــە واشــنگنت بــوون و داوای یارمەتــی زیاتریــان دەکــرد .دەیانویســت هاوپشــتی زۆر پتەوتــر بــە دەســتبهێنن و مــن پێموایــە ئــەو جــۆرە یارمەتییانــەی ئــەوان داوایــان دەکــرد نەکــرا، بــەاڵم فەرمانــدەی نیزامــی ئەمریــکا لەگــەڵ فەرماندەیــی نیزامــی هێــزە دیموكراتیکەکانــی ســوورییە چاوپێکەوتنیــان هەبــووە لــەو ڕۆژانــەی قــازی :ئــەم بەرنامەیــەی کــە ئێســتا په‌خشــی دەکەیــن دواتــر بــاو دەبێتــەوە ،بــەاڵم ئێســتا تــۆ لێــرەی بــۆ ئــەوەی لــە زانکــۆی ئــازادی دواییــدا. برووکســێل دا کۆنفڕانســێک بــدەی .لــە ســەر چــی قســە دەکــەی؟ من سەبارەت بە بووکچین ،ئۆجاالن بیــل :مــن ســەبارەت بــە بووکچیــن ،ئۆجــاالن و کۆنفێدڕالیزمــی دیموكراتیــک قســە دەکــەم و هــەر وەهــا ڕۆژئــاوا. و کۆنفێدڕالیزمی دیموکراتیک قسە
قــازی :وا بزانــم یەکێــک لــە ژەنەڕالــە پایــە بەرزەکانــی ئەڕتەشــی ئەمریــکا ســەری کۆبانــێ ی دا؟ بیــل :پێوەنــدی نیزامییــان پتەوتــر کــردووە .مــەک گــورک ســەری ئەوێــی داوە ،لــە وەزاڕەتــی کاروبــاری دەرەوە ڕا لــەوێ بــوون چەندیــن جــار و مــن پێموایــە هاوپشــتی نیزامــی بەهێزتــر دەبــێ .بــەاڵم شــتێک لــە دەرەوەی ئــەوە مــن نابینــم .بــەاڵم ئــەوە جێــی خۆشــییە ئــەوان گــوێ نادەنــە ویســتەکانی تورکییــە لــەو پێوەندییــەدا .چونکــە تورکییــە دەیــەوێ ئیــدارەی ئەمریــکا پارتیــی یەکێتیــی دیموكراتیــک وەک بەشــێک لــە پ.ک.ک ببینــێ و بــە تێڕۆریســتی دابنــێ ،بــەاڵم دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا ئــەوە وەدوا دەداتــەوە و مــن بــەوە زۆر خۆشــحاڵم. قــازی :باشــە ،ئەگــەر ئێمــە بێینــەوە ســەر کــۆڕو کۆمەڵــی ئاکادێمیــک لــە دەوڵەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا دا ،ئەوانــەی کــە نوێنەرایەتــی بیــری خەڵــک دەکــەن پێتوایــە دەوری ئــەوان لــەو پێوەندییــە دا دەبــێ چــۆن بــێ ،واتــە هاوپێوندیــی لەگــەڵ خەڵکــی ڕۆژئــاوا؟ بیــل :ئێمــە زۆر تونــد تێدەکۆشــین ئــەوە لــە هه‌واڵـه‌كان دا جــێ بگــرێ، بــەاڵم ڕێ دەرکــردن بــۆ نــاو مێدیــای ســەرەکی گشــتی زۆر دژوارە.
قازی :لێرەو دەچییە ئێسپانیا؟ بیــل :بەڵــێ ئێســپانیا بــۆ مه‌دریــد و بارســێلۆنا و لەوێــوە بــۆ فەرانســە، مۆنــت پێلیێــێ و لیــۆن. قــازی :زۆر ســپاس کــە بوویــە میوانــی بەرنامەکەمــان .هیــوادارم لــە ژیــان و لــە کارەکانــت دا ســەرکەتوو بیــت. بیل :سپاست دەکەم بۆ ئەوەی بانگهێشتنت کردم.
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
دەکەم و هەر وەها ڕۆژئاوا
قازی :ئەو بۆنەیە کێ ڕێکی خستووە؟ بیــل :پێموایــە لەالیــەن بزووتنــەوەی سیاســی دژبەرانــی پەرەســەندن ( مووڤــان پۆلیتیــک دێ ئۆبژێکتــۆر دۆ کرۆســانس) بزووتنەوەیەکــە کــە لــە پێنــاو پاراســتنی ئێکۆلــۆژی دا کار دەکـه‌ن.
46
کێش ه و ته‌نگژ ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناویندا وتاری رێبه‌ر ئاپۆ پێشــكه‌ش ب ه كۆنفرانســی ئاشــتی و سـه‌قامگیری ل ه هزری عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالندا ،ل ه رۆژانی .2016/7/21—19
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ته‌نگــژه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی گــوزاره لــه‌و قۆناخــه ده‌کات کــ ه سیســته‌م ناتوانێــت درێــژه بــه هه‌بوونــی خــۆی بــدات .ته‌نگــژه بــه بــه‌راورد له‌گــه‌ڵ ده‌ســته‌واژه‌ی کێشــه،مانایه‌کی گشــتگیر تــری ه خه‌ســڵه‌تێکی خولیــی هه‌یه،بــه‌اڵم هه‌یــه .له‌کاتێكــدا ته‌نگــژ کێشــه به‌شــێوه‌یه‌کی رۆژانــه له‌ڕووداو،دیــارده‌و په‌یوه‌نــدی داموده‌زگاکانــدا ده‌ژی .ته‌نگژه‌کانــی نــاو هه‌مــان سیســته‌م بــه ته‌نگــژه‌ی ده‌وری نــاو ده‌برێــت ،هه‌رچــی ته‌نگــژه‌ی خــودی سیســته‌م ه بــه زاراوه‌ی «بونیــادی» ناودێــر ده‌کرێــت .ته‌نگــژه کۆمه‌اڵیه‌تیــه‌کان هــۆکاری زۆر هه‌مه‌الیه‌نیــان هه‌یــه .هه‌روه‌کــو ئــه‌و تهنگژانــهی ســه‌رچاوه‌یان بــۆ گۆڕه‌پــان و بــوار ه سیاســی، ئابــووری و دیمۆگرافیــه‌کان ده‌گه‌ڕێتــه‌وه .ئــه‌و ته‌نگژانــه‌ش جێــگای باســن کــه جیۆبایۆلۆژیــا ســه‌رچاوه‌که‌یانه .ئــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یا‌نــه‌ی پلــه‌داری و ده‌وڵــه‌ت (بــه گشــتی داموده‌زگاکانــی ده‌ســه‌اڵت) تێیانــدا پێــش نه‌که‌وتــووه ،ته‌نگژه‌کانیــان زیاتــر جیۆبایۆلۆژیکــه. بوومه‌لــه‌رزه یــان وشــکه ســاڵیه‌کی رسوشــتی ده‌شــێت ته‌نگــژه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی جــدی بخولقێنێــت .تێکچوونێکــی چاوه‌ڕواننه‌کــراوی ژینگــه و ده‌وروبــه‌ر ده‌رئه‌نجامێکــی هاوشــێوه‌ی لێده‌که‌وێتــه‌وه. بــه ئه‌نــدازه‌ی بــێ خۆراکــی یــان که‌مخۆراکیــی ژماره‌یه‌کــی زۆری دانیشــتوان ،که‌مبوونه‌وه‌یه‌کــی زۆری ژمــاره‌ی دانیشــتوانیش هــۆکاری ه بــن. ته‌نگــژ
ناچارییــه .ئــه‌و تهنگژانــهی ســه‌رچاوه‌ی خۆیــان لــه هه‌لومه‌رجــ ه کۆنژه‌کتوره‌کانــه‌وه وه‌رده‌گــرن ،ئه‌گــه‌ر درێژتــر ببنــه‌وه (لــه سیســته‌مه ســه‌رمایه‌داره‌کاندا مــاوه‌ی ته‌نگــژه بــه گشــتی لــه نێــوان 100-5ســاڵدا ده‌گۆڕێــت) ئـه‌وا بــۆ ته‌نگــژه‌ی سیســته‌ماتیک ده‌گۆڕێت. ئیــر كۆمه‌ڵگــ ه ناتوانێــت له‌ژێــر ســایه‌ی سیســته‌مدا بــه‌رده‌وام بێــت .لــه پێنــاو ســه‌رهه‌ڵدان و ده‌رکه‌وتنــی بونیــادی سیســته‌می نوێــدا ،بونیــادی سیســته‌م په‌رتــه‌وازه ده‌بێــت و که‌شــوهه‌وایه‌کی کائیوســانه دێتــه ئــاراوه .له‌نــاو هێــزه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــدا کامه‌یــان به‌گوێــره‌ی ئامــاده‌کاری ئایدیۆلــۆژی و بونیــادی خــۆی وه‌اڵمــی به‌هێــزو پێگه‌یشــتووتریان هه‌بێــت ،ئــه‌وا لــه ئاواکردنــی سیســته‌می نوێــدا هه‌رچــی ئــه‌و ته‌نگژانه‌شــن کــه ده‌ســه‌اڵت ســه‌رچاوه‌که‌یانه ،لــ ه چانســی پێگــه یاخــود ڕۆڵــی پێشــه‌نگایه‌تی به‌ده‌ســتدێنن. میان ـه‌ی که‌مبوون ـه‌وه‌و نزمبوون ـه‌وه‌ی به‌رده‌وامــی رێــژه‌ی قازانجــدا ڕووده‌ده‌ن ،کــه لــه میانــه‌ی ته‌کنه‌لۆژیــای شــه‌ڕ یــان ئامرازه‌کانــی به‌درێژایــی مێــژوو كۆمه‌ڵگه‌کانــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن ئــه‌و به‌شــه‌ی پێشه‌ســازی ،بازرگانــی و داراییــه‌وه به‌دیدێــت .کاتێــک خه‌رجیه‌کانــی مرۆڤایه‌تــی بــووه کــه زۆرتــر له‌نــاو ته‌نگــژه‌و کێشــه‌کاندا ژیــاوه. شــه‌ڕ لــه قازانجه‌کانــی زیاتــر ده‌بێــت و لــه ڕێــگای ئامرازه‌کانــی بێگومــان هــۆکاری ســه‌ره‌کی ئه‌مــه‌ش بــۆ ئــه‌وه ده‌گه‌ڕێتــه‌وه دیکه‌شــه‌وه قه‌ره‌بــوو و پــڕ نه‌کرێتــه‌وه ئــه‌و کاتــه ته‌نگــژه‌ی کــه به‌درێژایــی پێنــج هــه‌زار ســاڵ ناچــار کــراون لــه ژێــر فشــارو کۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌ســت لێبه‌رنــه‌دراوه .کاتێــک بــه‌رده‌وام ئاســت و چه‌وســانه‌وه‌ی شارســتانی ناوه‌ندیــدا بژیــن .له‌هیــچ ناوچه‌یه‌کــی ڕێــژه‌ی قازانجــی پاوانــه پیشه‌ســازی ،بازرگانــی و داراییه‌کانــی ســه‌ر دیکــه‌ی جیهــان ئاشــنای ئــه‌و شــێوه درێژخایــه‌ن و که‌ڵه‌کــه بــووه‌ی بــازاڕ لــه دابه‌زیندابێــت و له‌میانــه‌ی شــه‌ڕ و پێکدادانــی نوێــوه ئــه‌و فشــار و چه‌وســانه‌وه نابیــن. ڕێژان ـه‌ی قازانــج پــڕ نه‌کرێت ـه‌وه ،ئ ـه‌وا قه‌یرانــی نــاو خــودی سیســته‌م
47
لـ ه کاتێکــدا ئـه‌و کێشــانه‌ی سـه‌رچاوه‌ی خۆیــان لـ ه ئامێــر و ده‌زگاکانــی چه‌وســانه‌وه‌و ســه‌رکوتکردنی ســه‌رمایه‌دارییه‌وه وه‌رده‌گــرن له‌س ـه‌ر ئ ـه‌و کێش ـ ه بنچینه‌ییان ـه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن زیــاد بێــت ،ل ـه ڕاســتیدا ژیانێکــی مۆته‌کــه‌و کاره‌ســاتاوی بــۆ ژن ده‌ســت لێبه‌رن ـه‌دراو ده‌بێــت .ژن ئ ـه‌و مرۆڤه‌ی ـه ک ـه له‌دژوارتریــن دۆخــدا ده‌ژی ،وات ـه ب ـه ژنبــوون مانــای بوونــه بــه‌و مرۆڤــه‌ی کــه له‌خراپرتیــن و قورســرین ڕه‌وشــدا ده‌ژی .چه‌ندیــن قاتــی ئــه‌و چه‌وســانه‌وه‌و ســه‌رکوتکردن و فشــاره قه‌به‌یــه‌ی له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه به‌ڕێــوه ده‌برێــت ،له‌ســه‌ر جه‌ســته‌و ڕه‌نجــی ژن په‌یــڕه‌و ده‌کرێــت .تــازه ب ـه تــاز ه هه‌ســت ب ـه مرۆڤبوونــی ژن ده‌کرێــت. -2کێشه‌کانی خێڵ ،ئه‌تنیک و قه‌وم: کێشــه‌کانی قه‌بیله(هــۆز) ،ئه‌تنیــک و نه‌تــه‌وه لــ ه پێشــینه‌ی ئــه‌و کێشــانه‌وه دێــن کــه له‌دێــر زه‌مانــه‌و ه تــا ڕۆژی ئه‌مڕۆمــان به‌شــێوه‌یه‌کی چــڕو بــه‌رده‌وام لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن لــه ئــارادا بــووه .چه‌نــده‌ی شارســتانی ده‌وڵه‌تــی په‌ره‌یســه‌ندووه ئ ـه‌و جــۆر ه کێشــانه‌ش ه ـه‌م به‌رباڵوبــوون ه ـه‌م چڕبوونه‌ت ـه‌وه .ب ـه‌ر لــه‌وه‌ی شارســتانی ســه‌رهه‌ڵبدات و په‌ره‌بســێنێت هه‌روه‌کــو لــه ژنــدا جێــگای بــاس بــوو ل ـ ه تیره‌کانیشــدا ژیانێکــی ئــازادی رسوشــتیانه
ه چینایه‌تیه‌ی له‌ناو ئه‌و جیاوازیی
کۆمه‌ڵگه‌دا سه‌ریهه‌ڵداو په‌ره‌یسه‌ند
ه ه مێژبوو هه‌مان قه‌ومی کردبوو ب ل گڵۆڵه‌ی کێشه‌و پێکدادان
-3کێشه‌کانی ئایین و مه‌زهه‌ب: کێش ـ ه مه‌زهه‌بی ـ ه ناوخۆییه‌کانیــش هاتن ـه س ـه‌ر ئ ـه‌و کێش ـ ه ئایینیان ـه‌ی قه‌ومــه‌کان كــه تێیــدا ده‌ژیــان .به‌رامبــه‌ر بــه به‌رژه‌وه‌ندیــه ماددی ـه‌کان به‌ڵێنــی ئایین ـه‌کان ل ـه بــاره‌ی برایه‌تــی ،یه‌کێتــی و ئاشــتی کاریگه‌ریه‌کــی ســنوورداری هه‌بــوو .ئــه‌و جیاوازییــ ه چینایه‌تیــه‌ی له‌نــاو كۆمه‌ڵگــه‌دا ســه‌ریهه‌ڵداو په‌ره‌یســه‌ند لــه مێژبــوو هه‌مــان قه‌ومــی کردبــوو بــه گڵۆڵــه‌ی کێشــه‌و پێکــدادان .ته‌نانــه‌ت له‌نــاو تیره‌یه‌کــی بچــوک و به‌یه‌کــه‌وه گرێــدراوی وه‌ک یه‌هوودیه‌کانیــش، هێشــتا هـه‌ر له‌سـه‌رده‌می حه‌زره‌تــی موســا ملمالنێــی دژوار لـه نێــوان یــاوه‌ر و خزمانیــدا ڕوویــداوه .ملمالنــێ و بێنه‌وبـه‌رده‌ی موســا له‌گـه‌ڵ هــاروون و مه‌ریه‌مــی خوشــک و برایــدا ســه‌یرو ســه‌رنج ڕاکێشــه. به‌تایبه‌تیــش ئ ـه‌و ئه‌نجام ـه‌ی ل ـه ئاکامــی ملمالنێــی له‌گ ـه‌ڵ مه‌ریه‌مــی خوشــکیدا هاتۆتــه ئــاراوه ،پیشــانیده‌دات کــه شــکاندنه‌وه‌یه‌ک دژی ژن جێــگای باســه .حه‌زره‌تــی عیســاش له‌ســه‌رووی هه‌مووانــه‌وه بانگــه‌وازی بــۆ موســه‌ویه هــه‌ژاره‌کان ده‌کــرد .هێشــتا حه‌زره‌تــی
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
-1کێشه‌ی ژن له كۆمه‌ڵگه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناویندا: ئــه‌و کێشــانه‌ی کــ ه ژن له‌نــاو كۆمه‌ڵگــه‌دا به‌ده‌ســتیه‌و ه ده‌ناڵێنێــت بــه‌ر لــه هه‌مــوو شــتێک هه‌ڵســه‌نگاندنی لــ ه چوارچێــوه‌ی ڕه‌هه‌نده‌کانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی مێژوویــی گرنــگ و بایه‌خــداره .کێشــه‌ی ژن کێشــه‌یه‌که ســه‌رچاوه‌ی ســه‌رجه‌م کێشــه‌کانی دیکه‌یــه .بــه‌ر لــه هه‌نگاونــان بــه‌ره‌و كۆمه‌ڵگــه‌ی ده‌وڵه‌تــی و چینایه‌تــی ،دامــه‌زراوه بوونــی پله‌دارییه‌کــی تونــدی بااڵده‌ســتی پیــاو (باوکســاالری) له‌ســه‌ر ژن ده‌بیرنێــت .بــۆ پاســاو هێنان ـه‌وه‌ی بااڵده‌ســتی پیــاو په‌نــا براوه‌ت ـه بــه‌ر چه‌ندیــن چیرۆکــی میتۆلــۆژی و ئایینــی. به‌ژنێتیکردنــی ئافــره‌ت (بـه واتــای کۆیالیه‌تــی ژن دێــت) یـه‌ک بـه‌دوای یه‌کــدا ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی خــۆی له‌ســه‌ر ئۆبژه‌کانــی پیاویــش ده‌بێــت کــه له‌نــاو كۆمه‌ڵگــه‌دا ده‌چه‌وســێرنێنه‌وه؛ ئه‌وانیــش ده‌خرێنــه ژێــر فشــاره‌وه‌و ســه‌رکوت ده‌کرێــن .له‌کاتێکــدا به‌شــی ڕاهیــب ،ســه‌رباز و سیاســی چینــی سـه‌رووی كۆمه‌ڵگـه بـه پێگـه‌ی ڕه‌گـه‌زی بااڵده‌ســت ده‌گه‌یه‌ندرێــن ،توێــژه به‌ڕێوه‌براوه‌کــه‌ی خــواره‌وه‌ش چه‌نــده‌ی ده‌چێــت ده‌کرێــت ب ـ ه ژن.
ل ـه ئارادابــوو .ئه‌خالقــی تیــره زۆر به‌رزبــوو .تــاک ل ـ ه پێنــاوی تیــره‌دا، تیــره‌ش لــه پێنــاوی تاکــدا فیــداکاری هه‌مه‌جۆریــان ده‌کــرد .تــاک و كۆمه‌ڵگه‌بوونێکــی ڕاســته‌قینه جێــگای بــاس بــوو .بــه‌اڵم کاتێــک بونیاده‌کانــی شارســتانی ده‌ســتیان خســته نــاو تیــره‌کان و خوازیاربــوون بیانکــه‌ن به‌کۆیلــه ،درێژتریــن و دژوارتریــن قۆناخــی به‌رخۆدانیــش ده‌ســتی پێکــرد .ناکۆکــی ســه‌ره‌کی په‌یوه‌نــدی تیــره -ده‌وڵه‌تــ ه کــه به‌رامبـه‌ر بـ ه کۆیالیه‌تــی به‌رخــۆدان ده‌کات .شــاخ و بیابانـه‌کان ببــوون بــه مه‌یدانــی به‌رخــۆدان .خۆپاراســن مه‌رجــی ده‌ســتلێبه‌رنه‌دراوی به‌خێوکــردن و زۆربوونــه .پێویســته بــاش بزانرێــت کــه دوای به‌کۆیله‌کردنــی ژن دڕندانه‌تریــن ڕووخســاری بیــراوی مێــژوو کۆکردن ـه‌وه‌ی کۆیل ـه بــووه له‌تیــره‌کان .تیــره‌کان بــوون به‌خێــڵ و ل ـه میانــه‌ی په‌ره‌پێدانــی زیاتــری به‌رخۆدانه‌که‌یــان خواســتویانه لــه‌م کێشــه‌یه ڕزگاریــان بێــت .بــه‌اڵم ته‌کنه‌لۆژیــای چــه‌ک و ڕێکخســتنی هێزه‌کانــی شارســتانی لــه زۆربــه‌ی حاڵه‌ته‌کانــدا لــ ه پێشــر بــوون.
48
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
محه‌مــه‌د کۆچــی دوایــی نه‌کردبــوو کــه مه‌عاویــه به‌رامبــه‌ر ئه‌هلــی کێشــه‌ی ئابــووری له‌گــه‌ڵ خۆیــدا دێنێــت .کــێ بڕیــار ســه‌باره‌ت بــ ه به‌یــت ده‌ســتی کــرد به‌شــه‌ڕی بنه‌ماڵه‌گه‌رێتــی و به‌ده‌ســتهێنانی ڕێژه‌کانــی گــۆڕان ده‌دات ،واتـه کــێ بڕیــار سـه‌باره‌ت بـه نــرخ ده‌دات؟ بااڵده‌ســتی .لــه ئیســامدا لــه پێنــاو ڕزگارکردنــی خه‌الفه‌تــی دوو ڕێکه‌وتنــه‌کان به‌ئاســانی بــه‌دی نه‌ده‌هاتــن .مێــژووی شارســتانی س ـه‌ره ،ته‌نان ـه‌ت ســێ س ـه‌ره -ئیــام عه‌لــی ،معاوی ـه ،عه‌مــری کــوڕی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن دیرۆکــی وێرانکردنــی ژینگــه‌و نکۆڵیکردنێتــی. عــاس -خه‌واریجـه‌کان بڕیــاری کوشــتنی عوســانیان دا .یه‌زیــدی کــوڕی له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کلتــووری مــاددی و مه‌عنــه‌وی واتــه به‌هاکانــی معاویــه‌ش هه‌روه‌کــو چــۆن بــه‌رخ ســه‌رده‌بڕێ لــه بیابانــی که‌ربــه‌ال شارســتانی له‌ســه‌ر بنه‌مــای نکۆڵیکــردن (به‌مانــا دیاله‌کتیکیه‌کــه‌ی ڕۆڵــه هه‌ڵبژارده‌کانــی ئه‌هلــی به‌یتــی ســه‌ربڕی .هــه‌ر گه‌لێکیــش بــه خــراپ له‌قه‌ڵه‌مدانــی) لــه به‌هاکانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی نیۆلیتیــک پێکهاتــوون ،مێــژوو ئاڕاســته‌و کــه ده‌بــوو بــه موســڵامن هــه‌م لــه به‌وجــۆره ته‌وژمێکــی ناوخۆیــدا ،هــه‌م له‌گــه‌ڵ گه‌النــی دیکــه ه ڕاستیدا کۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلیتیک سه‌باره‌ت ل به‌ده‌ســت دێنێــت .که‌چــی کێشــه‌ی نوێــی ئه‌وتــۆی له‌گــه‌ڵ خۆیــدا . ه ئیکۆلۆژیک کلتووریش ردوو ه ه های ه ب ه ب لــ ه ڕاســتیدا كۆمه‌ڵگــه‌ی ده‌هێنــا کــ ه هــه‌ره‌س ئاســا گــه‌وره ه ئایینه‌که‌یدا ژینگ ه جیهانی مه‌عنه‌ویدا ،ل ل ســه‌باره‌ت ه نیۆلیتیــک ده‌بــوون .شارســتانی ه ڕێشــه‌داره‌که‌ی بــه به‌هــای هــه‌ردوو ئێــران لــه میانــه‌ی دامه‌زراندنــی زیندووه‌و وه‌ک شکۆدارترین به‌ها پیرۆز کلتووریــش ئیکۆلۆژیکــه. مه‌زهه‌بــی شــیعه‌و ه هه‌وڵــده‌دا ده‌کرێت لــه جیهانــی مه‌عنه‌ویــدا، وه‌اڵمــی ئــه‌و شکســته بداتــه‌وه کــه لــه ئایینه‌که‌یــدا ژینگــه به‌رامبــه‌ر عه‌ره‌بــ ه موســڵامنه‌کان به‌هــا پیــرۆز ده‌کرێــت .ل ـه هیــچ دووچــاری هاتبــوو .به‌گه‌کانــی تیــره‌ی ســه‌لجوقی و عوســانی زینــدووه‌و وه‌ک شــکۆدارترین تــورک نه‌ژادیــش به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــان لــه نه‌ریتــی ســوونیگه‌رایی قۆناخێکــی مێــژووی خۆیــدا مرۆڤایه‌تــی تــا ئ ـه‌و ڕاده‌ی ـه ل ـه رسوشــت، بااڵده‌ســتی ئیســامدا ده‌بینیــه‌وه .هه‌رچــی تورکامنه‌کانــن کــه ژیــان و كۆمه‌ڵگ ـه نامــۆ نه‌بــووه .ب ـه هــۆی ژیانــی درێژخایه‌نــی بێــت ه هه‌ژاره‌کانیــان پێکده‌هێنــا شــیعه‌گه‌رێتی و عه‌لــه‌وی له‌گــه‌ڵ بــاره تااڵنــکارو بــه په‌ژاره‌کــه‌ی شارســتانی ناوه‌نــدی یــان زیاتــر توێــژ بوونیــان هه‌ڵبــژارد ،کورده‌کانیــش دابــه‌ش بوونێکــی هاوشــێوه‌یان له‌به‌رئـه‌وه‌ی بـه هــۆکاره ســاخت ه رسوشیته‌کانیشـه‌و ه له‌سـه‌رووی ئـه‌و بــ ه خۆیانــه‌و ه بینــی .لــ ه کاتێکــدا به‌گــه ده‌ســه‌اڵتداره‌کان بــوون بــه ناوچان ـه‌وه دێــت ک ـه نزیــک ب ـه بیابانبوون ـه ،كۆمه‌ڵگ ـه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ســووننی و هاوکاریکردنــی ســوڵتانه عــه‌ره‌ب و تورکه‌کانیــان بــۆ ناویــن ته‌نیــا به‌ده‌ســت کێش ـه‌کانه‌و ه ناناڵێنێــت؛ به‌ڵکــو تــا ڕاده‌ی ـه‌ک ه هــه‌ژار و ســه‌رفرازه‌کانیش به‌رده‌وامیــان ده‌ســتبه‌رداری ژیــان ده‌بێــت ک ـ ه چاره‌س ـه‌ر ل ـه خــۆ کوژیــدا ببینێــت. خۆیــان هه‌ڵبــژارد ،توێــژ ڕاســترت بڵێیــن ناچــار ده‌کرێــت ده‌ســت لــه ژیــان به‌ربــدات. بــه ئایینــی عه‌لــه‌وی و زه‌رده‌شــتی ده‌دا. -4کێشه‌ی شار و ژینگه: هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای شارســتانیه‌وه کێشــه‌کانی شــار و ژینگــه لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن لــه ئــارادا بــووه .کاتێــک ته‌ماشــای یه‌که‌میــن سه‌رگوزه‌شــته‌کانی ئاواکردنــی شــاره‌کانی ســۆمه‌ر بکرێــت، ئ ـه‌وا ده‌رکــی پێده‌کرێــت ک ـه له‌نــاو خــودی شــار و نێــوان شــاره‌کاندا لــه‌چــۆن زه‌مینه‌یه‌کــدا په‌ره‌یــان ســه‌ندووه؛ بێگومــان هه‌لومــه‌رج و زه‌مینه‌یه‌کــی پــڕ لــ ه کێشــه .ئه‌مانــ ه کێشــه‌یه‌کن ســه‌رچاوه‌ی خۆیــان لــ ه کۆیالیه‌تیــه‌وه وه‌ر ده‌گــرن .شــارگه‌رایی بــ ه کۆیله‌بــوون له‌ناواخنــی خۆیــدا هه‌ڵده‌گرێــت .هه‌روه‌هــا ئاواکردنــی بازاڕیــش
-5کێشه‌ی چین ،پله‌داری ،خێزان ،ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ت: لــ ه مێــژووی جیهانــدا كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن بــه‌ر لــه ســه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌کانــی دیکــه ئاشــنای کێشــه‌کانی چیــن ،پلــه‌داری و ده‌ســه‌اڵت بــووه .وه‌ک ده‌زانرێــت یه‌که‌میــن سیســته‌می پلــه‌داری بـه‌ر لـه ده‌سـه‌اڵت له‌سـه‌ر الوان و ژنــان ئاواکــراوه .ڕێککه‌وتنــی نێــوان پیــاوی زۆردار و فێڵبــاز +شــامان یــان ڕاهیــب +پیــاوه ب ـه ســااڵچووه ئه‌زموونــداره‌کان شــێوه‌ی به‌رایــی ســه‌رجه‌م پله‌داریــه‌کان، ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌ته‌کانــه کــه دواتــر ســه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن .لــ ه کاتێکــدا جیــاوازی چینایه‌تــی كۆمه‌ڵگــه لــ ه خۆرهه‌اڵتــی ناوینــدا بــه دیدێــت
49
به‌ڕاستی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه ڕێک هاوشێوه‌ی ه په‌رتوکی پیرۆزدا ه ل ه ک ئه‌و دڕنده‌یه‌ی ه ڕێگه‌ی درۆ و باسی ده‌کرێت و ل ه پارچه‌پارچه ده‌کات ه کۆمه‌ڵگ فریودانه‌و ده‌ســه‌اڵت دیارده‌یه‌کــه لــ ه ده‌وڵــه‌ت به‌رباڵوتــره .ئه‌گــه‌ر ده‌وڵه‌تیــش نه‌بێــت به‌شــێوه‌یه‌کی به‌ربــاو ده‌ســه‌اڵت ده‌توانێــت هه‌بێــت و بــژی .هـه‌ر بۆیـه‌ش پێویســته ناوه‌نده‌کانــی ده‌سـه‌اڵت وه‌ک جۆرێــک ل ـه پاوانه‌کانــی س ـه‌رمای ه هه‌ڵس ـه‌نگێندرێت .کاتێــک قازانــج نه‌بێــت ،به‌ده‌ســه‌اڵتبوون هیــچ مانایه‌کــی نیــه .ئامانجــی ســه‌ره‌کی دروســتکردنی ده‌ســه‌اڵت قازانجــه.هه‌ڵســه‌نگاندنی ده‌ســه‌اڵت وه‌ک ده‌زگایه‌کــی جیــاواز لــه قازانــج الدانــه .ئه‌مــه‌ش بابه‌تێکــی گرنگــه کــه سۆســیۆلۆژیای رۆژئــاوا خــۆی لــه ڕۆشــنکردنه‌وه‌ی ده‌دزێتــه‌وه. چونکــه پاوانــه‌کان ته‌نیــا لــ ه میانــه‌ی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری و وه‌ک ســه‌رمایه ئــاوا ناکرێــن .به‌شــی هــه‌ر ه زۆریــان لــه مێــژوودا وه‌ک گــروپ یــان پاوانه‌کانــی ده‌ســه‌اڵت ئــاوا ده‌کرێــن .مه‌حاڵــه به‌بــێ ده‌سـه‌اڵت بیــر لـه قازانــج بکرێتـه‌وه .ئـه‌و ده‌ستنیشــانکردنه بــۆ شارســتانیه‌تی ئه‌وروپــاش په‌ســنده‌و لــ ه جێــگای خۆیدایــه .ته‌نانــه‌ت کاتێــک پاوانه‌کانــی ده‌س ـه‌اڵت وه‌ک ئامــراز ه کالســیک و پااڵوته‌کانــی قازانــج بیــری لێده‌کرێتــه‌وه ئــه‌وا ده‌توانیــن بــه شــێوه‌یه‌کی باشــر مێــژوو ڕاڤــه بکه‌یــن.
یه‌کێــک لــه گه‌وره‌تریــن ته‌نگژه‌کانــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ،ده‌وڵــه‌ت نه‌ته‌وه‌گه‌رایــی نه‌تــه‌وه‌ی سه‌رده‌ســت هه‌وڵــده‌دات له‌نــاو و ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌یــه .ئــه‌و پێکهاتــه‌و گروپانــه‌ی که‌له‌ســه‌ده‌ی بۆتــه‌ی ســنووری ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌کــه‌ی خۆیــدا كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی ڕابــردوودا له‌رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا له‌ناوبــران ئــه‌و داوه‌ریــه‌ی ئێمــه یــه‌ک ڕه‌نــگ و یــه‌ک نه‌ته‌وه‌یــی دروســت بــکات ،ئه‌مــه‌ش ده‌بێتــه
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
بــه شــێوه‌یه‌کی تێکه‌ڵــه له‌گــه‌ڵ خێــزان ،خانــه‌دان ،ده‌ســه‌اڵتبوون و ده‌وڵه‌تبوونــی فه‌رمــی .چونکــ ه کۆیالیه‌تــی ته‌نیــا له‌ســه‌ر ڕه‌نجــی مــاددی ئــاوا ناکرێــت .بــه‌ر لــه هه‌مــوو شــتێک له‌ســه‌ر زهنیــه‌ت، ســۆز و جه‌ســته ئــاوا ده‌کرێــت .تــا کۆیالیه‌تــی ئایدیۆلــۆژی بــه‌دی نه‌ی ـه‌ت کۆیالیه‌تــی ڕه‌نجــی مــاددی پ ـه‌ره ناس ـه‌نێت .بــۆ بینینــی ئ ـه‌و کێشــانه‌ی ســه‌رچاوه‌ی خۆیــان لــه تایبه‌مته‌ندێتییــه به‌رباڵوه‌کانــی چینایه‌تیــه‌وه وه‌رده‌گــرن پێشــاندانی هه‌ڵوێســتێکی گشــتگیرانه‌ی به‌وجــۆر ه ئه‌زموونبه‌خــش و فێرکــه‌ر ده‌بێــت.
پشتڕاســت ده‌که‌نــه‌وه .ئــه‌و پێکهاتانــه‌ی کــه له‌مێــژووی 10000 ســاڵی ڕابــردوودا له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا پێکــه‌وه ژیــاون و ئاوێتــه‌ی یــه‌ک بــوون ،لــه‌دوای شــه‌ڕی یه‌که‌مــی جیهانیــه‌وه به‌بــێ ڕه‌حامنــه خرانــه بــه‌رده‌م ویژدانــی ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌وه ،که‌مۆدێلێــک بــوو مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری وه‌ک دڕنده‌ی ـه‌ک ک ـه ه ـه‌ر شــتێک وه‌کــو قه‌ســاب هه‌نجــن هه‌نجــن ده‌کات ،له‌گــه‌ڵ خۆیــدا هێنــای. به‌ڕاســتی ده‌وڵ ـه‌ت نه‌ت ـه‌وه ڕێــک هاوشــێوه‌ی ئ ـه‌و دڕنده‌یه‌ی ـه ک ـه لـه په‌رتوکــی پیــرۆزدا باســی ده‌کرێــت و لـه ڕێگـه‌ی درۆ و فریودانـه‌وه كۆمه‌ڵگــه پارچه‌پارچــ ه ده‌کات .ئــه‌وه‌ی پێــی ده‌ڵێــن ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌و ه هیــچ شــتێک نیــه ته‌نیــا ئــه‌وه نه‌بێــت کــه ئــه‌و به‌هایانــه پارچــه ده‌کات کــه مێــژوو له‌نــاو یه‌كێتــی و هه‌مه‌ڕه‌نگیه‌کــدا ئافراندوونــی .مۆدێلێکــ ه چه‌نــد ه بتوانێــت مێــژوو و فه‌رهه‌نگــی كۆمه‌ڵگــ ه له‌ناوببــات و نکۆڵــی لــێ بــکات ،ئه‌وه‌نــد ه خــۆی به‌ســه‌رکه‌وتوو ده‌زانێــت .ئــه‌و ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌ی کــه ڕۆڵــی قه‌ســاب بــۆ مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌بینێــت ،چه‌نــده بتوانێــت نکۆڵــی لـه ڕابــردوو بــکات و بیســڕێته‌وه ،له‌جێگـه‌ی ئـه‌وه دامـه‌زراوه ســیخوڕه‌کانی سیســته‌م و زهنیه‌تــی ئۆریانتالیســتی جێگیــر بــکات ئه‌وه‌نــده خــۆی له‌به‌رامبــه‌ر ســه‌رکاره نوێیه‌که‌یــدا به‌ســه‌رکه‌وتوو ده‌بینێــت و خۆشــحاڵیش ده‌بێــت .پارچه‌کردنــی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن له‌ســه‌ر بنه‌مــای ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌و ئــه‌و سیاســه‌تانه‌ی له‌ســه‌ر ئاســتی ناوخۆیــی و ده‌ره‌کــی له‌س ـه‌ر ناوچه‌ک ـه به‌ڕێوه‌بــرا ،جینۆســاید بــوو .لــ ه زهنیه‌تــه‌وه بیگــره هه‌تــا ئابــووری له‌الیه‌نــی مۆدێرنیتــه‌و ســه‌رمایه‌داریه‌وه هه‌ڵلــورشا .ئه‌گــه‌ر ئــه‌و ڕه‌وشــه‌ی لــه ســه‌ده‌ی ڕابــردوودا لــه ئێراقــدا ڕوویــداوه هه‌ڵیســه‌نگێنین لــه‌و بــواره‌دا زۆر وانه‌مــان فێــر ده‌کات و ســوودبه‌خش ده‌بێــت .گه‌وره‌تریــن نه‌هامه‌تــی کــ ه ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌و ه به‌ســه‌ر رؤژهه‌اڵتــی ناوینیــدا هێنــاوه ،وابه‌ســته‌ی ئــه‌و جینۆســایده‌یه کــ ه خه‌ڵکــی ناوچه‌کــه ڕووبــه‌ڕووی بوونه‌تــه‌وه .گه‌النــی هه‌لــه‌ن ،ئه‌رمــه‌ن ،رسیــان و کــورد ک ـه دێرینرتیــن فه‌رهه‌نگــی خۆجێیــی میزۆپۆتامیــا و ئه‌نادۆڵــن، به‌هــۆی ئــه‌وه‌ی زوو که‌وتنــه نــاو داوی میللیگه‌رایــی و په‌نایــان بــرد بــۆ ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌گه‌رایــی ،خۆیــان ڕووبــه‌ڕووی له‌نــاو بــردن کــرده‌وه.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
50 کاره‌ســات بــۆ ئ ـه‌و خه‌ڵک ـه‌ی له‌نــاو ئ ـه‌و ده‌وڵه‌ت ـه‌دا ده‌ژیــن .ئه‌گ ـه‌ر بانگه‌شــانه به‌گوێــره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی مــن نیــه ،ئــه‌وا ده‌رگا بــۆ نه‌ته‌وه‌گه‌رایــی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری نه‌بوایــه ،ئــه‌و هه‌مــوو کۆکــوژی کــورد و جینۆســایدکردنی ده‌که‌وێتــه سه‌رپشــت. کاره‌ســاته ڕووی نــه‌ده‌دا .تورکێتــی ســپیش دروســتکراوه‌یه‌کی -6کێشــه‌کانی ئه‌خــاق ،پۆله‌تیــکا و دیموکراســی كۆمه‌ڵگــه‌ی تورکێتی سپیش دروستکراوه‌یه‌کی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن: شــیکارکردنی قۆناخــی پێنــج هــه‌زار ســاڵه‌ی شارســتانی ناوه‌نــدی ه ده‌ستی سه‌رمایه‌داریه .ناکرێت دوور ل له‌ســه‌ربنه‌مای ده‌ســته‌واژه‌کانی ئه‌خــاق ،سیاســه‌ت و دیموکراســی ه بیر هه‌وڵدان بۆ کۆکردنه‌وه‌ی سه‌رمای زۆر فێرکــه‌ر و وانه‌به‌خــش ده‌بێــت .هه‌ڵبه‌تــ ه کێشــه‌ی جددیــی ه دروستکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌کی یه‌ک ڕه‌نگ ل ئه‌خــاق ،سیاســه‌ت و دیموکراســی لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی بکه‌ینه‌وه ناویــن ل ـه ئارادای ـه .وه‌ک پێویســتیه‌کی قۆنــاخ و پرۆس ـه‌ی شارســتانی ئــه‌و کێشــانه زۆر به‌رفراوانــن .بــه‌اڵم زانینــی ئــه‌و ڕاســتیه‌ش گرنگــه ده‌ســتی ســه‌رمایه‌داریه .ناکرێــت دوور لــه هه‌وڵــدان بــۆ کـ ه یاســا ،سیاسـه‌ت و دیموکراســی شارســتانی ئه‌وروپــا لـه ڕاده‌بـه‌ده‌ر کۆکردنــه‌وه‌ی ســه‌رمایه بیــر لــه دروســتکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌کــی یــه‌ک بۆرژوازیانه‌یــ ه و نوێنه‌رایه‌تــی دیــارده‌ی ئه‌خالقــی ،سیاســه‌ت و ڕه‌نــگ بکه‌ینــه‌وه .لــه‌و پارچه‌کردنــه‌ی کــه نه‌تــه‌وه ده‌وڵه‌تگه‌رایــی دیموکراســی و كۆمه‌ڵگ ـه‌ی مێژوویــی و جیهــان نــاکات ،چونک ـه ئ ـه‌وه له‌رۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ئه‌نجامیــداوه له‌ناوبــردن و توانـه‌وه‌ی جیاجیــای بــۆرژوازی دیموکراســی نیــه ،به‌ڵکــو به‌ڕێوه‌بردنــی ده‌وڵه‌تــه. داســه‌پاندووه ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی به‌ســه‌ر کــورددا هاتــووه به‌تــه‌واوی کاره‌ســاته .به‌شــێوه‌یه‌کی خێــراو به‌یه‌کجــار نــه له‌ناوبردنــی له‌س ـه‌ر بنه‌مــای ئ ـه‌و کورت ـ ه ڕه‌خنان ـه ،زۆر ب ـ ه دڵنیایی ـه‌وه ده‌توانیــن جه‌ســته‌یی و نــه له‌ناوبردنــی فه‌رهه‌نگــی جێبه‌جێکــراوه ،به‌ڵکــو بڵێیــن کــه ماتــه‌ووزه‌ی «پۆتانســێڵ»ی دیموکراســی ،ئه‌خــاق و کــورد وه‌کــو بونه‌وه‌رێکــی لێهاتــووه کــ ه ماوه‌یه‌کــی درێــژ لــه سیاســه‌ت لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناوینــدا به‌هێــزه .هه‌بوونــی گیانه‌اڵدایــه‌و په‌له‌قــاژه ده‌کات .کــورد له‌ڕه‌وشــێکدایه کــه کێش ـه‌ی جــددی ئه‌خالقــی ،سیاســی و دیموکراســی نیشــانه‌ی به‌‌هێــزی له‌دونیــادا گه‌لێکــی هاوشــێوه‌ی ئ ـه‌و نی ـه ،ته‌نیــا ل ـه‌ڕووی زهنی ـه‌وه نــا پۆتانســێله‌که‌یه‌تی .تــا ئێســتاش به‌هێزبوونــی مه‌یلــی ده‌وڵــه‌ت و به‌ڵکــو لــه‌ڕووی جه‌سته‌ییشــه‌و ه پارچــ ه پارچــه بــووه .ژیانــی وه‌کــو ده‌ســه‌اڵتگه‌رایی ،هه‌روه‌هــا هه‌بوونــی کێشــه‌ی ئه‌خالقــی ،سیاســی كۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی نه‌خۆشــی لێکــراوه .نــه ده‌توانێــت وه‌کــو ژیانــی بــاو و دیموکراســی به‌هێــز ،له‌الیه‌کــه‌ی دیکــه‌وه پێویســتی ئه‌خــاق، بــژی نــ ه وه‌کــو ژیانــی مۆدێــرن .ئــه‌و مافه‌شــی لــێ ســه‌ندراوه‌ته‌وه سیاســه‌ت و دیموکراســی بگــره هه‌بوونیشــی دێنێتــه بیــری مــرۆڤ. کــه شــێوه‌یه‌کی ژیــان بۆخــۆی هه‌ڵبژێرێــت .بێگومــان ئــه‌و ڕه‌وشــه وه‌ک پێویســتیه‌کی ئــه‌و ناکۆکیــه دیاله‌کتیکیــه‌ی نێوانیــان ته‌نیــا بــه‌م سـه‌رچاوه‌ی خــۆی لـه‌و ده‌وڵـه‌ت -نه‌تـه‌وه‌و ه ده‌گرێت کـه مۆدێرنیته‌ی شــێوه‌یه ده‌شــێت گوزارشــت لــه ڕاســتی بکرێــت. ســه‌رمایه‌داری دروســتی کــردووه .ئــه‌و جواڵنــه‌وه کوردیانــه‌ش کــه له‌ســه‌ر بنه‌مــای ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌گه‌رایــی ده‌ســتیان بــه تێکۆشــان -7کێش ـه‌ی ئابــووری و ئایدیۆلــۆژی ل ـه كۆمه‌ڵگ ـه‌ی خۆرهه‌اڵتــی کــرد ،لــه بــه‌ر ئــه‌وه‌ی له‌گــه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی ناوینــدا: ســه‌رمایه‌داریدا یه‌کیــان نه‌ده‌گرتــه‌وه ،به‌خــت یاوه‌ریــان نه‌بــوو و لــه بنه‌ڕه‌تــدا کێشــه‌ی ئابــووری له‌گــه‌ڵ په‌راوێزکــردن و به‌ده‌رنانــی ســه‌رکه‌وتوو نه‌بــوون .لــه ڕۆژگاری ئه‌مڕۆشــاندا ئــه‌و بانگه‌شــانه‌ی ژن لـه ئابووریــدا ده‌ســت پێــده‌کات .خــودی ئابــووری هـه‌ر شــتێکه کـه له‌چوارچێــوه‌ی ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌گه‌راییــدا لــه باشــوری كوردســتان ده‌بێتــه بابه‌تــی خــۆراک .ڕۆڵ بینینــی ژن لــه ســه‌نته‌ری ئابووریــدا ده‌کرێــت ،وابه‌ســته‌ی سیاســه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی خاســیه‌تێکه ده‌رکــی پــێ ده‌کرێــت .چونکـه منداڵــی ده‌بێــت و به‌خێــوی ســه‌رمایه‌داریه .ڕه‌نگــه ده‌وڵه‌تگه‌راییــه‌ک کــه تــا دوا ڕاده ده‌کات .ئه‌گـه‌ر ژن لـه ئابــووری تێنـه‌گات ئـه‌ی کــێ تێــده‌گات! کاتێــک بچوککرابێتــه‌و ه بکه‌وێتــه خزمه‌تــی سیســته‌مه‌وه .بــه‌اڵم مه‌ترســی به‌گشــتی لــه مێــژووی شارســتانی ،به‌تایبه‌تیــش لــه مۆدێرنیتــه‌ی له‌وه‌دایــ ه هــه‌ر کاتێــک سیســته‌م بڵێــت ئــه‌و ده‌وڵه‌تــه یــان ئــه‌و ســه‌رمایه‌داریدا ژن لــه ئابــووری به‌ده‌رنــرا ،له‌بــه‌ر ئــه‌م هــۆکاره
51 ئابــووری -کــ ه پیــاو ه زه‌به‌الحــه‌کان زیاتریــن یــاری پێده‌کــه‌ن -بــوو بــۆ ژیانــی ئابــووری خۆرهه‌اڵتــی ناویــن لــ ه جێــگای خۆیدایــه. بــه گڵۆڵــه‌ی کێشــه‌کان .ئــه‌و یارییــه‌ی هیــچ ڕایه‌ڵه‌یه‌کــی رسوشــتی له‌گــه‌ڵ ئابووریــدا نییــه‌و ته‌نیــا لــ ه ڕێــگای چاوچنۆکــی و داخــوازی -8کێشه‌ی شۆرش له كۆمه‌ڵگه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناویندا: به‌ده‌ســتهێنانی ئه‌وپــه‌ڕی هێــزو قازانجــه‌و ه خوازیــار ه تــه‌واوی ئــه‌و کێشــه کۆمه‌اڵیه‌تیانــه‌ی هه‌وڵــی پێشکه‌شــکردنی هێزه‌کانــی ئابــووری له‌ســه‌رووی هه‌مووشــیانه‌وه ژن بخاتــه ژێــر هێلیکاریه‌که‌یامنــدا هه‌ڵبه‌تــه چڕبوونــه‌وه‌و ته‌رکیزکردنیــان له‌ســه‌ر کۆنرتۆڵــی خۆیـه‌وه ،لـه ئه‌نجامــدا ڕێــگا لـ ه پێــش هـه‌ر جــۆر ه هێزێکــی کێشــه‌ی شــۆرش مایــه‌ی تێگه‌یشــتنه .هه‌وڵــده‌ده‌م پێناســه‌یه‌کی پلــه‌داری ،ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵــه‌ت ده‌کاتــه‌و ه کــ ه وه‌ک ته‌نێکــی جیاوازتــر له‌بــاره‌ی شۆرشــه‌وه بکــه‌م .له‌الیه‌نێکــه‌وه ده‌توانیــن نه‌خــۆش له‌س ـه‌ر كۆمه‌ڵگ ـه گ ـه‌وره بێــت ،ب ـه‌و جــۆره‌ش ب ـه قۆناخێــک مێــژووی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن وه‌ک دیرۆکــی دژه شــۆرش ڕاڤـه بکه‌یــن. ه شۆرشــێک دژی ســه‌رجه‌م ئــه‌و گه‌یشــتووه کــه چیــر ناتوانێــت بــه‌رده‌وام بێــت .دوای ژن تــه‌واوی دژه شــۆرش به‌رامبــه‌ر به‌کــێ؟ دژ ئــه‌و توێژانــه‌ی به‌ئابــووری ڕاســته‌قینه‌وه ســه‌ر‌قاڵن له‌ســه‌رووی فاکتــه‌ر ه کۆمه‌اڵیه‌تیانــه‌ی لــه سیســته‌می شارســتانی بــه‌ده‌ر نــراون. هه‌مووشــیانه‌و ه جوتیــاران ،شــوانکاران ،پیشــه‌گه‌ران و بازرگانــه به‌ڵــێ دژه شــۆرش لــه به‌رامبــه‌ر ژن ،الوان ،كۆمه‌ڵگــه‌ی گونــد- بچوکــه‌کان له‌الیــه‌ن ئامێــر و دامه‌زراوه‌کانــی پاوانــی ســه‌رمایه کشــتوکاڵ ،تیــره و خێڵــه نیمچــه کۆچــه‌ره‌کان ،خــاوه‌ن بــاوه‌ڕی و و ده‌ســه‌اڵته‌وه هه‌نــگاو به‌هه‌نــگاو لــ ه ئابــووری به‌ده‌رنــران و مه‌زهه‌بـ ه نهێنیـه‌کان و بـ ه کۆیله‌کــراوه‌کان .لـ ه کاتێکــدا شارســتانی بــۆ به‌وجــۆره دۆخ و زه‌مین ـه‌ی غه‌نیم ـه‌ت و تااڵنــکاری ت ـه‌واو ئافرێــراوه .هێزه‌کانــی به‌رژه‌وه‌نــدی خــۆی سیســته‌مێکی نــوێ یاخــود شۆرشــه، لێــره‌دا ڕووبــه‌رووی بابه‌تێــک ده‌بینــه‌و ه کــه پێویســتی به‌زۆرتریــن بــه‌اڵم بــۆ هێــزه به‌رهه‌ڵســتکاره‌کان وێرانــکاری و دژه شۆرشــه. به‌بــڕوای مــن شــۆرش ئه‌وه‌یــ ه کــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌خالقــی ،سیاســی ڕۆشــنکردنه‌وه هه‌یــه. و دیموکراســی ســه‌ر له‌نــوێ و بــ ه شــێوه‌یه‌کی پێشــکه‌وتوانه‌تر ه قازانج له‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت باسکردن ل ئــه‌و خه‌ســڵه‌تانه‌ی خــۆی به‌ده‌ســت بێنێتــه‌وه کــه بــه‌رده‌وام بــوارو ه فریودان و ده‌ستخه‌ڕۆکردن ه ل جگ کــرداری سیســته‌می شارســتانی به‌رته‌ســک ده‌کاتــه‌وه. لــ ه ڕاڤه‌یه‌کــی واقیعیــدا كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــ ن لــ ه ده‌ستنیشــانکردنی خه‌ســڵه‌ته‌کانی ئه‌خالقــی ،سیاســی و دیموکراســی شۆرشــی چاوه‌ڕوانکــراودا زه‌حمه‌تــی نابینێــت .لــه ڕووداو و گۆڕانگاریه‌کانــه‌وه ده‌رکــی پێده‌کرێــت کــه ســه‌رجه‌م ئایدیۆلۆژیــا نه‌ریتــی و مۆدێرنیســته‌کان ڕه‌وشــه‌که‌یان ئاڵــۆز و بــه كێشــه‌تر کــردووه .ئــه‌و ده‌ره‌نجامــه‌ش ڕاســتینه‌ی پێویســتی ژیانیــی و ده‌ســتلێبه‌رنه‌دراوی دیموکراســی سیاســی و ئه‌خالقــی ده‌ســه‌ملێنن. کێش ـه‌ی س ـه‌ره‌کی شۆرشــی كۆمه‌ڵگ ـه‌کان ل ـ ه سیاس ـه‌تی دیموکراتیان ـه بێبه‌ریــن ،واتــه لــه ئه‌خالقیــش بــێ به‌شــن ،کێشــه‌که‌یان به‌ده‌ســتهێنانی ئــه‌و خه‌ســڵه‌تانه‌یه .کاتێــک کێشــه‌ی شــۆرش بــه‌و جــۆره دیــاری بکرێــت ،ئــه‌وا به‌رنامــه‌ی سیاســی ،ســراتیژی و س ـه‌نگه‌رگرتنی ته‌کتیکــی و هه‌نــگاوی کــرداری ڕاســتیش ب ـه گوێــره‌ی ئه‌مــه ده‌ستنیشــان ده‌کرێــن.
جیــاوازی گرنــگ لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناوینــدا ئه‌وه‌یــ ه کــه زیاده‌کانــی ئابــووری به‌ده‌ســتی ده‌وڵــه‌ت تــااڵن ده‌کرێــت. لــه ڕاســتیدا ئه‌گــه‌ر ئــه‌و خاڵــه ڕه‌چاوبکه‌یــن کــه له‌شارســتانی ئه‌وروپاشــدا به‌بــێ ده‌وڵــه‌ت قازانــج به‌رهه‌مــی خه‌یاڵێکــه ،ئــه‌و کاتــه ده‌بینیــن کــه لــه دوا شــیکاردا ده‌وڵــه‌ت تاکــ ه خاوه‌نــی زێــده (به‌رهــه‌م ،به‌ها)کانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه .لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵــه‌ت باســکردن ل ـه قازانــج جگ ـ ه ل ـه فریــودان و ده‌ســتخه‌ڕۆکردن هیچــی دیکه‌نیی ـه، لــ ه ده‌رئه‌نجامــدا مێــژووی شارســتانی دیرۆکێکــی دژه ئابوورییــه. گشــت کێشــه ئابووریــه‌کان وه‌ک ئه‌نجامێکــی ئــه‌و ناکۆکیــه دێنــه ئــاراوه .چه‌نــده ده‌وڵ ـه‌ت ،شــار و چینــی ده‌س ـه‌اڵت ده‌ســتی خۆیــان ل ـه ئابــووری بکێشــنه‌وه ،به‌مانایه‌کــی تــر بچــووک ببن ـه‌وه‌و ئابــووری بــۆ به‌رپرســیاره ڕاســته‌قینه‌کانی خــۆی به‌جێبێڵــن ب ـه‌و ڕاده‌ی ـ ه کێش ـه ئابووریــه‌کان ده‌که‌ونــ ه ســه‌ر ڕاســته‌ڕێی چاره‌ســه‌رکردن .ئــه‌م پێویســته زۆر به‌باشــی بزانرێــت شــێوه‌ی ژیانــی جیــاوازی به‌ر له‌شــۆرش ده‌ستنیشــانکردنه بــۆ ئابــووری جیهانگیــری ڕاســته ،ب ـه‌اڵم ل ـه‌وه زیاتــر و دوای شــۆرش جێــگای بــاس نییــه .بــ ه تایبه‌تیــش بــۆ شۆرشــگێڕێک
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
هیچی دیکه‌نییه
52 به‌مجۆره‌یــه .بــوون بــه مرۆڤــی کرده‌یــی و چاالکــی له‌گــه‌ڵ خــۆ ته‌یارکردنــی تیۆریــدا بـه‌دی دێــت .هـه‌ر که‌ســێک لـه ژیانــی رۆژانـه‌دا خه‌ســڵه‌ته‌کانی دیموکراتــی ،سیاســی و ئه‌خالقــی ل ـه گوت ـه و کــرداردا پیشــان ن ـه‌دات ب ـ ه شۆرشــگێڕ ناونابرێــت .ئ ـه‌و جــۆره که‌ســانه نابن ـه خاوه‌نــی ژیانێکــی شۆرشــگێڕی و میلیتانــی .هه‌روه‌هــا ته‌نیــا لــه میانـه‌ی به‌رگــری خۆیــی ،كۆمه‌ڵگـه نابێــت بـه چاالکــوان .ئه‌گـه‌ر شـه‌ڕی به‌رگریکــردن لــ ه خــود و هــه‌ر جــۆر ه به‌رخودانکارییــه‌ک له‌گــه‌ڵ بونیادنانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌خالقــی ،سیاســی و دیموکراســی نه‌کرێــن به‌یــه‌ک چانســی ســه‌رکه‌وتنی هه‌میشــه‌یی نابێــت .وه‌ک چــۆن کێش ـه‌کانی كۆمه‌ڵگ ـه یه‌کپارچه‌ی ـه ،پێویســته شــۆرش و شۆرشــگێڕیش لــه تــه‌واوی گوتــه‌و کرداره‌کانیــدا به‌رنامــه‌ی سیاســی ،ســراتیژ و پالننام ـه‌ی ته‌کتیکــی له‌نــاو یه‌کــردا جێبه‌جــێ بــکات .چونک ـ ه لێشــاوی ژیــان یه‌کپارچه‌یــه .پێویســته شۆرشــه‌کانی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن بــه گوێــره‌ی قاڵبه‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری نه‌بێــت ،به‌ڵکــو بــه گوێــره‌ی به‌هــا مێژوویه‌کانــی خۆیــان بــن ،بــه‌اڵم ته‌نیــا لــه میانــه‌ی یه‌کبوونــی له‌گــه‌ڵ زانســتی رۆژانه‌یــی ســه‌رکه‌توو ده‌بێــت.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ه رۆژهه‌اڵتناسی پێویست ه له‌چوارچێوه‌یه‌کی ته‌سکی بیرمه‌ند ه شارستانی ئه‌وروپیه‌کان سه‌باره‌ت ب و کۆمه‌ڵگه‌کانی خۆرهه‌اڵتی ناویندا هه‌ڵنه‌سه‌نگێندرێت
هه‌ژموونگه‌رایــی ئایدیۆلــۆژی ئــه‌و ڕه‌زامه‌ندیــه مســۆگه‌ر ده‌کات، كۆمه‌ڵگ ـه بــۆ توانــاو توانســتێک ده‌کرێت ـه‌وه زۆر ل ـه‌وه زیاتــره ک ـ ه ل ـه هه‌ژموونگه‌رایــی توندوتیــژی چــاوه‌ڕوان ده‌کــران .رۆژهه‌اڵتناســی (ئۆریانتالیــزم) گوزارشــتی زانســتیانه‌ی ئــه‌و هه‌ژموونگــه‌را ئایدیۆلۆژیه‌یــه کــه مۆدێرنیتــه‌ی ئه‌وروپــا ســه‌باره‌ت بــه خۆرهــه‌اڵت و خۆرهه‌اڵتــی ناویــن دایهێنــاوه .وه‌ک هه‌ژموونێکــی هــزری زۆر کاریگــه‌ر رۆڵــی خــۆی ده‌بینێــت. پێویســته رۆژهه‌اڵتناســی له‌چوارچێوه‌یه‌کــی ته‌ســکی بیرمه‌نــد ه ئه‌وروپی ـه‌کان س ـه‌باره‌ت ب ـ ه شارســتانی و كۆمه‌ڵگه‌کانــی خۆرهه‌اڵتــی ناوینــدا هه‌ڵنه‌ســه‌نگێندرێت ،چونکــه لــ ه جیاتــی پێشخســتنی هــزری زانســتی ده‌رهــه‌ق به‌رسوشــته کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانیــان فه‌راهه‌مکردنــی ڕۆشــنکه‌ری خۆیــان ،وابه‌ســته‌کردن بــه هه‌ژموونگه‌رایــی ئایدیۆلــۆژی مۆدێرنیتــه و به‌بنه‌مــا گرتنــی بونیــاده زانســتیه‌که‌ی مانــا به‌رفراوانه‌کــه‌ی رۆژهه‌اڵتناســییه .ئــه‌و شــۆرش ،بزاوتــ ه سیاســی و ڕه‌وتــه ئایدیۆلۆژیانــه‌ی ســه‌ریانهه‌ڵداو ه هه‌ریه‌کــه و کۆپیه‌کــی بێکاریگــه‌ری منونه‌کــه‌ی ئه‌وروپــان .هــه‌ر بۆیــه‌ش کاریگه‌ریه‌که‌یــان له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه ڕووکه‌شــانه بــووه. خوێندنه‌وه‌یه‌کــی ڕاســت بــۆ په‌یوه‌نــدی كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن له‌گــه‌ڵ مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ،بــۆ پێهه‌ڵگرتنێکــی ئه‌ڵته‌رناتیڤانــه ڕۆڵێکــی دیاریکــه‌ری ده‌بێــت .بــه‌ر له‌هه‌مــوو شــتێک پێویســته مایــه‌ی تێگه‌یشــن بێــت کــه مۆدێرنیتــه بــووه بــه دیارده‌یه‌کــی لۆکاڵــی یــان خۆجێیــی .دیارده‌یه‌کــی ناوخۆییــه نــه‌ك ده‌ره‌کــی .بــه‌اڵم لــه مۆدێرنیتــه‌ی ئه‌وروپــا جیاوازتــره .الوازتریــن ئه‌ڵقــه‌ی ســه‌رمایه‌داری جیهانگیرییــه .له‌دۆخــی به‌مجــۆره‌دا پێویســته لــه دوو هه‌ڵــه نه‌گلێیــن .یه‌که‌میــان؛ بــ ه جۆرێــک مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری په‌ســند بکرێــت و ته‌نانــه‌ت بپه‌رســرێت وه‌ک بڵێــی ده‌رفه‌تــی جیهــان و شارســتانیه‌کی دیکــه بوونــی نیــه؛ دووه‌میشــیان، بــه شــێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تــی و سه‌رتاســه‌ری بیکه‌یتــه دوژمــن و وه‌ک ســه‌له‌فیه‌کان ڕه‌تــی بکه‌یتــه‌وه .لــه ده‌رئه‌نجامــدا هــه‌ردوو هه‌ڵوێســتیش خزمه‌تــی جێگیربوونــی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌کــه‌ن.
-9کێشه‌ی زهنیه‌ت له ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا: گه‌وره‌تریــن کاره‌ســات بــۆ كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ک له‌وه‌دایــ ه هێــزی ئافراندنــی هــزرو چاالکــی ده‌رهــه‌ق به‌خــۆی له‌ده‌ســتدابێت. هێزه‌کانــی پلـه‌داری و شارســتانی کـ ه زۆر پێشــر ئــاگاداری ئـه‌و بابه‌تـه بــوون ،لــه پێشــینه‌ییان داوه‌تــه بااڵده‌ســتی هــزری کــه ده‌شــێت بــه هه‌ژموونگه‌رایــی ئایدیۆلــۆژی نــاوی ببه‌یــن .له‌به‌رده‌وامکردنــی هه‌ژموونگه‌راییــدا به‌ته‌نیــا توندوتیــژی رۆڵــی هه‌میشــه‌یی نابینێــت. ئه‌گــه‌ر ئامانجــی توندوتیــژی به‌ده‌ســتهێنانی به‌رژه‌وه‌نــدی ســه‌ر كۆمه‌ڵگ ـه بێــت ،ئ ـه‌وا پێویســتی ب ـه به‌رهه‌مــی زیــاد ه هه‌ی ـه .ئه‌گ ـه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌کان رازی نه‌کرێــن ئــه‌وا چاوه‌ڕوانــی کاری درێژخایــه‌ن وه‌کــو ئه‌نجــام؛ ده‌توانیــن ته‌نگــژه‌و کێشــه‌کانی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن و فه‌راهه‌مکردنــی زێــده -به‌رهه‌میــان لــێ ناکرێــت .لــه کاتێکــدا لـه ســێ پێڤــاژۆدا پوختیــان بکه‌ینـه‌وه؛ یه‌کـه‌م پیڤــاژۆ ،ئـه‌و قۆناخه‌یـه
53
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
ک ـه ب ـ ه پێش ـه‌نگایه‌تی خان ـه‌دان ل ـه ســااڵنی 3500پ.ز هه‌ڵکشــاو ل ـ ه ده‌وروبـه‌ری پلـه‌داری ،شــار ،ده‌سـه‌اڵت ،ده‌وڵه‌ت و چینه‌کان شارســتانی ناوه‌نــدی گه‌شــه‌ی کــرد .ئــه‌و سیســته‌مه ســه‌رچاوه‌ی ته‌نگژه‌کانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه .لــه‌و پێڤاژۆیــه‌دا لــه‌ده‌ره‌وه له‌ڕێگــه‌ی سیســته‌می تیــره‌وه ،له‌ناوخۆشــدا لــه ڕێگــه‌ی سیســته‌مه ئایینیــه ئیرباهیمــی و زه‌رده‌شــتیه‌کانه‌وه هه‌وڵــده‌درا وه‌اڵمــی ئــه‌و کێشــانه بدرێتــه‌وه. پێڤــاژۆی دووه‌م ئــه‌و پێڤاژۆیه‌یــه کــه بــه ده‌رکه‌وتنــی ئیســام ده‌ســتی پێکــرد هه‌تــا ســااڵنی 1200ز کــه نه‌یتوانــی لــ ه ڕێنسانســدا ســه‌ربکه‌وێت ،بــه‌رده‌وام بــوو ،ئــه‌و پێهه‌ڵگرتنــه‌ی کــه ده‌وڵه‌تــه شــاره‌کانی ئیتاڵیــا ئه‌نجامیانــدا ته‌نگــژه‌و کێشــه‌کانی رۆژهه‌اڵتــی ناوینــی قوڵــر کردۆتــه‌وه .پێڤــاژۆی ســێیه‌م له‌گــه‌ڵ ســه‌رکه‌وتنی هه‌ژموونــی شارســتانی ناوه‌نــدی له‌ئه‌وروپــا ده‌ســتوه‌ردانی لــه ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ل ـه ســااڵنی 1800ب ـه دواوه ده‌ســتی پێکــرد ،ب ـه
ته‌نگــژه‌و کێش ـه‌ی ڕۆژه ـه‌اڵت به‌نــاو ده‌کرێــت .ئ ـه‌و هه‌واڵن ـه‌ی ک ـ ه پشــت بــه مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌به‌ســن و له‌چوارچێــوه‌ی چاره‌ســه‌ریه بــاوو مۆدێرنیســته‌کاندا ده‌خولێنــه‌وه ،ته‌نگژه‌که‌یــان ئاڵۆزتــر کــردووه .ئ ـه‌وه‌ش ڕێگ ـه‌ی بــۆ قه‌یــران ،جینۆســایدو خۆکــوژی خــۆش کــردووه.
54 ده‌رهاویشته‌ی قه‌یرانه‌كانی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه‌ی ئه‌مریكا له رۆژهه‌اڵتی ناوین
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ھەمــوو شــوێنێک لــە ژێــر تاقیکردنەوەیەکدایــە، بــەاڵم ھێشــتا هەوڵــدان بــۆ ئامانجەکانــی خــۆی لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن دا بــژاردەی سیاســی ئەمەریکایــە .ئەزموونەکانــی ئەمریــکا لەگــەڵ ئــەم فــۆرم یــان پێکھاتەیــە لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن چییــە و چ دەرســێکامن لێــی وەرگرتــووه؟ دەوڵــەت -نەتــەوە پێکھاتەیەکــی ســەربەخۆیە کــە هەرێمەکــەی دیاریکــراوە ،بەناوەنــدی کۆنــرۆڵ کــراوە و ســەروەری دەســەاڵت و ھەرێمەکــەی لەالیــەن ھاوچەرخەکانیــەوە ،بــە پلەی یەکــەم و دەوڵەتی ســەروەر لەالیــەن زۆربــەی ھاوتــا نەتەوەییــەکان بــە پلــەی دووەم زۆرجــاركات ،بــەاڵم نــە ھــەر جارێــک نــارساون .ئەگــەر کۆمەڵــگای نەتــەوەکان بیناســن ئــەوە گەرەنتــی دانیشــتوانیەتی واتــە نەتەوەکــە پارێــزراوە لە دەســتێوەردان .پێشــر پێکھاتــە ھەرێمییەکان عەشــیرەیی، میراتــی ،زمانــی ئایینــی ،ئۆتۆکراتیــک یــان تێکەڵێــک لەمانــە بــوون، بــەاڵم ئێســتا دەوڵەت-نەتــەوە شــێوەیەکی یەکگرتــوو و ھاوبەشــە بــۆ بەکارھێنانــی ھێــز لەالیــەن دەوڵەتــەوە و شــوێنکەوتەکەیە بــۆ ســوود. لــە کــۆی ٢٢٢ســاڵ لــە ٢٤٢ســاڵی تەمەنــی دا واتــە لــە ســاڵی ١٧٧٦ەوە کــە دەکاتــە ٩٠%مێژووکــەی والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا هەمیشــە لەنێــو شــەڕدا بــووە .لــەو ماوەیــەدا والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا چەمکــی دەوڵــەت -نەتــەوەی خســتۆتە ژێــر ڕکێفــی ئامانجــە ئابــووری ،ســەربازی و ژیۆپۆلیتیکیــەوە .بــە پێــێ گروپێکــی نوســەر وەقفــی کارنیگــی لــە ســاڵی ٢٠١٣دا لــە کــۆی ٢٠٠دەســتوەردان لــە ســاڵی ١٩٠٠ەوە ١٦یــان وەک کاری پێکھێنانــی نەتــەوە پێناســە دەکرێــن .لــەم ١٦یــەش تەنیــا ٤یــان وەک « کــەم یــان زۆر ســەرکەوتوو» لێکدەدرێنــەوە کــە ئەمانــەش :ئەڵامنیــا و ژاپــۆن لــە ســاڵی ،١٩٤٥گرانــادا لــە ســاڵی ،١٩٨٣پانامــا لــە ســاڵی ١٩٨٩دایــە. لــە ژێــر پارێــزگاری والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکادا ،بونیادنانــی نەتــەوە پرۆســەیەکە کــە تیایــدا دەوڵــەت -نەتــەوە دادەمەزرێــت یــان
بــە هێــز دەکرێــت لــە ھەرێمێکــی دیاریکــراودا کــە شــەڕ یــان مەترســی شــەڕ موڵەتێکــی بــێ ســنوور دەداتــە والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا کــە ئــەو پێکھاتەیــەی لــە بــن مەترســیدایە بونیــاد بنێــت یــان ســەرلەنوێوە بونیادبنێتــەوە .بەپێــی ئــەو ھێاڵنــە کــە لەالیــەن والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکاوە دیاریکــراوە ،بونیادنیانــی دەوڵــەت- نەتــەوە بــۆ والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا ھەمــووکات وەکــو یەکێــک لــە ده‌ســه‌كه‌وته‌كانی شــەڕ بــووە.
والیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەمیشە لە ھاوکێشەی نێوان ئەو بنەمایانەی کە خۆی بانگەشەی بۆ دەکات و کردەوەکانی دا بە دوو جەمسەری ماوەتەوە
ھــەر کاتێــک کــە بابەتــە ژیۆپۆلیتیــک یــان ســراتیژییە ســەربازی و ئابووریــەکان گەورەتریــن خەمــی ئەمریــکا بــوون ،والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا ھەمــوو کاتێــک ئــەو ئامادەییــەی نیشــان داوە کــە لــە پێنــاو بەرژەوەندییەکانــی دا چاوپۆشــی بــکات لــە دامودەزگاکانــی بەڕێوەبــەری دیموکراتــی کــە یەکێــک لــە ئامانجــەکان بونیادنانــی نەتــەوە -دەوڵەتــە .ھــەر بۆیــە بــە زاڵمــەکان ،ئۆتۆکراتــەکان و ده‌ســتبژێره دیموکراتــەکان ڕازی دەبن .شــای ئێران ،پینۆشــێی شــیلی، بارۆنەکانــی ئانانــاس لــە ھــاوای ئەمــە نیشــان دەدەن .وەگەڕخــەری ســەرەکی والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا لــەو واڵتانــەی کــە ویســتویەتی نەتــەوەی تیایــدا دروســت بــکات پاراســتنی ئەوانــە بــووە کــە بڕیــاردەری ســەرەکین لــە سیاســەت ،ئابــووری و پەیوەندیەکانــی دەرەوە. والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا هەمیشــە لــە ھاوکێشــەی نێــوان ئــەو بنەمایانــەی کــە خــۆی بانگەشــەی بــۆ دەکات و کردەوەکانــی دا بــە دوو جەمســەری ماوەتــەوە .کوشــتنەکانی پۆلیــس -ئەمســاڵ ١٢٢ پیــاوی ئەمەریکــی -ئەفریقــی کــوژراون و لــە ســاڵی ٢٠١٥دا ٩٨٦ کــەس بــە دەســتی پۆلیــس کــوژراون ،بــێ بــەش هێشــتنەوەی زۆر کــەس لــە مافــی دەنگــدان لــە ١٧والیەتــدا بــە ھــۆی دیاریکردنــی
55
نایەکســانی ئابــوری ،سیاســی ،کۆمەاڵیەتــی و کەلتــووری ســەرەکیرتین پێناســەی دیاریکــەرن بــۆ کاراکتــەری کۆمەڵــگای والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا. ئەگــەر ئــەو پەیوەندیــە نەژادییانــەی ڕۆژ بــە ڕۆژ بێبەزییــر دەبنــەوە، نایەکســانییەکی کــە ھەمــوو کۆمەڵــگای گرتۆتــەوە ،بــێ کاریگەربوونــی ئابــووری و دامــودەزگای بەڕێوەبــەری دژە دیموکراتــی ڕەنگدانــەوەی لەســەر کۆمەڵــگای خۆجێیــی ئەمەریــکا هەبێــت ئــەو کاتــە چ لۆژیکێکــی تێــدا ھەیــە کــە ئەمەریــکا لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن بــە دوای دەوڵــەت- نەتــەوەوە بێــت .ئایــا دەبێــت چاوەڕوانــی شــتێکی لــەوە زیاتــر بیــن کــە ئەمریــکا لــە ناوخــۆی خۆیــدا پێکــی ھێنــاوە؟
بۆ ئەمریکا و ئاکتۆرە گلۆبالەکانی تر ،پەیڕەوکردنی مۆدێلی دەوڵەت- نەتەوە لە ڕۆژھەاڵتی ناوین دا لەبەر ئەوەیە کە ئەم مۆدێلە دەسەاڵتی بێ هاوتای سەربازی و مەدەنییان بۆ گەرەنتی دەکات تەشــەنە کردنــی قەیرانــی ئابــووری و سیاســی لــە نێــو ئاکتــۆرە گلۆباڵەکانــدا خاڵــی دەســپێکی گفتوگۆمــان دەبێــت لــە ســەر پێداگــری ئاکتــۆرە گلۆباڵــەکان لەســەر مۆدێلــی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ڕۆژھەاڵتی ناویــن دا .بــۆ منونــە والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا دێنینــەوە. قەیرانــی ئابــووری و سیاســی دیاریکەرتریــن بەرھەمییانــە .قەیرانــی ئابــووری و سیاســی گرنگرتیــن ھەناردەیانــە.
ئەمەریــکا کــە خاوەنــی ئابوریەکــی ھێرشــبەری گلۆباڵــە ،منونەیەکــی ناســەقامگیری ئابــووری پێشــکەش دەکات .ھەفتــەی پێشــوو بــوو کــە واڵ ســریت راپۆرتێکــی پێشــکەش کــرد لــە ١٢تەمــوزدا ،تــا ئاســتی شــکاندنی ژمــارەی پێوانەیــی نــوێ ،بــەاڵم چینــی ناویــن و چینــی کرێــکاری ئەمەریــکا بەشــداری پیرۆزباییەکانــی ئــەم ســەرکەوتنە لەالیــەن بازرگانــەکان و خــاوەن ســتۆکەکان (کــۆگاکان) نەبــوون. دەزگای بەنــاو ناوەنــدی پێشــکەوتنی ئەمەریــکا لــە ڕاپۆرتــی ٢ی حوزەیرانــی ٢٠١٦دا ڕایگەیانــد کــە» چــاوەڕێ دەکرێــت دوا بــە دوای بــۆ ئەمریــکا و ئاکتــۆرە گلۆباَلەکانــی تــر ،پەیڕەوکردنــی مۆدێلــی پاشەکشــە ئاســتی بەشــداری هێــزی کار زۆرتــر بێــت ،بــەاڵم وا نەبــوو .دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن دا لەبــەر ئەوەیــە کــە ئــەم بــە پێچەوانــەوە دوای کۆتایــی ھاتنــی پاشەکشــەکە ھاوشــێوە تــا ئاســتی مۆدێلــە دەســەاڵتی بــێ هاوتــای ســەربازی و مەدەنییــان بــۆ گەرەنتــی
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
دەنگــدەران بــە بەپێــی ڕەنــگ ،گەورەتریــن زیندانــی کردنــی بــە کــۆ لــە مێــژوودا بــۆ ئەوانــەی کــە بــە ڕەگــەز ئەفریقیــن ،خێراتریــن ئاســتی نایەکســانی لــە داھــات لــە دونیــای مودێرنــدا ،زۆرتریــن بەھــا بــۆ خزمەتگــوزاری تەندروســتی لــە نێــوان واڵتانــی پێشــکەوتوودا ،قــەرزدار مانــەوەی دەرچوانــی زانکــۆ ،زیاتــر لــە حــەوت ملیــۆن دەرفەتــی کار بەهــۆی گلۆبالیزاســیۆن و مانیفاکتــۆر لــە دەســت چــووە ،سیســتەمێکی پــەروەردە کــە دواکەوتــووە( لــە نێــوان ٣٤نەتــەوەی پێشــکەوتوودا لــە پلــەی ١٤میــن دایــە) منداڵــەکان بــە خێراتریــن شــێوە تووشــی ھــەژاری و دەربــەدەری دەبــن ،بــۆ نۆژەنکردنــەوە و گۆڕینــی ژێرخانەکانــی وەک پــرد ،ڕێــگا ،ئــاو ،کارەبــا و زێرابــەکان 1.44تریلیــۆن دۆالر کــەرسی بودجــە ھەیــە و لــە ئەنجامــدا والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا لــە بەرچــاوی ھەمــوو دونیــا تووشــی ناســەقامگیری ،ھەڵوەشــانەوە و کوشــت و کوشــتاری ناوخۆیــی ھاتــووە.
کۆتایــی ســااڵنی ٧٠کان « قەیرانێکــی هاوشــێوە لــە ناســەقامگیری ئابــووری و کۆمەاڵیەتیــدا مەترســی دەخاتــە ســەر ھەمــوو دەوڵــەت- نەتەوەکانــی پێشــکەوتووی دونیــا .گۆڤــاری فۆرچیــون ســەروتارێکی وەھــا لــە راپۆرتــی مــاک کینســەیەوە گواســتۆتەوە « :ھەژارتــر لــە دایــک و باوکەکانیــان» .ئەمــە نیشــان دەدات کــە ڕەوتــی نزمبوونــی داھاتــی کرێکارانــی چینــی ناویــن تەنیــا بــە والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکاوە ســنووردار نییــە ،بــەاڵم دیاردەیەکــی گلۆباڵــە کــە لــە ھەمــوو دونیــای دەوڵەمەندەکانــدا چینــی کرێــکار ئــازار دەدات .بــە گوێــرەی ئــەم راپۆرتــە لــە٧٠%ی پێداویســتی مــاڵ لــە ٢٥واڵتــی ئابــوری پێشــکەوتوودا لــە ١٠ســاڵی ڕابــردوودا لەگــەڵ ١٢ســاڵ پێشــووتر داهاتەکەیــان کــەم بۆتــەوە .ئەمــە بــەو واتایــە دێــت « لــە کاتێکــدا کــە کەمــر لــە ١٠ملیــۆن مــرۆڤ ســاڵەکانی نێــوان ١٩٩٣تــا ٢٠٠٥تووشــی کەمــی داهــات بــوون ،ئــەم ژمارەیــە لــە ســااڵنی ٢٠٠٥تــا ٢٠١٤بــۆ ٥٤٠ملیــۆن تــا ٥٨٠ملیــۆن بــەرز بــۆوە ٥٤٠ .ملیــۆن دانیشــتوانی هەمــوو نەتەوەکانــی ئەوروپــا مەزنــرە کەلــە مانگــی یەکــی ٢٠١٦دا ٥٠٨ملیــۆن بــووە.
56 دەکات ،بــەاڵم ھــەر وەکــو چــۆن پێشــریش ئامــاژەم پێکــرد ،تەنانــەت یەکێکیــش لــە دەســتێوەردانەکانی ئەمەریــکا لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن ناتوانیــن « نــە بــە کــەم و نــە بــە زیــاد» وەکــو ســەرکەوتن نــاوزەد بکەیــن ،بــەاڵم ســیحری مۆدیلــی دەوڵــەت -نەتــەوە لــەوە دایــە کــە گــەل لــە دەوڵــەت نامــۆ دەکات ،ئەمــەش دەبێتــە پاســاو بــۆ دەســەاڵتێکی ڕەھــا و بــەکار ھێنانــی هێــزدا لــە پێنــاو دەســەاڵت و دژایەتــی دیموکراســی .ھەســتی نامۆبــوون -بێگانەبــوون لــە دەوڵــەت لــە دژی ئــارەزووی مرۆڤــە بــۆ دامەزراندنــی کۆمەڵگایەکــی ھــاوکار و یەکگرتــوو واتــە کۆپەراتیــڤ بــە تەنیــا ئــەم تایبەمتەندیــە ئەوە مســۆگەر دەکات کــە هێــزی دەوڵــەت ،نەتــەوە چــەک دەکات .پرۆســەی سیاســی و ئابورییەکــی فەرمانبــەر ڕێکبخــات و ھەرێمــی دەوڵــەت -نەتــەوە بکاتــە یەکەیەکــی حســابداری -بــە ســەدان ملیــار بــۆ کۆمپانیــاکان و ســوپا خــەرج دەکرێــت بــە لۆژیکــی یــان گاڵ دێنــی یــان جــۆ ئەمــەش ھــەر لۆژیکــی بــازاڕی ئــازاد بــۆ فرەنەتەوەکانــە .ئەمــە منونــەی والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریکایــە.
کاتێک گەلێک لە دژی زوڵمکاری دژە دیموکراسی بە دوای ئەلتەرناتیڤی
خۆی دا دەگەڕێت ،مەترسیەکی مەزن لە ئارادا دەبێت
دەســەاڵتی کاتــی هاوپەیامنــان واتــا کــە ئامــرازی داگیــرکاری پــۆل بریمــەر بــوو هەندێــک فەرمانــی ژمــارە ٤٩ ،٣٩ ،١٧ ،١٢و ٤٥دەرکــرد کــە ئەگــەر لێکــی بدەیتــەوە پارێزبەدنییەکــی تــەواو دەداتــە کۆمپانیــا دەرەکیــەکان هەلومەرجــی ســەرمایەگوزارییان لەگــەل ســەرمایەگوزارە ئێراقییــەکان یەکســانن ،بــەاڵم دەتوانــێ ھەمــوو پشــکی ســود بــە بــێ ســنوور هەنــاردە بــکات بــە ماڵیاتێکــی ١٥%و هەروەهــا بــە بــێ ماڵیات. ئەگــەر لەگــەڵ CPAکاری کردبێتــم ئــەم فەرمانانــە بوونــە هــۆکاری ئــەوەی کــە هەمــوو کۆمپانیــا ئەمەریکــی و فەرەنەتەوەییــەکان بــە ســەر ئابــوری عێــراق دا زاڵ ببــێ .ھەروەھــا برێم ـه‌ر کەرتــی گشــتی لــە بەعســییەکان پــاک کــردەوە و ســوپای ئێراقــی هەڵوەشــانەوە ، ئەمــەی هەمــووی لــە ســاڵی یەکەمــی داگیــرکاری دا ئەنجــام دا .ئەمەیــە منوونــەی کاری ئەمریــکا. یەکێــک لــە دەرەنجامەکانــی بەکارھێنانــی مۆدێلــی دەوڵــەت -نەتــەوە لەالیەنــی والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن ئەوەیــە کــە ئــەو ھــەوا میســتیک و ئەفســانەییەی کــە لــە دەوروبــەری دەوڵــەت -نەتــەوەدا ئــاوا کرابــوو ڕەویــەوە .نــە ســیحرە و نــە لەالیــەن خــوادوە ھاتۆتــە خــوارەوە ،بــەاڵم ئامرازێکــی بــێ الیەنــە ()neutral ە کــە کاتێــک بکەوێتــە خزمەتــی خــاوەن دەســەاڵت و چینــی بــااڵی نەتەوەکــەدا فاکتەرێکــە کــە ئاســانکاری دەکات بــۆ دەســەاڵت لەســەر بــوارە کۆمەاڵیەتــی ،سیاســی ،ئابــووری و کەلتوورییەکانــی گەلــدا.
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
منوونــەی ئەمەریــکا بــە ئیحتیاتــەوە دەدەم .ئــەوە بــە بیرمــان دەھێنتــەوە کــە کاتێــک گەلێــک لــە دژی زوڵمــکاری دژە دیموکراســی بــە دوای ئەلتەرناتیڤــی خــۆی دا دەگەڕێــت ،مەترســیەکی مــەزن لــە ئــارادا دەبێــت ،بــەاڵم والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا وریــای کردینــەوە کــە پشــت بەســازانی دیموکراتیــی کۆمەڵــگاکان و گروپــە نەتەوەییــەکان ئەگــەر مبانەوێــت پێکھاتــەی بەڕێوەبــەری دیموکراتــی و وزەی-دۆســت ،ئابوورییەکــی کۆمیناڵــی بــەردەوام بونیــاد بنێــن کــە یەکســانی ئەتنیکــی ،ڕەگــەزی ،ئایینــی ،کەلتــووری و زمانــی وەکــو پێویســتییەکی ســەرکەوتنی ئــەو کۆمەڵگایانــە دابنێــت کــە داھاتــووی شــیاوی مرۆڤــەکان بونیــاد دەنێــن.
بــە کااڵکردنــی سیاســەتی ئەمنییەتــی نیــۆ -موحافــەزەکاری ئەمەریــکا و ھەروەھــا شــێواندنی سیاســەتی بەرگــری و بەکارھێنانــی وەک پاســاوێک بــۆ «شــەڕی ناکۆتــا» و ھەروەھــا ســەرمایەگوزاری پشــتیوان بۆتــە ھــۆی ئــەوەی شــەڕی ئێــراق و ئەفغانســتان بــە ١٠٧تریلیــۆن دۆالر بــۆ ئەمەریــکا تــەواو بێــت و تەنانــەت ئەگــەر خەرجییەکانــی دوای داگیرکاریــش وەکــو دابیــن کردنــی خزمەتــی تەندروســتی ،مووچــە و خانەنشــینی و کەمئەندامــی لەبەرچــاو بگریــن بــۆ ٤تریلیــۆن تــا ٦تریلیــۆن بــەرز دەبێتــەوە .بانکــی جیهانــی پێشــبینی ئــەوە دەکات کــە ئاوادانکردنــەوەی ئێــراق و ســوریا و غــەززە خــەرج ٧٥٠ملیــار دۆالری تــر لەســەر ئەمەریــکا کەوتــووە .ئەمــەش جارێکــی دی ئــەو راســتییە نیشــان دەدات کــە دەوڵــەت -نەتــەوە بەرھەمێکــی بــێ ڕۆحــی قابــل کڕیــن و فرۆشــتنە .ماڵێــک بادئاوردەیــە کــە بــە ھەروەھــا منونــەی ئەمریــکا وەکــو شکســتێکە ئەگــەر بێیــن و کوالیتــەی ژیانــی گــەل و ھەروەھــا ھــاوکاری و ھاوخەباتــی یــان لــە بونیادنانــی ئەتیکــت قیمەتەکــەی دیاریکــراوە.
57
لــە ٢٨%ی دانیشــتوانی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن تەمەنــی لەنێــوان ١٥بــۆ ٢٩ســااڵندایە .ئــەم دانیشــتوانە ١٨٠ملیۆنیــەی گەنجــان گەورەتریــن ئەمەریکی داوە کە ڕێگە لە بەردەم ھەژمــاری دەربازبــوون لــە گەنجیه‌تــی بــۆ تەمەنێکــی ژوورتــرە لــە مێــژووی ڕۆژھەاڵتــی ناوینــدا .گەنجانــی نێــوان ١٥تــا ٢٤ســاڵ ٢٠%ی دیالۆگی « مرۆڤە ڕاستەقینەکان» بە دانیشــتوانی ١٣واڵت لــە کــۆی ١٧واڵتــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن پێــک تایبەت ژنان و کۆمەڵگا کەمینەکان دێنــن .لــە واڵتانــی عەرەبــی دا گەنجــان زۆر بــە خێــرا زیــاد دەبــن و لــە ٦٠%ی دانیشــتوانی ژێــڕ ٢٥ســاڵەوەن .ئەمــەش وادەکات ئــەم ھەرێمــە دەکاتەوە ببێتــە ھەرێمێــک کــە زۆرتریــن ھەژمــاری گەنجــی تێدایــە لــە دونیــادا و تەمەنــی ناویــن ٢٢ســاڵە لــە کاتێکــدا کــە ئــەم ئاســت لــە دونیــادا ٢٨ه. بــەاڵم ڕێــژەی بێــکاری گەنجــان ٥١%ه .ئــەم ڕێژەیــە لــە ســاڵی ٢٠٠٥منونــەی گەنجــان تەنیــا یەکێــک لــە منونەکانــی ئــەو گروپــە دا بــۆ لــە ٤٤%یــە (ســەرچاوەکەم :راپۆرتــی پێشــکەوتنی مافــی مرۆڤــی دیموگرافیانــەی کــە کاتێــک بــە شــێوەیەکی ھەمــوو توانــاکاری و دیموکراتیانــە و دامەزراوەیــی لــە گۆڕانــکاری کۆمەاڵیەتیــدا بەشــداری ســاڵی ٢٠٠٩یــە). بکــەن ،ماتــەوزەی گــەل دێتــە ئــاراوە .ئەمــە تواناکاریەکــە کــە ناتوانێــت لــە ئێــراق دا رێــژەی بێــکار بــەر لــە داگیرکردنــی لــە ســاڵی ٢٠٠٣دا لــە مۆدێلــی دەوڵــەت -نەتــەوە بەدیبێــت .لەبــەر کەمتەرخەمییەکــەی 28.1%بــوو ،بــەاڵم کاتێــک کــە فەرمانــی الدانــی ھەمــوو بەعســییەکان بــۆ کاراکردنــی وزەی ھەمــوو گروپــە کۆمەاڵیەتیەیکانــی وەک گەنجــان، دەرکــرا و ھــەزاران فەرمانبــەر نێرداریــەوە بــۆ ماڵــی خۆیــان ،کێشــەکە بەســااڵچووەکان ،خوێنــدکاران ،ژینگەپارێــزان ،جوتیــاران و ھتــد ئــەو خراپــر بــوو .لــە ســاڵی ٢٠٠٧دا ئــەم ڕێژەیــە بــۆ 11.7دابــەزی ،بــەاڵم مۆدیلــی دەوڵــەت -نەتــەوە کــە ئەمریــکا بــۆ ڕۆژھەاڵتــی ناویــن بــە ئیســتا جارێکــی تــر ١٥%بــەرز بۆتــەوە .ئەمــە لــە کاتێکدایــە کــە لــە ٣٠%کاری ھێنــا ناکارامەیــی و نەگونجاوبوونــی خــۆی نیشــان دا. گەنجــان لــە هەوڵــی ئــەوەدان بێنــە نــاو هێــزی کارەوە. کاتێــک کــە ئــەم گفتوگــۆ بەراییــە لەســەر والیەتــە یەکگرتووەکانــی بــەر لــە خۆپشــاندانەکانی مەیدانــی تەحریــر ،لێکۆڵینــەوەکان ئەمەریــکا و مۆدێلــی دەوڵــەت -نەتــەوە لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن دا نیشــانیان دا گەنجــان لــە واڵتــی خۆیــان دابــڕاون .تەنیــا لــە ١٢%ی لــە بەرچــاو دەگریــن ،ھیــوادارم لــە نێــو وتارەکانــی تــردا رشۆڤــەی گەنجــان بــۆ دەنگــدان تۆمــار کرابــوون ،کەمــر لــە ٥٠%ی گەنجــان وا ھەبــن کــە تێگەیشــتنی ئێمــە لــەم دیاردەیــە قوڵــر بکەنــەوە و باســی سیاســەتیان دەکــرد و کەمرتیــش لــە ٥%یــان بەشــداریان لــە تیشــک بخەنــە ســەر ئــەو ڕێگایــە کــە گــەل بــە ئیــرادە بیگرێتــە بــەر چاالکیەکــە ڕێکخراوەییــەکان دا دەکــرد .لەگــەڵ ئــازاد بوونــی وزەیــان لــە ڕێگــەی بڕیاردانــی دیموکراتــی کۆمینــاڵ بــە ئامانجــی بونیادنانــی بــۆ گۆڕینــی کۆمەڵــگا لــە کاتــی تەڤگــەری خۆِراگریــدا ،لێکۆڵینــەوەکان ئاشــتی و پێشــکەوتنی مــرۆڤ بەبــێ شــەڕ و بەبــێ دەســەاڵتی ترســناک نیشــانیاندا کــە بــە گوێــرەی تێڕوانینــی گەنجــان ،کەمکردنــی ئاســتی لــە سەرتاســەری ڕۆژھەاڵتــی ناویــن دا. ھــەژاری ،گەشــەی ئابــووری ،تەندروســتی و ڕیفــۆرم لــە پــەروەردەدا زەروریرتیــن پێویســتییەکان بــوون .ئەمانــەن ئــەو شــتانەی کــە خــەم
پەرەم بە دەستپێشخەریەکی کوردی-
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
کۆمەڵگایەکــی دینامیــک لــە بەرچاوبگریــن ،کومەَ ڵگایەکــی دینامیــک کــە بتوانێــت تواناکاریەکانــی مــرۆڤ دەرخاتــە ئاســتێکی بــەرز ،ئــەو تواناکارییانــەی کــە لەالیــەن مۆدێلــی دەولەت-نەتــەوەوە ســەرکوت کــراون .بــۆ منونــە ئێــراق یەکێکــە لــە واڵتانــی ڕۆژھەاڵتــی ناویــن کــە دانیشــتوانی زۆر گەنجــە .بــەاڵم ســنوور دادەنرێــت کــە گەنجــان بتوانــن تواناکارییەکانــی خۆیــان بــۆ پێشــکەوتنی کۆمەاڵیەتــی بــە کاربھێنــن.
و نیگەرانــی گەنجانــی ڕۆژھەاڵتــی ناوینــن .کاتێــک کــە داخــوازی بــۆ یەکســانی ڕەگــەزی -ژێنــدەری ،داکۆکیکــردن لــە ڕۆڵــی پێشــەنگایەتی ژنــان ،دابەشــکردنی یەکســانی ســەروەت و ســامان ،بەشــداری دیموکراتیانــە لــە ئەنجومــەن و کۆمەڵــەکان و البردنــی ڕەفتــاری گەندەڵــی ســەرۆکەکانی ڕۆژھەاڵتــی ناویــن ،ئــەم ھەژمــارە دانیشــتوانە گەنجــە دەتوانێــت یەکێــک بێــت لــە بــە پــڕ وزەتریــن فاکتــەرەکان لــە بونیادنانــی ئایندەیەکــی دیموکراتــی کۆمینــاڵ.
58
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
ئاوات و داواکاریم ئەوەیە کە * ئــەو ئەزمــون و وانانــەی لــە کانتۆنــە ئۆتۆنۆمەکانــی ڕۆژئاڤــا وەرمــان * ئاگاداربــوون لــە ئاکتــۆرە گلۆباڵەکانــی تــر کــە هەڵەکانــی والیەتــە گرتــووە لــە ھەمــوو دونیــا باڵوبێتــەوە کــە داکۆکــی کردنــە لە بەشــداری یەکگرتووەکانــی ئەمەریکایــان لــە ڕۆژھەاڵتــی ناویــن کۆڵیوەتــەوە و یەکســانی ژن لــە بەڕێوەبــەری و بڕیاردانــدا و دابەشــکردنی یەکســانی پێشــنیارکردنی «دەســەاڵتی چه‌کــی بانکــی» لــە جێــگای داگیــرکاری ســەربازی بــۆ نائومێــد کردنــی گــەل لــە پێشــکەوتنە دیموکراتیــک و ســەروەت و ســامانی کۆمەڵــگا و ســەرچاوە رسوشــتتییەکان. ئۆتۆنۆمــەکان. * بــە دەستخســتنی پشــتگیری گلۆبــاڵ لــە ڕێگــەی دیپلۆماســی گەلــەوە لــە نێــو نەتــەوە خــاوەن ســامان و پێشــکەوتووەکان بــۆ ئــەوەی ئــەو کارەی کــە ڵیــرە دەیکەیــن ڵیــی بزانــن و پەســندی بکــەن .بــۆ منوونــە مــن پــەرەم بــە دەستپێشــخەریەکی کــوردی -ئەمەریکــی داوە کــە ڕێگــە لــە بــەردەم دیالۆگــی « مرۆڤــە ڕاســتەقینەکان» بــە تایبــەت ژنــان و کۆمەڵــگا کەمینــەکان دەکاتــەوە و ڕای گشــتی گەلــی ئەمریــکا لــە ئەلتەرناتیڤــە ئاشــتیخوازەکان بــۆ حوکمــی زۆرەملێــی و پارچەگەرایــی ئــاگادار دەکاتــەوە و گەالنــی دی بــەم کۆنفرانســە و ھەوڵدانــی بەهێــز و قــوڵ لەمــەڕ گۆڕێنــی ڕەوتــی کۆمەڵــگای ڕۆژھەاڵتــی ناویــن ئاشــنا دەکاتــەوە.
* ھەمــوو هەوڵێــک بدرێــت بــۆ ئــەوەی کارەکانــی ئــەم کۆنفرانســە و کارەکانــی عەبدوڵــا ئۆجــاالن پێشکەشــی پالتفۆرمــە سیاســی و سۆســیۆلۆژیکەکان لــە ئاســتی نێودەوڵەتیــدا بکرێــت ،لــە بەر ئــەوەی کە ئــەو تەنانــەت لــە ھەلومەرجێکــی گۆشــەگیری تــەواو و بــێ ڕێزییــە کــە بەرامبــەر بــە ڕێبــەری گەلێــک دەکرێــت بــەردەوام ســەرقاڵی داھێنــان و ھــاوکاری بــووە و خەباتــی کــردووە بــۆ پێشــکەوتنی یەکســانی ھەمــوو گەالنــی ڕۆژھەاڵتــی ناویــن و زۆر جــار ئــەو دەرفەتــەی بــۆ تورکیــا ڕەخســاندووە کــە سیاســەتی نەتەوەپەرســتییەکەی بەگوێــری زەرورەتــی کۆتایــی ھاتنــی ئــەم شــەڕە بەردەوامــە بگونجێنێــت.
59 دیموكراسی رادیكاڵ و خۆبه‌ڕێوه‌بردنی دیموكراتیانه به‌ناوه‌ڕۆكی ژن لــە راســتی وەرچارخانــی ئــەو دەوڵــەت -نەتەوانــەی کۆمەاڵنــی فــرە جیــاوازی تێدایــە و گەیشــتنی بــە دۆخــی سیســتەمی سیاســی دیموکراتــی پێشــبینیکراو و کۆمەڵگاگەلێکــی ئاینــی و کەمەنەتەوەیــی لەســەر بناخــەی خۆســەری ،پەســەند نەکردنــی ئــەم راســتییە لەگــەڵ خۆیــدا قەیرانگەلێکــی گــەورەی سیســتەم دەھێنێــت.
کە بۆ گەلی کورد بۆتە ھۆکاری سەرھەڵدان و راپەڕین یەکێــک لــەو کێشــە ھــەرە گرنگانــەی ئەمڕۆکــە سیســتەمە دەســەاڵتدارەکان درێــژەی پێــدەدەن ،دان نەنانــە بــە ناســنامەی کلتوورە جیاوازەکانــدا .لێــرەدا داننــان؛ داننانــە بــە ناســنامە جیــاوازەکان لەبــوارە گشــتییەکان و گەرەنتــی کردنــی مافەکانێتــی لــە یاســا و دەســتووردا. دیــاردەی دانپێدانــان رووبــەڕووی کێشــەی ناســنامەمان دەکاتــەوە. ناســنامەی کۆھــەرەوەزی بــە ئەندازەیەکــی بەرچــاو بــە ناســین یاخــود بــە نەبوونــی شــێوەگیر دەبێــت .دانپێــدا نەنــان گوشــار ،زوڵــم و زۆرە کــە بــۆ گەلــی کــورد بۆتــە ھــۆکاری ســەرھەڵدان و راپەڕیــن لــەدوا رۆژانــی ســەردەمی ئیمپراتــۆری بــە مەیــل و ھەوڵەکانــی بــە ناوەندبــوون دەســتپێدەکات و بەدامەزراندنــی دەوڵەتێکــی نــوێ لــە ١٩٢٣دا درێــژەی دەبێــت .کــوردان کــە لەســەردەمی عوســانیەکاندا ١٣جــار رادەپــەڕن :ئیــرادەی « پێکەوەژیانــی جیاوازییــەکان» کەدەکــرێ وەکــو رۆحــی ھاوبەشــی گەالنــی تورکیــا بــە ناوبکرێــت و لــە دەســتووری گشــتی ١٩٢١دا جێگــە دەگرێــت ،جێگــەی خــۆی بــۆ «چەمکــی تاکــڕەوی» بــە دەوڵــەت -نەتــەوە شــێوەگرتووی دەســتووری ١٩٢٤دەھێڵێــت ،لێــرەوە لەبەرامبــەر بــە کۆماریــش ١٦راپەڕینــی دیکــە لەگــەڵ خۆیــدا دەھێنێــت .ئــەم راپەڕینانــە بــۆ کــورد « ھەبــوون، ســەرھەڵدان لەبەرامبــەر نکۆڵیکــردن» بــۆ دەوڵەتیــش «ســەرکوتکردن و نەھێشــتنی تەڤگــەرە پارچــەکارەکان» لێکدراوەتــەوە. گەلــی کــورد کە یەکێکــە لە گەالنی دێرینــی میزۆپۆتامیــا و جوگرافیاکەی بــە قــەرسی شــیرین بــۆ دووان و بــە لۆزانیــش بــۆ چــوار دابەشــکراوە،
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
دیموکراســی بەپێــی پێناســەی خــۆی؛ ئــەو شــێوە بەڕێوەبەرایەتییەیــە کە راســتەوخۆ لەالیــەن گەلــەوە یــان لەالیــەن نوێنەرانــی ھەڵبژێــردراوی گەلــەوە بەهاوبه‌شــی بــەردەوام بەڕێــوە دەبرێــت کــە دۆخــی کۆمەاڵیەتــی و ئابــووری ھــەر چۆنێــک بێــت ســەرجەمی ھاواڵتیانــی تێیــدا بــە یەکســانی وەردەگیرێــت .ئێســتا یەکێــک لــەو بوارانــەی کــە ئەمڕۆکــە قەیرانــی سیســتەمی ســەرمایەداری تێیــدا خــۆی بەرجەســتە کــردووە زەمینــەی دیموکراســییە .زیھنییەتــی تاکــڕەوی رێگــەدەر بــە فاشــیزمی دەوڵەتــی نەتــەوە بۆتــە ھــۆکاری پرەنســیپە ســەرەکییەکانی گیانەلــای دیموکراســی .ئەمڕۆکــە ئەگــەر لــە تورکیــادا بڕوامــان بــە پێویســتی ھەڵمەتێکــی دیموکراتــی ھەیــە و لــەم چوارچێوەیــەدا خۆســەری دیموکراتــی وەکــو پرۆژەیەکــی دیموکراتــی دەستنیشــان دەکەیــن :گــەورە ھــۆکاری گرنگــی ئەمــە سیاســەتی دروســتکردنی دەوڵەتــی نەتــەوەی پشتئەســتوور بــە تورککردنــی ھەمــوو ئــەو خاکــە پاشــاوانەی ئیمپراتۆرییەتــی عوســانی یــە لەســەر بناخــەی ھەوڵەکانــی ئیتحــاد و تەره‌قــی بــۆ نەھێشــتنی گەالنــی ناوچەکــە. لێرەشــەوە راســتییەکی حاشــاھەڵنەگرە کــە دیموکراســییەتی تورکیــا ھــەر لەســەرەتاوە بــە دەســتووری کودەتاکانــی دوای دەمەزراندنــی کۆمــار لــە ١٩٢٤دووچــاری برینــی گــەورە و قــووڵ بۆتــەوە. لــە واتــای ناســنامەی دەستنیشــانکراودا بوونــی کەمینــەکان بەکاریگەرییەکــی گرنــگ ،ســەرلەنوێ پێداچوونــەوەی زاراوەی دیموکراســی دەکاتــە ناچارییــەک .لــەم رووانگەیــەوە لــە ســەدەی رابــردوودا دەوڵــەت -نەتــەوە دووچــاری کێشــەگەلێکی گــەورە بۆتەوە. یەکێــک لــە گرنگرتیــن کێشەکانیشــی پرســی سازشــپێکردنی پێکھاتەیــەی کۆمەڵگایەکــە کــە تێیــدا کۆمــەاڵن ،کلتــوور و ئاییــن و باوەڕییەکــی زۆر پێکــەوە دەژیــان لەگــەڵ بنەمــا ســەرەکییەکانی دیموکراســییە .چونکــە دوای ســەردەمێک کــە بناخــەی ژیانــی ھــەرەوەزی ،ئاراســتەی ھاوبــەش و ھاوشــێوەیی تێــدا بونیــاد ھاتــووە ،بــەرەو ســەردەمی قاڵبوونــەوە لەســەر تااڵنــی جیاوازییــەکان ھاتــووە .چاوگرتــن و خۆشــاردنەوە
دانپێدا نەنان گوشار ،زوڵم و زۆرە
60 بەھــۆکاری سیاســەتی نکۆڵیکــردن ،لەناوبــردن و نامۆکردن کە ھێشــتاش لەنێــوان ســنووری چــوار واڵتــدا رووبــەڕووی ٤٠ملیــۆن ژمــارەی دانیشــتووانەکەی کراوەتــەوە ،لەبــەردەم مەترســی ژینۆســایددایە. چەمکەکانــی دەوڵــەت – نەتەوەگــەرا ،ھاوشــان لەگــەڵ لێکدانــەوەی کوردســتان وەکــو زەمینــەی باڵوکردنــەوەی بــە نەتەوەبوونــی خۆیــان، ھێــزە نێــو دەوڵەتییەکانیــش بەپێــی بەرژەوەندییــە ھەرێمییەکانــی خۆیــان بێدەنــگ بــوون لەبەرامبــەر ئــەو ھەمــوو زوڵــم و زۆری و ھێــرش و تەنانــەت ھەمــوو ئــەو کۆمەڵکوژیانــەی بەســەر گەلــی کــورد دا ھێــراون .ئاشــکرایە کــە لەبەرامبــەر ئــەم راســتینەییەدا ئەگــەر
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
خۆبەڕێوەبەری دیموکراتی :پرۆژەی دیموکراتیزەبوونی تورکیایە کە بەمشێوەیە بەدیھاتنی کۆماری دیموکراتی و بەدیھاتنی کوردستانی خۆسەر و دیموکراتە ئــەو بەرخۆدانییــە شــکۆدارەی گەلــی کــورد نەبێــت ،دووچــاری لەناوچــوون دەبــووەوە .ئــەم راســتینە مێژووییــە ئەمڕۆکــە کێشــەی کــوردی کردۆتــە رۆژەڤــی ســەرەکی کۆمــاری تورکیــا ،وای کــردووە نــەک کێشــەیەک چاوەڕێــی چارەســەری بێــت ،بەڵکــو چارەســەری دەســەپێنێت .ئەمــە لەکاتێکدایــە کــە دەوڵەتــی تــورک کەوتۆتــە دۆخێکــەوە ناتوانێــت درێــژە بــە سیاســەتی بێچارەیــی بناخــەدار بــە سیاســەتی نکۆڵیکــردن و قڕکــردن و بیانیکردنــی تایبــەت بــە دەوڵەتــی تــورک. ئــەو تێڕوانینــە جیاوازانــەی کــە لەخاڵــی چارەســەری پرســی کــورد دا دەخرێتــە روو لەگــەڵ خۆیــدا پێشــنیار و پــرۆژەی جیاوازیشــی ھێنــاوە. ھەڵبــەت کۆمەڵێــک پارتــی سیاســی ھەیــە چارەســەری لەناوەنــدی سیاســەتیاندایە .ھــاوکات خۆســەری دیموکراتــی ،کــە بــۆ چارەســەری پرســی کــورد لەالیــەن رێبــەری گەلــی کــورد عەبدوڵــا ئۆجاالنــەوە وەکــو مۆدێلێکــی چارەســەری پێشــکەش کــراوە و لەالیــەن کۆنگــرەی کۆمەڵــگای دیموکراتــی ،پارتــی ھەرێمــە دیموکراتییــەکان و پارتــی دیموکراتــی گەالنــەوە لــە تورکیــا و لەزەمینــەی سیاســی و لەژێــر چەتــری پەرلەمانــی تورکیــادا پشــتیوانی لێکــراوە ،ھــاوکات لەگــەڵ ئەمەشــدا گەلێــک چەمکــی سیاســیش لەبەردەســتدایە کــە پشــتیوانی لــە سیســتەمی فیدراســیۆن و ویالیــەت دەکات .بەاڵم ئــەوەی لێرەدا گرنگە
و پێویســتە راوەســتەی لەســەر بکرێــت ئــەو خاڵەیــە کــە کامــە پــرۆژە و پێشــنیازی چارەســەری پێشکەشــکراو تــا چەنــد بــە کۆمەاڵیەتییانــە بــووە ،پەســەند بــووە و پشــتیوانی و بەرگــری لێکــراوە .چونکــە ئــەو راســتینە بەرجەســتەیەی ئەگــەری بەدیھاتــن و نەھاتنــی دەستنیشــان دەکات ،بوونــی پێشــنیاری چارەســەرییە لــە ئاســتی کۆمەاڵیەتیــدا. خۆســەری دیموکراتــی ھــەر لەوکاتــەوەی لەســاڵی ٢٠٠٧دا وەکــو مۆدێلێکــی چارەســەری لەالیــەن کۆنگــرەی کۆمەڵــگای دیموکراتییــەوە پێشکەشــی رای گشــتی کــرا ،لەنــاو سیاســەتی تورکیــادا جێگــەی بــۆ تاوتووێکردنــی خــۆی کردۆتــەوە و توانیوێتــی ببێــت بــە رۆژەڤێکــی ســەرەکی .لــە ســاڵی ٢٠١١دا و لەســەرووبەندی کاروبارەکانــی کۆمیســیۆنی داڕشــن و سازشــی دەســتووری گشــتی نــوێ دا لەالیــەن کۆنگــرەی کۆمەڵــگای دیموکراتــی و پارتــی دیموکراتــی گەالنــەوە بەوردەکارییــەوە راوەســتەی لەســەرکراوە و بەتایبــەت لەگــەڵ پارتییــە سیاســییەکان و بەگشــتی لەگــەڵ ســەرجەم دامــودەزگا و رێکخــراوە پەیوەندییــدارەکان تاوتــوێ کــراوە و داوای ھــاوکاری و پشــتیوانیان لێکــراوە .بــە بەشــداری توێــژە جیاوازەکانــی کۆمەڵــگا لــە کــۆڕ و کۆبوونــەوە و کۆنفرانســێکی زۆردا خراوەتــە روو و بنەمــا ســەرەکییەکانی خۆســەری دیموکراتییــە دەستنیشــان کــراون. خۆبەڕێوەبــەری دیموکراتــی :پــرۆژەی دیموکراتیزەبوونــی تورکیایــە کــە بەمشــێوەیە بەدیھاتنــی کۆمــاری دیموکراتــی و بەدیھاتنــی کوردســتانی خۆســەر و دیموکراتــە .ئەمــەش باجەکــەی چیدەبێــت بــا ببێــت تەنیــا بــە تێکۆشــانی دیموکراســی رادیــکاڵ مەیســەر دەبێــت .ھــەر بۆیــە کۆبوونــەوەی دەســتەواژەی « دیموکراســی» و «خۆســەری» مۆدێلــی رێکخســتنی سیاســییانەیە .بەڕێــز ئۆجــاالن بــە دەستنیشــانکردنی تێگــەی « پێناســەی دیموکراســی ،شــێوازی ھەبوونــی کۆمەڵــگای دیموکراتییــە، خــودی ژیانــی دیموکراســییانەیە» دەستنیشــانی دەکات کــە ئــەوەی بــە خۆســەری دیموکراتــی و دیموکراتــی ئامــاژەی پێدەدرێــت ،ئــەوە نییــە وەک مۆدێرنێتــەی ســەرمایەداری لێــی تێــدەگات کــە گــەل بــە ھەڵبژاردنــی نــاوە نــاوەی دەستنیشــانکراو بەڕێوەبەرانــی خــۆی ھەڵبژێرێــت یاخــود نوێنەرانــی ھەڵبژێرێــت .مەبەســت لــە دیموکراســی خۆســەری دیموکراســی :دۆخــی خــۆ رێکخســتنی دیموکراتیینانــەی خۆبەڕێوەبردنــی گەوھەرییانــەی کۆمەڵــگای بێدەوڵــەت و ئــەو کۆمەڵگایانەیــە دوورن و دابــڕاون لەدەوڵــەت بەبــێ پشتئەســتوورکردن بــە پلــەداری و پلەبەنــدی .دیموکراســی :خۆرێکخســتنی کۆمەڵگایــە لەســەر بناخــەی دوور لــە رێگــەی پلەبەندییانــە و بەشــێوەیەی بونیادنانــی کۆمیــن بــۆ ھــەر گونــد ،کــۆاڵن ،گــەڕەک و تەنانــەت شــارێک
و بــە پرەنســپی بەڕێوەبــەری گەوھەرییانــە – خۆســەرییانە رێكخســتنی ئــازاد و یەکســانی ئەنجوومەنەکانــی خۆیەتــی. کۆمەڵــگا لــە خۆســەری دیموکراتیــدا :یەکێتــی ئاڵــۆزی جیاوازییەکانــە کە بــەرەو گشــتگیریی بــوون بەیەکێتــی و ژیان لــە پێناو یەکــرەوە دەڕوات. لــە رسوشــت و لــە کۆمەڵــگادا شــتێک نییــە بەنــاوی تاکایەتییــەوە.
بە درێژایی مێژوو لە زۆرێک لە واڵتانی جیهاندا خۆسەری بوونی ھەبووە .خۆسەری شێوازی سیاسی پەیوەندی نێوان دەوڵەت و بەڕێوەبەری ھەرێمییە رسوشــت و کۆمەڵــگا لەنــاو فەرھەنگــی زۆرینــەدا بەپێــی بناخــەی یەکێتــی کاردەکات .خۆســەری دیموکراتــی :بــەو ھــۆکارەی تاکایەتــی و بەیــەک روخســارکردن لــە دژی رسوشــت و کۆمەڵگایــە ،ئەمــە بــە لەناوبــەر و کــوژەر دەبینێــت .ھــەر یەکێتییــەک کــە خــۆی لەنــاو زۆرینــە و فەرەرەنگیــدا بــە ھەبــوون دەگەیەنێــت ،بــە پێگــەی تایبــەت و خۆســەری خــۆی گشــتگیری تــەواو دەکات .نــەک ھــەر کام لــە توێژێــک یاخــود ھــەر چاالکێکــی کۆمەڵــگا ،بەڵکــو ســەراپای کۆمەڵــگا بــە بناخــە وەردەگرێــت و پشــت بــە گشــتی دەبەســتێت .رێکخســتنبوونی دیموکراتــی و مەدەنــی کۆمەڵگایــە کــە پشــت بــە ئەنجوومەنــی خــودی ئــەو توێژانــەی کۆمەڵگاکانــی بــەدەر لــە دەوڵــەت و دەســەاڵت دەبەســتێت .ئەنجوومەنــی شــار ،کۆمینەکانــی گونــد و گەڕەکــەکان، ئەنجوومەنــی گەڕەکــەکان ،ئەنجوومەنــی ژنــان ،ئەنجومەنــی گەنجــان و ئەنجوومەنــی رەنجــدەران لەســەرتاپای شــاردا خۆیــان وەک ئۆرگانــی ژوورینــی شــار رێکدەخــەن .لــەدژی زیھنییەتــی دابەشــکردنی کۆمەڵــگا بــۆ چیــن و توێــژ و خــۆ ژیانــدن لەســەر کۆمەڵــگای دابەشــبوو کــە زیھنییەتــی سیســتەمی دەوڵەتــی دەســەاڵتگەرایە و لەســەر ئــەم بنەمایــە رەوایەتــی بــۆ خــۆی دەســتەبەر دەکات ،خۆســەری دیموکراتــی پەســەندی دەکات کــە کۆمەڵــگا گشــتگیرییەکی زینــدوو و چاالکــە. بــەاڵم لێــرە کۆمەڵــگا یــەک پارچــە نییــە ،ھــەر پارچەیەکــی گشــتگیر تایبەتــە ،خۆســەرە. لێــرەدا پێویســتە بــە گرنگییــەوە دەستنیشــانی بکەیــن کــە ئــەو
دەســتکەوتانەی ژنــان بــە رێکخســتنی تایبــەت و خۆســەری خۆیــان بەدەســتیان ھێنــاوە و ئــەو گــۆڕان و وەرچەرخانــەی کۆمەڵــگا کــە دەرکەوتۆتــەڕوو ،دەیســەملێنێت کــە خۆســەری دیموکراتــی لــە گەوھــەردا سیســتەمی ژنــە .چەمکــی دەســەاڵتگەرای پیاوســاالر لــە رسوشــتی خۆیــدا خــۆی لەنــاو کۆمەڵــگای دەوڵەتگــەرادا بــە ھەبــوون و بەدەزگابــوون گەیانــدووە و بەمشــێوەیەش ھێرشــی کردۆتــە نــاو ســەرجەم خانەکانــی کۆمەڵــگاوە .ژن لەکاتێکــدا سیســتەمی خــۆی دادەڕێژێــت ھــەم تێگەیشــن لــە راســتینەی داگیــرکاری ٥ھــەزار ســاڵە و خۆناســین و ھــەم بــە تێکۆشــان لــە دژی سیســتەمی ٥ھەزارســاڵەی پیاوســاالری دا توانیویەتــی گــۆڕان و وەرچەرخانــی کۆمەاڵیەتــی دەســتەبەر بــکات .دەتوانیــن ئامــاژەی پــێ بکەیــن کــە ســەرجەم نــا یەکســانییەکانی کۆمەڵــگا ســەرچاوەی خــۆی لــە نایەکســانی نێــوان ژن و پیــاو وەردەگرێــت .لێــرەوە ئاشــکرا دەبێــت کــە خۆســەری دیموکراتــی سیســتەمی خــۆ رێکخســتنی تایبــەت و خۆســەری ژنانــە وەکــو رەگەزێکــی چەوســێندراوە ،وەک یەکەمیــن چینــی چەوســێندراوە، لەنــاو ئــەم سیستەمەشــدا بەناســینی خــۆی دەگات لــەدوای ٥ھــەزار ســاڵەی دەسەاڵتپەرســتی پیــاو و لەســەر بناخــەی گــۆڕان و وەرچەرخــان ھــۆی بــە ھەبوونــی راســتەقینە دەگەیەنێــت. بــە درێژایــی مێــژوو لــە زۆرێــک لــە واڵتانــی جیھانــدا خۆســەری بوونــی ھەبــووە .خۆســەری شــێوازی سیاســی پەیوەنــدی نێــوان دەوڵــەت و بەڕێوەبــەری ھەرێمییــە .لــە خۆســەری دیموکراتیشــدا حقوقــی نێــوان دەوڵەتــی ناوەنــدی و بەڕێوەبــەری ھەرێمیــش ،حقوقــی کراوەبوونــی دەوڵەتــە بــۆ رێکخســتنی مەدەنــی و دیموکراتییانــەی کۆمەڵــگا. پەیوەنــدی سیاســی و حقوقــی نێــوان گــەالن ،کلتــوور و ناســنامەکانی ھەرێمەکەیــە بــە ئەنجومەنــی خۆیــان و بەشــداریکردنی راســتەوخۆیانە لــە بەڕێوەبەرایەتیــدا .تەنیــا شــێوازی پەیوەنــدی ســتوونییەکەی نێــوان ناوەنــد و گــەل نییــە کــە ھاوشــێوەکەی لــە ئۆتۆنۆمییــە ئەوتۆکانــدا بــەدی دەکرێــت .گرنــگ و بناخەییەکــەی رێکخســتنی سیاســیانەی کۆمەڵگایــە لەگــەڵ دەوڵــەت کــە لەســەر دەســتەبەرکردنی رێکخســتنبوونی دیموکراتییانــەی ناوچەکــە و کۆمەڵــگا یــە و ھێزەکــەی بــە شــێوەیەکی پانتایــی بــە ژێرخــان دا بــاو بۆتــەوە و وەک بەڕێوەبەرایەتــی سیاســیی لەالیــەن دەوڵەتــی ناوەندییــەوە لــە چوارچێــوەی حقوقــی گەردوونیــدا دانــی پێدانــاوە و لــە ھەمانکاتــدا بــە گەرەنتــی دەســتووری گەیەنــدراوە. لــەم چوارچێوەیــەدا خۆســەری دیموکراتییانــە :گەرەنتــی کردنــی دەســتووریانەی کــە لەالیــەک لەســەر زەمینــەی دایالــۆگ لەگــەڵ
( no / 9 )- 1 - 9 - 2016
61
(ژ10 )9 .ی گه‌وێژ 2716
62 دەوڵــەت پێناســەیەکی نوێــی ھاواڵتــی بوونــە و بــە شــێوەیەکی یەکســان ســەرجەم جیاوازییــەکان پەســەند دەکات ،ســەرجەم تەگەرەکانــی بــەردەم ژیانــی بــە زمانــی دایــک الدەبــات ،پێگــە لەســەر بناخــەی رادەســتکردنی کارگێڕییــە لــە ناوەنــدەوە بــۆ بەڕێوەبەرایەتییــە ھەرێمییــەکان دەستنیشــان دەکات ،ئــازادی ئاییــن و باوەڕییــەکان بــە شــێوەیەکی کامــڵ و بــێ کەموکورتــی دەســتەبەر دەکات ،لەالیەکــی تریشــەوە بــە رێکخســتنی دیموکراتییانــەی گەلەکەمــان و تێکۆشــانی ھــەر لەســەر ئــەو بناخەیــە ،گــۆڕان و وەرچەرخــان لەســەرجەم پێکھاتــە واتاییەکانــی ســەر بــە کۆمەڵــگا فەراھــەم دەکات و دەوڵەتیــش بەئاســتی ھۆشــمەند بــوون لەمــەڕ دیموکراســی دەگەیەنێــت .بــەم کارەکتەرەیــەوە بــە بونیادنانــی نەتــەوەی دیموکراتــی لــە چوارچێــوەی فۆرمیلــی دەوڵــەت کــۆ دیموکراســیدا ،یەکێتــی و فەراھــەم بوونــی ژیانــی ئــازاد و یەکســانیش بــەدی دێــت. خۆســەری دیموکراتییانــە ،لــە تورکیــادا تەنیــا کێشــەی کــورد چارەســەر نــاکات ،بەڵکــو بــە مەرجــی پشتبەســن بــە کۆمەڵــگای دیموکراتــی رێکخراوەیــی کــە ھەڵگــری نرخــی ئازادیخــوازی و کۆمیناڵییــە و بــە کۆمەڵــگای ئەخالقــی و پۆلیتیکــی پێناســەی دەکەیــن ،پێکھاتەیەکــی ریشــەی سیاســیی و دیموکراتــی بــۆ چارەســەری ســەرجەم پرســەکانی تــری دیکــەی تورکیــاش دەھێنێــت .ئــەم پێکھاتەیــە کــە وابەســتە نییــە بــە کەمەنەتــەوە و بەخاکــەوە ،لەکاتێکــدا کــە تەنیــا بــۆ کــورد نییــە، تەنیــا بــۆ کوردســتانیش نییــە .لەســەر بناخــەی گــۆڕان و وەرچەخاندنــی زیھنییەتــی تونــدی ناوەندگەرایــی و خــودی دەوڵــەت نەتــەوە کــە وەاڵمــی ھیــچ پێویســتییەکی کۆمەڵــگا ناداتــەوە و لەســەر بناخــەی نەھێشــتنی بوونــی تەگــەرەی بــەردەم پەرەســەندنی سیاســی، کۆمەاڵیەتــی ،ئابــووری و کلتــووری گەالنــدا :لەالیــەک بــە تێکۆشــانێکی دیموکراتــی رادیکااڵنــە دیموکراتیزه‌کردنــی کۆمــار و لەالیەکــی تریشــەوە رێکخســتنی کۆمەڵــگا لەســەر ٨رەھەنــدی سیاســی ،حقوقــی، بەرگــری گەوھــەری ،کۆمەاڵیەتــی ،ئابــووری ،کلتــووری ،ژینگەیــی و دیبلۆماســی بونیادنانــی کوردســتانی خۆســەر و دیموکــرات دەکاتــە ئامانــج .خۆســەری دیموکراتــی :پــرۆژەی دامەزراندنــی دەوڵــەت یاخــود رووخاندنــی دەوڵــەت نییــە .ھــەر بۆیــە تــا ئــەو کاتــەی دیموکراتیزەبــوون وەک ھەڕەشــەیەک لێکنەدرێتــەوە و پێداگیــری لەســەر قه‌واره‌پارێــزی نەکرێــت ،خۆســەری دیموکراتــی کلیلــی ســەرەکی چارســەرەی ســەرجەم کێشــەکانی سیســتەمە بەتایبەتیــش کێشــە پێکھاتەییەکانــی نــاو ئــەو دەوڵــەت -نەتەوەییــەی تێیــدا دەژیــن. ئەمــە لەکاتێکدایــە لــە خــودی شۆڕشــی رۆژئــاوای کوردســتاندا بەدیکــرا
کــە بەڕێوەبــەرە دیموکراتیــەکان و لــەم ســایەیەدا ســەرکەوتن و دەســکەوتەکانی گەالنــی رۆژئــاوای کوردســتان ،نکۆڵــی لــەوە ناکرێــت کــە ھێڵــی ئــازادی بــە کۆمەڵــگا بــوو ئامانجــی گــۆڕان و وەرچەرخانــی دیموکراتییانەیــە ،دەوڵــەت -نەتــەوە بــەرەو چارســەری پاڵدەنێــت و ھــەر ئەمــەش ھیــوا بــە گــەالن دەدات .ئاشــکرایە شۆڕشــی دیموکراتــی، کۆمەاڵیەتــی و کلتــووری کــە لــە کۆمەڵــگای کوردســتاندا دەســتەبەر بــووە ،لــە رووی دیموکراتیزەبوونــی تورکیــا بەتایبــەت و رۆژھەاڵتــی ناویــن بەگشــتی ھێزێکــی گــەورە دەھێنێتــە ئــاراوە .ھەروەھــا قۆناخــی بونیادنانــی خۆســەری دیموکراتــی ،لەگــەڵ خۆیــدا ســەرەنجام گەلێکــی ھەرێمــی و گەردوونــی دەخاتــەڕوو کــە دیموکراتیزەبــوون ناوەندێتــی. ئەمڕۆکــە لەکاتێکــدا لەســەر بونیادنانــی خۆســەری دیموکراتــی و سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتــی کــە ھەڵمەتــی دیموکراتییانەیــە دەدوێیــن ،لــە ھەمانکاتــدا گــوزارە لەکــۆی ئــەو رەنجــە گــەورە و باجــە دراوە و بەھــاو نرخانــەش دەکــەم .بــەر لــە ١٢ســاڵ و کاتێــک بــۆ یەکەمیــن جــار دەســتامن بــە تاووتوێکردنــی نرخاندنەکانــی بەڕێــز ئۆجــاالن کــرد ،قەیرانــی پێکھاتەیــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری و دەوڵــەت نەتــەوە بــە ئەنــدازەی ئەمــڕۆی ئاشــکرا نەببــوو و دەرکــی پــێ نەدەکــرا .بــەاڵم ئەمڕۆکــە دەرک بــەو راســتینەیە دەکەیــن کــە ھــەر کێشــەیەک چارەســەری لەناخــی خۆیــدا گرتــووە .دەمەوێــت ووتارەکــەم بــە چەنــد گوتەیەکــی بــەر لــە ١٠ســاڵی بەڕێــز ئۆجــاالن بــە کۆتایــی بگەیەنــم کــە ئــەم گوتانــەن رێنوێنیامنــن « .کۆنفیدرالیــزم شــێواز و ئوســولێکی دەســتەبەرکردنی دیموکراســییە .کێشــەیەکامن لەگــەڵ پێکھاتــەی ده‌وڵه‌تــی ناوه‌ندی»یونێــر»دا نییــە .بــاس لــە دەوڵــەت ناکــەم ،شــێوازی بونیادنانــی دیموکراســی خــودی کۆمەڵــگای خوارینەیەتــی ،بــە دیموکراتیزەبوونێتی .لەجیاتی نەتــەوەی دەوڵەتگەرا، بانگــەوازی نەتــەوەی دیموکراتــی دەکــەم .بانگەوازیــم بــۆ کوردیــش نــەک نەژادپەرســتی و نەتەوەپەســتی پاشــڤەڕۆ ،بوونــە بەنەتەوەیــی پشتبەســتوو بــە دیموکراســییەت .شــەپۆلێکی نوێی نەتەوەپەرســت چۆن وای کــرد رابــردوو لەدەســبدەین ،ئەمڕۆکەشــان پــێ لەدەســت دەدات. لێــرەدا کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراتــی وەکــو دەرمانێکــە .نەژادپەرســتی و نەتەوەپەرســتی ســەدەیەکی لــە دەســتداین ،بــۆ لــە دەســت نەدانــی ئــەم ســەدەیەش پێویســتە لەژێرخانــەوە کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراتــی رێکســخنت بکەیــن .ئەمــە ھێَڵــی ســەرەکییە .بانگەوازیــم بــۆ گەلەکەمان، ســەرجەم گەالنــی رۆژھەاڵتــی ناویــن و گەالنــی جیھــان ھــاوکاری و پشــتیوانیکردنیانە .بــۆ ئەمــەش ئــەم دروشــمەتان بــۆ پێشــنیاز دەکــەم « دەوڵــەت و کۆمەڵــگا دیموکراتیــزە بکــە ،دیموکراســی رادیــکاڵ بکــە».