NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
39 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
دیدگه
عێراق به‌ره‌و كوێ وا ملده‌نێ؟! 3 ............................................................................ دیدار
ساالر باسیرە :چارەسەر ئەوەیە عێراق کێشەکانی بە مۆدێلی سویرسا چارەسەربکات4 . ڕاپۆرت
«خۆپیشاندەرانی عێراق دەوڵەتی نەتەوەیی و دیینیی رەتدەکەنەوە» 12 ...................
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
وتار
هۆزان مه‌حمود :پیاوبێژی و بێده‌نگ کردنی ژنان18 ................................................. سه‌ردار ستار :پرسه سیاسی و جڤاكیی هكانله ئاین و مه‌زهه‌به عیربانی هكاندا 25 ............. عادل عوسامن :چەمکی نوێ بۆنوسینەوەی مێژوو 31 ................................................ ئومێدناسیح:کیمیابارانکردنىهەڵەبجە37 ................................................ 1988/3/16 ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین :میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران45 . حه‌سه‌ن جودی :مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری و نه‌قشبه‌ندیی كوردی55 ....................... ع .ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی ب هرامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری66 .....................
په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،شه‌قامی سالم ،نزیك پردی خه‌سره‌وخاڵ
دیدگه عێراق به‌ره‌و كوێ وا ملده‌نێ؟! عێراق ،ب ه تاك و كۆمه‌ڵگ ه و ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌وه ،ل ه دژوارترین دۆخی خۆیدا ده‌ژیت .له‌الیه‌كه‌و ه له‌نێو له‌یه‌ك هه‌ڵوه‌شانه‌و ه و لێكترازانێكی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیا�سی، ت و گه‌یشتۆته ئابووری و كولتووریدا ژیان ده‌گوزه‌رێنێ ئاستی گێژاوێكی گشتگیر .له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و ه بێچاره‌یی و بنبه‌ستی و چه‌قبه‌ستوویی باڵی به‌سه‌ر ته‌واوی دۆخه‌كه‌دا كێشاوه و ئاسۆیه‌ك بۆ چاره‌سه‌رییه‌كی بنچینه‌یی نابینرێت .چونك ه ئێستا هه‌موو هێز ه سیا�سی و ده‌سه‌اڵتداره‌كان به‌شێكن ل ه كێش ه و قه‌یران و گێژاوه‌كه. كۆمه‌ڵگه‌ش له‌دۆخی رابوونێكی ناڕه‌زایه‌تیی دایه ،به‌اڵم ئه‌ویش له‌بازنه‌ی بێچاره‌‌ییدا ده‌خولێته‌وه و هێشتا به‌وه نه‌گه‌یشتوو ه چ له‌شوێنی سیسته‌می ئێستادا بونیاد بنێت. بێگومان دۆخه‌ك ه ل ه گرێژن ه ده‌رچووه .شه‌ڕ و ملمالنێی هێز ه ده‌ستتێوه‌رده‌كانیش ل ه گۆڕه‌پانی عێراقدا گه‌یشتۆته قۆناخێكی مه‌ترسیدار ،ك ه هاوكات له‌شه‌ڕی به‌وه‌كاله‌ت، خۆشیان راسته‌وخۆ له‌گۆڕه‌پانی عێراقدا زه‌بر له‌یه‌كتر ده‌وه‌شێنن ،به‌تایبه‌تی ئه‌م ه ل ه شه‌ڕ و ملمالنێی نێوان ئه‌مریكا – ئێراندا به‌ڕوونی ده‌بینین .له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌وه هێشتا الیه‌نه‌كان كۆك نین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پێكهاته‌ی نوێی حكومه‌ت چی و چۆن بێت؟! له‌راستیدا ئه‌وه‌ی هه‌موو الیه‌ن ه ملمالنێكاره‌كان نایزانن و ناتوانن پێیبگه‌ن ئه‌وه‌ی ه ك ه عێراقی داهاتوو ده‌بێت چۆن بێت و چی به‌سه‌ر دێت؟ عێراق وه‌ك قه‌واره‌یه‌ك ده‌مێنێته‌و ه یان پارچ ه و په‌رشوباڵو ده‌بێت؟ عێراق له‌دۆخی مانه‌وه‌یدا ب ه ئاراسته‌ی ناوه‌ندگه‌رایی ده‌چێت یان به‌ئاراسته‌ی كۆنفیدراڵییه‌كی دیموكراتیانه؟ وه‌كو دیار ه ئه‌و هێزان ه به‌هۆی ئه‌و ده‌مارگیریی و ده‌سه‌اڵتخوازییه‌ی وه‌ك په‌تای كۆرۆنا له‌نێویاندا ته‌شه‌نه‌ی كردووه ،ناتوانن كۆك بن له‌سه‌ر داهاتووی ئه‌م واڵته ،ناتوانن بزانن ئه‌م واڵت ه ب ه كۆمه‌ڵگه و ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌و ه به‌ره‌و كوێ ملیناو ه و به‌ره‌و كام ه ئاقار ئاراسته‌گیر بووه؟ .مسۆگه‌ر قوربانی یه‌كه‌می ئه‌م دۆخ ه ته‌موژاویی ه هه‌ر ته‌نیا گه‌النی عێراقن
به‌بێ جیاوازی. لێره‌دا باشووری كوردستانیش وه‌ك به‌شێك له‌م واڵت ه له‌نێو هه‌مان دۆخدا ده‌ژیت .ته‌نانه‌ت ئاستی ده‌ستتێوه‌ردانه‌كان ل ه باشووری كوردستاندا زیاتره و هێز ه ده‌ستتێوه‌رده‌ره‌كان له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان هه‌موو حیسابه‌ته‌كانی خۆیان ل ه عێراق و خۆرهه‌اڵتی ناوین له باشووردا یه‌كالیی بكه‌نه‌وه .به‌ڕاده‌یه‌ك ده‌بینین كه‌وا توركیا له‌ڕێگه‌ی هه‌ژموونی ئابووری و سیا�سی و سه‌ربازی و هه‌واڵگریی و كولتووریی خۆیه‌و ه به‌سه‌ر باشووری كوردستاندا وه‌ك بارمته‌یه‌ك هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵدا ده‌كات .ئێرانیش به‌هه‌مان شێو ه له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه كه‌وا باشووری كوردستان زیاتر بكات ه بارمته‌ی ده‌ستی خۆی .ئه‌مریكاش پێگ ه سه‌ربازییه‌كانی خۆی ل ه باشوور زیاتر ده‌كات .روسیاش ك ه توركیای بارمته‌ی ده‌ستی خۆی كردووه ،له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دای ه سه‌رچاوه‌كانی وزه‌ی باشووری كوردستان و ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراقیش بخاته ژێر ركێفی خۆیه‌وه. ل ه دۆخێكی وه‌هادا؛ ك ه ئاسۆی چاره‌سه‌ری و رزگاربوون له‌م گێژاو ه له‌ئارادا نییه ،ده‌كرێ بیركردنه‌وه له‌چاره‌سه‌ری ته‌نیا له‌چوارچێوه‌ی بونیادنانی سیسته‌مێكی كۆنفیدراڵی دیموكراتی گه‌النی عێراقدا بێته‌دی ،ك ه تاك ه رێگه‌یه‌ك ه زیاتر ل ه سه‌ده‌یه‌ك ل ه ته‌مه‌نی ده‌وڵه‌تی عێراقدا هیچ تاقینه‌كراوه‌ته‌و ه و ئه‌زموون نه‌كراوه .چونك ه ده‌مارگیریی نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی ،ئایینزایی له‌الیه‌ك و ده‌ستتێوه‌ردان ه ده‌ره‌كییه‌كان له‌الیه‌كی دیكه‌وه نه‌یانهێشتوو ه گه‌النی عێراق له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و شایست ه به‌خۆیان سیسته‌مێكی دیموكراتی ك ه له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئازادی ،دادپه‌روه‌ری ،یه‌كسانی و به‌یه‌كه‌وه‌ژیانی گه‌الن بونیاد بنێن .بۆیه تا گه‌یشتن به‌سیسته‌مێكی كۆنفیدراڵی گه‌النی عێراق ،ئه‌م دۆخ ه گێژاودار ه هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێت و تادێت تیرتر و دژوارتریش ده‌بێت.
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
پڕۆفیسۆرێکی سیاسیی :چارەسەر ئەوەیە عێراق کێشەکانی بە مۆدێلی سویسرا چارەسەربکات
سازدانی:ئازادیی کۆمەڵگە– بە�شی دووەم و کۆتایی ساالر باسیرە ،شارەزای فیکری سیاسیی رایدەگەیەنێت ،عێراق لە رووی جیۆگرافیی، ستراتیژیی ،سیاسیی ،و وزەوە گرنگییەکی زۆر گەورەی هەیە ،هەر بۆیە ئەمێریکا ئێستا سیاسەتی گۆڕیوە و دەیەوێت بە هێز بێتەوە نێو عێراق ،نەهێڵێت بکەوێتە ژێر هەیمەنەی ئێرانەوە. باسیرە ،پرۆفیسۆری سیستمی سیاسیی ،لەم چاوپێکەوتنەی ئازادیی کۆمەڵگەدا جەخت لەوەشدەکاتەوە ،دەسەاڵتدارانی کورد ،هەتاوەکو ئێستا نەیان تووانیووە هیچ شتێک جێبەجێبکەن بۆ مافی کورد لە بەغداد ،هەر شەڕی پارە و دەسەاڵتیان کردوە. 4
www.komelge.com
خۆپیشاندانەکانی عێراق بەردەوامن - و هەموو الیەنەکانیش دەکرێنە ئامانجی خۆپیشاندەران ،بۆچی؟ ساالر باسیرە :لە خوارووی عێراق، خۆپیشاندەران ،دام و دەزگای حیزبەکان و ئەنجومەنی پارێزگاکانیان سووتاندوە بەبێ جیاوازیی ،واتە ئەحزاب و دەسەاڵت لەوێ چۆتە قۆناغێکەوە کە خەڵکی متمانەی پێی نەمێنێت، بڕوای بە وەعدو دروشمی بریقەدار نەمێنێت، لەبەرئەوە دژایەتیی هەموو الیەنێک دەکەن ،ئینجا ئەمانە الیەنی شیعە بێت یان سوننە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
ئایا عێراق وەکو جێوگرافیای سیاسیی، - هەیکەلی سیاسیی و شەقامی سیاسیی عێراق دەتوانین بڵێین لە ئێستادا کێ لە ئەرزی واقیعدا خاوەنیەتی و یاخود کێ وەکو حەوشەی پشتەوەی بۆ خۆی بەکاری دەهێنێت؟ ساالر باسیرە :ئێرانە ،عێراقی کردوەتە بازاڕێک بۆ خۆی و دەیەوێت هیاللێکی شیعیی دروستبکات ،کە لە ئێرانەوە بە عێراقدا بڕوات لە عێراقیشەوە بە سوریادا بڕوات ،هەتاوەکو لوبنان و حیزبوڵاڵ و ئەمانە .واتە لەبەر ئەوەشە، ئێران بەردەوام دەڵێ :ئەمێریکا ئەگەر پەالماری ئێران بدات ،ئێران تەنیا نییە ،ئێران پێنج دەوڵەتە، مەبەستی ئەوەیە کەیەمەنە و عێراقە و سوریایە و لوبنانیشە؛ ئەم جۆرە الیەنانەیە ،ئەوانە هەمووی بە موستەعمەرەیەکی خۆی و بە بەشێک لە هیاللی شیعیی خۆی دەزانێت .لەبەر ئەوە ئێران،یەکەم جۆرێک لە تۆڵەیەکی رابردووەکە لە ئێران کراوەتەوە ،دووەمینیشیان ئێران دەیەوێت نفوزی خۆی لە ناوچەکەدا بەهێز بکات و ببێتە هێزێکی ئیقلیمیی ،ئەو هێزە ئیقلیمییەش ،نە لە بەرژەوەندیی ئەمێریکایە و نە بەرژەوەندیی روسیایە و نە ئەوروپایە .واتە نابێت رێگە بدرێت بە ئێران و یان دەوڵەتانی وەک ئێران و تورکیا کە لە ناوچەکە ببنە هێزێکی ئیقلیمیی ،هەر ئەوەش بوو کاتی خۆی لە جەنگی عێراق و ئێراندا ،پشتگیریی ئێران و عێراقیشیان دەکرد ،بۆ ئەوەی شەڕەکە درێژە بخایەنێت ،چونکە دوو دەوڵەتی مەترسییدار بوون لە ناوچەکەدا! بۆ ئەوەی یەکتر الواز بکەن، ئێستاش نایانەوێت ئەو رێگەیە بە ئێران بدەن ،بەاڵم کارەکە ئاسان نییە ،لە خواست و ستراتیجییەتی ئەمێریکایە ،بە پلەی یەکەم کە ئێران نابێ ،هەتا روسیاش نایەوێت ببێتە هێزێکی ئیقلیمیی لە
گۆڕەپانێکی سیاسییە کە هەردووال تەراتێنی تێدا دەکەن ،هەردووال دەیانەوێت نفوزی خۆیان بەهێز بکەن
ناوچەکەدا ،بتوانێ هەڕەشە لە هاوپەیمانەکانیان بکات وەکو سعودییە و دەوڵەتەکانی کەنداو .هەر بۆیە ئەمێریکا ئێستا سیاسەتی گۆڕیوە و دەیەوێت بە هێز بێتەوە ناو عێراق ،نەهێڵێت عێراق بکەوێتە ژێر هەیمەنەی ئێرانەوە. دەتوانین بڵێین ئەو رەوشە - سیاسییەی لە عێراقدا هەیە ،لەالیەن ئێران و ئەمێریکاوە دەجوڵێدرێت،یاخود عێراق جگە لە خۆپیشاندەکان ،ساحەیەکی سیاسییە کە ئەمێریکا و ئێران تەراتێنی تێدا دەکەن؟ ساالر باسیرە :بەڵێ گۆڕەپانێکی سیاسییە کە هەردووال تەراتێنی تێدا دەکەن ،هەردووال دەیانەوێت نفوزی خۆیان بەهێز بکەن ،چونکە عێراق لەڕووی جێوگرافی ،لە رووی ستراتیژییەوە، لە رووی سیاسیی ،لە رووی ووزە ،هاتووچوۆی دەریایی و نەوت و غازی سروشتیی ،ئەمانە هەمووی گرنگییەکی زۆر گەورەی هەیە .جا لەبەرئەوە هەریەكێکیان هەوڵ دەدات بیخاتە www.komelge.com
5
NO:39 -Feb 2020
روسیا دەیەوێت بەهۆی فرۆشتنی چەک و بەهۆی کۆمەڵێ شتەوە عێراقیش پابەند بکات بەخۆیەوە و ئەو سیاسەتانە کۆنە
ژێر هەیمەنەی خۆیەوە ،لەوانە ئێران و ئەمێریکا، ئینجا لەبەرئەوە هەردووکیان ملمالنێییەک دەکەن بۆ بەهێزکردنی الیەک و بێهێزکردنی الکەی تر .ئەو ئابڵۆقەیەی خستویەتیە سەر ئێران، ئەمێریکا و هاوپەیمانەکانییەکێکە لەو سیاسەتانە بۆ بێهێزکردنی دەسەاڵتی ئێرانیی لە دەرەوەی سنوورەکەی خۆی. سەردانی الڤرۆڤ وەزیری دەروەی - روسیا لە ماوەی رابردوودا بۆ عێراق و هەروەها کاریگەریی ئێران لەسەر عێراق ،ئایا ئەمە وا دەکات عێراق بەرەو ئاڵۆزیی زیاتر بڕوات ،ئایا عێراق دەچێتە ژێر رکێفی روسیا؟ ساالر باسیرە :پرسیارێکی قورسە ،ناتوانم وەاڵمی ئەوە بدەمەوە ،ئەو شتانەی کە الڤرۆڤ هاتووە و با�سی کردووە ،ئەو وتووێژانە وتووێژی نهێنین! دیارە لە ناو خۆیاندا ،بەاڵم ئەوانە روونە کە روسیا دەیەوێت لە ناوچەکەدا نفوزی خۆی بەهێز بکات. 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
عێراقیش دەیەوێت سیستمی بەرگریی - موشەکیی ئێس ٣٠٠و ئیس ٤٠٠لە رویسا بکڕێت ،ئەوە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ ساالر باسیرە :روسیا دەیەوێت بەهۆی فرۆشتنی چەک و بەهۆی کۆمەڵێ شتەوە عێراقیش پابەند بکات بەخۆیەوە و ئەو سیاسەتانە کۆنە ،زۆر روونە شتەکە ،هیچ شتێکی شاراوەی تێدا نییە، شەڕەکان شەڕی بەرژەوەندییە. ئەی رۆڵی واڵتانی تر لە عێراقدا ،رۆڵی - واڵتانی هەرێمیی و ناوچەیی چییە؟ ساالر باسیرە :تورکیا تموحی زۆرە لە عێراقدا، تورکیا ئێستاش خەو بە خەالفەتی عوسمانیی و تورکییەوە دەبینێت و ئێستاش باس لەوە دەکات کە موسڵ و کەرکوک سەر بە دەوڵەتی عوسمانیی بوون ،دەیەوێت ئێستا بە شێوازێکی نوێ ئەو خەالفەتە و ئەو ئیمپراتۆریەتە داڕێژێتەوە بە شێوازێکی ترو بەو شێوازەی ئەردۆغان و ئاکەپە، ئەردۆغان دەیەوێت ببێتە سوڵتانێک لە تورکیا و لە ناوچەکەدا ،جا ئەو تموحە زۆرە ،بەاڵم موسڵ ئێستا بۆ نموونە کە لە رێگەی حەشدی شەعبییەوە رزگارکرا و داگیرکرا ،دەتوانین بڵێین لە ژێر هەیمەنەی ئێراندایە و حەشدی شەعبیی لەسەر مۆدێلی پاسداران دروستکراوە و ئێرانییە، بەاڵم تورکیا هەمیشە لە هەوڵدایە بۆ داگیرکردنی ناوچەکە ،تموحێکی زۆری لە کەرکوک هەیە ،ئەوەتا هەرێمی کوردستانی ناوچەی زەردی داگیرکردوە و هەروەها ناوچەی سەوزیش فشارێکی زۆر هەیە لەسەری .واتە ئەگەر زروفێکی بۆ بگونجێت و بێتە پيشەوە بە دوو سەعات لە هەولێرەوە دەتوانێت هەمووی داگیربکات ،هەرچەندە داگیریش کراوە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
چونکە بەشێوەیەکی زۆر روون و ئاشکرا بە رێگەی هێزی عەسکەریی و بە رێگەی موخابەراتیی میت و بە رێگەی چی و چی دەتوانێت بڵێی هەرێمی نەک هەر کردووە بە قوبروسێکی ئابووریی بۆ تورکیا، بەڵکوتوانین بڵێین ،هەرێم لەژێر ئااڵی بەتایبەتی ناوچەی زەرد لە ژێر ئااڵی تورکیا پیادەی دەکات و لەژێر فشار و سەیتەرەی تورکیادا وەک چۆن ناوچەییەکێتیی دەتوانین بڵێین سەر بە ئێرانە و ناوچەی ئەوێش سەر بە تورکیایە.
حەشدی شەعبیی هێزێکی جەماوەری نییە ،هێزێکی سەربازییە ،گەر نا سەمپاتییەک نییە بۆی بۆ حەشدی شەعبیی بەو
ئاماژەت بە حەشدی شەعبیی کرد ،وەکو شێوەیەئایدیۆلۆژیا سەر بە فیکری ئیسالمیی مەزهەبی شیعییەن ،هەروەها هێزێکی سەربازییە لە عێراقدا لە ماوەی رابردوودا بنکە سەربازییەکانیان بۆردومانکرا ،ئایا ئەمە وادەکات جارێکی تر پێگەی ئێران لە عێراقدا الوازبکرێت؟ ساالر باسیرە :خۆی هێرشەکان ئیسرائیلی بوون کە کرایە سەری ،هەم لە سوریا هێرش دەکەنە سەر بنکەی پاسداران ،هەم حەشدی شەعبیی-ش لە عێراقدا. بەڵێ ،ئیسرائیل باش دەزانێت کە حەشدی شەعبیی لەسەر مۆدێلی پاسدارانە ،لەسەر مۆدێلی حیزواڵیە و بە مەترسیی دەبینێت بۆ خۆی ،لە دواڕۆژی سوریادا کە ئەمانە بەشداریی شەڕ و ئۆپەراسیۆنیان پێبکرێت دژ بە ئیسرائیل و دژ بە دەوڵەتی ئیسرائیل؛ لەبەرئەوە ئەمێریکاش هەر بە عەینەن مۆدێل دەیبینێت ،هەر لەبەر ئەوەشە حەشدی شەعبیی بەراوردکرد بە مۆدێلی پاسداران و خستییە لیستی تیرۆرەوە .داوایش لە حکومەتی عێراق کرا عادل عەبدوملەهدیی کە حەشدی شەعبیی هەڵبوەشێنێتەوە و بیکاتە ریزی سوپای عێراقەوە ،بەاڵم دوای رۆیشتنی
عادل عەبدوملەهدیی بۆ ئێران و گەڕانەوەی ،لەو قەرارەی پەشیمان بووەوە و کارێکی ئاسانیش نەبوو ،نەشیتوانی بەو ئاسانییە بڕیار دەربکات، چونکە بڕیارەکان لە ئێرانەوە دەدرێت و حەشدی شەعبیی هێزێکی گەورە و بەهێزە لە ناو عێراقدا. ئەو هێرشانەی کرانە سەر حەشدی - شەعبیی ،ئایا دەتوانین بڵێین حەشدی شەعبیی گورزێکی بەهێزی بەرکەوتووە و لە ساحەی سیاسیی عێراقدا ،الواز بووە؟ ساالر باسیرە :حەشدی شەعبیی هێزێکی جەماوەری نییە ،هێزێکی سەربازییە ،گەر نا سەمپاتییەک نییە بۆی بۆ حەشدی شەعبیی بەو شێوەیە ،بەاڵم دواڕۆژ نیشانی دەدا هێزی ئەمێریکا چەند دەبێت و چۆن دەبێت لەگەڵ هاوپەیمانەکەی ئیسرائیل ،نەخشە و پالنی ئەمانە چۆنە ،ئەمانە ناتوانن ،واتە ئێمە و مانان ناتوانین www.komelge.com
7
NO:39 -Feb 2020
بە ئاسان لێی تێبگەین ،بەاڵم رووداوەکان وامان لێ دەکات کە خوێندنەوە و شیکاریی بۆ بکەین، لە هەموو حاڵەتێکدا ،واتە خۆپیشاندانەکان ئەوەندەی دەردەکەوێت تا ڕادەیەکی زۆر بڵێین، کە لە بەرژەوەندیی ئەمێریکایە ،بۆ نموونە کۆمەڵێ تەوقیتی دیاریکراوە ،بەرامبەر ئێران شت کراوە، بۆ نموونە لە هەمان ساڵڕۆژدا کونسوڵگەریی ئێران پەالمار دەدرێت ،کونسوڵگەریی ئەمێریکا لە ئێران پەالماردراوە یەكێ لە ئاماژەکان ئەوەیە.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بێگومان ئه‌و سیستمە سیاسییە فیدراڵییەی کە هەیە مەترسیی هەڵوەشانەوەی لەسەر هەیە ،ئەوەش دەکەوێتە
لەم هاوکێشە سیاسییە ئاڵۆزەدا لەم سەرئەوەی ملمالنێکان
- رەوشە سیاسییەی عێراقدا ،دەتوانین بڵێین نەخشەی سیاسیی عێراق ،جێوگرافیای سیاسیی عێراق چی لێ دێت؟ ساالر باسیرە :عێراق هەر دەوڵەتێکی دەستکردە ،هەر لە سەرەتاوە دەوڵەتێکی سەقامگیر نەبووە ،جگە لە سەردەمی بەعس نەبێت ،ئەویش بە میکانیزمی ئیرهاب توانی سەقامگیریی لە عێراقدا رابگرێت ،بەاڵم لە عێراقدا ،لە دوای رووخاندنی رژێمی بەعس ،عێراق دەوڵەتێک نییە کە پێیبووترێت ،بە تێگەیشتنی زانستی سیاسیی بە مەفهومی دەوڵەت بە شێوە مۆدێرنەکەی ،شتێکی قورسە کە ناوی بنێین دەوڵەت ،تەنیا کاربەڕێکەرە، ئەگەر بەم شێوازە بڕوات سیناریۆکان زۆرن کە چی لە دواڕۆژی عێراق روو دەدات ،لەوانەیە عێراق دابەش ببێت بۆ �سێ هەرێم ،خۆم لەسەر ئەوە توێژینەوەم هەیە ،ببێت بە پێنج هەرێم،یاخود ببێت بە دەوڵەتێکی فیدراڵیی ،فیدراڵیزم کە بە ماددەی ١١٩ی دەستووری عێراق گوایە عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە ،بەاڵم لە ئەساسدا دوورە لە فیدرالیزمەوە و دەوڵەتێکە کە پیادەی دەسەاڵتی مەرکەزیی دەکات هەتاوەکو ئێستا ،واتە هەر بە 8
www.komelge.com
عێراق بەرەو کوێ دەبەن ناو فیدراڵییە ،بەڵکو دەسەاڵتەکە دەسەاڵتێکی مەرکەزییە. کەواتە لەو سیستمە سیاسییە - فیدراڵییەی کە هەیە مەترسیی هەڵوەشاندنەوەی لەسەرە؟ ساالر باسیرە :بێگومان مەترسیی هەڵوەشانەوەی لەسەر هەیە ،ئەوەش دەکەوێتە سەرئەوەی ملمالنێکان عێراق بەرەو کوێ دەبەن. یەکێک لە ملمالنێ سیاسییەکان لە - جیۆگرافیای سیاسیی عێراقدا پر�سی کەرکوک-ە، ئایا ئەمە چی لێدێت؟ ساالر باسیرە :کەرکوکیش یەکێکە لەو حاڵەتانە ،کە لە دەوڵەتی عێراقدا هەیە ،بەاڵم کەرکوک حاڵەتێکی تایبەتیی هەیە ،لەبەر ئەوەی فرەئیتنیکە و کورد و عەرەب و تورکمانی تیا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
کەرکوک یان ئەوەیە دەبێت ببێتە هەرێمێکی سەربەخۆ ،مافی هەموو کەمە نەتەوەییەکانی تێدا بدرێت ،ببێتە کانتۆنێک، ویالیەتێک ،هەرێمێک لەو دەوڵەتەدا دەژیت .کەرکوک یان ئەوەیە دەبێت ببێتە هەرێمێکی سەربەخۆ ،بە تێگەیشتنی سیاسیی من یان ئەوەیە ببێتە هەرێمێکی سەربەخۆ کە مافی هەموو کەمە نەتەوەییەکانی تێدا بدرێت ،ببێتە کانتۆنێک ویالیەتێک ،هەرێمێک لەو دەوڵەتەدا، بۆ دەوڵەتێکی کە ناوەکەی جیاوازە .لەبەر ئەوە حاڵەتێکی تایبەتیی هەیە ،بەاڵم ئەگەر کەرکوک ببێتەیەکێک لەو مۆدێالنە ،دەبێت پارێزگاکانی کەیش وایان لێبێت ،چونکە چارەنوو�سی کەرکوکیش هەر بەستراوە بە چارەنوو�سی بڕیاری نیزامە سیاسییەکەوە لە عێراقدا ،ئەو مۆدێلەی کە من هەمبوو ،بۆ نموونە :واتە لە چوارچێوەی کۆنفیدرالیزمدایان لە چوارچێوەی فیدراڵییدا جێگەی بێتەوە .بەڵێ ،بەڕای من تەنها چارەسەر ئەوەیە عێراق کێشەکانی چارەسەرکات بە مۆدێلی سویسرا و ببێتە دەوڵەتێکی فیدراڵیی. ئێستا ،عێراق تەنها لەسەر کاغەز فیدراڵە،
بەاڵم ئەگەر فیدراڵ بووایە دەبوو پارێزگاکانی تریش لەسەر مۆدێلی فیدراڵییەکان هەرێمی فیدراڵیی هەبووایە ،بەڵکو بە پێچەوانەوە تەنها باس لەالمەرکەزیی پارێزگاکان دەکرێت ،ئەویش المەرکەزیی نییە .مۆدێلەکەی من ئەوە بوو ،بۆ باشووری کوردستان کە پارێزگاکانی کوردستان ببنە پارێزگای هەرێمی سەربەخۆ ،بۆ نموونە: کەرکوک بە تەنیا،یان کەرکوک و سلێمانی ببنە کانتۆنێک ،ببنە ئیقلیمێک ،هەرێمێکی سەربەخۆ لە چوارچێوەی جێوگرافیا و یەکێتیی جێوگرافیای عێراقدا یان ئەوەیە مەسەلەن هەولێر بەجیا ببێتە کانتۆنێک،یان سلێمانی ببێتە کانتۆنێک،یاخود سلێمانی و هەڵەبجە پێکەوە ببنە کانتۆنێک ،ئەم کانتۆنانەش من ٢٢لە سوودەکانیم بژاردووە، لە سیستمی فیدراڵیی دەسەاڵتی مەرکەزیی کەمتر دەبێتەوە و دەسەاڵتەکان دابەش دەبن بەسەر کانتۆنەکاندا ،بۆ نموونە سلێمانی ئەگەر هەرێمێک یا کانتۆنێک بێت بۆخۆی ،ئەوا دەیتوانی حکومەتێکی هەرێمیی خۆی دروستبکات و ملمالنێ لە نێوان کانتۆنی هەولێر و کانتۆنی سڵیمانی دەکرێت و بە زەقی ببینرێت ،حیزبەکان شان�سی خۆیان لێرە تاقیدەکەنەوە و لە رووی کولتوورییەوە و لە رووی ناسراوییەوە و لە رووی جەماوەرییەوە ئەمانە هەمووی رۆڵی خۆی دەبینێت ،بەاڵم لە ناو یەکێتییەکی جیۆگرافییدایەکێتییەکی نەتەوەیی و نیشتمانییدایان ئەوەیە کورد دەبێت بە دەوڵەتێک کە ئەویش کارێکی ئاسان نییە ،چونکە بەندە بە فاکتەرە نێودەوڵەتیی و هەرێمییەکانەوەیان ئەوەتە باشتریین مۆدێلئەو سیستمە فیدراڵییەیە کە پیادە بکرێت ،ئەویش وتنی ئاسان ترە ،وەک لە کردنی، چونکە ئێستا چارەنوو�سی دەوڵەتی عێراق روون نییە بەرەو کوێ دەڕوات! www.komelge.com
9
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەگەر دەوڵەتێکت هەبێت بە قەناعەتی من باشترە ،کوێت دەوڵەتێکی بچووک بوو ،بەاڵم کە لە دەوڵەتی عێراقدا ،هەموو داگیرکرا لەسەریان هەڵدایە ،چونکە ئەندام بوو لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکاندا ،سنووری هەرێمەکان حکومەتی خۆی هەیە ،پاسپۆرتی خۆی هەیە ،دەوڵەتە. هەرێمیی خۆیان هەبێت لە زۆرجار کە لەناو خۆدا روو دەدات وەکو رۆژئاوای کوردستانە ،دەڵێ ئەمە کێشەیەکی ناوخۆیی سوریایە ،بەعس چەکی کیمیایی بەرامبەر بە ناو دەوڵەتێکی دیموکراسی کورد بەکارهێنا ،مەحکومیشیان نەکرد! وتیان سەقامگیری فیدراڵیی کێشەی ناوخۆی دەوڵەتی عێراق خۆیەتی ،بەاڵم من دەوڵەتی کوردییم پێخۆشە! پێم باشە ،بەاڵم المەرکەزییدا ،بەالی منەوە بێگومان نامەوێت دەوڵەتێکی کوردیی فاشیل بێت و لە ژێر سایەی نیزامێکی عەشایەریی خێڵەکیی هیچ کێشە نییە ناسیۆنالیستیی وەکو سعودییە بمبات بەڕێوە ،بەڵێ بۆ دەوڵەتی کوردیی ،بەاڵم نا بۆ ئەو دەوڵەتەی کە ئایا بە دەوڵەت بوونی هەریمی - ئاماژەم پێدا. کوردستان ،چارەسەری پر�سی کورد دەکات لە عێراقدا؟ دەوڵەتی کوردستان یان دەوڵەتی - ساالر باسیرە :بە قەناعەتی من ئەگەر عێراق کوردیی؟ ببێتە دەوڵەتێکی فیدراڵیی ،ئەوا من پێم باشە، ساالر باسیرە :دەوڵەتی کوردیی مەبەستمان لە بۆچی نا؟ لە سویسرا ٤-٣نەتەوەی تێدا دەژی، هەرێمە ،لە باشووری کوردستان مەبەستمە. لە کەنەدایش نەتەوەی جیاواز پێکەوە دەژین؛ ئەگەر مۆدێلێکی وەکو کەنەدا و سویسرا و لە راگەیاندنەکاندا ئاماژە بە - ئەمانە پیادە بکرێت ،لە دەوڵەتی عێراقدا ،هەموو هەمووارکردنەوەی دەستووری عێراق دەکرێت، هەرێمەکان حکومەتی هەرێمیی خۆیان هەبێت لە هێزە کوردییەکانی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی ناو دەوڵەتێکی دیموکرا�سی سەقامگیری فیدراڵیی یەکێتیی و پارتیی دەڵێن نامانەوێت دەستوور المەرکەزییدا ،بەالی منەوە هیچ کێشە نییە ،لە هەموار بکرێتەوە ،بۆچی؟ ناو دەوڵەتی عێراقیشدا بژین ،واتە من لە رۆحە ساالر باسیرە :هەمووی پارادۆکسە بۆ خۆی، ناسیۆنالیستییەکەیەوە ناڕوانمە دەوڵەت ،بەاڵم کاتێک کە لەسەردەمی برێمەردا ،دەستووری رۆژی ئەمڕۆ وای لێ هاتووە ،ئەگەر دەوڵەتت عێراق هاتە پێشەوە ،مافی کوردی زیاتر تێدا هەبێت باشترە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی چەسپیبوو ،لە دەسەاڵتە سیادیيەکانیشدا، پارێزراو دەبیت. لە مەسەلەی مافی کورددا کە بێگوومان ئەمان 10
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
ئەوەیان پێ باشترە .قەناعەتم وایە پاش ئەو هەموو رەفتارە چەوتەی کە دەسەاڵتدارانی کوردستانیش کردویەتی ،بۆ نموونە رێککەوتنی لەگەڵ بەغداد و پێنەدانی بەشێکی نەوت بە بەغداد کە بەرامبەر ئەوەش بەغداد بتوانێت رەفتاری خۆی بگۆڕێت لەگەڵ هەرێمدا ،ئەمە وا دەکات کە لەوانەیە لە هەمووارکردنەوەی دەستووری عێراقدا جارێکی تر ئەو مافانە نەدرێتەوە بە کورد کە لە پێشوودا هەبووە. لە کەرکوکیەکێتیی و پارتیی - ناسیۆنالیستی کوردییان جێبەجێکردوە بەرامبەر بە عەرەب ،تورکمان و پێکهاتەکانی تر؟ ساالر باسیرە :بەڵێ زۆریش ،هەر ئەوەشە کە وای کردووە کە هەر ئێستا راپرسییەک بکەی قەناعەتم وایە خەڵکی کەرکوک بییانەوێت بچنەوە سەر بەغداد نەک هەرێمی کوردستان ،ئەویش بەهۆی ئەو ملمالنێ قێزەونەییەکێتیی و پارتیی کە لە کەرکوکدا پیادەیان کردوە و نەیانتوانی ببنە مۆدێلێکی باش بۆ پێکهاتەکانی تریش ،بەاڵم واقیعەکە وایە ئێستا کەرکوک فرەییە ،دەبێت بەگوێرەی ئەو فرەییە مامەڵەی لەگەڵدا بکەین. ئایا لە هیچ سیستەمێکی سیاسیی دونیادائەمەی دەسەاڵتدارانی هەرێمی کوردستان دەیکەن بەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراق هەیە؟ ساالر باسیرە :نا ،ئەگەر سیستمەکە، سیستمێکی راستەقینەی فیدراڵیی بێت شتی وام نەبیستووە و نەخوێندوەتەوە و نەبینیوە ،ئەم سیستمەی لە هەرێمدا هەیە لە راستییدا شتێک نییە پەیوەندیی بەسەر فیدراڵییەوە هەبێت،
ئەوە بوو بە ئەمرێکی واقیع لە دوای راپەڕیینەوە کە هەرێمێک دروستکرێت لەسەروی هێڵی ٣٦ کە کورد پارێزراو بێت تێیدا ،ئەم هەرێمە ،هەر بووە ئەمری واقیع ،ئەگینا هیچ پەیوەندییەکی بە فیدراڵیەتەوە نییە؛ دەسەاڵتەکەیان دەتوانم بڵیم کە دەوڵەتێکی ئیعالن نەکراوە ،هەموو شتێک خۆی پیادەی دەکات ،ئەگینا جگە لە هەندێک شت نەبێت کە دەسەاڵتی ئیتیحادییە ،لە مەسەلەی عوملە و پاسپۆرت و پاسەوانی سنوور و ئەمانە، ئیتر هەموو دەسەاڵتێک بەدەست خۆیانەوەیە، بە کردەوە بەغداد دەسەاڵتی نییە لە هەرێمی کوردستاندا. ئەی بۆچی ئەوەندە پێداگریی دەکەن - لەسەر ئەوەی دەستوور هەمووارنەکرێتەوە؟ ساالر باسیرە :دەیانەوێت لە هەردووال بخۆن، هەم لە هەرێم بخۆن ،هەم لە بەغداد-یش بخۆن. لە دەسەاڵتە سیادییەکان ،مووچە ،پیدانی پارە بە هێزی پێشمەرگە ،دەیانەوێت لە هەردووال ئەمە بخۆن و دەیانەوێت ئەگەر لە خۆیان بپر�سی دەڵێن ئێمە دەمانەوێت ئەو مافانەی کورد کە لە دەستووری عێراقدا بەرجەستەبووە نەفەوتێت، بەاڵم لە راستییدا مەسەلەکە پەیوەندیی بە مافی کوردەوە نییە ،بەڵکو پەیوەندیی بە بەرژەوەندیی خۆیانەوە هەیە ،ئەگینا لەوکاتەوەی بەعس رووخاوە و دەسەاڵتدارانی کورد لە بەغداد ئەم هەموو دەسەاڵتە سیادەییەی هەیە ،تاکو ئێستا توانیویەتی چی بۆ کورد بکەن؟ توانیوێتی چی بۆ ماددەی ١٤٠بکات؟ هەتاوەکو ئێستا نەیانتووانیووە هیچ شتێک جێبەجێبکەن بۆ مافی کورد لە بەغداد، هەر شەڕی پارە و دەسەاڵتی کردوە. www.komelge.com
11
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕاپۆرت
«خۆپیشاندەرانی عێراق دەوڵەتی نەتەوەیی و دیینیی رەتدەکەنەوە»
ئا:ئاسۆ جه‌وهه‌ر
چاودێرانی سیاسیی رایدەگەیەنن :خاڵی هەرە گرنگ ئەوەیە کە ئایدیۆلۆژیا نەتەوەیی و دیینییەکان لە خۆپیشاندانەکاندانی عێراقدا کاریگەریی نییە، جەجتیش دەکەنەوە :هەزاران کەس کوژران و بریندار بوون ،بەاڵم دەسەاڵتی سیاسیی پابەندی ئەخالقیی بۆ هاوواڵتیانی عێراق نییە. دوای ئەوەی حکومەتی عێراق رێککەوتێکی بە بەهای ٥٠٠میلیارد دۆالر لەگەڵ واڵتی چیندا دەکات ،بەمەبەستی بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووریی واڵتەکە ،هەروەها رێککەوتن-ێکی�شی لەگەڵ روسیادا بۆ کڕینی سیتمی بەرگریی ئیس ٤٠٠دەکات؛ 12
www.komelge.com
نووسەران و لێکۆڵەرانی سیاسیی عێراق ئەو دوو رێککەوتنە بە هۆکارێکی خۆپیشاندانەکان دەزانن. دوای رێککەوتەکان ئیتر شەقامی سایسیی عێراق نا ئارامیی بە خۆیەوە دەبینێت و لە سەرەتای مانگی ١٠ی ساڵی ٢٠١٩خۆپیشاندانی جەمارەیی گەورە شارەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراقی گرتەوە. خۆپیشاندەرانی عێراق ،داوای نەمانی گەدەڵیی، دابین کردنی هەلیکار و دابینکردنی خزمەتگوازاریی دەکەن. بەشێک لە چاودێران هێما بۆ ئەوە دەکەن، خۆپیشاناندەکان بە دەست تێوەردان و وەاڵمی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
سیاسەتی ئەمریکای دەزان بۆ رەتکردنەوەی ئەو دوو رێککەوتنە عێراق لە گەڵ چین و روسیا دا کە ئەمریکاش بە مافی خۆی دەزانێت ئەو وەبەرهێنا لە عێراقدا بکات و چەکی پێبفرۆشێت.
الوک ،یەک لەو گەنجانەیە کە چووەتە نێو خۆپیشاندانەکانی مەیدانی تەحریری بەغدادی عێراق و ئاماژە بۆ ئەوە دەکات :عێراق لە سەرەتای دروستبوونیەوە واڵتێکی ئاڵۆز بووە ،پێم وانییە هەرگیز پێشبینی و خوێندنەوەکان بۆی ،بە ئاقارێکی دروستدا ڕۆیشتبن .لە ئێستایشدا هەر وایە؛ لە ناو ئەو هەمەچەشنی و قەرەباڵغییەی شەقام و هەستان و دامرکانەوەیدا ،قورسە دەرهاویشتەکان بێنیتە پێش چاو .ئامانجیش تەنهاوتەنها ژیانە و هیچی تر؛ عێراق و پایتەختەکەی لە تاجی سەری مێژووی ئەم ناوچەیە و واڵتی دووئاوانەوە ،بوونەتە کەالوەیەکی گەورە و شوێنی هەر شتێکە ،ژیان نەبێت .ئەوەی لە پاڵ ئەم ئامانجەیشدا بەرچاوە و الی من زۆر گرنگە ،دروستبوونی دەنگێکی جیاواز و جوواڵنەوەیەکی نوێیە ،کە زۆر دەمێکە شەقامی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە خۆیەوە نەیبینیوە. الو ئەبوبەکر ،چاالکوانی سیاسیی و شانۆکارە ئەو گەنجە تێڕوانینی سیاسیی خۆی و چیرۆکی
خۆپێشاندانەکانی عێراق بۆ گۆڤاری «ئازادیی کۆمەڵگە» دەگێڕێتەوە و دەوڵێت« :الم وانییە غیابی فیکر و رێکخستنی سیاسیی لە تەحرییرەکاندا هەبێت .ئەوەی ئێستا هەیە و ماوەتەوە ،بەرهەمی بەشێک لەو فیکر و رێکخستنەیە کە راپەڕیوەکان پێی هەستاون -ئەگەرچی کەمیش بێت .-وا چەند مانگێکە جوواڵنەوەکە بەردەوامە و رۆژانە قوربانیی دەدات و چاوی لە گۆڕانکاریی گەورەترە لەوەی بە دەستی هێناوە .گومان لەوەدا نییە کە ئەمە لە ئاستی پێویستدا نییە و دەستی دەرەکییش زۆر زاڵە بەسەریدا ،بەاڵم نابێت ئەمە چادرەکان و توکتوکەکان و پەیکەری مەتعەم تورکیمان لە بەرچاو ال ببات و ئەو ڕێکخستنە نەبینین کە ئەو گەنجانە کردوویانە و بەرهەمی فیکرێکە نزیکەی سەد ساڵە ئەم ناوچەیە ئەزموونی نەکردووە». ئەو ،وتی�شی« :لە هەر جوواڵنەوەیەکی جەماوەرییدا ،خاڵی هەرە گرنگ پەیوەندیی تاکەکانی ناو جوواڵنەوەکەیە؛ دەبێت پرەنسیپی سەرەکیی ئەو پەیمانە بێت کە خەڵک لە نێوان خۆیاندا دەیبەستن. لە دوای ئەمە ،قۆناغەکانی تر دێن ،کە خۆیان لە پێدانی بەدیل و بەدەستەوەگرتنی حوکمڕانیدا دەبیننەوە .لە ئێستادا ئەوەی هەیە ،ئەو پەیوەندی و پەیمانە گرنگەیە کە لە نێوان خەڵکدا دروست بووە؛ ئەوەی گەنجێک ئامادەیە بە توکتوکێکەوە بچێتە دۆزەخی ناوەڕاست و ئەوبەری پردی ئەحرار و سنک و هاوڕێ بریندارەکەی بهێنێتەوە تەحریر ،لە ئێستادا لە هەر بەدیلێکی فیکریی و سیاسیی گرنگترە .لە قۆناغی دوای جێگیربوونی ئەم ئایدیایەدا ،دەتوانین ئەو پرسیارەیش بکەین». هەروەها لە خۆپیشاندانەکانی گۆڕەپانی تەحریری بەغداد-دا الوک وتی« :دیوارەکان هەموو ڕەنگ و فیگەر و دروشمی گەنجان و ژنانن. www.komelge.com
13
NO:39 -Feb 2020
چادرەکان پڕن لەو الوە خوێنگەرمانەی ئامادەن تا گەیشتن بە ئامانجەکانیان ئێشک بە دیار هاوڕێ بریندارەکانیانەوە بگرن .هیچ کاتێک وەک ئێستا – تەنانەت لە بەهاری عەرەبییشدا – ژنان هێندە رۆڵێکی کارایان نەبووە .بە داخەوە کە ئەمە دەڵێم، بەاڵم ئێمە لە ١٧ی شوبات و رۆژانی دواییدا ،شوێنی هاوڕێ کچەکانمان بە تەلبەند لە سەرای ئازادیی جیا کردبووەوە ،بەاڵم لە تەحریر دەبینیت پەرستارە کچەکان هاوڕێ کوڕەکانیان تیمار دەکەن». ئەو جەخت لەوە دەکاتەوە کە خاڵی هەرە گرنگ ئەوەیە کە ئایدیۆلۆژیا نەتەوەیی و دیینییەکان لە خۆپیشاندانەکاندا کاریگەریی نییە «خاڵی هەرە گرنگ ئەمە یە .کەمترین دروشم و وێنەی کەسایەتییە ئایینییەکان دەبینیت ،ئەگەر هەیشبن ،بێگومان بە مەبەستی شۆڕشگێڕیی بە کار هاتوون .رەنگە سەیر 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بێت بڵێین هێندە و بگرە زیاتر لە وێنە و دروشمی ئیمام و سەرکردە مەزهەبییە جیاوازەکان ،وێنە و دروشمی کارڵ مارکس و رۆزا لۆکسمبۆرگ و چێ گیڤارا هەن. هەڵبەت قورسە لە جوگرافیایەکی مەڵتی کەڵچەری وەک عێراقدا ،کە لە نەتەوە و مەزهەب و ئیتنکی جیاواز جیاواز و بگرە سەیر سەیردا دەکوڵێت ،بە یەک هەنگاو بەرەو کرانەوە و سیکیوالریزم بڕۆیت، بەاڵم یەکەم هەنگاویش زۆر گرنگە ،کە ئەوان ناویانە و لەگەڵیدا هاوار دەکەن››:علمانیة علمانیة ال شیعیة و ال سنیة››. رێکخراوە نێوخۆیی و جیهانییەکان ئاماژە بەوە دەکەن ،لە سەرەتای خۆپیشانەکانی عێراقەوە، نزیکەی ٧٠٠هاوواڵتی خۆپیشاندەر کوژراون و زیاتر لە ٢٥هەزاری تریش بریندار بوون ،جگە لەوەی سەدان خۆپیشاندەر و چاالکوانی مەدەنیی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
خۆیان بگرن ،بریتییە لە غیابی فیکر و نەبوونی رێکخستنی سیاسیی ،بۆ هەر جۆرە جواڵنەوەیەکی سیاسیی زۆر زۆر گرنگە بوونی هەبێت ،لەبەر ئەوەی رێکخستی سیاسیی رێڕەوی کاری داهاتووی ئەنزیمەی سیاسیی دیاری دەکات».
خۆپیشاندانەکان فڕێندران و تیرۆر کران؛ سەدان خۆپیشاندەریش دەستیگیر کراون. توێژەرانی سیاسیی ،ئاماژە بۆ ئەوەیشدەکەن کە هاوواڵتیانی عێراق مافی خۆیانە خۆپیشاندان بکەن لەبەر ئەوەی ژیانێکی شایستەیان نییە و بەشێکی زۆری هاوواڵتیان لە خوار هێڵی هەژارییەوە دەژیەن. توێژەرێکی سیاسیی دەربارەی خۆپیشاندانەکانی عێراق روانینی وایە کە»بەهۆی ئەوەی خۆپیشاندانەکانی عێراق رێکخستنێکی سیاسیی وورد و توکمە و کارامەیان نییە ،تا بتوانێ سەرپەرشتییان بکات .هەروەها دەستێوەردانی دەرەکییش رۆڵێکی زۆر گرنگ دەبینێ لەوەی کە خۆپیشاندانەکان رێبین عەبدولرەحمان ،توێژەری سیاسیی -زانکۆی نەکەونە سەر رێڕەوی راستەقینەی خۆیان ،بەاڵم ئەوەی گرنگترە لە دەستێوەردانی دەرەکیی بۆ ئەوەی چەرموو بە گۆڤاری «ئازادیی کۆمەڵگە»ی راگەیاند: کە نەتوانن خۆپیشاندانەکان رێڕەوی سەرەکیی بە راستیی دەستێوەردانی دەرەکیی هۆکارێکی زۆر www.komelge.com
15
NO:39 -Feb 2020
ژن و گەنج رۆڵێکی تەواو یەکالییکەرەوە بوو ،لەم خۆپیشاندانە ،چونکە ئەوانەی بەشداریی لە خۆپیشاندانەکان و گۆڕێنی رێڕەوی خۆپیشاندانەکان دەکەن گەنجن؛ لەبەر ئەوەی ئاستی بێکاریی لە عێراقدا گەیشتووەتە لە سەروو ٪٣٠
گرنگە لەم خۆپیشاندانانە دا ،چونکە ئێستا دوو هێزی سەرەکیی رۆڵ دەبینن لە مەیدانی سیاسیی عێراقدا کە ئەوانیش هەر یەکە لە ئەمریکا و ئێرانن، ئەم دوو دەوڵەتەش یەکتری تاوانبار دەکەن بەوەی دەستێوەردان دەکەن لە کاروباری ناوخۆی عێراقدا، بۆ نموونە مورشیدی ئەعالی ئێرانیی خامەنیی دەڵێ لە تویتێکا دەڵێت :ئەم خۆپیشاندانانە موئامەرەیە کە لەسەر خەڵکی عێراق دەکرێ بە دەستێوەردانی دەرەکیی و ئێران و عێراق هەردووکیان یەک گەلن 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و ئەم گەلە لە یەک جسمان و ڕۆحیان یەکە، هەردووکیان بڕوایان بە خوا هەیە و بڕوایان بە حوسێن هەیە. ئەو الیوایە ،لە خۆپیشاندانەکانی عێراقدا بەدیلێکی سیاسیی بوونی نییە کە بەرهەمی خۆپیشاندەران بێت «نەخێر ،بوونی نییە، خۆپیشاندەران ڕاستە ئەوان دەڵێن با کەسێکی سەربەخۆ کە لە ئەحزابە سیاسییەکانی عێراق نییە ببێت بە سەرۆک وەزیرانی عێراق ،ببێ بە سەرۆکی حکومەتی داهاتووی عێراق ،بەاڵم ئەمان ناتونن کەسێک دەستنیشان بکەن ،بۆچی؟ چونکە زۆربەی سیاسییەکانی عێراق یەعنی بە شێوەیەک بەشدار بوون لە حکومەت و لە پەرلەمان و لە دام و دەزگا سیاسییەکانی عێراقدا ،بۆیە کە�سی سیاسیی سەربەخۆی بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆکی حکومەت ئەمە زۆر زۆر زەحمەتە ،دیاری بکرێت! یەعنی ببێتە سەرۆکی داهاتووی حکومەتی عێراق ،بۆیە هیچ بەدیلێکی فکریی لە ناو خۆپیشاندەرانا بۆ حاڵی واقیع نییە». رێبین جەخت لەوەدەکاتەوە کە «لە خۆپیشاندانەکاندا ،بەڕاستیی ژن و گەنج رۆڵێکی تەواو یەکالییکەرەوە بوو ،لەم خۆپیشاندانە، چونکە ئەوانەی بەشداریی لە خۆپیشاندانەکان و گۆڕێنی رێڕەوی خۆپیشاندانەکان دەکەن گەنجن؛ لەبەر ئەوەی ئاستی بێکاریی لە عێراقدا گەیشتووەتە لە سەروو ٪٣٠ی بەتایبەتی لە ناو گەنجاندا کە بەشێکی زۆری گەنجانی گرتووەتەوە ،بە رێژەیەک ئەوگەنجانەی کە تەمەنیان لە نێوان ١٥بۆ ٢٥ ساڵدایە ،هەروەها رێژەی هەژاریی لە عێراقدا ڕێژەی ستاندەری جیهانیی تێپەڕاندووە ،خۆی ستاندەری جیهانیی بۆ هەژاریی لە جیهاندا بریتییە لە ٪٧بەاڵم لە عێراقدا ئەم ڕێژەیە گەیشتووەتە ٪٢٢بۆیە گەنجان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
ڕۆڵێکی زۆر کارا دەبینن و واتە سیمایەکی نوێیان بە خۆپیشاندانەکانی ئەم دواییەی عێراق داوە. ناوبراو ،زیاتر دەربارەی رۆڵی ژنان و گەنجان لە خۆپیشاندانەکاندا دواو وتیی�شی :گەنجان و ژنان ئێستا هیچ بڕوایەکیان بەم دەسەاڵتە سیاسییەی کە لە عێراقدا هەیە نەماوە ،ئەمە هەر لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٨دا دەرکەوت کاتێک کە ڕێژەی ،بە گوێرە ئامارێک کە لە سەنتەری توێژینەوەیەک لە سەنتەرەکانی بەغداد باڵوکراوەتەوە ،جەختدەکاتەوە کە ٪٦٠ی خەڵک لە دوای هەڵبژاردنی عێراقدا بەشدارییان لە
لە نێوان خۆپیشاندەراندا چەند کەموکوڕییەکی زۆر زۆر هەیە کە یەک خاڵێکی زۆر گرنگ لەوانە غیابی سەرکردەیەکە کە بتوانێت رێڕەوی ئەم خۆپیشاندانانە وەربگرێت
هەڵبژاردنەکاندا نەکردووە ،ئەمەش دەلیلە لەسەر ئەوەی کە کەمتریین رێژەی خەڵک بەشداریی لە هەڵبژاردنەکان کردووە ،واتە ئەوەی ئێستا هەیە نوێنەرایەتی زۆربەی خەڵکی عێراق ناکات ،ئەمەش وای کردووە کە خەڵک ئەم حکومەتە سیاسییەی
ئێستا بە نوێنەری خۆی نەزانێت. هەروەها الشیوایە :لەبەرئەوەی دەوڵەتی هاوواڵتی لە عێراقدا بوونی نییە ،ناتواندرێت بە ئاسانیی ئایدیۆلۆژیا نەتەوەیی و ئایینییەکان بەالوە بنرێت ،بۆ نموونە ئایدیۆلۆژیای ئایینیی شیعە مەزهەب ،هەمیشە الیان وایە دەبێت دەسەاڵتی سیاسیی الی خۆیان بێت ،بۆ ئێستا و بۆ داهاتووی عیراقیش ئایدیۆلۆژیا نەتەوەییەکان من پێم وایە و لەو باوەڕەیام قەت ناتوانرێ وەال بنرێت! لەبەر ئەوەی هەمیشە الیەنە نەتەوەیی و دیینییەکان فاکتەرێکی یەکالییکەرەوەن لەسەر تەواوی ئەو ڕووداوانەی کە ڕوو دەدات بۆ نموونە بەیانی ئەگەر حکومەتێکی تازەش دروست ببێت ئایا پشکی کورد و سوننە و شیعە چەند دەبێت ،شەڕەکە لەسەر ئەمەیە. رێبین ،توێژەری سیاسیی ،ئەوە�شی خستەڕوو: لە نێوان خۆپیشاندەراندا چەند کەموکوڕییەکی زۆر زۆر هەیە کە یەک خاڵێکی زۆر گرنگ لەوانە غیابی سەرکردەیەکە کە بتوانێت رێڕەوی ئەم خۆپیشاندانانە وەربگرێت ،ریزەکانی خۆپیشاندەران یەک بخات ،هەروەها خاڵێکی تر هاوواڵتی عێراقی نازانێت سیادەی قانوون چییە؟ بۆیە هەم هاوواڵتی و هەم دەسەالتی سیاسیی ڕێزی ناگرن بۆ ئەوەی کە ئەمان هێرش نەکەنە سەر دام و دەزگاکانی حکومەت ،لەبەرامبەردا حکومەتیش هێز بەکار نەهێنێت لە دژیان وە هەروەها خاڵێکی تر بریتییە لە پابەند نەبوونی ئەخالقییە لە نێوان دەسەاڵتی سیاسیی و هاوواڵتی کە بە هیچ شێوازێک بوونی نییە ،بەڵگەش بۆ ئەوە تا ئێستا لە خۆپیشاندەرەکانی عێراقدا چەندین کەس کوژراوە ،بە سەددان کەس بریندار بووە ،ئەمە ئەوە دەرەخات کە دەسەاڵتی سیاسیی پابەندی ئەخالقیی بۆ هاوواڵتی نییە. www.komelge.com
17
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
پیاوبێژی و بێده‌نگ کردنی ژنان
هۆزان مه‌حمود
به‌رایی ئاماده‌یی ژنان ل ه کای ه جیاوازه‌کاندا زۆربه‌ی کات بارگاوی بوو ه ب ه دژایه‌تیکردن ،له‌وه‌ش زیاتر ب ه ڕێگه‌گرتن لێیان ب ه ده‌یان به‌هانه‌ی جیاوازه‌وه. له‌وانه؛ ژن سۆزدار ه توانای بڕیاردانی نییه ،ژن خاوه‌ن هزر و زانست نییه ،توانای قسه‌کردن و نوسینی نییه ،ژن هه‌مان توانای پیاوی نییه، یان ژن الواز ه و پیاوێک هه‌رده‌م ده‌بێت ڕێنوێنی بکات بۆئه‌وه‌ی فێربێت لێوه‌ی و ده‌یان و سه‌دان به‌هانه‌ی تر بۆ په‌راوێزخستن و بێده‌نگکردنی ژنان 18
www.komelge.com
ل ه ئارادایه .به‌دیوێکی تردا پیاوساالری نیشانه‌یه‌ک نیی ه به‌ناوچاوانه‌و ه تاوه‌کو پیاوانی پێ بناسینه‌وه، به‌ڵکو ب ه کۆمه‌ڵێک هه‌ڵسوکه‌وت ،ستراتیژ و ئامڕازی کۆنتڕۆڵکردن و په‌راوێزخستنه‌و ه به‌نده، که‌زۆرجار شاراوه‌ن و ژنانی پێ ده‌چه‌وسێنرێته‌وه. ئه‌وه‌ی له‌م وتاره‌دا ده‌مه‌وێت بیخه‌مه‌به‌رباس و ئاماژه‌ی پێبده‌م وه‌ک ستراتیژێکی ترسناک بۆ بێده‌نگکردنی ژنان ،پر�سی (پیاوبێژییه) ک ه تا ئێستا ل ه کوردستان ئه‌م دیارده‌ی ه کاری له‌سه‌ر نه‌کراوه. پیاوبێژی چییه؟ با سه‌ره‌تا ل ه شیکردنه‌وه‌ی( پیاوبێژی) وه ده‌ست پێبکه‌م ک ه تێرمێک ه ل ه زمانی ئینگلیزیدا به‌کارده‌هێنرێت بۆ ئه‌و پیاوانه‌ی که‌به‌رده‌وام له‌سه‌ر هه‌موو شتێک (زۆربێژی) ده‌که‌ن له‌گه‌ڵ ژندا، به‌بێ ڕه‌چاوکردنی ژیری و لێهاتووی و شاره‌زایی ژنه‌که .له‌هه‌مانکاتدا ل ه ڕوانگه‌ی خۆبه‌زل زانی و بااڵده‌ستیه‌و ه ئه‌م پیاوبێژی ه ڕووده‌دات .لێره‌دا پیاوبێژیمان به‌کارهێناو ه به‌رامبه‌ر ئه‌م تێرمه ،که
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
پیاوان چ مافێکی گه‌وره به‌خۆیان ڕه‌وا ده‌بینن ،که ته‌نانه‌ت له‌باره‌ی چه‌نده‌ها بابه‌ت ده‌دوێن که هیچی لێ نازانن تا ده‌گات به‌وه‌ی زۆربێژی ده‌که‌ن.
ب ه زمانی ئینگلیزی پێیده‌ڵێن ( .)Mansplainingئه‌م تێرمه (چه‌مک) ل ه دوای باڵوبوونه‌وه‌ی ئێسایه‌کی نوسه‌ر و فێمینیست و مێژوونوس (ڕێبێکا سۆلنیت )-Rebecca Solnitهات ه بوون و دواتریش که‌سانێکی زۆر له‌م باره‌یه‌و ه نوسیان و ل ه سیاقه مێژوویه‌که‌شیدا لێکۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌رکراو ه که هه‌وڵده‌ده‌م ب ه کورتی باسیان بکه‌م. ڕێبێکا سۆلنیت ل ه ساڵی ٢٠٠٨دا ئێسایه‌کی ل ه ژۆرناڵی (لۆس ئه‌نجلیس تایم Los Angeles- )-Timesدا باڵوده‌بێته‌و ه به‌ناوی (پیاو شته‌کان بۆ من ڕوونده‌که‌نه‌وه Men Explain Things to- ]1[ )Meله‌م نوسینه‌دا باس ل ه ڕووداوێک ده‌کات ک ه له‌گه‌ڵ یه‌کێک ل ه هاوڕێکانیدا ده‌چن بۆ ئێواره خوانێک و له‌وێ پیاوی خاوه‌ن ماڵه‌ک ه با�سی کتێبێک ده‌کات و قسه‌ی زۆر‌له‌باره‌یه‌و ه ده‌کات به‌بێئه‌وه‌ی ناوی ڕێبێکا بهێنێت .هه‌رچه‌ند هاوڕێکه‌ی ڕێبێکا �سێ جار ب ه پیاوه‌ک ه ده‌ڵێت؛ که‌ئه‌و کتێب ه ڕێبێکا
نوسیوێتی! ئه‌و گوێناگرێت و به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر قسه‌کردن له‌باره‌ی کتێبه‌که‌وه .دواتریش ده‌رده‌که‌وێت ک ه پیاوه‌ک ه ته‌نانه‌ت کتێبه‌که�شی نه‌خوێندۆته‌و ه به‌ڵکو ته‌نها ڕانانێکی له‌باره‌یه‌وه خوێندۆته‌وه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌رزۆر له‌باره‌یه‌وه ده‌دوێت. لێره‌و ه ڕێبێکا ل ه نوسینه‌که‌یدا باس له‌وه‌ده‌کات ک ه پیاوان چ مافێکی گه‌ور ه به‌خۆیان ڕه‌وا ده‌بینن، ک ه ته‌نانه‌ت له‌باره‌ی چه‌نده‌ها بابه‌ت ده‌دوێن که هیچی لێ نازانن تا ده‌گات به‌وه‌ی زۆربێژی ده‌که‌ن. به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵ دده‌ن خۆیان و دونیابینیان بسه‌پێنن به‌سه‌ر ژناندا و به‌رده‌وام قسه‌ده‌که‌ن .ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج ه ک ه په‌یبردن به‌م دیارده‌ی ه ل ه دوای ساڵی ٢٠٠٨و ه و ل ه وتاره‌که‌ی ڕێبێکاو ه سه‌ریهه‌ڵدا ،ک ه ئێستا له‌الی زۆرێک له فێمینیسته‌کان به‌گرنگیه‌و ه وه‌کو که‌ره‌سه‌یه‌کی شیکاری و ڕوانینی ژنان ه بۆ تێگه‌یشتن له‌وه‌ی که بۆچی و که‌ی و له‌کوێدا پیاوان ژنان بێده‌نگ ده‌که‌ن و بۆچی ئه‌م ماف ه به‌خۆیان ده‌ده‌ن پیاوبێژی بکه‌ن؟ گرنگ ه ئه‌وه‌ش بڵێین ک ه پیاوبێژی دیارده‌یه‌کی فره‌ڕه‌هه‌ند و به‌رباڵو ه ل ه دونیادا ،له لێکۆڵینه‌وه‌کاندا ده‌رده‌که‌وتوو ه ک ه ب ه درێژایی مێژوو پیاوان ژنانیان بێده‌نگ کردو ه و به‌ناوی ئه‌وانه‌و ه قسه‌یان کردوه .ل ه زۆر کاتدا زیاده‌بێژی ده‌که‌ن و ڕوونکردنه‌و ه ده‌ده‌ن بۆ ژن ،ته‌نانه‌ت ل ه سه‌ر پر�سی زۆر که�سی و تایبه‌ت ب ه خودی ژنی خۆیه‌وه! بێگومان ئه‌م ه له‌و باوه‌ڕ ه هه‌ڵه‌یه‌و ه دێت ک ه ژن ل ه بیرکردنه‌و ه و زانست و سیاسه‌ت و ژیریدا ،هاوتای پیاو نییه .له‌وه‌ش زیاتر ،زۆرجار پیاوان له‌باره‌ی ژنانه‌و ه قسه‌ده‌که‌ن و بڕیارده‌ده‌ن و پیاوبێژی ده‌که‌ن به‌سه‌ر ژندا ،به‌بێئه‌وه‌ی ڕێزێک www.komelge.com
19
NO:39 -Feb 2020
دانێن بۆ ژیری و هۆشمه‌ندی ژنه‌که‌ی به‌رامبه‌ریان. ب ه دیوێکی تردا ئه‌م ه ل ه ترسێکه‌و ه سه‌رچاوه‌ی گرتوو ه ک ه په‌یوه‌ندی ب ه تواناکانی ژنانه‌و ه هه‌یه و پیاو ده‌یه‌وێت به‌م مێتۆدی (بێده‌نگکردنی ژن ه) ئاماده‌یی و کارایی و بوونی ل ه بواری گشتیدا سنوردار بکه‌ن .لێره‌و ه که‌سایه‌تی و تواناکانی ژن بخات ه ژێر پرسیاره‌وه و هه‌ستی خۆبه‌که‌مزانینی تێدا دروست بکات. (ماری بیه‌رد) پرۆفیسۆر و مێژوو نو�سی به‌ناوبانگی به‌ریتانی ،ل ه کتێبێکی تازه‌یدا به‌ناوی ( ژن و ده‌سه‌اڵت ،مانیفێستۆیه‌ک) زۆر به‌وردی له میراتی یۆنان و ڕۆمی دێرێن ده‌کۆڵێته‌وه .ئه‌و له‌و باوه‌ڕه‌دای ه ک ه (بێده‌نگکردنی ژنان Silencing(-و ) پیاوبێژی )Manslpaining-میراتێکی به‌جێماو ه له‌م دوو شارستانێتیه‌و ه تاوه‌کو ده‌گات ه ئه‌مڕۆ ،ک ه ژنان ل ه سیاسه‌ت و هه‌موو کایه‌کان و سۆشیال میدیادا بێده‌نگ ده‌کرێن و ڕووبه‌ڕووی پیاوبێژی ده‌بنه‌وه. ئۆدیسۆس؛ پینۆلۆپی ل ه دڵسۆزێکه‌و ه بۆ گه‌نده‌ڵێک پرۆفیسۆر و فێمینیست ماری بیه‌رد ،بۆ تیشکخستن ه سه‌ر ئه‌م تێڕوانینه دژ ه ژنانه‌ی ه و یه‌که‌م به‌ریه‌ک که‌وتنی ژن له‌گه‌ڵ پیاوبێژیدا ل ه سیاقی مێژوویدا ،باس ل ه فیگوری (پێنێلۆپی )-Penelopeده‌کات ل ه داستانی (ئۆدێ�سی )-Odysseyدا ،ک ه کۆنترین تێکستی شیعری (هۆمێر )Homer-ی یۆنانیه .ماری بیه‌رد باس له‌ساته‌وه‌ختێک ده‌کات ک ه پینێلۆپی ده‌چێته شوێنی میوانه‌کانی کۆشکی هاوسه‌ره‌که‌ی ( ئۆدیسیۆس) ک ه بیست ساڵ ه له‌دوای جه‌نگی ) تڕۆیا Troy(-نه‌گه‌ڕاه‌وه‌ته‌وه .له‌وێدا ب ه یه‌کێک له په‌خشان بێژه‌کان ده‌ڵێت؛ ک ه هۆنراوه‌که‌ی زۆر 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئۆدیسۆس و پینۆلۆپی – تابلۆی زه‌یتی نیگارکێش؛ فرانسیسکۆ پریماچۆ – ١٥٦٣ )1563( Odysseus and Penelope by Francesco Primaticcio
غه‌مگین ه و بیگۆڕێت ،چونک ه باس ل ه نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی پاڵه‌وانه‌کان ده‌کات .کوڕه‌که‌ی خۆی ک ه ناوی (تێلێماخۆسه )Telemachus-یه‌کسه‌ر ب ه دایکی ده‌ڵێت؛ ک ه بگه‌ڕێته‌و ه ژووره‌که‌ی خۆی و خه‌ریکی کاری ژنانه‌ی خۆی بێت و بۆی نیی ه له‌کارو باری پیاواندا قسه‌بکات .نه‌ک هه‌ر ئه‌و ه به‌ڵکو ل ه دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ئۆدیسۆس و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی پینۆلۆپی بیست ساڵ ه چاوه‌ڕێی ئۆدیسۆ�سی کردووه ،که‌چی ئه‌م دوو پیاو ه (ئۆدیسۆ�سی باوک و تلیماخۆ�سی کوڕ) باس ل ه دڵسۆزی ژن ناکه‌ن ،باس ل ه دڵسۆزی و وه‌فای ناکه‌ن به‌ڵکو به‌گومانه‌و ه ل ه ژن ده‌ڕوانن و ئۆدیسۆس ده‌ڵێت` :ن ه کۆیله‌کان لێره‌ن و نه پینۆلۆپی ته‌نها خۆم و خۆتین ،ده‌بێت ئه‌و ه فێربین و بزانین ک ه ژنان چه‌ند ه گه‌نده‌ڵن`]2[299.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
لێره‌و ه ده‌بینین پیاو ل ه کاروباری گشتیدا بڕیارده‌رن و ژنان ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ن و ته‌نانه‌ت تۆمه‌تبارده‌کرێن به‌وه‌ی ڕۆحی ئه‌وان زیاتر له هه‌موو کۆیله‌یه‌ک ئاماده‌ی ه بۆ گه‌نده‌ڵی .ئه‌م ه ته‌نها نمونه‌یه‌ک نیی ه له‌ناو مێژوودا و به‌تایبه‌تر ل ه یۆنانی دێریندا. به‌هه‌مان شێو ه ماری بیه‌رد ل ه (ئیلیاد )Iliad-ی هۆمه‌ردا باس ل ه توڕه‌یی خواوه‌ند (زیوسZeus( - ده‌کات له‌به‌رامبه‌ر ( هێرا )Hera-ی هاوسه‌ریدا و پێی ده‌ڵێت؛ گه‌ر بێده‌نگ نه‌بیت و واز له دژایه‌تیکردنم نه‌هێنیت ،ئه‌وا توندوتیژی ده‌نوێنم به‌رامبه‌رت .ماری بیه‌رد باس له‌وه‌ش ده‌کات که ل ه گه‌ڵ هاتن ه کایه‌ی به‌ڵگه‌ی نوسراوه‌و ه له‌باره‌ی کولتوری خۆرئاواوه ،ده‌نگی ژنان نابیسترێت له فه‌زای گشتیدا و بێده‌نگکراون .که‌وات ه ده‌رکه‌وتن و بااڵده‌ستی پیاوان پابه‌ند ه ب ه بێده‌نگکردنی ژنانه‌وه ل ه ماڵه‌و ه و ل ه فه‌زای گشتی و هه‌موو کایه‌کاندا..
باسکردن ل ه ئه‌فسانه‌ی ئۆدێ�سی ،و هێنانه‌وه‌ی نمونه‌ی تێلێماخۆس و بێده‌نگکردنی دایکی و گفتوگۆی نێوان تلیماخۆس و ئۆدیسۆ�سی باوکی ده‌رباره‌ی گه‌نده‌ڵبوونی ژنان ،ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت؛ ک ه پیاوبێژی و بێده‌نگکردنی ژنان ،دوو ستراتیژی هاوته‌ریبن بۆ دروستکردنی شه‌رم و بێده‌نگی الی ژنان وه‌ک مێکانیزمێک بۆ کۆنترۆڵکردن و سه‌رکوتکردن به‌کارهاتووه .له‌هه‌مانکاتدا خۆالدان و بێده‌نگبوون له‌الیه‌ن ژنانه‌و ه وه‌ک ستراتیژێک بۆ مانه‌و ه و به‌رده‌وام بوون ل ه ژیاندا به‌کارهاتووه. فه‌یله‌سوف و مارکسیست و مێژوونوس فرێدریک ئه‌نگلس ل ه کتێبی (ڕه‌چه‌ڵه‌کی خێزان و موڵکیه‌تی تایبه‌ت و ده‌وڵه‌ت) ،باس ل ه ‘ئێرای پاڵه‌وانێتی – زه‌مه‌نی پاڵه‌وانبازی ‘ ده‌کات ،ک ه چۆن ل ه سه‌رده‌می هیرۆیزمدا -پاڵه‌وانبازیدا ،ژنان له د هر‌ئه‌نجامی بااڵده‌ست بوونی پیاوانه‌وه‌سه‌رکۆنه کراون و شکێندراون .به‌مه‌ش ئه‌نگلس ئه‌م ساته وه‌ک پاشه‌کشه‌ی مێژووی ڕه‌گه‌زی مێین ه له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات ،به‌وه‌ی پیاوان ل ه ماڵه‌وه‌ش سه‌رده‌سته‌یی ده‌که‌ن و بێده‌نگیان ده‌که‌ن .له‌هه‌مانکاتدا ژنان ده‌که‌ن ه کۆیله‌یه‌ک بۆ چێژی پیاوان ه و به‌رهه‌م هێنانی منداڵ .ده‌ستنیشانکردن و خستنه‌به‌ربا�سی الیه‌ن ه کۆنه‌پارێزی و دژ ه ژنێکه‌ی داستانی ئۆدێ�سی له‌الیه‌ن ئه‌نگلیسیشه‌و ه ئاماژه‌ی پێدراوه و سه‌رده‌می (ئۆدیسۆس) و پاڵه‌وانێتی وه‌ک سه‌رده‌مێکی پڕ له‌کێش ه بۆ ژن وێناده‌کات ،ک ه چۆن پاڵه‌وانه‌کان ژنیان وه‌کو کۆیل ه و ده‌ستکه‌وتی جه‌نگ مامه‌ڵه‌کردوه‌و له‌نێوان خۆیاندا به‌شیانکردوون ب ه پێی جوانی و گه‌نجیان. ئۆڤید؛ ژن وه‌ک بونه‌وه‌رێکی بێزمان www.komelge.com
21
NO:39 -Feb 2020
ل ه باره‌ی شارستانیه‌تی ڕۆم و ئه‌فسانه‌ی- داستانی ( ئۆڤید )Ovid-و ه به‌هه‌مان شێوه پڕۆفیسۆر ماری بیه‌رد چه‌ند نمونه‌یه‌ک ده‌هێنێته‌و ه ک ه ئاماژ ه له‌و بێده‌نگکردنه‌ی ژنان ده‌کات ک ه مێژوویه‌کی قووڵی هه‌ی ه ل ه کولتوری خۆرئاوادا .ل ه نمونه‌ی داستانی (ئیۆ)Io-ی مێینه‌دا دا که‌له‌الیه‌ن خواوه‌ند (جوپیته‌ر )Jupiter-وه ده‌کرێت ب ه مانگا ،ته‌نها بۆئه‌وه‌ی ته‌نها بتوانێت ببۆڕێنێت و توانای قسه‌کردنی لێده‌سێنێته‌وه. هه‌روه‌ها نیمفێک (حۆریه‌ک) ک ه ناوی ( ئیکۆ)Echo- ی ه سزاده‌درێت به‌وه‌ی ک ه هیچ کات ده‌نگی خۆی نه‌بێت ،به‌ڵکو ئامڕازێک بێت بۆ دووباره‌کردنه‌وه‌ی وشه‌کانی ئه‌وانیتر .لێره‌و ه ل ه بیرکردنه‌وه‌ی(ئۆڤید) ی پیاودا ک ه نوسه‌ری ئه‌م ده‌قه‌یه ،بوونی ژن کورتده‌کرێته‌و ه بۆ دانگدانه‌وه‌ی ئه‌وانیتر ،نه‌ک خودی خۆی و خاوه‌ن ده‌نگی خۆی بێت…له‌مه‌ش خراپتر به‌سه‌رهاتی (فیلۆمێال )Philomela -ی ه که ده‌ستدرێژی سێک�سی ده‌کرێت ه سه‌ر و بێده‌نگ ده‌کرێت ل ه ڕێگای بڕینی زمانییه‌و ه و دوای ئه‌وه‌ی هه‌وڵده‌دات له‌دژی ئه‌و تاوان ه قس ه بکات ،بۆئه‌وه‌ی توانای قسه‌کردنی نه‌بێت و باس له‌و تاوان ه نه‌کات که‌به‌سه‌ریدا هێنراوه. ئه‌م بێده‌نگکردنه ،لێساندنه‌وه‌ی هێزی ده‌ربڕین و خۆبوون ه و لێره‌و ه پیاوبێژی پابه‌نده ب ه بێده‌نگکردن و کپکردنی ژنانه‌وه .ئیدی کاتێک ده‌نگ و ئاماده‌یی له‌ژن ده‌سه‌ندرێته‌وه ،ئه‌وا ئاماده‌یی ل ه کایه‌کان و فه‌زای گشتیدا ونده‌کرێت. لێره‌وه‌گرنگ ه ل ه سیاق ه مێژوویه‌که‌یدا له‌م دیاردانه بکۆڵینه‌و ه و تێبگه‌ین ک ه بۆچی تا ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش به‌رده‌وامیان هه‌یه‌و فۆرم و کۆنتێکسته‌که‌ی ده‌گۆڕێت ،به‌اڵم ناوه‌ڕۆک وه‌ک خۆی ده‌مێنێته‌وه. 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌ستدرێژیکردن له‌سه‌ر فیلۆمیلیا – هێڵکاری ڤیرجل سۆلیس – – ١٦٥٢له‌چیرۆکی ئۆڤیده‌وه.
پیاوبێژی ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیدا ئه‌گه‌ر ل ه کۆنتێکستی کوردستاندا ئاوڕێک له‌م دیارد ه دزێو و به‌رده‌وام ه بده‌ینه‌وه ،ئه‌وا پێویستمان ب ه چه‌ندین نوسینی ورد هه‌یه له‌باره‌یه‌وه .ته‌نها سه‌یرێکی ماڵپه‌ر و گۆڤار و تیڤیه‌کان بکه‌ین ،ده‌بینین ک ه به‌رده‌وام پیاوان له‌باره‌ی ژنه‌و ه قس ه ده‌که‌ن ،فه‌توا ده‌رده‌که‌ن، یاسا و ڕێسا داده‌نێن و ژن به‌هه‌ند وه‌رناگرن و بێده‌نگی ده‌که‌ن .هه‌ر ل ه پیاوبێژی سیاسه‌تمه‌داران و ڕێگه‌نه‌دان ب ه ژنان ل ه بڕیاردان و قسه‌کردندا بیگره ،تاوه‌کو ده‌گات ه هه‌ڕه‌ش ه و بێده‌نگکردنی ژنان ل ه تۆڕه‌کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کاندا ،پیاوبێژی خۆی نمایش ده‌کات .ئاوه‌ها ڕۆژ نیی ه ژنانی کورد له‌ناو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
پیاوانی ڕۆشنبیری وه‌ک ئێم ه ببه‌ستن! ل ه ڕاستیدا ئه‌م ه نمونه‌یه‌کی زۆر دووباره‌یه ک ه نه‌ک هه‌ر له‌م سیمینار ه به‌ڵکو ل ه زۆر شوێنی تر و به‌رده‌وام ڕووبه‌ڕووی ئه‌م جۆر ه ل ه پیاوبێژی ده‌بینه‌وه ،ک ه پیاوێک و ده‌یان پیاوی کورد ڕێگه به‌خۆیان ده‌ده‌ن له‌پر�سی ژن و فێمینیزم ب ه کاژێر وانه‌مان دابده‌ن و پێمان بڵێن چۆن قسه‌بکه‌ین و چی بڵێین یان نه‌یڵێین. دوور نه‌ڕۆین ل ه بۆنه‌کانی هه‌شتی مارس و ڕۆژه جیهانیه‌کانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژیدا پیاوانی سیاسه‌تمه‌داری کورد زۆرترین ئاماده‌ییان هه‌یه و ل ه ڕوانگه‌ی خۆیانه‌و ه بۆ دۆزی ژنان ڕه‌وایه‌تی ده‌ده‌ن ب ه خۆیان ک ه زۆرترین وتار و لێدوانه‌کانیان ل ه تیڤیه‌کان و کۆنفراس و دیداره‌کان نمایشبکرێت. بێگومان ئه‌م ه خۆی ل ه خۆیدا سه‌پاندنی دونیابینی پیاوانه‌ی ه بۆ دۆزی ژنان ،ئه‌م ه له‌کاتێکدا ده‌بوایه ئه‌وان ل ه دژی پیاوگه‌رایی و توندوتیژی پیاوان ماڵ و ده‌ره‌و ه و شوێنی کار و ناو کای ه جیاوازه‌کاندا قسه‌یان بکردای ه ک ه پرسێک ه تایبه‌ت ه ب ه ئه‌وان. ڕووبه‌ڕووی پیاوبێژی نه‌بنه‌وه. با ل ه کۆمه‌ڵێک نمونه‌دا باس له‌م دیارده‌یه داگیرکردنی کایه‌کان و ته‌نانه‌ت دۆزی ژن و بکه‌م و له ئه‌زموونێکی خۆمه‌و ه ده‌ستپێبکه‌م؛ �سێ جێنده‌ر و فێمینیزمیش ئێستا ل ه کوردستان به ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ل ه سیمینارێکدا له‌یه‌کێک له‌واڵته ئاشکرا هه‌ستی پێده‌کرێت له‌الیه‌ن کۆمه‌ڵێک پیاوی ئه‌وروپیه‌کان ڕێکخراوێکی ژنانی کورد بانگهێشتیان سه‌رکرده‌و ه و هه‌رکام ه و به‌و ئاقاره‌دا ده‌یه‌وێت کردبووم بۆ قسه‌کردن له‌باره‌ی پر�سی ژنه‌وه. ئه‌م دۆز ه فۆرم بکات ک ه خۆی ده‌خوازێت .لێره‌وه دوای ته‌واوبوونی قسه‌کانم ،ئاماده‌بووان پرسیار پیاوبێژی بۆت ه به‌شێک ل ه ستره‌کتوری بیرکردنه‌وه و به‌شداریان کرد .یه‌کێک له‌وان ه پیاوێکی ئه‌کادیمی و کار و به‌رنامه‌ی ده‌سه‌اڵت بۆ هه‌یمه‌نه‌کردن کورد بوو ،ک ه زیاتر ل ه �سی ساڵ له‌ده‌ره‌و ه ژیابوو، و پاسیڤکردنی دۆزی ژن و کورتکردنه‌وه‌ی بۆ ته‌نانه‌ت هه‌موو پله‌کانی خوێندنی ل ه ئه‌وروپا کۆمه‌ڵێک داواکاری ڕیفۆرمخوازانه‌ی وه‌کو ته‌واوکردبوو .هه‌ستا و زۆر ب ه ده‌نگێکی توڕه‌وه بااڵن�سی جێنده‌ری و به‌شداری سیا�سی ژنان و … ب ه منی گووت؛ خانم تۆ زانستیان ه قس ه ده‌که‌یت، هتد .به‌اڵم ئه‌وه‌ی ک ه ونه ،ده‌نگی ڕه‌سه‌نی ژن به‌اڵم بڕێک دژ ه پیاوانه‌یت و ناکرێت وابێت ،ئێوه‌ی خۆیه‌تی ،زۆرینه‌ی بێده‌نگکراو ه و په‌راوێزخراوه، ژنی کورد ده‌بێت ل ه خه‌باتی خۆتاندا پشت به ک ه ئه‌ویش نوێنه‌رایه‌تیکردنی خواسته‌کانیان www.komelge.com
23
NO:39 -Feb 2020
به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی پیاوبێژی و هه‌وڵدان بۆ بنه‌بڕکردنی هو ه ئێستادا کارێکی قورس ل کارێکی زۆر و هۆشیارییه‌کی بااڵ و خۆپه‌روه‌رده‌کرنی ده‌وێت
و دونیابینی و ئاواته‌کانیان بۆت ه خه‌ونێکی دوور. هه‌روه‌ها ب ه وه‌زیفه‌کردنی دۆزی ژنان ه و له قاڵبدانێتی وه‌کو سێکته‌رێکی بازرگانی و مووچه و ده‌رامه‌ت .کۆی ئه‌م ده‌رهاویشتان ه پر�سی ژن ده‌خات ه پشت ده‌رگا داخراوه‌کانی ڕێکخراو و هوتێل ه پێنج ستاره‌کان ،ک ه تێیدا سه‌رۆکه‌کانی ئه‌م ڕێکخراوان ه له‌گه‌ڵ پیاوانی ده‌سه‌اڵت و ده‌ست ڕۆیشتووه‌کان به‌رژوه‌ندیان یه‌ک ده‌گرێته‌وه. له‌به‌ر ئه‌م هۆکارانه‌ی باسمانکردن، به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی پیاوبێژی و هه‌وڵدان بۆ بنه‌بڕکردنی ل ه ئێستادا کارێکی قورس ه و کارێکی زۆر و هۆشیارییه‌کی بااڵ و خۆپه‌روه‌رده‌کرنی ده‌وێت به‌وه‌ی؛ ئازادبوونی ژنان ل ه فۆرمه‌کانی توندوتیژی و ستراتیژه‌کانی بێده‌نگکردن و په‌راوێزخستن پابه‌ند ه ب ه سه‌ربه‌خۆیی و هۆشمه‌ندی ژنانه‌وه، ئه‌مه‌ش خوازیاری دروستکردنی هۆشمه‌ندیه‌کی 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نوێ و ژنانه‌ی ه ک ه بیپه‌رژێت ه سه‌ر هه‌موو الیه‌نه‌کانی دۆزی ژن ،نه‌ک ته‌نها ڕازیبوون ب ه کۆمه‌ڵێک پۆست و پل ه و بااڵن�سی جێنده‌ری و کۆتای ژنان له سیاسه‌تدا.
سه‌رچاوه‌کان -1 Solnit, Rebecca. (2008). Men who explain things- The Los Angeles Times. -2 Homer, & Fitzgerald, R. (1998). The Odyssey. -3 Engels, Frederick. Origins of the Family, Private Property, and the State II. The Family 4. The Monogamous Family. -4 Ovid, & Mandelbaum, A (1993). The Metamorphoses of Ovid. New York, Harcourt Brace. 5. Beard, Mary. (2018). ‘Mansplaining’ and silencing of women a problem that goes back to ancient times- The Sunday Morning Herald.
6. Beard, Mary. (2017). Women & Power: A Manifesto-New York, N.Y.; London: Liveright Publishing Corporation, a Division of W.W. Norton & Company.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
وتـــار
ه سیاسی و جڤاكییه‌كان پرس ه ئاین و مه‌زهه‌به عیبرانیه‌كاندا ل
سه‌ردارستار
پێشگۆتنێك بۆ ئاین ه عیبرانیه‌كان: لێكۆڵینه‌وه‌و به‌دواداچوون سه‌باره‌ت ب ه ئاین و مه‌زهه‌ب ه عیبرانیه‌كان پرسێكی ئاڵۆز و زه‌حمه‌ته، چونك ه ناتواندرێت ته‌نها نه‌ته‌وه‌یه‌ك یان گه‌لێك به‌بنه‌ما بگیردرێت .له‌الیه‌كیتریش ئاینی عیبرانی وه‌كو ئاینی یه‌هودیه‌كان به‌ناوده‌كرێت ،چونكه زمانی نوسین و ئاخفتنیان زمانی عیبرانیه .ئاینه یه‌ك خودایه‌كان ك ه سه‌رچاوه‌كه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێغه‌مبه‌ر ئیبراهیم ،ئه‌گه‌ر ئه‌وان به‌بنه‌ما وه‌ربگرین ،به‌اڵم زۆر سه‌رچاو ه باس ل ه ئاینی زه‌رده‌شتی ده‌كه‌ن وه‌ك یه‌كه‌م ئاینی یه‌كتاپه‌رستی
و به ماوه‌یه‌كی زۆرتر به‌ر ل ه ئاین ه یه‌كتاپه‌رستی ه ئیبراهیمیه‌كان .ئاین ه عیبرانیه‌كان كاریگه‌ریه‌كی زۆری ئاین و هزری زه‌رده‌شتیان له‌سه‌ره ،به‌اڵم هاتوون به‌گوێره‌ی ژینگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و سه‌رده‌می خۆیان گونجاندوویانه ،له‌الیه‌كیتریش كاریگه‌ری چیڕۆك و ئه‌فسانه‌كانی سۆمه‌ری و بابلی زۆریان پێوه‌دیاره ،له‌و په‌نجا ساڵه‌ی ك ه یه‌هودیه‌كان ئاواره‌ی بابل بوونه ،له‌وێش زۆر شتیان بۆ به‌ڵگه نوسراوه‌كانیان زیادكردووه. له‌و هه‌رێمه‌ی ك ه عیبرانیه‌كان تێیدا ده‌ركه‌وتوون له‌بنه‌مادا كۆمه‌ڵێك گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی جیاجیای تێدا ژیاون وه‌ك :كه‌نعانیه‌كان ،هۆریتیه‌كان، هیتیتیه‌كان و ئامۆریتیه‌كان .وشه‌ی عیبرانی له‌بنه‌مادا ل ه ناوی خێڵێكی ده‌ڤه‌ری فه‌له‌ستینی هه‌رێمه بیابان نشینه‌كان ،به‌ناوی ئه‌بیروكان دێت، واتا عیبرانی به‌ته‌نها ناوێك نی ه ك ه ره‌گ و ریشه‌ی دیرۆكی هه‌بێت .وه‌ك چۆن ناوی یه‌هود ده‌گوترێت ئه‌ویش له‌ناوی خێڵێكه‌و ه هاتوو ه به‌ناوی یودا ،واتا ناوی یه‌هود ك ه بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ك ئه‌مڕۆ به‌ناو ده‌كرێت www.komelge.com
25
NO:39 -Feb 2020
ئه‌ویش به‌و شێوه‌ی ه به‌ناو كراوه. ناچارین ئێمه‌ش ئه‌و ناوان ه به‌كاربێنین ك ه له‌سه‌ر زمانی خه‌ڵك گفتوگۆی پێده‌كرێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئاین و نه‌ته‌و ه تێكه‌ڵی یه‌كتربوونه ،بۆی ه هه‌ندێك به‌زه‌حمه‌ت ده‌كرێت ل ه یه‌كتری جیابكرێنه‌و ه یان هیچ له‌یه‌كتری جیاناكرێنه‌وه ،ل ه زمانی كوردی بۆ نه‌ته‌و ه جوله‌ك ه به‌كارده‌هێندرێت ،به‌اڵم به‌ته‌نها جوله‌ك ه ناتوانێ ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ته‌واومان بداتێ، له‌الیه‌كیتریش ئه‌گه‌ر هه‌ردوو ئاینی خرستیانی و ئیسالمی�شی بكرێت ه سه‌ر ،چونك ه ئه‌وانیش وه‌ك درێژكراوه‌ی ئاینی عیبرانی ده‌ناسرێن و هه‌موویان خۆیان ب ه درێژكراوه‌ی ئاینی ئیبراهیمی ده‌زانن، واتا سه‌رچاوه‌ی هه‌موویان یه‌كه .له‌الیه‌كتریش هه‌موویان به‌زمانی ئارامی نوسراون ،بۆی ه له‌و الیه‌نه‌شه‌و ه ناكرێ ته‌نها ئاینی عیبرانی به‌ئاینی جوله‌ك ه بزانین. سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕپێكراو ،له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌موكوڕیه‌كانی په‌رتوكی په‌یمانی كۆن ته‌وراته، ته‌ورات به‌واتای یاسا و فێربوونیش دێت .ئه‌وه‌ش پشتڕاست بۆته‌و ه ك ه ته‌ورات له‌الیه‌ن خوداوه نه‌نوسراوه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یه‌هودیه‌كان بانگێشه‌ی ئه‌وه‌ده‌كه‌ن ك ه پێنج به�شی سفر ل ه ته‌ورات له‌الین خوداو ه پێشكه‌ش موسا كراوه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ته‌ورات ته‌نها په‌رتوكی موسا نیه ،هه‌روه‌ها له‌هه‌ر سه‌رده‌مێكدا هه‌ندێك گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه ،ئه‌گه‌ر بگوترێت ته‌ورات په‌رتوكی به‌نی ئیسرائیله ،به‌ڵكو ل ه راستی نزیكتر بكه‌وینه‌وه، چونك ه چیڕۆكی به‌نی ئیسرائیل هه‌مووی له‌خۆی ده‌گرێت .له‌بنه‌مادا په‌یمانێك له‌نێوان پێغه‌مبه‌رانی به‌نی ئیسرائیل و خودا «یه‌هوا ،ئالۆهیم» دا هه‌یه له ته‌ورات له‌به‌رامبه‌ر سه‌ركه‌وتنی یه‌عقوب له زۆرانێ گرتندا یه‌هو یه‌عقوب ب ه ناوی ئیسرائیل 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌گوێره‌ی ساڵنامه‌ی ه دایك و زاینی موسا ل باوكێكی عیبرانی له میسر ه سه‌ده‌ی 15ی پ .ز ل ژیاوه ،درێژكراوه‌ی ئاینی یه‌كتاپه‌رستی ئیبراهیمیه
پیرۆز و مته‌فه‌ڕك ده‌كات ،له‌به‌رامبه‌ردا یه‌هو به‌ڵێن ل ه یه‌عقوب وه‌رده‌گرێت ك ه بێجگ ه له‌و هیچ خودا و بتێك نه‌په‌رستن و گوێڕایه‌ڵی نه‌بن، له‌به‌رامبه‌ردا یه‌هو زه‌وی و مه‌ملكه‌تی ل ه رووباری نیله‌و ه هه‌تا رووباری فوراتی پێشكه‌ش ده‌كات. هه‌مانكات هه‌ردوو ئاینه‌كه‌ی تریش خرستیانی و ئیسالمیش هه‌ر له‌و مه‌ملكه‌ت ه ده‌ركه‌وتوون ،ئه‌و زه‌ویانه‌ش له‌الیه‌ن یه‌هوه‌و ه ناوی لێندرا «زه‌ویه به‌ڵێن پێدراوه‌كان» واتا ئه‌و خاكه‌ی كه‌پێویسته بدرێت ه به‌نی ئیسرائیل .بۆی ه ئه‌گه‌رسه‌ره‌دێری و تێڕامان ل ه ته‌ورات بكرێت ،ئه‌وا ده‌توانین ل ه ئینجل و قورئانیش سه‌ره‌دێری بكه‌ین. - 1ئاینی موسا و كۆمه‌ڵگه‌ی یه‌هودی: به‌گوێره‌ی ساڵنامه‌ی زاینی موسا ل ه دایك و باوكێكی عیبرانی ل ه میسر ل ه سه‌ده‌ی 15ی پ .ز ژیاوه ،درێژكراوه‌ی ئاینی یه‌كتاپه‌رستی ئیبراهیمیه، هه‌ر به‌هه‌مانشێو ه ده‌گوترێت ئیبراهیمیش سه‌ده‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
موسا هه‌ر له‌سینا له چیای هۆریب» كێوی خودا» ته‌ڕاشێكی بینی ناسوتێ كه به‌ره‌و رووی چوو خوا قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردو به‌ناوی یه‌هو خۆی پێناساند
20ی پ.ز ژیاوه .به‌گوێره‌ی چیڕۆك و ئه‌فسانه‌ی دیرۆكی ته‌ورات ،ئاین ه ئیبراهیمیه‌كان زنجیره‌یه‌ك ل ه ناوی پێغه‌مبه‌ران هه‌ی ه تا ده‌گات ه ئیبراهیم ئه‌ویش به‌م شێوه‌یه‌ن :ئاده‌م ،شیت ،ئه‌نوش، قینان ،مه‌هالئیل ،یارد ،خنوخ ،مه‌توشالخ ،لێمێك، نوح ،سام ،ئه‌رفه‌كشاد ،شالح ،عابر ،فالح ،ره‌عو، ناحور ،تارح و ئیبراهیم .هه‌روه‌ها ل ه ئیبراهیمیشه‌وه تا ده‌گات ه موسا زنجیره‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی به‌رده‌وامه ئه‌وانیش :ئیسماعیل ،ئیسحاق ،یه‌عقوب و یوسف تا ده‌گات ه موسا ماوه‌ی نێوان یوسف و موسا 430 ساڵه .واتا به‌نی ئیسرائیل 430ساڵ یه‌هو ئه‌وانی پشتگوێ خسته‌وه. چیڕۆكی ل ه دایك بوونی موسا و گه‌وره‌بوونی له كۆشكه‌كانی فیرعه‌ون ،هه‌مان ئه‌و چیڕۆكه‌ی ه كه بۆ سه‌رجۆنی ئه‌كه‌دی پاشای بابل ده‌گوترێت ،ته‌نها جیاوازیه‌ك ه ئه‌وه‌ی ه موسا منداڵێكی ئیسرائیلیه و ل ه میسر به‌ئاوی نیلدا دادێردرێت ،سه‌رجۆن
منداڵێكی ئه‌كه‌دی ه و به‌ئاوی فوراتدا دادێردرێت. سه‌رجۆن ده‌بێت ه پادشای بابل ،موساش ده‌بێته پێغه‌مبه‌ری ئیسرائیلیه‌كان. موسا و هاڕونی برای رۆڵی سه‌ره‌كیان هه‌ی ه له ده‌رخستنی ئیسرائیلیه‌كان ل ه میسر و گه‌یاندنیان ب ه زه‌وی ه به‌ڵێن پێدراوه‌كان .موسا ئه‌بێت ه شوان ل ه ده‌شتی سینا الی پیاوێك به‌ناوی یترۆ له‌گه‌ڵ كچه‌كه�شی به‌ناوی سفوور ه هاوسه‌رگیری ده‌كات و كوڕێكی لێ ئه‌بێ به‌ناوی جرشووم .خه‌زووری موسا كاهینێك بوو ه ل ه په‌رستگه‌ی مێدیانی .موسا ل ه ته‌مه‌نی 120ساڵی ل ه ناوچه‌ی موئاب له‌به‌رانبه‌ر به‌یت فه‌عوور كۆچی دوای ده‌كات و ل ه دۆڵه‌كه به‌خاكده‌سپێردرێت ،به‌نی ئیسرائیل ل ه موئاب �سێ رۆژ پرسه‌یان بۆ دانا ،به‌اڵم تائێستا هیچ كه‌س گۆڕی موسای نه‌بینیوه. موسا هه‌ر له‌سینا ل ه چیای هۆریب» كێوی خودا» ته‌ڕاشێكی بینی ناسوتێ ك ه به‌ره‌و رووی چوو خوا قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردو به‌ناوی یه‌هو خۆی پێناساند ،هه‌ر له‌وێش خوا ده‌ڵێت؛ ل ه سه‌ره‌تاوه من هه‌ر ناوم یه‌هو بووه ،به‌اڵم ئیبراهیمی كوڕی تێراخ ك ه 175ساڵ ژیاو ه و كوڕه‌كانی منیان به «ئلشه‌دای» واتا «خودای كوێستان» ناساندبوو. موسا چل شه‌و ل ه چیا هۆریب الی یه‌هو مایه‌وه، ل ه ئه‌نجامی مانه‌وه‌ی ئه‌و چل شه‌وه‌دا یه‌هو ده‌فه‌رمانی راده‌ستی موسا كرد وه‌ك په‌یامی موسا بۆ سه‌ملاندنی پێغه‌مبه‌رایه‌تیه‌كه‌ی ،ئه‌وانیش بریتین له: - 1بێجگ ه ل ه من خواوه‌ندانی دیك ه بۆ تۆ له ئارادا نین .هیچ بت و په‌یكه‌رێك ،چ ل ه سه‌ره‌وه‌ی ه و چ له‌وه‌ی ك ه ل ه خواره‌وه‌ی ه و چ له‌وه‌ی ل ه ژێر زه‌وی دایه ،بۆ خۆت دروست مه‌كه .كڕنۆشیان بۆ مه‌به و مه‌یانپه‌رسته. www.komelge.com
27
NO:39 -Feb 2020
ناوه‌ڕۆك و ریزبه‌ندی ئاینه‌كانی دوای خۆشیان پێكدێنن ،ئه‌وا چ له‌باره‌ی چیڕۆكی پێغه‌مبه‌ران، هه‌روه‌ها چۆنیه‌تی ئافراندنی گه‌ردوون و مرۆڤ ،هه‌مانكات پرسه ه حه‌رام و جڤاكیه‌كان ل حه‌اڵڵ و جه‌ژن و بۆنه‌كان و قوربانی و مه‌راسیمه ئاینیه‌كان. ناوی خودای خۆت یه‌هو ه ،به‌خراپه
- 2 مه‌هێنه. - 3یادی رۆژی شه‌مم ه به‌رز رابگره ،بۆ ئه‌وه‌ی ب ه پیرۆز راتگرتبێت. - 4رێز ل ه باوك و دایكی خۆت بگره. - 5كه‌س مه‌كوژه. - 6داوێنپی�سی «زینا» مه‌كه. - 7دزی مه‌كه. - 8ب ه درۆ شایه‌دی بۆ دراوسێیه‌كه‌ت مه‌ده. - 9چاوی ته‌ماح مه‌بڕ ه ماڵی دراوسێیه‌كه‌ت. - 10مرخ ل ه ژنی دراوسێت ،نۆكه‌ره‌كه‌ی، كه‌نیزه‌كه‌ی ،مانگاكه‌ی ،كه‌ره‌كه‌ی و هه‌رچییه‌ك ك ه هی دراوسێیه‌كه‌ت بێت ،خۆش مه‌كه. 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
په‌رتوك و نوسراوه‌كانی یه‌هودی ك ه • ناوه‌ڕۆك و ریزبه‌ندی ئاینه‌كانی دوای خۆشیان پێكدێنن ،ئه‌وا چ له‌باره‌ی چیڕۆكی پێغه‌مبه‌ران، هه‌روه‌ها چۆنیه‌تی ئافراندنی گه‌ردوون و مرۆڤ، هه‌مانكات پرس ه جڤاكیه‌كان ل ه حه‌رام و حه‌اڵڵ و جه‌ژن و بۆنه‌كان و قوربانی و مه‌راسیم ه ئاینیه‌كان. نووسراو ه یه‌هودیه‌كان بریتین له: - 1په‌رتوكی ته‌وراه ك ه دواتر بۆت ه ته‌ورات، له‌به‌رگره‌وه‌ی كتێب ه پێنجه‌كییه‌كان ه و هه‌ركام له به‌شه‌كان ب ه عیبری ب ه ناوی یه‌كه‌مین وشه‌ی هه‌ر به‌شێك ده‌ستنیشان ده‌كرێت: ا -په‌یدابوون ،به‌عیبری واتا له‌سه‌ره‌تادا Breisbis ب -ده‌رچوون»،خروج» واتا ئیدی ئه‌مانه‌ن Shemos ج -الویان ،واتا ئیدی بانگی ئه‌وی كرد Vayikr د -ژماره‌كان ،ئیدی رووی قسه‌ی له‌وكرد Bamidbar ح -تثنية ،واتا ئیدی ئه‌مه‌ی ه Devorim - 2نه‌بيئیم ،له‌به‌رگره‌وه‌ی په‌رتوكی پێغه‌مبه‌رانی پێشوو. یوشوعا ،دادوه‌ران ،په‌رتوكی یه‌كه‌م و دووه‌می سامۆئیل /شائوول و په‌رتوكی یه‌كه‌م و دووه‌می پادشاكان. په‌رتوكی پێغه‌مبه‌رانی پاشووتر: ئیسایا ،یه‌رمیا ،ئزكیل و دوازد ه پێغه‌مبه‌ری به نوسراوی كه‌م قه‌باره‌تر ،هۆشیا ،یواڵ ،عاموس، ئۆبادیا ،میكا ،ناحوم ،هاباكۆك ،زێفانیا ،زه‌كه‌ریا، مه‌الخی ،یونا و هاگائی. - 3كێتیئیم له‌به‌رگره‌وه‌ی ئه‌مانه‌یه: ا -مه‌زامیر یان تێهلیم ،سروودی سرووده‌كان، په‌ند و به‌ندوباوه‌كان به‌عیبری»میشل ه شه‌مله« –
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
ئه‌ییوب. ب -پێنج تۆماری له‌به‌رگره‌وه‌ی /گۆرانی گۆرانیه‌كان» غزل االغزال»ی سوله‌یمان. چامه‌كان ،په‌رتوكی كۆمه‌ڵگه« ئامۆژگاری ،ئستر، به‌زه‌یی و گوته‌ی پێغه‌مبه‌ران. ج -په‌رتوكی مێژووی عه‌زرا ،نه‌حمیا و دیرۆكی رۆژان. له‌ساڵی 200ی زاینی ،كۆمه‌ڵێك ل ه راهیبانی یه‌هودی به‌سه‌رپه‌رشتی یه‌هودا هه‌نا�سی ده‌ستیان ب ه نووسینی په‌رتوكێك كرد به‌ناوی «میشنا»، میشنا ل ه عیبری به‌واتای دووباركردنه‌و ه دێت، به‌اڵم له‌و په‌رتوك ه به‌واتای فێربوون به‌كارهاتووه، ئه‌و په‌رتوك ه ب ه به‌ردی بناخه‌ی یه‌هودیگه‌رای و بنه‌مای زانستی ئاینپه‌رستانی یه‌هودیه ،ل ه شه‌ش به‌ش پێك دێت ،ئه‌وانیش: به�شی یه‌كه‌م ،له‌باره‌ی جه‌ژنه‌كانه‌وه‌یه .به�شی دووه‌م ،له‌باره‌ی راز و نیازه‌كانه‌وه‌یه .به�شی سێیه‌م ،له‌باره‌ی مافه‌كانی ژنان و رێساكانی هاوسه‌رگیری و جیابوونه‌وه‌یه .به�شی چواره‌م، له‌مه‌ڕ یاسا مه‌ده‌نیه‌كان و یاساكانی سزادانه‌وه‌یه. به�شی پێنجه‌م ،له‌باره‌ی موڵك و ماڵی وه‌قفكراو و نزر و قوربانیه‌وه‌یه .به�شی شه‌شه‌م ،له‌باره‌ی داب و ده‌ستوری خۆپاكڕاگرتن و گاڵوییه‌كان و خۆ له‌ئاو هه‌ڵكێشان و پاككردنه‌وه‌ی كه‌سه‌كانه. ل ه سه‌ده‌ی چواره‌می زاینی په‌رتوكێكیتر بۆ لێكدانه‌وه‌ی یاساكان و ناوه‌ڕۆكی میشنا له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵێك ل ه راهیبانی ئۆرشه‌لیم به‌ناوی ته‌ملود، به‌واتای خوێندنه‌وه و فێربوون دێت ،نووسرا ،له واڵتانی وه‌ك میسر و ئیتالیا زیاتر باڵوبوویه‌وه، چونك ه ئه‌وكات له‌گه‌ڵ فه‌له‌ستین په‌یوه‌ندی زیاتریان هه‌بوو. سه‌ده‌یه‌ك دواتر ته‌ملودێكی تر له‌الیه‌ن
یه‌هودیه‌كانی نیشته‌جێی بابله‌وه نووسرا .هه‌ردوو ته‌ملوده‌ك ه بابه‌ت و ناوه‌ڕۆكیان نزیك یه‌كتره ،به‌اڵم یه‌هودیه‌كان ئه‌وه‌ی بابل به‌باشتر و له‌سه‌رووتر ده‌گرن. دواتر كه‌سێك به‌ناوی «را�شی» شیكارێكی بۆ ته‌ملود كرد ،به‌كرده‌و ه بوو به‌تاك ه په‌رتوكی فێركاریی ئاینی یه‌هودی ،ئه‌م په‌رتوك ه خاوه‌نی دوو ملیۆن و نیو وشه‌یه ،به‌شێكی گرنگی دراوته به‌دواداچوون له‌سه‌ر ته‌وراتی نه‌نوسراو زاره‌كی و میشنا. گێمار ،به‌واتای نه‌ریته‌كان یان ته‌واوكاری دێت، زۆركات ده‌خرێت ه سه‌ر كۆی گشتی میشنا و ته‌ملود. هه‌ر لێره‌شه‌و ه ئه‌گه‌ر ئاماژه‌یه‌ك ب ه ناوی مانگه‌كانی یه‌هودی بكه‌ین: - 1تیشری» ئۆكتۆبه‌ر» ل ه زمانی عه‌ره‌بی ئێستا بۆت ه تشرین -2 .خه‌شوان -3 .كیس لی-4 . تێڤس -5 .شه‌ڤات ،ئێستا بۆته« شوبات» -6 .ئادار. -7نیسان -8 .ئایار -9 .سیڤان -10 .ته‌مووز-11 . ئاب -12 .ئه‌لڤل. - 2سه‌رده‌می پادشاكانی یه‌هود و به نه‌ته‌وه‌بوون: ئاینی یه‌هودی تا سه‌رده‌می پادشا و ده‌سه‌اڵتداران ده‌ستی پێنه‌كردبوو ،به‌یه‌ك چاو سه‌یری ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌كانی ده‌ڤه‌ره‌كه‌ی ده‌كرد ،به‌رپرسان و به‌ڕێوه‌به‌رانی به‌هه‌ڵبژاردن له‌ناو كه‌س ه به‌ته‌مه‌ن و خاوه‌ن هزر و باوه‌ڕیه‌كان هه‌ڵده‌بژێردران ،هه‌روه‌ها به‌پرسیاره‌كانی هێزی له‌شكریش كه ب ه شوفت به‌ناو ده‌كران كاتێكی ئه‌ركه‌كه‌یان له‌پاراستن ته‌واو ده‌بوو ده‌گه‌ڕانه‌و ه ناو خه‌ڵكی ئاسایی ،ده‌تواندرێت بگوترێت دیموكراسیه‌تی تیره و قه‌بیل ه هه‌بووه. www.komelge.com
29
NO:39 -Feb 2020
به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌كانی ه یه‌هو ته‌ورات ده‌گوترێت ك ه یوشه‌ع كردوه فه‌رمانی ب تاكو بچێ بۆ واڵتی به‌نی ئیسرائیل ،ئه‌ویش له ه ڕێ ئه‌رده‌نه‌وه ده‌كه‌وێت ه ئه‌نجامی شه‌ڕه‌كانی ول 31میرنیشینی هه‌رێمی ه بڕوخێنێت و ناوچه‌ك پادشایه‌تی خۆی رابگێنێت. به‌اڵم به‌ده‌ستپێكردنی سه‌رده‌می پادشایه‌تی، به‌نه‌ته‌وه‌بوونیش ده‌ستپێده‌كات و شێوه‌ی گرت. یه‌كه‌م پادشای یه‌هودی ب ه شائول ده‌سپێده‌كات و ل ه فه‌له‌ستین ده‌وڵه‌تێكی دامه‌زراند .ئه‌و گروپه ئه‌تنیكی و كۆمه‌اڵنه‌ی ل ه ده‌ڤه‌ری كه‌نعان و هۆریت و ئه‌بیرۆ»خه‌بیرو»كان ده‌كات ه یه‌ك و ده‌وڵه‌تێك به‌ناوی یه‌هود ل ه فه‌له‌ستین تاكو ئه‌رده‌ن پێك دێنێت. به‌گوێره‌ی به‌ڵگه‌كانی ته‌ورات ده‌گوترێت كه یه‌هو فه‌رمانی ب ه یوشه‌ع كردو ه تاكو بچێ بۆ واڵتی به‌نی ئیسرائیل ،ئه‌ویش ل ه ئه‌رده‌نه‌و ه ده‌كه‌وێته ڕێ و ل ه ئه‌نجامی شه‌ڕه‌كانی 31میرنیشینی هه‌رێمی ناوچه‌ك ه بڕوخێنێت و پادشایه‌تی خۆی رابگێنێت. شائول ل ه ته‌مه‌نی �سی ساڵیدا ببوو ب ه پادشا، 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌اڵم له‌الیه‌ن یه‌هوه‌و ه په‌سند نه‌كرابوو بۆیه، یه‌هو فه‌رمان ب ه سامۆئیل كرد ك ه داودی كوڕی یه‌سای به‌یت له‌حمی ب ه مه‌سیح و هه‌ڵبژارده‌ی یه‌هو ه رابگه‌یه‌نێت ،سامۆئیلیش رۆنی به‌سه‌ر سه‌ری داود دا رشت و ئه‌وی وه‌ك پادشای داهاتووی به‌نی ئیسرائیل راگه‌یاند ،هه‌رچه‌نده داود هێشتا منداڵ بوو .فه‌له‌ستینیه‌كان ك ه زۆریان بۆ یه‌هودیه‌كان هێنابوو ،بۆی ه شائول بڕیاری دابوو كێ فه‌له‌ستینیه‌كان تێكبشكێنێت ئه‌وا كچه‌كه‌ی خۆی لێ مار ه ده‌كات .به‌گوێره‌ی ئه‌و ئه‌فسانه‌یی بۆ قاره‌مانیه‌تی داود نووسراوه ،داود كۆمه‌ڵ ه به‌ردێك و به‌رده‌قانیه‌ك»قۆچ ه قانی» ده‌خات ه تورگه‌كه‌ی و له‌گه‌ڵ شمشێره‌كه‌ی ده‌چێت شه‌ڕ له‌به‌رامبه‌ر پاڵه‌وانی فه‌له‌ستینیه‌كان به‌ناوی «گۆلیات» ده‌كات ،داود ك ه روبه‌ڕوی گۆلیات ده‌بێته‌و ه به به‌رده‌قانیه‌كه‌ی به‌ردێك له‌نێوچه‌وانی گۆلیات ده‌دات و ده‌یخات و ب ه شمشێره‌كه�شی ده‌یكوژێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
وتـــار
چەمکی نوێ بۆنوسینەوەی مێژوو
عادل عوسمان
نوسینەوەی مێژوو تەنیا بەروارو ئاڕاستەو ئەنجامەکان نیە .بەڵکو گێڕانەوەی مێژوی دروست بوون ،ئامانجەکان ،الیەنەکان و ڕەوتی ژیانە بەھەموو الیەنەکانیەوە .ھەر لەمێژوی سروشت و گەردونەوە تا مرۆڤ وزیندەوەرو دەوڕوبەرو پێکھاتەکانی .نوسینەوەی مێژوو چەند الیەنی و فرەدیدە .بۆیە لەگێڕانەوەیدا ئامانج گەلێک بەدیدەکرێت .نەک حەقیقەتی مێژووی. ئەوەی تائێستا بەرچاو دەکەوێت ،گێڕانەوەی حەقیقەتی بااڵدەستی چینایەتی و چینی دەسەاڵت و پێشکەوتنەکانە لەدیدی بەرژەوەندی قازانج و سەرمایەو گەورەکردنی نەخ�شی چینی دەسەاڵت.
بۆیە گێڕانەوەکان ناچێتە ناو گشتاندنی تەواوی مێژووی گەردونی ،پارچەیەک لەمێژووی بەئامانج گیراو دەنوسرێتەوە .نوسینەوەی مێژووی گەردونی ،مادەو ڕۆحی لەناودا ،دەکاتە مێژووی گشتی و زیندەوەران و مرۆڤیش وەک بە�شی ھەرە ئاقڵمەندی ناو زیندەوەران گرنگی خۆی ھەیەو ھەبونی پێکھاتە جیاوازەکانی ناوی و کێشمەکێش و شەڕەکانی دەستبەسەرداگرتن و دزینی ڕەنج و زێدەبەھا وناساندنی حەقیقەتی گشتی بۆگێڕانەوەی مێژوو .ڕەوتی ڕوداوەکان پێچەوانە دەکاتەوەو ئاراستەی نیشاندانی مێژوو دەگۆڕێت. « لەم سەردەمی دەسەاڵتدارەتی و بااڵدەستی ھەرشت سەرمایەداریدا، مۆدێڕنیتەی ھەڵگەڕاوەو ئاوەژو دەنوسرێ و دەگێڕدرێتەوە. بۆیە مێژوش وەک ھەرە الیەنی خراپ بۆ بااڵدەستی دەسەاڵت بەکاردەھێنرێت و لەخزمەتی ئەو بااڵدەستیەدا دەنوسرێتەوە .بۆئەوەی ڕێگری لەو خراپ بەکارھێنانە بگرین ،دەبێت مێژوو وەک حەقیقەتی کۆمەڵگە بەدەستەوە بگرین .مرۆڤ www.komelge.com
31
NO:39 -Feb 2020
نوسینەوەی مێژوی ئەم ناوچەیە ھەڵگەڕاوەو شێوێنراو ،نکوڵی لێکراوو شاراوەیە،بۆیە بەڕێز ئۆجەالن دەڵێت» لەکوێ میژوو شاراوەیە ،لەوێدا بۆی بگەڕێ دەیدۆزیتەوە» وەک بە�شی پێشکەوتوی ناو زیندەواران بناسین و لەبەکۆمەڵگە بون و بەسیستەم بونەوە ژیانی حەقیقی بناسین و پێشکەوتن ،خاوەن ھزربون و بەپراکتیک کردنئ ژیانی پێکەوەیی و بەکۆمەڵ بناسێنین. ھەتا ئێستا مێژووی نوسراو الیەنی ھەرە دیارو بەرچاوی مێژوی گێڕانەوەی سەرکەوتن، بنکەوتن و ژیانی پادشا ،ئیمپڕاتۆر،دەوڵەت و سەرۆکەکانیانەو سەپاندنی ژیانی زەحمەت و مەرگھێن بۆ باقی پێکھاتەکانی کۆمەڵگەیە وەک کرێگرتەی ڕاگرتنی خۆشیەکانی دەسەاڵتداران. کوردو مێژوی نوسراو نوسینەوەی مێژوی ئەم ناوچەیە ھەڵگەڕاوەو شێوێنراو ،نکوڵی لێکراوو شاراوەیە،بۆیە بەڕێز ئۆجەالن دەڵێت» لەکوێ میژوو شاراوەیە ،لەوێدا بۆی بگەڕێ دەیدۆزیتەوە» بۆیە مێژوی گەلی 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کوردو میزۆپۆتامیا بەھۆی ھێرشە داگیرکاریەکان و ئەوروپا پێشەنگیەوە ،شاراوەیەو پێچەوانە کراوەتەوەو لەپێناوی پێشەنگی شارستانیەتی ئەوروپاو ڕۆژئاوادا نکوڵی لەبونی کراوەو شتێکیتر خراوەتە جێگەی مێژوی حەقیقی و ڕاستیەوە. لێرە لە مێزۆپۆتامیا( کوردستان) بناغەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی و پێکەوەیی ،دۆزینەوەی کشتوکاڵ، ماڵی کردن و پێشەسازی دۆزرایەوەو داڕێژراو پەخشبوەوە بەسەر مرۆڤایەتی و جیھاندا .ھێما، زمان و ناونان لەشتەکان لێرەوە دەستی پێکردو بەپێی گەشەی مرۆڤایەتی و پێویستی بەردەوامی و خۆپاراستن و زیادبونی ڕەگەزی مرۆڤەوە، گوندەکان ،شارەکان ئاواکران و شارستانیەت دامەزرا.ھزڕی کۆمەڵگەیی ،پێکەوەژیان و ھەرەوەزی ھەبوو لەبرەودابوو .بەھۆی بونی بەرھەمی زیاد و فێڵبازی و ھێزی ڕاووشکارچیان، ھزری قۆرخکاری و ھێز دروستبوو بۆدەستگرتن بەسەر بەرھەمەزیادەکەو کردنی بەکااڵی بەرھەمھێن و سود پەیداکەر .بۆیە ئیتر قازانج بوە ھۆی کۆبونەوەی بەھێزەکان بەدەوری یەکداو دروستکردنی سوپاو ھێز و بەوپێیەش ھزری ئامادەکراو بۆ قبوڵکردنی ڕەو�شی تازە. بەپێی ڕەو�شی تازە دەستبەسەرداگرتن و قۆرخکاری و ھێر�شی ئیمپریالیستی دەستی پێکردو مێزۆپۆتامیا لەسەردەمی سۆمەرەوە بوە جێگەی شەڕو ھێر�شی داگیرکاری و دەستبەسەرداگرتن. بۆیە ھێرشەکانی گلگامێش و پێویستی ناوچەکەیان بەبەرھەمی ئەوکاتی شاخەکانی زاگرۆس،تۆرۆس وای لە ناوچەکەکرد کەببێتە گۆڕەپانی شەڕو بەرخۆدان .شەڕ لەنێوان داگیرکەرو ئیمپریالیستەکان و بەرخۆدان ،لەالیەن گەلی خاوەن خاک و نێشتیمانەوە .کەباوو باپیرانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
گەلی کوردی ئێستەبوون ،بەناوەکانی لۆلۆیی، گۆتی ،کاردۆخ ،ئۆرارتۆ .کەھەریەک لەو ناوانە ماناکانیان دەکاتە ،گەلی شوێنە بەرزەکان ،یان خەڵکی بەرزاییەکان......ھتد .واتە نەتەوەی کورد لەکوردستاندا. ئەوشەڕە بەردەوام بوو تالەڕێگەی ئەنکیدۆوە یەکەمین ھەڵگەڕانەوەو خیانەت لەگەلی خۆجێیی شوێنەبەرزەکان کراو پرۆسەی داگیرکاری خیانەت بەشەڕو لەناوبردن و کۆیلەکردن و بەسۆزانی کردنی ژن دەستی پێکردو یەکەمین شکانەوەی مێژوو بە دەستبەسەرداگرتنی ژن و دوای ئەو داگیرکاری دەستی پێکرد. مێژوی پێدراوەکان و نوسراو مێژوی نوسراو بە مێژوی شاراوەی میزۆپۆتامیا دەستی پێکرد .ئەو شارستانیەتەی کەلێرە بنیاتنڕابوو ،ژێرخاک کراو ،شارستانیەتێکی تر کرایە ناوەندو دەرخواردی کۆمەڵگە دراو بوە مێژوی نوسراو ،کەپشت بەستوبو بە گێڕانەوەی پاشاو سەرلەشکرو ھێزە داگیرکەرەکان .یان ئەو گەڕیدانەی کە ھاتبونە ناوچەکە بۆ دۆزینەوەو تێگەیشتن لەناوچەکەو لە چۆنیەتی جێبەجێکردنی داگیرکاری .زۆرترینی ئەو مێژوانە کاتێک سەیری گەلی کوردیان کردوە وەک شەڕکەرو خەڵکانی بەھێز ئەم گەلەیان ناساندوە ،نەک وەک گەلێکی خاوەن نیشتیمان و خاکی خۆی .بۆیە ئەوەی مێژوی نوێش دەنوسێتەوە لەچوارچێوەی فکری ئەوروپاگەری و ئەوڕوپاناوەندیدا دەنوسنەوە. کەنەیانتوانیوە خۆیان لەگێڕانەوە و نوسینەوەی مێژوو لەدیدی گەڕیدە ئەوروپی و ڕۆژئاواییەکان دەربازبکەن. بۆئەوەی بەقوڵی لەمێژوی کوردو کوردستان
تێبگەین پێویستە بگەڕێینەوە بۆ پێدراوە میتۆلۆژی ،دینی ،فەلسەفی ،زانستی و کلتوریەکان. پێدراوە میتۆلۆژیەکان ،ئایینی و یۆتۆپیاکان، دەتوانین خویندنەوەی پێبکەین و پێدراوی نوێ و تازەی لێدەربخەین ،کەمێژوی گوم بوو لەبیرچوی پێ بدۆزینەوەو بنوسینەوە .پێدراوە ژێرخاکیەکانی مێژوی کۆنی وەک گۆپەکلی تەپە ،چەرموو ،کنەو پشکنینەکانی ئەشکەوتی ھەزارمێردو شانیدەرودۆزینەوەی شاری کەوناری دێرینی خوار سلێمانی پێمان دەڵێت ،کە مێژوی گەلی کوردو شارستانیەتی دایک لێرەوە دەستی پێکردوەو باڵو بوەتەوە .بۆیە ھەمیشە شارستانیەتی داگیرکەرو ئیمپریالیست و بەتایبەت مۆدێڕنیتەی سەرمایەداری لەسەر وێرانکردنی پێدراوو ئاسارەکانی ناوچەکە کاردەکات و دەیەوێت ئەو ھەڵکەندراوە مێژووی و شوێنە دیرۆکیانە لەناو ببات و شوێنیان نەھێڵێت .یان مێژوەکانیان ھەڵدەگێڕنەوەو دەیکەن بەناوی گەالنی تری وەک دەربەندی گاوران ،کەمێژوی ھەڵکەندراوی لۆلۆییانە کەباووباپیرانی کوردانن و دەیکەنە مێژوی ھێرش و داگیرکاری یۆنانیەکان و سەرکەوتنی ئەوان بەسەر گەالنی ناوچەدا. نمونەی لەوجۆرەمان زۆرەو ئێرە جێگەی ئەو باسە نیە. بۆ مێژوو نوسانی ئێمە پبویستە ،لەبری ئەوەی پشت بە گێڕانەوەی گەڕیدەو مێژونوسانی بێگانە ببەستن ،گەڕانەوە بۆ پێدراوە کلتوری و ژێرخاکی و میتۆلۆژی و ھەڵکەنراوەکانی شاخ و پێدەشتەکان بکەنە بناغەی لێکۆڵینەوەو نوسینەوەی مێژوو .چیدی لەگرێی جەنگاوەری و ئازایی خۆیان دەربازبکەن و کوردستان و کورد وەک خاک و نەتەوەی خاوەن ماف و پێکەوەیی www.komelge.com
33
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بناسن و بنوسنەوە .خاکی کوردستان ،پێکھاتەو نەتەوەی تری�شی تێدایەو دەتوانین ھەموان پێکەوە بژین و تەبابین .ئیتر سەردەمی ناکۆکی و شاردنەوە ئەو گەڕیدانە لەڕێی لەسەردەستی مێژونوسانی کورد کۆتایی بێت و خۆبەناوەند زانینەوە، مێژوی گەالن و کۆمەڵگە بنوسرێتەوە .ئەو مێژوەی کە داگیرکەران و مۆدێڕنیتەی سەرمایەداری لێی ھەوڵیانداوە گێڕانەوەکانیان دەتڕسێت ،کە بنوسرێتەوە .بۆ مێژوو نوس گرنگە میتۆدی بیرکردنەوەی نەتەوەیی و دیموکراتیک لەئاستی حەقیقەتی بێت و بەمێشکی کراوەو کوردانەوە بنوسێت ،نەتەوەیی گەلی کورددا چونکە تاکی کورد بەمێشک و بیرکردنەوەی خۆی نافکرێت .بەداخەوە کەدۆخی داگیرکاری نەبێت و بۆئامانجی کاریگەریەکانی لەسەر نوسەرو ڕۆشنبیری داگیرکاری و دەستبەسەردا باشور بەخراپ داناوەو لەڕوانگەی داگیرکەرو ئەوروپاگەریەوە بیردەکاتەوەو ھەڵدەسەنگێنێت ،گرتن بێت. پەیڕەوی لەڕێبازێک دەکات کە ڕێبازی ڕاستی و کوردستان و مێژوی دێرینی مێزۆپۆتامیاو کەوانەی حەقیقەتی مێژووی نیە. بەپیت و شاخەکانی زاگرۆس تۆرۆس ناکات .ئەم ناوچەیە بەشێوەیەکی ھەمیشەیی و دورودرێژ لەژێر گێڕانەوەی مێژوی خۆت لەزمانی ئەوانەوە ھێر�شی داگیرکاریدا بوەو مێژوەکەی شاراوەتەوەو مێژوی گەلی کورد خەڵکی تر نوسویەتیەوە، شێوێندراوە .بۆیە گەڕیدە دەرەکیەکان گەڕاون ئەوانەی کەمێژونو�سی خۆیی بون کەمن و بەدوای دۆزینەوەی کەموکوڕیەکانی کۆمەڵگەی بەرھەمەکانیشیان کەمتر جێگەی بایەخی کوردیدا بۆئەوەی بزانن چۆن بێنەناوی داگیری مێژوونوسانی کوردبون .شەرەفنامەی شەرەفخانێ بکەن کاتێک دەڵێن» کوردەکان کەسانێکی دڵساف، بەدلی�سی ،مەم وزینی ئەحمەدی خانی ھەرچەند میوان دۆست و دڵنزمن و جەنگاوەری ئازاو چامەیەکی شیعریە بەاڵم ڕەخنەو مێژو�شی بەجەرگیشن» بۆئەوەیە یەکەم ،وەک نەتەوەی لەخۆگرتوە ،حوسێن حوزنی و ئەمین زەکی و خاوەن ماف ناتناسن و دوھەم ،لەڕێی دڵسافی و زۆری تر لەو مێژوونوسانەمان ھەن کە مێژویان میوان دۆستیەوە دەتوانیت داگیریان بکەیت! بەاڵم لەڕوی ڕاستینەی نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتی کوردەوە واوەیال لە جەنگانیان!. نوسیوەتەوە .بەاڵم ھێندەی مێجەڕسون و ڕیچ ئەو گەڕیدانە لەڕێی خۆبەناوەند زانینەوە، وئەولیاچەلەبی و گەڕیدە بیانیە داگیرکەرەکان ھەوڵیانداوە گێڕانەوەکانیان لەئاستی حەقیقەتی پشتیان پێنەبەستراوە. نەتەوەیی گەلی کورددا نەبێت و بۆئامانجی ڕاستە ھەوڵ ھەیە بەاڵم تێری نوسینەوەی داگیرکاری و دەستبەسەردا گرتن بێت .بۆیە مێژوی گەلی کوردو نەتەوەکانی سەرخاکی 34
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
کاتێک خاک و نەتەوەیەک داگیردەکرێت ،دەبێت ھەرچیشی ھەیە بنپێ بکرێت و بشارێتەوە، لەکلتور ،مێژو، شارستانیەت .کاتێک نەتەوەیەک مێژو شارستانیەتی خۆی نەناسی خوشی ناناسێت سایکۆلۆژیایەکیان دروست کردوە ،کەپشت بەستوە بەشکاندنی پێوانە نەتەوەیی و کەسێتیە بەرخۆدێریەکانەوە .کاتێک مێژوونوسێک یان نوسەرێک پشت بەو لێکۆڵینەوانە دەبەستێت، پێویستە وریابێت نەکەوێتە داوی ئەو تەڵەیەی کە ئەوروپیەکان ،یان گەڕیدە ،بێگانەو داگیرکاریەکان چنیویانە. مێژونوس ،یان نوسەر پێویستە دەست بەپێدراوە میتۆلۆژی ،ئاینی و کلتوریەکانی ناوچەکە ببەستێت و بەو ھۆیەوە زانستیانە پشت بەخاک و ھەڵکۆڵینە مێژییەکان و شارستانیەتە شاراوەکانی ناوچەکە ببەستێت .ئەو گڵێنەو دروستکڕاوە دەستیانە ،شارە گەورانەی کەلەژێرخاکدان و کنەو پشکنیان لەسەر دەکرێت و کراوەو دۆزراوەتەوە.مێژوی سۆمەر کەلەم سەردەمەدا
بەھۆی ھەوڵەکان و کاریگەری شیکردنەوەکانی بەڕێز ئۆجەالن و پشت پێبەستنی ھێڵی تێکۆشانی ئازادی بۆ نیشاندانی مۆزائیکی ناوچە وەک باخچەی گەالن ،دەتوانرێت جوانترین نوسینەوەی مێژوی لەسەر بنیات بنرێت .بۆیە نوسینەوەی مێژوو پێویستی بەزھنیەتی خۆجێی و پشت بەستن بەپێدراوەکانی خۆجێی و ھزری نەتەوەیی دیموکراتیک ھەیە .کەھەم نەبیتە شۆڤێنیست و نەتەوەیی کوێر ھەم نەبیتە پشت بەستوو بە ئامانجە شاراوەکانی گەریدەو نوسەرە دەربارەکانی داگیرکەران و ئۆریانتاڵیستەکان. کاتێک خاک و نەتەوەیەک داگیردەکرێت، دەبێت ھەرچی�شی ھەیە بنپێ بکرێت و بشارێتەوە، لەکلتور ،مێژو ،شارستانیەت .کاتێک نەتەوەیەک مێژو شارستانیەتی خۆی نەنا�سی خو�شی ناناسێت و تاک و کۆمەڵگەیەکی دەستەمۆو کۆیلە بەرھەم دێنێت .بۆیە مێژویەکی�شی بۆ دەنوسنەوە کەبەگوێرەی ئەو داگیرکاری و نکوڵی کردن و سڕینەوەیە بێت. ھەستیاری مێژونوس بەرامبەر بەوەی کەچ مێژویەک دەنوسێتەوەو لەپێناوی چیدا دەینوسێتەوەو چ ئاکامێک بەدەست دێنێت گرنگی خۆی ھەیەو دەبێت لەبەرچاوان بێت .ناکرێت تۆ مێژونو�سی نەتەوەیەک بیت و بەپشت بەستن بەوانی تر مێژوی نەتەوەو نیشتێمانەکەت بنوسیتەوە. لەکاتێکدا خاک و نیشتیمانی کوردستان، پڕیەتی لەکەرەستەی تێگەیشتن و نوسینەوەی مێژویەکی ڕاستەقینە .پاشماوەی پێدراوەکان، دۆزینەوەی شوێنەوارەکان ،کنەو پشکنینەکان، ھەڵکەنراوەکانی سەربەردو تاتەقوڕینەکان، کلتورو گێڕانەوە دەماودەمیەکان و ھەزاران دۆزڕاوەی تر کەرەستەی ھێندە گەورەن کە www.komelge.com
35
NO:39 -Feb 2020
دیارە ئەم باسەمان تەنیا لەسەر کورد وەک نەتەوەیەک بەتەنیانیە. بەھێندی ئەوەی لەسەر مێژوو جوگرافیای کەوانەی زێڕین و ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاستە کە گەل و پێکھاتەی جیاوازی تێدا ژیاوەو شارستانیەتی دایک بوەو کۆگەی کۆبونەوەو دەرچون و باڵوبونەوەی مرۆڤە بە جیھاندا.
مێژوی دایکی پێ بدۆزیتەوەو پێویستت بە گێڕانەوە داگیرکاریەکان نەک نەبێت ،بەڵکو ئامانجە پشتی پەردەییەکەی ئەو مێژوە ساختەیەش بدۆزیتەوەو بناسێنیت و ھەڵوەشێنیتەوە. دیارە ئەم باسەمان تەنیا لەسەر کورد وەک نەتەوەیەک بەتەنیانیە .بەھێندی ئەوەی لەسەر مێژوو جوگرافیای کەوانەی زێڕین و ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاستە کە گەل و پێکھاتەی جیاوازی تێدا ژیاوەو شارستانیەتی دایک بوەو کۆگەی کۆبونەوەو 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەرچون و باڵوبونەوەی مرۆڤە بە جیھاندا. باسەکەم بە بەشێک لە نوسڕاوێکی بەڕێز ئۆجەالنکۆتاییپێدێنمکەدەڵێت»ڕاشکاوانەئاماژە بەو خاڵەش دەکەم کەتەنیا لەمیانەی پەیڕەوی ئاسەوارناسیەوە ناتوانرێت ڕابڕدوی ناوچەکە شیکاربکرێت :کاتێک لە بایۆلۆژیەوە تافیلۆلۆژیا، لەجوگرافیا( بەتایبەت جوگرافیای کەش و ھەوا) وە تاسۆسیۆلۆژیا ،لە ئەنترۆپۆلۆژیەوە تادەگاتە تیۆلۆژیا ،پێدراوەکانی چەندین لقی زانست بکرێت بەیەک ،دەشێت پێشکەوتنی گرنگ لەبارەی ڕۆشنکردنەوەی مێژوی چاخەکانی یەکەمین ( کۆن -دێرێن) بەدەست بھێنرێت» .نوسینەوەو لێگەڕینی مێژوویش ،ھەڵوێستێکی پارادیگماییە( جیھان بینی) کە ئاراستەو ئامانجی نوسینەوەی مێژو دیاریدەکات.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
وتـــار
کیمیابارانکردنى هەڵەبجە 1988/3/16
پێشەکى حیزبى بەعس و حکومەتى بەعس یەکێک بوون لە دڕەندەترین هێزەکان کە مێژوو بە خۆیەوە ئومێد ناسیح شەریف بینیویەتى ،و لە پێناو بەدەست هێنانى مەرام و ئامانجەکانیدا دوور لە هەموو بنەمایەکى مرۆیی و ئاینى و ژیانى و ویژدانى ،جوگرافیایی دەسەاڵتەکەى کردبووە دۆزەخێک بۆ هاواڵتیان و هاونیشتیمانانى. عێراق وواڵتێکى پڕ پیت و بەرەکەت و دەوڵەمەند بە کانزا و بەروبومى سروشتى و کشتوکاڵى و خاوەن هێزى مرۆییە ،کە دەکرا بێتە نمونەى جوانى و ئاوەدانى و پێشکەوتوو لە هەموو ڕوویەکى ژیارى و پێشەکى : شارستانیەوە ،بەاڵم بەهۆى خراپى حکومەتە یەک بە�شى یەکەم لە دوایەکەکانى عێراق بە گشتى و حکومەتى بەعس تەوەرەى یەکەم :ناساندنى هەڵەبجە تەوەرەى دوووەم :چەمکى جینۆساید و بە تایبەتى سەرخان و ژێرخانى وواڵت وێران بوو ،بەم هۆیەوە ملمالنێى سیا�سى و نەتەوەیی و جۆرەکانى تەوەرەى سێەیەم :زاراوەى ئەنفال و ڕەگەزى و کۆمەاڵیەتى ،نێوان پێکهاتەکانى عێراق بۆ زەمەنێکى دوور و درێژتریش بەردەوام دەبێت، قۆناغەکانى کیمیابارانکردنى هەڵەبجە یەکێکە لە گرنگترین نمونەکانى تاوان و جینۆساید لە سەدەى بیستەمدا www.komelge.com
37
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەو ڕۆژگارەدا عێراق و ئێران بۆ ماوەى هەشت ساڵى ( )1988-1980لە جەنگێکى خوێناوى دابوون، باشورى کوردستان ببووە مەیدانى یەکالکردنەوەى ملمالنێکانیان.
کە ڕژێمى دیکتاتۆرى بەعس لە ساڵى 1988لە دژى گەلى کورد لە باشورى کوردستان ئەنجامیدا و گەورەترین زیانى مادى و مەعنەوى و ئابورى و سیا�سى و تەندروستى و ژینگەیی لێکەوتەوە. لەو ڕۆژگارەدا عێراق و ئێران بۆ ماوەى هەشت ساڵى ( )1988-1980لە جەنگێکى خوێناوى دابوون ،باشورى کوردستان ببووە مەیدانى یەکالکردنەوەى ملمالنێکانیان .لە ڕاستیدا بەپێى یەکالیکردنەوەى کێشەى موسڵ لەالیەن کۆمەڵەى گەالن لە ساڵى ،1925و بە پێى هەموو ڕێکەوتنامە سنوریەکانى نێوان عێراق – ئێران، باشورى کوردستان بەشێکە لە عێراق .پارتە کوردیەکانیش کە خەباتیان دژى ستەم و زوڵمى بەعس دەکرد ،بەاڵم لە کۆتاییەکانى جەنگى عێراق _ ئێران دا بوونە بەشێک لە پیالنگێڕى ئێران، پەلکێکشکردن و هێنانى سوپا و پاسدارانى ئێران 38
www.komelge.com
بۆ باشورى کوردستان و داگیرکردنى هەڵەبجە لەالیەن ئێرانەوە پێشێلکردنى سەروەرى خاکى عێراق بوو ،و هەروەها ڕێکەوتن و یارمەتیدانى هێزە کوردیەکانیش بۆ ئێران خیانەتکاریە و کارئاسانی بوو بۆ فراوانبونى هەژمونى شیعەى ئێرانى لە عێراق ،ئەمە لە کاتێکدا عێراق لە جەنگێکى سەختدایە لەگەڵ ئێران دا ،لەبەرئەوە حیزبى بەعس و سەدام حیسن توندترین ڕێگەیان گرتە بەر دژى هێزە کوردییەکان و دەستیان لە خەڵکى مەدەنیش نەپاراست ،لەبەرئەوە هێزە کوردییەکان هەریەکەیان بە پێى قەبارە و پێگە و هێزیان ڕۆڵى خراپیان لە کیمیابارانکردنى هەڵەبجەدا هەبووە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
بە�شی یەکەم تەوەرەى یەکەم :ناساندنى هەڵەبجە سەبارەت بەناووى هەڵەبجە چەندین بیر و ڕاى جیاواز هەیە ئەم بیرو ڕا و بۆچوونانەش: هەندێکیان دەڵێن لە ووشەى (عجباجا) • ى فارسیەوە هاتووە ،واتە شوێنێکى سەر سوڕهیێنەر ئەمەش مەبەست لەخۆ�شى ئاو هەواو تۆبۆجوگرافیاى ناوچەکەیە. هەندێکى دیکە دەڵێن :ئەم ناوچەیە • مێژووی هەڵەبجە بەمیوەى (هەڵوژە) بەناوبانگە و (هەورامى )یەکانى لە ڕووى مێژوویەوە هەڵەبجە لەدێڕ زمانەوە ئەم ناوچەیە بەهەڵوژە دەڵێن (هەڵوچە) ئەمەش مەڵبەندى ژیان بووە ،بەاڵم دیارە جار دواى جار بەپێپەڕبوونى کات بووە بە هەڵەبجە ڕایەکى دیکەش پێ ى وایە ناوى هەڵەبجە وێرانکراوە و لەدواجار لەدەوروبەرى ساڵى (1650 • لە (حەڵەبجە)(:حەڵەب +جە) واتە (حەڵەبى بچووک)ە هاتووە هەندێکى دیکە رایان وایە لە (ئەڵەبجێ • )وە هاتووە ،ئەم ووشە لەدوو بەش پێک هاتووە (ئەلەب +جێ) واتا جێگاى (ئەلەب) ڕایەکى دیکە پێى وایە ناوى هەڵبجە لە • ووشەى (هەڵووجئ )وە هاتووە ئەم ووشەیە لەدوو بەش پێکهاتووە (هەڵۆ +جئ) بەواتە جێگاى هەڵۆ.
www.komelge.com
39
NO:39 -Feb 2020
لەڕووى گەشت و گوزاریەوە بەهۆى جوانى سروشتى و گونجاوى ئاو هەواکەیەوە چەندین شوێنى گەشت و گوزارى گەشتیارى لە ناوچەکەدا هەیە
عیسایی) ئاوەدانکراوەتەوە ،ئیدى وردە وردە گەشەى کردوە و بووە بەشار ،هەر لەکۆنەوە لەگەڵ کورددا جوولەکەش لە هەڵەبجە ژیاوە، بەشوەیەک لەسەرەتاى سەدەی بیستەم دا نزیک ( )100ماڵ جوولەکە دانیشتووى بنەڕتى هەڵبجە بوونە ،بەاڵم لە 1951/3/3پەرلەمانى عێراق بەیاسایەک بڕیارى لێسەندنەوەى ڕەگەزنامەى عێراقى بۆدەرکردن و ڕیگەى پێدان کۆچ بکەن بۆ دەوڵەتى ئیسرائیل ،هەروەها جگەلە کوردى مووسڵمانى سوونە مەزهەب پەیڕوەوانى ئایینى زەردەشتى و مەسیحى لەهەڵەبجەدا ژیاون .لەڕووى ژمارەى دانیشتوانەوە لەبەرئەوەى دێهاتنیشینێکى زۆرى بۆ ڕاگوێزابوو ،لەڕۆژگارى کیمیابارانەکەى دا دانیشتوانەکەى لەنێوان ( )60_40هەزار کەس دا بوو. پێگەى جووگرافى هەڵەبجە :هەڵەبجە دەکەوێتە 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باکورى خۆرهەاڵتى عێراق و باشوورى خۆرهەاڵتى شارى سلێمانییەوە ،لەباشوورى بریتیە لە ڕووبارى سیروان کەدەکەوێتە سنوورى ئێرانەوە، لە خۆرهەاڵت و باکورى خۆرهەاڵتیەوە بریتیە لەچیاکانى هەورامان و سورێن کە درێژدەبنەوە لەگەڵ سنوورى (عێراق – ئێران) ،قەزاى پێنجوێن دەکەوێتە باکورى ،قەزاى شارەزوور دەکەوێتە باکورى ڕۆژئاوایەوە ،شارى هەڵەبجە 260کم لە هەوڵێرى پایتەختى هەرێمى کوردستانەوە و 76کم لەسلێمانیەوە دوورە ،هەروەها ( 726کم) لەئاستى ڕووى دەریاوە بەرزە. لەڕووى ئابوورییەوە دانیشتوانى هەڵەبجە بەپیشەسازى و ئاژەڵدارى و کشتووکاڵەوە خەریک بوون ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بەپیتى خاک و ئاو هەواکەى ،ئەو بەروبوومانەش کە بەرهەم دەهێنرێت بەزۆرى بریتیە لە (شوتى و کاڵەک، خەیار ،هەنار ،هەنجیر ،هەڵووژە ،توور ،ترێ .......تاد ). پیشەسازیش لەهەڵەبجەدا مێژوویەکى کۆنى هەیە ژمارەیەکى زۆر لە پیشەسازى دەستى لەشارەکەدا بوونى هەبوووە ،وەک پیشەسازى چنینى جل و بەرگى پیاوان و ئافرەتان و دارتا�شى و جۆاڵ و ئا�شى ئاو و بەرهەم هێنانى کارۆگەرمى لەساڵى 1940دا ،دامەزراندنى کارگەى پوختەکردنى توتن لەساڵى 1954کەدواتر بەهۆى داڕمانى ئابوورى ناوچەکە و کیمیاباران و جەنگى (عێراق – ئێران)ەوە وێران بوو ،هەروەها کارگەى خواردنەوەى گازییەکان و کارگەى مەڕمەڕ و بلۆک و کا�شى لە شارەکەدا هەبووە. لەڕووى گەشت و گوزاریەوە بەهۆى جوانى سروشتى و گونجاوى ئاو هەواکەیەوە چەندین شوێنى گەشت و گوزارى گەشتیارى لە ناوچەکەدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
جینۆساید تاوانێکى دڕندانەیە دژى مرۆڤایەتى، لەبەرئەوەى ئەو پارت و دەوڵەت و کەسانەی کە بە ئەنجامدانى تاوانبار دەکرێن لێپرسینەوەى یاسایى نێونەتەوەى دەکەوێتە ئەستۆیان هەیە لەوانە (ئەحمەد ئاوا ،گواڵن ،مێشڵە، سەرچاووگ ،عەبابەیلێ ،بلەقەوى ،سەرکەن، وزەگێڵ ). لەڕووى کارگێڕوە لەسەردەمى ئیمپراتۆرى عوسمانییەوە قەزایە ،مێژووى دامەزراندنى قایمقامیەت تێیدا دەگەرێتەوە بۆ ساڵى (1889 عیسایی) کە (عوسمان پاشاى کوڕى محمد پاشاى جاف) بۆ یەکەمین جار بە فەرمانى عوسمانیەکان کرایە قایمقامى هەڵەبجە .لە ڕۆژى ( 5شوباتى 2015پەرلەمانى کوردستان لە دانیشتنێکى نایاسایدا لەمۆنێمێنتى هەڵبجە بڕیارى دا هەڵبجە بکرێتە پارێزگایەکى سەربەخۆ) تەوەرەى دووەم : چەمکى جینۆسایید و جۆرەکانى چەمک و زاراوەى جینۆساید لەڕووى زمانەوانییەوە چەمکێکى لێکدراوە لەدوو ووشە
پێک دێت: )genose( - 1ووشەیەکى گریکى (یۆنانى)یە بە واتای بنچنە ،ڕەگەز دێت. )cide( - 2ووشەیەکى التینییە ،بە واتاى کوشتن و فەوتاندن و قڕکردن دێت. لە لێکدنى هەردوو ووشەکە (وەچەکوژى) یا (ڕەگەزکوژى) (جینۆساید) پێک دێن. جینۆساید لەڕووى زمانەوانییەوەبەواتایی قەالچچۆکردنى تەواوەتى ڕەچەڵەککێک دێت، هەر کردەوەیەک مەبەستى لەناوبردنى بەشێک یان سەرتاپاى نەتەوەیەک یان ڕگەزێک یان ئیتینک یان گروپێکى ئاینى بێت ئەوا بە جینۆساید ناودەبرێت. لە ڕێککەوتنامەى قەدەغەکردنى تاوانى جینۆسایدى کە لە ( 9دیسەمبەرى ساڵى )1948 ئیمزاى لەسەر کراوە دەربارەى جینۆساید دەڵێت « :جینۆساید بریتییە لە کوشتن و قڕکردنى ئەندامانى کۆمەڵێک یا ڕەگەزێک یا ئاینێک یان مەزهەبێک ،لێدان و ئازارگەیاندنى مەترسیدارى جەستەیی ،دەروونى ،ڕووحى ،فکرى کۆمەڵێک، زیان گەیاندنى مەترسیدار و هێنانە پێشەوەى ڕەوشێک ببێتە هۆى لە ناوبردنى جەستەى و قڕکردن ،سەپاندنى چەند ڕێوشوێنێک کە بێتەهۆى ڕێگرى گرتن لە لەدایک بوون و نەزۆکى وەچەخستنەوە لەناو ئەندامانى گروپێک، نەتەوەیەک ،کۆمەوڵێک دا .گواستنەوەى منااڵن لەکۆمەڵێکەوە بۆ کۆمەڵێکى دیکە دەگرێتەوە بە واتاى جینۆساید دێت. جینۆساید تاوانێکى دڕندانەیە دژى مرۆڤایەتى، لەبەرئەوەى ئەو پارت و دەوڵەت و کەسانەی کە بە ئەنجامدانى تاوانبار دەکرێن لێپرسینەوەى یاسایى نێونەتەوەى دەکەوێتە ئەستۆیان ،هەر لەو چوارچێوەیەدا کۆمەڵەى گشتى دەوڵەتە www.komelge.com
41
NO:39 -Feb 2020
وێنه‌ی هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕێكی به‌كۆمه‌ڵ
یەکگرتووەکان لەساڵى 1946بە بڕیارێک جینۆسایدى بەتاوانێکی نێودەوڵەتى ناساند و لەساڵى 1948دا ڕێکەوتنامەى قەدەغەکردنى تاوانى جینۆساید و سزادانى ئەنجامدەرانى دەرکرد ،لەساڵى 1951دا ئەم ڕێکەتنامەیە کەوتە بوارى جێبەجێ کردنەوە. جۆرەکانى جینۆساید . 1جینۆسایدى جەستەیى :ئەمەش کوشتن و لەناوبردنى تاکەکانى کۆمەڵە بەشێوەکى ڕاستەخۆ یاخود ناراستەوخۆ ،ئەوەش بەڕەمیکردنى و گوەللباران کردن و زیندەچاڵکردن و بێسەر و شوێنکردن و لەسێدارەدان و بەکارهێنانى چەکى کۆکوژ. 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
. 2جینۆسایدى بایۆلۆژى :ئەمەش ڕێگەگرتنە لە لەدایک بوون و زیاد ببونى هەرکۆمەڵێک. واتە کلتورى: . 3جینۆسایدى قەدەغەکردنى زمان و شێواندنى مێژو و لەناوبردنى شێوینەوەوارى مێژووى هەرکۆمەڵێک . 4جینۆسایدى ئابوورى :ئەمەش بەمانایى برسیکردن و تااڵنکردن و وێرانکردنى سەرچاوە ئابورییەکانى هەرکۆمەلێک دێت. لەبەرئەوەى جینۆساید لەیاساى تازەى نێودەوڵەتیدا وەکو تاوانێکى سەربەخۆ کە تایبەتمەندنى جیاوازى هەیە لەگەڵ تاوانى دیکەدا دیاریکراوە ،هەر لەبەرئەوە لەتاوانى جینۆسایدا دوو پێکهاتەى زۆر گرنگ هەن ،کەدەبێت لەڕووى مەبەست و ژمارەى قوربانیەکانەوە سەیر بکرێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
تاوانى ئەنفال ب یەکێک لەو تاوانەى مەزنانە دەژمێرێت کەلە مێژووى سەردەمدا دژ بە مرۆڤاتى ئەنجامدرا)182( . هەزار کەس لە ناوچە جیاجیاکانى باشورى کوردستان بوونە قوربانى. هەروەها کیمیابارانکردنى هەڵبجەش هەر لە چوارچێوەى شااڵوەکانى ئەنفالدا بەدیارىکراویش لە چوارچێوەى قۆناغى یەک دا ئەنجامدرا. .1مەبەست :ئەمە تاوانێکى دیکەى جیاوازە لەتاوانەکانى دیکە :چونکە مەبەستى سەرەکى جینۆساید فەوتاندنى بەشێک یا سەرجەمى کۆمەڵێکە ،جا بوونى مەبەستى نەهێشتنى کۆمەڵە مرۆڤێک ،چ بەشێک یا سەرجەمى ،خەسڵەتى تایبەت بەجینۆساید وەردەگرێت و لە تاوانى دیکە جیایە. .2ژمارەى قوربانى :لە جینۆسایددا مەبەست
فەوتاندنە ،لەبەرئەوەى ژمارەى قوربانی لەبەرچاو ناگیرێت ،ژمارەى قوربانى کەم بێت یا زۆر گرنگ نییە مەرج نیە قوربانى زۆر هەبێت. لەبەر ڕۆشنایى شیکردنەوەى و باسکردنى چەمکى جینۆساید و جۆرەکانى و یاسایى قەدەغەکردنى جینۆساید بۆمان دەردەکەوێت هەموو ئەو تاوانانەى بەرامبەر کورد کراوە لە باشورى کوردستان دا جینۆسایدا ،هەر لە کوشتن و ئەنفال و کیمیاباران و زیندەبەچاڵکردن و لەسێدارەدان و ڕاگواستن و بەعەرەبکردن و بە بەعسیکردن و رێگرىکردن لەوەچەخسنەوە و زیادبوونى کورد. تەوەرەى سێیەم: زاراوە ى ئەنفال و قۆناغەکانى ئەنفال ووشەیەکى عەرەبییە و کۆى ووشەى (تفل)ە ئەم ووشەیە بەماناى دەستکەوت و تااڵنکردنى جەنگ دێت ،پێش باڵبوونەوەى ئایینى ئیسالمیش ،ووشەى ئەنفال بەمانایی تااڵنى جەنگى ماڵ و سامان و ئاژەڵ و تەنانەت بۆ دیلیش لەناو عەرەبەکاندا بەکارهاتووە. سەرانى ڕژێمى بەعس و حکومەت و سوپای دڕندەی عێراق بۆ لەناوبردنى و جینۆسایدکردنى میللەتى کورد و وێرانکردنى کوردستان ئایەتى سورەتى (االنفال) یان بەکارهێنا ،کە دەفەموێت َ َ ُ َُ َ َ َ ُ َّ ل َو َّ الر ُسو ِل َ(ي ْسألون َك َع ِن األنف ِال ق ِل األنف ال ِ َ ِ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ صل ُح ْوا َذ َ يع ْوا َّ َ ات َب ْين ُك ْم َوأط ُ الل فاتقوا الل وأ ْ ِ ِ ِ َ ُ ْ َو َر ُسول ُه ِإن ك ُنتم ُّمؤ ِم ِن َين) .بەم جۆرە کورد بەکافر و هەڵگەڕاوە و دوور لەئیسالم لەقەڵەم دراو سەر و ماڵى کوردیان بۆ ڕژێمى بەعس و سوپاى عێراق و عارەب حەاڵڵ کرد. جوگرافیایى قۆناغەکانى ئەنفال : www.komelge.com
43
NO:39 -Feb 2020
ئازادکردنی لۆال هاوکات بوو لە گەڵ دوو روداو، سەرکەوتنی چەپ لە مەکسیک و کودەتای سەربازی لە پۆلیڤیا ،بە ئازادبوونی ئەو چەپەکان بە قەاڵیەکەوە بەرەو روی عەقیدەی مۆنرۆ بۆ داگیرکردنی ئەمەریکای التین بە توانایەکی زیاترەوە بەرەو روی دەبنەوە ئەنفال شااڵوێکى دڕندانە بوو کە سوپایی عێراق بەسەر پەرشتى تاوانبار (عەلى حەسەن ئەملەجید) لەمانگى شوبات تا مانگى ئەیلوول 1988 لەتەواوى ناوچە جیاجیاکانى ب اشورىکوردستاندا ئەنجامیدا. ئەنفالى یەک :لەمانگى شوبات بۆ دۆڵى جافایەتى بۆ سەر بارەگاکانى (یەکێتى نیشتمانى کوردستان) دەستى پێکرد. ئەنفالى دوو :لەمانگى ئازار بۆ ناوچەکانى قەرەداخ دەستی پێکرد. ئەنفال �سێ :لە 7ى نیسانى 1988تا 20نیسان بۆ ناوچەکانى گەرمیانى سەر بە پارێزگاى کەرکوک 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەستى پێکرد ،ئەم قۆناغە بەفراوانترین و بەڕەشترین ڕەشەکوژى و کۆمەڵکوژى دادەنرێت کەنزیکەى 150هەزار کەس بوونە قوربانى و زیندەبەچاڵکران. قۆناغى چوار :ئەم قۆناغە لە 1988 4 /20تا 1988/5/5خایەند کەناوچەکانى (ئاخجەلەر، بازیان ،تەقتەق ،دەشتى کۆیە ،چەمى ڕێزان، قەرەهەنجیر )ى گرتەوە. قۆناغەکانى پێنج و شەش و حەوت :لە /14-13 1988/5تاوەکو 1988/8/26خایاند .کە ناچەکانى (شەقاڵوە ،بالیسان ،مەلەکان ،هیران)ى گرتەوە. قۆناغى هەشت و کۆتایی پرۆسەى ئەنفال :لە 1988/8/15تاکو 1988/9/6خایاند .کە سەرجەم ناوچەکانى دەڤەرى بادینانى گرتەوە ،کە دەکاتە سنوورى نێودەوڵەتى تورکیا. تاوانى ئەنفال ب ه یەکێک لەو تاوانەى مەزنانە دەژمێرێت کەلە مێژووى سەردەمدا دژ بە مرۆڤاتى ئەنجامدرا)182( .هەزار کەس لە ناوچە جیاجیاکانى باشورى کوردستان بوونە قوربانى. هەروەها کیمیابارانکردنى هەڵبجەش هەر لە چوارچێوەى شااڵوەکانى ئەنفالدا بەدیارىکراویش لە چوارچێوەى قۆناغى یەک دا ئەنجامدرا. کەحکومەتى عێراق لە 1988/3/16بەگازى کیمیایى هەڵەبجەى بۆردمانکرد ،لەئەنجامدا نزیکەى ()5000هەزار کە�سى مەدەنى شەهید بوون و نزیکەى ( )10000کەسیش بریندار بوون و لەنەخۆشخانەکانى ئێران تیمارکران.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
وتـــار
میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران
کەلە مۆدێرنەدا کارەساتی گەورەی ناوەتەوە ،وەک لەزۆر شوێندا ئاماژەم پێداوە ونبوونی سەرسامی و پەیوەندی مرۆڤە بەخودی خۆیەوە ،چیتر مرۆڤ ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین لەخۆیەوە پێناسەی خۆی ناکات ،بەڵکو لەپێناسەی مۆدێرنە وسوستێمەوە خۆی دەناسێتەوە .ونبونی ئەم (کایە ڕۆحانیە) قەیرانی گەورەی لەخودی مرۆڤ دروستکردووە ،سەیر لەوەدایە (فۆکۆ) لەڕێگەی چاودێرکردنی لە(تاران) هەست بەو ونبونە گەورەیە دەکات ،لەهەمانکاتیشدا وەک به�شی سێیه‌م وكۆتایی ئاماژەمان پێدا گەڕانەوەی چەمکی سوبێکتە بۆ نێو بیرکردنەوەی ئەم بیرمەندە گەورەیەی سەدەی دیارە منیش لەم نوسینەمدا خۆم بیست. دووردەخەمەوە لە دادگایکردنی سیا�سی ئەم فوکۆ باس لەو (کایە ونبووە) دەکات کەڕۆژئاوا ڕاپەڕین و جواڵنەوەیە ،بەاڵم لەڕوانگەی فیکرو جوڵەی کۆمەاڵیەتی و پەیوەندی نێوان لەڕێنیساس و قەیرانە گەورەکانی مەسیحیەتدا خود و جیهان لێی بڕوانین ،گرنگی ئەم شۆڕشە ونیکردووە ،ئەویش کایەی ڕۆحانیە سیاسیەکەیە، دەرکپێدەکەین بۆ گەالنی ئێران ،ئەم دۆزینەوەی ئەم کایەی دووبارە پەیوەندی خودە لەگەڵ خۆیدا (کایە ڕۆحانیە) دەبێتە هۆی توڕەیی دونیای مۆدێرن لەفۆرمێکی نوێدا .ڕاپەڕینی گەالنی ئێران لەساڵی و داکۆکیکارە ڕۆژنامەوانەکانی ،بێگومان ئەوەی ١٩٧٨دووبارە ئاڕاستەکردنەوەیەکی سیا�سی www.komelge.com
45
NO:39 -Feb 2020
نییە ،بەڵکو دووبارە ئاڕاستەکردنەوەی نوێی خودە لەگەڵ خۆیدا لەکایەکی تایبەتدا .ئیسالمی سیا�سی لەم دیدەوە فۆرمێکی دیکەی ژیانە لەنیو ژیانێکی دووبارەی بێزارکاری پڕ دیسپۆت ،لەم تێزەدا ئیسالم دەبێتە ڕۆحێک وەک (فۆکۆ) وەسفی دەکات (ڕۆحێک لەزەمەنێکی بێ ڕۆحدا). ئاین لەجواڵنەوەی گەالنی ئێران ڕەگەزیکی پۆزەتیڤە بۆ بیناکردنی ئەقاڵنیەتی سیا�سی، بەمانای نابێت لەوە بڕوانین کە گەڕانەوە بۆ فۆرمی حکومەتێکی ئیسالمی مانای ئەوە دەگەیەنێت کەدەگەڕێنەوە بۆ فۆرمی ئارخایی و کۆنینەی ئیسالمی خەالفەتیەوە ،بەپێچەوانەوە فۆرمی حکومەتی ئیسالمی کەبۆ یەکەمجار لەجیهاندا لەبەردەم فۆکۆدا و لەسەر جادەکانی تاران تەعبیر لەخۆیدەکات ،بەڕای (فۆکۆ) فۆرمێکی دیکەی ئەقاڵنیەتی سیاسیە ،نەک تەنها فۆرمێکی ئۆرتۆدۆکسانەی حوکمی خەالفەت و ئاینی بێت. لەم دۆزەدا (ئیسالمی سیا�سی) فۆرمیکی دیکەی دونیای مۆدێرنە نەک ،وەک خۆی مەزندەی دەکات ،بەئاڕاستەی پێچەوانەی ئەوەوە هاتووە. لەڕاپەڕینی ئێراندا ئاین (ڕەهەندێکی ڕۆحی ) دەبەخشێت بە جواڵنەوە سیاسیەکە ،بەمەش ڕۆحێک دەبەخشێت لەزەمەنی (بێ ڕۆحیدا) کەزەمەنی مۆدێرنەیە ،بەمەش ئاین دەبێتە توخمیک لەتوخمەکانی سیاسیەت ،دەبێتە هۆی فۆرمکردنەوەی سیاسەت بە ئەقاڵنیەتێکی سیا�سی .بۆئەوەی زیاتر لەم تێگەیشتینە نێزیک بینەوە دەتوانین بڵێین ئاین یان (کایەی ڕۆحانی) ئەو نێوەندە ئارامەی بۆ مرۆڤی ئێرانی خوڵقاند کەبتوانێت ،یەکەم پەیوەندی خۆی لەگەڵ خودی خۆیدا بدۆزێتەوە ،و دووهەمیان پەیوەندی 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خۆی بەژیانەوە ڕێکبخاتەوە .کەواتە (فۆکۆ) لەڕوانگەیەکی سوبێکتیڤیزمیەوە ،خودگەراییەوە، سەیری ئەم پەیوەندیەی دەکرد ،لەم پەیوەندیەدا لەنێوان خود لەگەڵ خۆی و خود لەگەڵ جیهاندا، کایەکی ونبوو هەبوو ،کەئەویش کایە ڕۆحانیەکەیە. لەم کایە ڕۆحانیەدا کەلەشۆڕ�شی گەالنی ئێراندا لەدژی شای ئێران خۆی نمایشدەکرد، مرۆڤ بەرامبەر فۆرمێکی دیکەی ژیان دەبووە وە ،جیاواز لەو فۆرمەی لەژێر دەسەاڵتی ساواک و دیسپۆتی شاهەنشا و چینە ئۆرستۆکراتیە گەندەڵەکەی کەسااڵنێک بوو پێشکەشیان کردبوو ،لەفۆرمی ئاینیدا ئەقاڵنیەتێکی سیا�سی نوێ خۆی نمایشدەکرد ،کەپەیمانی ژیانێکی نوی و فۆرمیکی نوێی ژیانی دەبەخ�شی بەمرۆڤی ئێرانی. ئەوەی ئەم (کایە ڕۆحانیەی) کردە هێزیکی سیا�سی پۆزەتیڤ ئەو مۆڕاڵە نوێیە ،ئەو ئەخالقە نوێیە بوو ،لەفۆرمی حکومەتیکی ئیسالمیدا تەعبیری لەخۆی دەکرد .دیارە نابێت ئەوە لەبیربکەین کە چینە ئۆرستۆکراتەکەی شای ئێران ،بۆ ژیانی خۆیان بەزۆر فۆرمێکی ژیانی ڕۆژئاواییان بەسەر ئێراندا سەپاندبوو ،بەاڵم دوور لەنۆرمەکانی دەوڵەتی مۆدێرن کە ئازادی و داپەروەری و هەڵکردنی جیاوازیەکان ڕووی دیاری بووە .ئێران مۆدێرن بووە لەڕووکەشدا ،بەاڵم بەجەوهەرێکی حکومەتیکی پۆست کۆلۆنیالی دیسپۆت .ئاوەها تەنورەی کورت لەقوتابخانەکاندا بوو بەڕێسا و کردنەوەی مەلهای زۆرو زەبەند و جۆرە ئازادییەکی بێ بنەما ،لەتەنیشت ئەمەوە برسێتی و چەوساندنەوە و دەزگاکانی تیرۆر و بەندیخانەکانی وەک (ئیڤن) ژیانی هاواڵتیانیان تیرۆردەکرد .ئەمەوە وەهای کرد مرۆڤی ئێرانی لەو عەملانیەتە میلیتانتە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
بێزاربێت ،کەبە هێزی جێبەجێکاری حکومەتی بەسەر خەڵکدا داسەپاند بوو .فەسادی ئەخالقی و بەڕەڵاڵیی سێک�سی و گەندەڵی ئیداری ڕووی دیاری ژیان بوون ،ئەمانە لەئێرانی شاهەنشادا وەک فۆرمی دەوڵەتی سیکۆالر دەفراۆشرایەوە بەهاواڵتیان. لەتەنیشت ئەوانەوە بەهەدەربردنی سامانی گشتی و بەڕەاڵیی چینی سەروو ،چەوساندنەوە و تۆقین و بەندکردن و سەرکوتکردنی ئازادی بیروڕا و ئازادی سیا�سی…هەموو ئەمانە وەهای کردبوو مرۆڤی ئێرانی لەو (هەژاریە ڕۆحیەدا) بژی کەئەم کەش و هەوایە خوڵقاندبووی .لەڕاپەڕینی گەالنی ئێراندا ئەو بۆشاییە گەورە دروستدەبێت کەئاین وەک ئەکتێکی سیا�سی ببێتە بەئەڵتەرناتیڤ ،ببێت (کایەک – )Sphäreنەک تەنها مژدەی حکومەتێکی نوێ ببەخشێت بەڕاپەڕیوان ،بەڵکو ببێت بە(فۆرمێکی نوێی ژیان) تێدا (خود) لەگەڵ خۆی و دونیادا ئاشتبێتەوە .وەک (فۆکۆ) لەگفتوگۆکەیدا لەگەڵ بالنشیدا ئاماژەی پێدەدا و دەڵێت: (مرۆڤ هەمیشە قسەکەی کاڕڵ مارکس دووبارە دەکاتەوە کە ئاین تلیاکی گەالنە ،ئەم ڕستەیەی لێرەدا ،لەم ئەزمونەدا بەڕاشکاوی ناگوترێت ئەوەیە ،کە ئاین ڕۆحی جیهانێکی بێ ڕۆحە. کەواتە لێرەدا دەتوانین بڵیین :کەئیسالم لەساڵی ١٩٧٨تلیاکی میللەت نەبووە ،تەنها شت وەهامان لێدەکات ئەوە بڵیین ئەوەیە ،کە ئیسالم لەئێراندا ڕۆحی جیهانێکی بێ ڕۆح بووە…بڕوانە ١ـ) ١٠
ئامانجێکی دیاریکراوە ،مانای بوونی هێزیکە، کەکۆی شۆڕش بەرەو ئامانجی گۆڕینی فۆرمێکی دەسەاڵت بۆالی خۆی ڕادەکێشێت .لەشۆڕ�شی فەڕەنسیەوە ،لەسەدەی هەژدەوە ،فۆرمی شۆڕش Revolutionخاوەنی جیهانبینیەکی ڕوونە بۆ جیاکردنەوەی باش لەخراپە ،خاوەنی مانایەکی دیاریکراوە ،شۆڕش خاوەنی ئەکتەری سیا�سی و کۆمەاڵیەتی خۆیەتی ،خاوەنی کاراکتەری مێژوویی خۆیەتی ،خاوەنی ئەو شتەیە کەدەتوانین بەچەمکی (گوتاری شۆڕشگێڕانە ) پێناسەی بکەین .لەم کۆنتێکستەوە ڕاپەڕینی گەالنی ئێران لەساڵی ١٩٧٨بەڕای (میشێل فۆکۆ) شۆڕش نییە ،بەڵکو (شۆڕشۆچکەیە). Revolte فوکۆ دەڵێت( :گوتاری شوڕشگێڕانە خاسیەتی ئەوەی هەیە ،کەدەرئەنجامەکانی تاک و تەنها و تایبەتە بەکورتی؛ گەر دەرئەنجامە کاراکتەریەکانی وەربگرین :ڕاپەڕین لە چوارچێوەیەکی بااڵدەستی ئەقاڵنی و مێژووییدا خۆی دەگونجێنێت. ) 1.11 . کەواتە شۆڕش لەم پێناسەیەدا لەچوارچێوەکی ئەقاڵنی مێژوویدا هەڵدەسوڕێت وخۆی ئاڕاستەدەکات ،لەچوارچێوەی ئەقاڵنیەتێکەوە، هیواو ئاوات بەداهاتوو کاراکتەریزە دەکات، (جیهانبینی شۆڕشگێڕانە) هەوڵدەدات مانایەک بدات بە کۆی پڕۆسێسە مێژوویەکە ،مانایەک کەجیهانێکی دیکە نمایشبکات بۆ داهاتوو .شۆڕش دەبێت کاتیگۆریەکی (مۆڕاڵی نوێ) دامەزرێنێت، نەک تەنها کایەکی ڕۆحانی !
شتێک نییە بەناوی شۆڕ�شی ئیسالمی! بەتێگەیشتینی من لە (میشێل فۆکۆ) ڕاپەڕینی شۆڕش بەڕای (فۆکۆ) ئەو فۆرمەیە کەلەسەدەی هەژدەوە پێی ئاشناین ،مانای بوونی گەالنی ئێران لەپاڵپێوەنانی خەڵکدا بۆ سەر جادە www.komelge.com
47
NO:39 -Feb 2020
توانیویەتی بەشێک لەجواڵنەوەکە پێک بهێنێت، نەک هەمووی! بەمانای (کایەکی ڕۆحانی سیا�سی) پێکدێت بۆ پاڵپێوەنانی جوڵە بەرەو پێشەوە ،بەاڵم ئەم (کایە ڕۆحانیە) پێش ڕاپەڕین خاوەنی گوتاریکی شۆڕشگێڕانەی دیاریکراو نەبووە! ،مەالیەکانی ئێران بە(ئیمام خومەینیەوە) کەلەپاریس دادەنیشت ،خاوەنی ئەو گوتارە شوڕشگێڕانە نەبوون بەڕای فۆکۆ ،بەڵکو دەنگی ئەوان هەمان دەنگی کورد بوو لەدژی شاهەنشا ،هەمان دەنگی ئازەریەکان بوو لەدژی ڕژێمی شاهەنشا، هەمان دەنگی پارتی کۆمونیستی ئێران (تودە) بوو لەئێران ،هەمان دەنگی نوسەر و هونەرمەند و ئازادیخوازانی ئێران بوو .بەمانای شتێک نییە له‌ڕووی ئەقاڵنیەوەو کاتیگۆری ئەقاڵنی و ڕاتسیۆنالەوە لێی بڕوانین ناوی (شۆڕ�شی ئیسالمی ئێران) بێت ،بەڵکو ئەوەی کەهەیە ،وەک (فۆکۆ) ئاماژەی پێدەدات ،دەچێتە خانەی شۆڕشۆچکە و ڕاپەڕینەوە .لەشۆڕشۆچکە و ڕاپەڕین کاراکتەر و بەشداربوون و تەنانەت جیهانبینیەکانی جیاوازن لەشۆڕش .من خۆم سەیرم لێدیت ڕەخنەگران لە(میشێل فۆکۆ) ئەو ڕەخنە جیدییەی فۆکۆیان فەرامۆشکردووە و وەها تێگەیشتوون کە فۆکۆ ستای�شی ئەم ڕاپەڕینەی کردووە و پشتگیری ئیمام خومەینی کردووە .ڕاستە ئەو پشتگیرییە دەبینین، بەاڵم لەڕووی قسەکردن لەسەر ئەو (کایە ڕۆحیە) کە ئیمام پێشکە�شی ڕاپەڕینەکەی کرد، وەک ڕوونیشمان کردەوە کایەی ڕۆحی لەڕوانگە سوبێکتڤیزمەوە ،خودگەراییەوە باسدەکات ،نەک ئەوەی کە(کایەی ڕۆحی سیا�سی) خۆی لەخۆیدا ئەکتێکی شۆڕشگێڕانەو گوتارێکی شۆڕشگێڕانە بێت. 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەگشتی بەڕای (فۆکۆ) شۆڕش لەدوو داینامیک پێکهاتووە :یەکەمیان شۆڕشێک لەنێو کۆمەڵگەدا ،کەدژەکان ،کۆمەڵ وجڤاتەکان لەدژی یەکترن .دووهەمیان بوونی پارتێکی ئاڤانگاردە، سەرکردەیە ،ئەم دوو شتروکتورە ،ئەم دوو داینامیکە ،ئەم دوو توخمە ،لەڕاپەڕینی ساڵی ١٩٧٨دا لەدژی شاهەنشادا بوونی نەبووە .بەمانای غیابی گوتاریکی ئەقاڵنی ،کەئەم جواڵنەوەیە لەچوارچێوەیەکی مێژوویدا ئاڕاستەبکات. (فۆکۆ) بۆ پێناسەی شۆڕش دەگەڕێتەوە بۆ چەمکی (ئەقاڵنیەت /ڕاتسیۆنالیزم) ،دەگەڕێتەوە بۆ تێزی (ئەمانوێل کانت) ی باوکی قوتابخانەی ئەقاڵنیەت و ئایدیالزمی ئەڵمانی ،کەدەربارەی شۆڕ�شی فەڕەن�سی ڕای وەهابوو ،کەشۆڕشەکە لە گەیشتنی بەئامانجەکان و وەک خۆی گرنگ نییە ،شۆڕش وەک خۆی هەرگیز گرنگ نییە، بەقەد ئەوەندەی ماناکانی گرنگن .بەقەد هێندەی ماناکای لەنێو خەڵکدا گرنگە ،ئەو پرسیارە گرنگە وەاڵمبدرێتەوە بەوەی ،ئەوە چ مۆڕاڵێکە کەئەم شۆڕشە دەیگۆڕی و چ کەش وهەوایەکی دیکەیە دێتە نێو کۆمەڵگەوە .ئەمە گرنگیەکی ئەقاڵنیە کە (کانت) لێی دەڕوانێت .گەر لەم تێزەی کانتەوە سەیری شۆڕ�شی فەڕەن�سی بکەین دەتوانین بڵیین: کەشۆڕ�شی فەڕەن�سی لەدەرئەنجامە سیاسیەکاندا ئەوەندە سەرکەوتوو نەبوو ،بەقەد ئەوەندەی کەشێکی نوێی بۆ پێگەیشتنی ئایدیاکان هێنایە نێو ئەوروپاوە .شۆڕ�شی فەڕەن�سی سەرکەوت ،لوی�سی شانزە سەری پەڕێندراو ئۆرۆستوکراتیەت کۆتایی پێهات ،حوکمی کڵێسا بوو بەهەڵم ،بەاڵم لەچەند پێچێکدا یەکێکی وەک (ڕۆپسپێر) دەردەکەوێت وماشێنێکی سەرپەڕاندن دروستدەبێت بەناوی گیلۆتین Guillotinنەیارانی شۆڕش سەریان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
بەردەبێتەوە نیو سەبەتەی نوێی شۆڕشەوە، جگەلەوە (ناپلیۆن پۆناپارت) شۆڕش دەکاتە ئەکتیکی دەسەاڵت و جەنگی داگیرکردنی ئەوروپا و کردنی خۆی بەقەیسەر دەستپێدەکات و لەدواجاردا ناپلیۆن دەدەۆڕیت و نەفیدەکرێتە سەر دوورگەیەک *. هەمووئەمانەگەرلەڕوانگەیباوکیقوتابخانەی ئایدیالزمی ئەڵمانی (ئەمانوێل کانت) شڕۆڤەی بکەین شۆڕش بوو ،ئامانجە سیاسیەکانی ،گوتاری خۆی بەئەنجام نەگەیاند ،بەاڵم مانای شۆڕشەکە لەئەوروپا گرنگ بوو ،بەوەی مۆڕاڵێکی نوێ و ئەخالقێکی نوێی پێشکە�شی کۆمەڵگە کرد .بەهای نوێی وەک (برایەتی و داپەروەری و یەکسانی) ئەو نۆرمانەی کۆی دەم و چاوی ئەوروپای سەدەی ناوەڕاستی گۆڕی بۆ ئەوروپایەکی مۆدێرن .لەسەر ئەم بنەما تێوریەوە (فۆکۆ) ڕای خۆی دەربارەی ڕاپەڕینی گەالنی ئێرانی ١٩٧٨بیناکرد ،بەوەی ئەوەی لەئێراندا ڕوویدا شۆڕش نەبوو ،بەڵکو شۆڕشۆچکە بوو! .سروشتی ڕاپەڕین ئەوەیە کەچەندەها گروپی سیا�سی و پارتی سیا�سی وئاڕاستەی جۆراوجۆر تێکەڵ دەبن و پێکەوە یەک ئامانج کۆیان دەکاتەوە ،کەڕووخانی سوستمێکە وگۆڕینی حکومەت و ڕژێمێکە و گوڕینێتی .بەمانای ڕاپەڕینەکان ئاڤانگاردی سیاسیان نییە و گوتارێکی سیا�سی تایبەت و کڵێشەیەکی تایبەتی نییە، لەدوای سەرکەتن هێزە سیاسیەکان ،جڤاتەکان، گروپەکان دیالۆگ و ملمالنێێان لەسەر دەسەاڵت دەستپێدەکات .بەاڵم هێزی شۆڕشگێڕ و شۆڕش خاوەنی گوتاریکی شۆڕشگێڕانەی دیاریکراوە، خاوەنی پارتی سەرکردەیە ،خاوەنی کاریزمای پێشینەیە ،بەگشتی ڕاپەڕین و جواڵنەوەکان
Immanuel Kant 1804 February 12 – 1724 April 22 جیاوازەیەکی بنەڕەتیان هەیە لە ڕاپەڕینەکان، لەبەر ئەوە سەیر نییە کەبزوتنەوەی ١٩٦٨پاری�سی بە شۆڕشۆچکە ناوببرێت ،چونکە وەک ڕاپەڕینێک وەهابوو کەدەیویست سنwوری ئازادیەکان لەئەوروپادا فراوانبکات ،لەساندێکای کرێکارانەوە بەشداربوون تێدا تاوەکو خوێندکارانی زانکۆ و پارتە مارک�سی و گروپە هونەری و هیپی و سەوزەکان . خوێندنەوەی یەکەمی ئەم تێزەی (فۆکۆ) ئەوەیە: یەکەم :ڕاپەڕینی گەالنی ئێران شۆڕش نییە، www.komelge.com
49
NO:39 -Feb 2020
چونکە خاوەنی ئاڤانگراد و دیدیکی شۆڕشگێڕانەو گوتارێکی شۆڕشگێڕانە نییە. دووهەمیان :ناچێتە نێو چوارچێوەی گوتارێکی ئەقاڵنیەی مێژووگەراییەوە ،وەک هەموو شۆڕشێک بەبوونی گوتارێکی پێشینەوە نایەوێت ڕادیکااڵنە دونیا بگوڕێت. سێهەم :ڕاپەڕین وەک شکاندنی فۆرمێک وەهایە لەژیان ،وەک دروستبوونی کایەکی ڕۆحی وەهایە کەمۆڕاڵ ناگۆڕێت ،بەمانای مەرج نییە کاتیگۆری مۆڕاڵ بگۆڕێت. ئەوەندەی لەم تێزەی فۆکۆ تێگەیشتبم ،گوتاری (ئیسالمی سیا�سی) ڕاستە (کایە ڕۆحیە سیاسیەکە) پێشکەشدەکات ،ڕۆحێک پێشکەشدەکات بۆ ژیانێکی بێ ڕۆح ،بەاڵم لەڕووی ئەکتی مۆڕاڵەوە، لەڕووی دۆسیەی مۆڕاڵەوە پەالماری هەمان ئەو نۆرم بەها ترادیسیۆنال وتەقلیدیانە دەدات، کەئیسالم لەدروستبوونیەوە لەکۆمەڵگەدا پاراستوویەتی .بەاڵم دەبێت ئەوە بڵیین ،ئەوەی کەسەرنجی (فۆکۆ) ڕادەکێشێت ،ئەوەیە کە(ئیمام خومەینی) خاڵی ڕاکێشانی جواڵنەوەکەیە، سمبولە ،ڕەمزە بۆ کۆی جواڵنەوەکە ،بەاڵم ڕابەری شوڕشێک نییە! .بەمانای لەتەنیشت ئەوەوە چەندەها ڕابەری دیکە ڕۆڵی خۆیان هەبوو ،وەک (فۆکۆ) ئاماژەی پێدەدا هەندێک لەسەر شەقامەکانی تاران هاواریان بۆ (مەهدی بازرگان) دەکرد ،بێگومان خەڵکانی دیکەش هەبوو بۆ پارتی کۆمەنیستی ئێرانی (تودە) .بەگشتی ئەمە جواڵوەنەوەکی نوێی مێژووییە وەک لەوەی شۆڕشێک بێت بەڕابەرێکەوە .ئەم خاڵە بەڕای من ڕەخنەگرانی فۆکۆ بەسەریاندا تێپەڕێووە. 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ناتێگەیشتن لە فۆکۆ و هانا ئاڕێنت ڕەخنەگرانی (میشێل فۆکۆ) تەنها ئەوە دەبینن، کە ئەم فەیلەسوفە لە ساڵی ١٩٧٨پشتگیری (ئیمام خومەینی) و ڕاپەڕینی گەالنی ئێرانی کردووە، دەیانەوێت ڕستەی سیا�سی و دادگایی سیا�سی لەزاری بیرمەندێکەوە ببیستن بەبێ گوێگرتن لەکۆی کۆنێکستە مێژوویی وفەلسەفیەکە .لێرەدا من بیرمەندی ئەڵمانی بەڕەچەڵەک جولەکە (هانا ئاڕێنت) م بیردێتەوە کاتێک دەچێت بۆ ئیسرائیل و ئامادەی دادگایکردنی کۆنە نازیەکی وەک (ئادۆلف ئایشمان) دەبێت ،ئەم پیاوە لێپسراوی ئیداری ترانسپۆرتی جولەکەکان بوو بۆ سەربازگەکانی هۆلۆکۆست و ژەهراویکردن بەگاز( .هانا ئاڕێنت) سەرەڕای ئەوەی خۆی یەکێک بووە لەقوربانیانی هۆڵۆکۆست ،بەاڵم هەرگیز نایەوێت خۆی وەک (خودیکی بیرکەرەوە) لەجیهان داببڕێت ،ئەرکی ئەو وەک ڕۆشنبیریک و بیرمەندێک ئەوە نییە تەنها (ئادۆلف ئایشمان )Eichmann, Adolfئیدانە بکات و داداگایی سیا�سی و ئەخالقی بکات ،بەڵکو کاری ئەو دۆزینەوەی ئەو خاڵە قورسە بوو لەپرسیاری (خراپەکاریدا) ،ئەوەی کەڕۆشنبیرە جولەکەکانی ڕۆژنامەی (نیورۆرکەر) لە (هانا ئاڕێنت) چاوەڕێیان دەکرد ،ئیدانە و نیشاندانی ناشرینی (ئایشمان) بوو ،وەک ئەدمنیستراتیڤیک ،وجێبەجێکارێک، وەک فەرمانبەرێکی حکومی دەستی هەبووە لەتاوانی هۆلۆکۆست ،بەاڵم لێرەدا (هانا ئاڕێنت ) بەپێچەوانەی ڕای گشتیەوە ،وەک نوسەرێک، وەک فەیلەسوفیک ،وەک بیرمەندێک ،هەروەها وەک ڕۆشنبیرێک ،لەدیووی دووهەمی دیارەدەکان دەڕوانێت ،ئەم تێڕوانینەی دەبێتە هۆی توڕەیی حکومەتی ئیسرائیل و جڤاتی جولەکە لەئەمریکا و جیهان!
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
هانا ئارێنت (هانا ئاڕێنت) کۆی تێڕوانینەکانی خۆی لەکتێبی (کاڵفامی خراپەکاران Banalität des )Bösenدەخاتە ڕوو ،بەڕای (هانائاڕینت) خراپەکاری دۆزێکی ئەوەندە ئاسان نییە تێیـبگەین، لەبەرئەوەش دادگایکردنی خراپەکاران کارێک نییە بەئاسانی دادگاییبکرێت!( ،هانا ئاڕێنت) سروستی خراپەکاران لەوەدا دەبینێتەوە کە (کەبەهیچ شێوەیەک گفتوگۆ لەگەڵ خۆیاندا ناکەن)، بەمانای خراپەکاری لەوەدا خۆی دەبینێتەوە، شکست دێنێت لەوەی لەگەڵ خۆیدا بکەوێتە گفتوگۆوە .تێزیکی دیکەی (هانا ئاڕێنت) لەوەدایە، کە ئەقڵیەتی مۆدێرن ئیداریەک دروستدەکات بێ رۆح ،بێ بیرکردنەوە ،بێئەوەی بتوانێت لە (ئیرادەیەکی ئازاد) وە مامەڵە لەگەڵ کارەکەیدا بکات( .ئادۆڵف ئایشمان) بۆ ماوەی بیست ساڵێ
ڕێک لێپسراوی ئیداری بووە ،لەزەمەنی ناسیونال سۆسیالزم لێسپراوی ترانسپۆرتی جولەکە بووە بۆ سەربازگەکانی ئاوشڤیتز و کوورەکانی گاز .لەوێدا بەپێی تەمەن و توانا و ژێندەر جیادەکرانەوە ،پاشان ئامادە دەکران بۆ کوشتن( .ئایشمان) نەخشەکێ�شی چۆنێتی ترانسپۆرتکردن و جێگەبوونەوەی هەر فارگۆنێک و ژمارەی پاسەوان ومیتۆدەکانی ئیداری بوو .ئەم ئەقڵیەتە بیری لەتوانای بەرگەگرتنی مرۆڤەکان نەدەکردەوە ،ئەوەی گرنگ بووە ئەم مرۆڤانە بەنەخشەیەکی توند و تۆڵ ڕەوانەی سەربازگەکان بکرێن ،لەوێ چییان لێ بەسەر دێت، ئەوە شتێکە کە (ئایشمان) خۆی بەرپرس نازانێت!. تەنانەت ژوورەکانی گازاویکردن و مردن و توانای بەرگەگرتنی چەند نەفەریان هەبووە ،لەئیدارەی (ئادۆلف ئایشمان) وە ڕێکخراوە ونەخشەسازی بۆکراوە ،بەاڵم ئەم پیاوە ئەوە بەگرنگ نازانێت، ئەم مرۆڤانە بۆ کۆێ ڕەوانە دەکرێن ،ئەو بەدادگا www.komelge.com
51
NO:39 -Feb 2020
دەڵێت :وەک ئێوە ،وەک هەر فەرمانبەرێک ئەرکی خۆم جێبە بەجێکردووە!
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیارە ئەم ئاماژە بچوکەی بۆ (هانا ئاڕێنت) لەوەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت ،کەهەموو جولەکە لەدونیادا چاوەڕیی نوسینێک بوون لەسەر ئیدانەکردنی هۆلۆکۆست و ئیدانەکردنی (ئادۆلف ئایشمان) .بەگشتی چاوەڕیی هەڵوێست بوون، بەاڵم لە گوتارەکانیدا لە ڕۆژنامەی (نیۆرکەر) هانا ئاڕێنت لەگۆشەیەکی زۆر هەستیارەوە مامەڵە لەگەڵ دادگایکردنەکەی ئایشماندا دەکات ،تەنانەت زۆربەی هاوڕێکانی بەتایبەت جولەکەکان چیتر قسەیان لەگەڵ (هانائاڕێنت) نەکرد ،ئەوان لەو بڕوایەدا بوون کە کتێبەکەی (هانا ئاڕێنت) (کاڵفامی خراپەکاران Banalität des )Bösenهیومانیزەکردنی خراپەکارانە .بەمانای هانا هەوڵیداوە ئەوە بسەملێنێت کەهەموو ئەم تاوانە گەورانەی نازیەت لەخودێکەوە سەرچاوەی هەڵگرتووە کەبیرناکەتەوە! ،گەر بیریان بکردایەتەوە لەگەڵ خۆیاندا ئەو کارەیان نەدەکرد. بێگومان ئەم تێزە الی جڤاتی جولەکە مانای ئەوەیە کەئەمانە نابێت سزای توندیان بەسەردا بسەپێنرێت مادامەکی (لەبیرکردنەوەدا نشوستیان هێناوە)! دیارە نابێت ئەوە لەبیربکەین کە (هانا ئاڕێنت) خۆی پێشوازی لەبڕیاری سێدارەدانی ئایشمان کرد و بەبڕیارێکی عادیالنەی وەسفکرد. بەاڵم الی ئەو کێشەکە لە دادگایکردنی ئەخالقی و یاسایی قوڵترە( ،هانا ئاڕێنت) تاوەکو کۆتایی ژیانی هەوڵیدا لەسروستی خراپەکاری تێبگات ،نەک خۆی بە دادگایکردنی سیاسیەوە سەرقاڵ بکات.
زمانی (ئایشمان) لەدادگادا زمانی فەرمانبەرێک بووە کەیاسای جێبەجێکردووە ،پۆز�شی ئەو ئەوە بووە ،گەر هاتوو هەر فەرمانبەرێک گوێڕایەڵی یاسا دانەرەکەی نەبێت ،ئەوا شتێک بوونی نابێت بەناوی حکومەت و ئیدارەوە .لێرەوە (هانا ئاڕێنت) لەڕووی فیکریەوە باس لەو سوبێکتە ،لەو خودە دەکات کەبیرناکاتەوە ،کەناتوانێت گفتوگۆ لەگەڵ خۆیدا بکات( .ئاڕێنت) لەکتێبەکەیدا (کاڵفامی خراپەکاران) باس لەو ئەقاڵنیەتە دەکات ،کەمۆدێرنە لەکڵێشەی یاساوە ،لەڕێگەی یاساوە مرۆڤی پێ بەند دەکات .لە مۆدێرندا پابەستبوونی کوێرانە بە مۆدێلێکی ئادمنیستراتیڤ و ئیداری ،قەیران بۆ خودیکی بیرکەرەوەی ئازاد دروستدەکات .ئاوەها چەکەکان ،ڕۆکێتەکان، ماشێنەکانی جەنگیش بەڕێوە دەبرێن .ئەم کڵێشە ئادمنیستراتیڤە ،ئەقاڵنیە ئامڕازگەرایە ،ڕێگە لەو ڕایەڵەی نێوان خود و بیرکردنەوە دەگرێت ،ئاوەها تێگەیشتن لە سروشتی خراپەکاری بەپێی ئەم تێزە، تێگەێشتنە لەیاسا وجێبەجێکاری یاسا لەدەوڵەتی مۆدێرندا .سروشتی ئیداری کەجەنگ بەڕێوەدەبات و مەزندە نەکردنیان بۆ ئەو کارەساتانەی لێی دەکەوێتەوە ،بڕواهێنان بەوەی کەمرۆڤ پێویستە لەدەوڵەتدا گوێ لەیاساکان بگرێت وئەرکەکان بەجێـبهێنێت ،چەندە پرسێکی گرنگی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەیە ،ئەوەندە مەترسیدارە بۆ مراندنی چەندەها ساڵ بەسەر کتێبی (کاڵفامی ئیرادەی ئازاد لەڕۆحدا .بەگشتی خراپەکاری دۆزێکە دەبێت تەنها لەڕوانگەی دادگایکردنەوە خراپەکاران)ی (هانا ئاڕێنت) تێپەڕ دەبێت، بیرمەندێکی دیکە بەر شااڵوی ناتێگەیشتنی دەبێت، سەیری نەکەین. ئەو بیرمەندە (میشێل فۆکۆ)یە .دوای ئەوەی 52
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
ڕیپۆرتاژەکان باڵوبوونەوە بیرمەندێکی گرنگی وەک خەونبینین بەدونیایەکی نوێ .یۆتۆبیایەک لەخەیاڵی (میشێل فۆکۆ) بەر هەمان دادگایی سیا�سی بووەوە .کۆمەڵدا پێکدێت ،کەدروستبوونی حکومەتێکی هەموو ڕەخنەکان لەدادگایکردن و مۆتیڤێکی ئیسالمی بەئەگەرێکی قبوڵکراو تێدەگات. سیا�سی کۆبوونەوە .ڕەخنەکان لەم خاڵەدا بەگشتی (فۆکۆ) لەڕوانکەی سوبێکتڤ و کۆبوونەوە ،بەوەی (فۆکۆ) پشتگیری حکومەتێکی ئیسالمی دەکات! ،فۆکۆ پشتگیری لەخومەینی مۆڕاڵ و پەیوەندی خود بەجیهانەوە ڕاپەڕینی دەکات! ،فۆکۆ پێیوایە دەبێت ئاین بگەڕێتەوە نێو گەالنی ئێران ١٩٧٨شرۆڤە کردووە ،نەک بیەوێت سیاسەت( .فۆکۆ) هێزی فیکری خۆی خستۆتە دادگایی سیا�سی بکات ،هەرچەندە لەدوایشدا بەتوندی ڕەخنە لەم حوکمەتە نوێیە دەگرێت. خزمەت حکومەتێکی ئیسالمیەوە ! وەک گووتم ڕەخنەگرانی (فۆکۆ) ئەو شرۆڤەیان دیارە وەک ئاماژەمان پێدا (فۆکۆ) لەڕوانگەی بەسەردا تێپەڕێوە ،یاخود نەیانویستووە فۆکۆ�سی بیرمەندێکەوە سەیری ڕووداوەکانی کردووە ،لەسەربکەن .بەدیوێکی تردا (فۆکۆ) لەگرنگترین لەڕوانگەیەکی ئەخالقی و مۆڕاڵیەوە سەیری ئەم پایە سیاسیەکانی حکومەتی ئیسالمی ئیران دەدات ڕاپەڕینەی کردووە ،ئەخالقێک لەسەردەمی ،بەوەی ڕای وەها بوو ،ئەم ڕاپەڕینە بەهیچ شای ئێراندا ونبوو بوو .ئاوەها ئەڵقەیەکی گەورە شێوەیەک شۆڕش نییە ،وەک بانگەشەی بۆ دەکرا. وندەبێت لەڕۆحی مرۆڤەکاندا کاتێک سوستمێک چونکە نەخاوەنی گوتارێکی دیاریکراوە ونەخاوەنی بەرەو گەندەڵی دەڕوات ،بەرەو فەسادی ئەخالقی و پارتێکی ئاڤانگارد و نەخاوەنی جیهانبینیەکی ڕوون دیسپۆتیزم .ئەم بازنە ونبووە ،ئەم مۆڕاڵە ونبووە بووە بەرامبەر دواڕۆژ. پێموایە لەدوو خاڵدا (فۆکۆ) دەتوانین ڕەخنە لەئێرانی شاهەنشادا ئامادەگی هەبوو ،ئەمەش خۆی لەخۆیدا پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکانی خستبووە لەفۆکۆ بگرین ،یەکەمیان ئەوەیە ،کەڕۆڵی ئیمام مەترسیەوە ،چیتر مرۆڤ لەپەیوەندیەکی جێگیردا خومەینی الی ئەو تەنها ئەوەبووە کەسێک بووە نەبوو لەگەڵ ئەویتردا ،لێرەوە سیاسەتێکی ڕۆحانی هێزی ڕاکێشان و هێزی ڕاکێشانی جیاوایەکانی ئەو نێوەندە بوو ،ئەو کایە ونبووە بوو ،کەهەموو هەبووە بۆ خۆی ،نەک سەرکردیەکی تاک و جیاوازیەکانی کۆمەڵگەی ئێران و میللەتانی پێکەوە تەنیای شۆڕشێک بێت .بیگومان لەدوای ڕووخانی بەستبوو .لێرەوە بەڕای من( ،فۆکۆ) یەکەم کەس شا ڕۆڵێ ئیمام خومەینی تەواو پێچەوانەی ئەو بووە کەهۆکاری هەڵکشانی ئیسالمی سیا�سی بیروڕایەی فۆکۆ کەوتەوە ،ئەمەش هەڵەیەکی ناسیووە ،بەوەی لەکوێ ئەڵقەیەکی مۆڕاڵی و گەورە بوو لەهەڵسەنگاندنی ڕۆڵی ئیمام لەڕاپەڕینی ئەخالقی ونبێت ،لەکوێ مرۆڤەکان لەنێو هەژاری گەالنی ئێراندا .دووهەمیان ئەوەیە کە(فۆکۆ) و دیسپۆت و فەسادی ئیداریدا بژین ،لەوێدا لەوبڕوایەدا بوو ،کە ئیمامەکانی ئێران تەنها بەوە سیاسەتیکی ڕۆحانی ،یان کایەکی ڕۆحانی دەبێتە دەوستنەوە ڕۆڵی نێوەندیکی ڕۆحانی مۆڕاڵی ئاینی نێوەندێک ،کایەیەک ،سفێرەیەک ،کە توانای ببینین ،خاوەنی جیهانبینی نوێ نین بۆ داهاتوویەکی دروستکردنی سیاسەتێکی نوێی هەیە لەفۆرمی سیا�سی .ئەمەش لەئیدارەو مامەڵەێ حکومەتی www.komelge.com
53
NO:39 -Feb 2020
تەواو
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دوای ڕووخانی شا ،تەواو پێچەوانە دەرچوو، ئیمامەکان توانیان تەواوی دەسەاڵت بۆ خۆیان دەستەبەربکەن ،پارتی کۆمەنیستی ئێران (تودە) یان توانەوە و مامەڵەی ئەوان لەگەڵ نەیارانی سیاسیان و بەتایبەت کورد لەجیهانبینی (والیەتی فەقێ) سەرچاوەی هەڵگرتبوو ،بەپێچەوانەی پەراوێزو سەرچاوەکان ڕای (فۆکۆ) تائەمڕۆ ئیمامەکان ئۆراگانیزەترین فۆرمی حکومەت بەڕێوەدەبەن وزۆرانبازیەکان ئیدارە دەکەن .نەک هەر ئەوە بەڵکو بەشێکی گەورەن لەهاوکێشەی سیا�سی ناوچەی ڕۆژهەاڵتی [1] Thomas Lemke, „Die verrückteste Form der Revolte“ – Michel Foucault und die ناوەڕواست .سێهەم خاڵ ئەوەیە (کایەی ڕۆحانی iranische Revolution, 1997, S316. سیا�سی) کە (میشێل فۆکۆ) با�سی لێوە دەکرد ،بەوە نەوەستایەوە ببێتە فاکتەرێکی پێکەوە گرێدانی [2] Mazudar, Pravu, Foucault, Ausgewählt, ئەندامانی کۆمەڵگە پێکەوە ،بەڵکو بووە هۆی Philosophie Jetzt von Peter Sloterdijk, s79 دروستبوونی دیسپۆتیکی ئاینی هیرارکی ،کەکۆی ناوچەکەی تەنیوەتەوە. بەگشتی چۆن (هانا ئاڕێنت) لەبەرامبەر شاواڵێکی (هەڵە تێگەیشتن) بوەوە ،ئاوەها [3] Wolfgang Welsch, Philosophie seit 1945, )Semester II , Foucault 4-3 (Audio- 19 CD بیرمەندیکی گرنگی وەک (فۆکۆ) بەرامبەر هەمان هێرش کەوتەوە( ،فۆکۆ) بەڕای من گرنگترین دەم و چاوە کەلە ڕاپەڕینی گەالنی ئێران تێگەیشتبوو، [4] Thomas Lemke, Freiheit ist die بەمەش دەبێتە گرنگترین بیرمەند کەدەرکی Garantie der Freiheit, Foucault und die بەمەتر�سی و گەورەیی قەبارەی ئاین دەکات Menschenrechte, s1 لەسیاسەتدا. (میشێل فۆکۆ) لەم ئەکتەدا ،لەنێو ئەم هەموو ڕەخنە سیاسیەی لێی گیرا ،دەم و چاوێکی ونبووی 5 Michel Foucault, Die Ordnung des ئەم ئەکتەیە .پێموایە (میشێل فۆکۆ) دەم و چاوێکی Diskurses, Fischer 2000, گرنگی تێزی فیکرە لەمەڕ ڕاپەڕینی گەالنی ئیران و ئیسالمی سیا�سی ،بەجۆرێک کەڕەخنەگرەکانی نەیانتوانی لەگەڵ شەپۆلی ڕەخنەکانیان بیسڕنەوە و ونیـبکەن… 54
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
وتـــار
مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری و نه‌قشبه‌ندیی كوردی
حه‌سه‌ن جودی
به�شی دووه‌م و كۆتایی نه‌قشبه‌ندێتیی و دوو ئه‌زموونی كورده‌واری بزووتنه‌وه‌ی میللی و كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه كوردستاندا له‌م به‌شه‌دا؛ به‌كورتی با�سی دوو ئه‌زموونی نه‌قشبه‌ندێتی كوردی بكه‌ین ك ه تاڕاده‌یه‌ك ناوازه‌ن .ئه‌ویش یه‌كه‌میان رێچكه‌ی نه‌هریییه، ك ه یه‌كه‌مین بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی – چه‌كداریی كالسیكی كوردیی ه به‌ڕابه‌رێتی پێشه‌وای
ئایینیی ده‌ستپێده‌كرێت و به‌دوایدا به‌ده‌یان راپه‌ڕین و سه‌رهه‌ڵدان له‌سه‌ر هه‌مان رێچكه تا ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌م به‌رده‌وام ده‌بێت. دووه‌مین رێچكه‌ش بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه‌ی ه ك ه به بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمیناڵی خۆڕسك داده‌نرێت و له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و ه تاوه‌كو ئێستا وه‌ك به‌شێك ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریی باشووری كوردستان به‌رده‌وامی ب ه رێبازی خۆیان ده‌ده‌ن. . 1نه‌قشبه‌ندێتی و سه‌رهه‌ڵدانی یه‌كه‌مین بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی – چه‌كداریی كالسیكی كوردی سه‌ید ته‌ها ل ه خه‌لیف ه یه‌كه‌مینه‌كانی مه‌والنا خالید بووه .مه‌والنا گرنگییه‌كی زۆری ب ه سه‌ید ته‌ها داو ه و نامه‌ی تایبه‌تی ل ه شامه‌و ه بۆ نووسیوه. كاتێك ك ه فه‌تح عه‌لی شای قاجاری داوا ل ه سه‌ید ته‌ها ده‌كات سه‌ردانی بكات ،مه‌والنا خالید ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر ئه‌م ه ده‌رنابڕێت و دوو نامه‌ی بۆ ده‌نێرێت .له‌نامه‌ی یه‌كه‌میدا ده‌ڵێت« :دڵسۆز www.komelge.com
55
NO:39 -Feb 2020
و جگه‌ر سۆزم ه سه‌ید ته‌ها، خوا پشت و په‌نات بێت و هه‌میش ه له‌شه‌ڕی هه‌وه‌س و ئاره‌زوو پارێزراو بیت ،كه ده‌ردێكی گه‌وره‌ی ه و زۆربونی موریدانیش بۆ مرۆڤی ناته‌واو به‌اڵیه‌كی گه‌وره‌ی ه و خوا له‌وه‌ت البدات ،دڵدانیش به‌واڵتی عه‌جه‌م به‌ژه‌هرێكی كوشند ه و ژاره‌مار ده‌زانم ،جائیتر چوون بۆ واڵته‌كه‌ی ئه‌وان بۆ دیداری شای ئه‌وان چۆن ده‌ب ێ و هه‌رگیز لێت قبوڵناكه‌م ،به‌اڵم به‌و هۆیه‌و ه ك ه دراوسێن، ئه‌وا ئاكاری جوان نواندن و دوور و دۆست بوون زیانێكی نییه ،به‌یاریده‌ی خوا ئه‌مه‌ش سه‌رناگرێت ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر شاهیش داوای دیتنتانی كرد جا چ بگات ب ه كه‌سانی له‌و پل ه نزمتر وه‌اڵم ئه‌مه‌یه :ئێمه ده‌روێشین و كارمان له‌دنیادا بڕان ه و دوعاكردن ه بۆ پاشای ئیسالم و سه‌رخستنی دیینی سه‌روه‌ر و ساالرمان (درودی خوا له‌خۆی و یارانی) ،هاونشینی و هاوڕێییه‌تی كردنی ئه‌وان ه به‌چاك نازانم و ئه‌مه‌ش ل ه ته‌ریقه‌تی ئێمه‌دا نییه ،له‌به‌رئه‌و ه ئه‌و ه جێبه‌ج ێ بك ه كه له‌سه‌رت پێویست كراو ه و لێی المه‌د ه (فالزم ما أمر لك وال تخالف) ،داهاتووشت به‌خته‌وه‌ر بێت». له‌نامه‌ی دووه‌می�شی ده‌ڵێت« :هه‌رگیز دیداری فه‌رمانڕه‌وایان به‌چاك نازانم و دانی پێدانانێم، 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی به‌دڵی پاك و نیازه‌و ه بێت بۆالتان.. به‌اڵم بۆیان بپارێنه‌و ه تا یه‌زدانی مه‌زن بیانخاته سه‌ر رێگای راست ،جا چ شیعه بن ،چ سوننی، چونك ه خێر و چاكه‌ی ده‌سه‌اڵتداران له‌به‌خته‌وه‌ری بنده‌ستان و هه‌ژاران دایه». شێخ عوبه‌یدوڵاڵی كوڕی�شی ك ه له ١٨٦٥ز له كوردستان بووه‌ت ه جێنشینی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كورتدا خه‌ڵكێكی زۆر له‌ده‌وری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
خانه‌قاكه‌ی شێخ له نه‌هری جگه‌له‌وه‌ی ناوه‌ندی ئیرشادی ته‌ریقه‌ت و پێكه‌وه گرێدانی ئه‌و ه بوو، رێكخراو ه گه‌وره‌ی شێخ كردبووی به‌باره‌گای سیاسی و سوپایی جواڵنه‌وه‌كه‌ی خۆی كۆده‌كاته‌و ه و ده‌بێت ه جێی هیوا و پشتیوان و داڵد ه بۆیان .ئه‌مه‌ش ل ه دۆخێكدا بوو كه‌وا كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری له‌بۆشاییه‌كی سیا�سی گه‌وره‌ی داڕووخان بوو ،میرنشینانی كورد كۆتاییان پێهاتبوو ،جه‌نگ ه وێرانكار و نه‌پساوه‌كانی نێوان ده‌سه‌اڵتدارانی رو�سی و عوسمانی و به‌تایبه‌تیش هه‌ردوو دوو جه‌نگی دوای ( )١٨٧٨ – ١٨٥٣و زوڵم و زۆری عوسمانی و قاجاری دۆخێكی دژواری له كوردستان دروستكردبوو. شێخ عوبه‌یدوڵاڵ له‌ته‌مه‌نی �سی و چوار ساڵی و له‌ساڵی ١٨٦٥ز دوای مردنی محه‌مه‌د ساڵحی برای سه‌ید ته‌ها (وات ه دوای مردنی مامی) بۆت ه جێنشین و رابه‌ری ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ،به‌تایبه‌تی دوای كۆچی دوایی شێخ عوسمانی سیراجه‌ددین ل ه ساڵی ،١٨٦٦به‌مه‌ش شێخ عوبه‌یدوڵاڵ ده‌بێت ه تاقه شێخی ئیرشادی ئه‌م ته‌ریقه‌ته .شێخ عوبه‌یدوڵاڵ
به‌هۆی زانایی و لێهاتوویی خۆی توانی سه‌رنجی ژماره‌یه‌كی گه‌وره‌ی خه‌ڵكی كورد بۆالی خۆی رابكێ�ش ێ و له‌ناوچه‌كه‌ی خۆیه‌و ه (نه‌هری) رابه‌رایه‌تی جه‌ماوه‌رێكی به‌رفراوان بكات. له‌راستیشدا شێخ عوبه‌یدوڵاڵ به‌وجۆر ه خۆی دییه‌وه ،ده‌بینین له‌دوای ده‌سه‌اڵت سه‌ندنه‌و ه له میر و ده‌ره‌به‌گه‌كانی كورد شێخ عوبه‌یدوڵاڵ ده‌بێته یه‌كه‌مین رابه‌ری ئایینی له‌مێژووی نوێی كورددا، ك ه جڵه‌وی بزافی سیا�سی رزگاریخوازی گه‌لی كورد بگرێت ه ده‌ست .ئه‌مه‌ش ده‌سه‌اڵتی ئیرشادی ته‌ریقه‌ت پایه‌ی دیینی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیا�سی له جاران به‌هێزتر كردبوون. خانه‌قاكه‌ی شێخ ل ه نه‌هری جگه له‌وه‌ی ناوه‌ندی ئیرشادی ته‌ریقه‌ت و پێكه‌و ه گرێدانی ئه‌و رێكخراو ه گه‌وره‌ی ه بوو ،شێخ كردبووی به‌باره‌گای سیا�سی و سوپایی جواڵنه‌وه‌كه‌ی، ێ ناوداره‌كانی كوردی ده‌بینی ،گفتوگۆی له‌و له‌گه‌ڵ ده‌كردن ،كۆی ده‌كردنه‌و ه و ئامۆژگاری ده‌كردن ،رۆژانه ( )٥٠٠-١٠٠٠كه�سی ده‌بینی. ل ه سه‌ره‌تای مانگی ئابی ١٨٨٠دا گه‌وره‌ترین كۆبوونه‌وه‌ی له‌شێوه‌ی كۆنگره‌یه‌كی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌ییدا سازدا ،هه‌موو به‌ڵگه‌نام ه و سه‌رچاوه مێژووییه‌كانی دۆست و دوژمنانی كورد سه‌باره‌ت ب ه به‌رنامه‌كانی ئه‌م كۆنگره‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌و ه یه‌كن كه ئه‌م كۆبوونه‌و ه فراوانه‌ی نه‌هری و به‌شداربوونی شێخ و خه‌لیف ه و میرزاد ه به‌مه‌به‌ستی داڕشتن و دانانی پرۆگرام و به‌رنامه‌یه‌ك بوو ه بۆ ئازادكردنی هه‌ردوو كوردستانی بنده‌ستی قاجاری و عوسمانی. راپه‌ڕینه‌كه‌ی شێخ عوبه‌یدوڵاڵی نه‌هری بۆ ماوه‌ی �سێ ساڵ به‌رده‌وام ده‌بێت و كاریگه‌رییه‌كی زۆر له‌سه‌ر هوشیاریی نه‌ته‌وه‌یی و یه‌كبوونی گه‌ل هه‌بووه .به‌اڵم دواجار ئه‌و راپه‌ڕین ه مه‌زنه‌ی www.komelge.com
57
NO:39 -Feb 2020
گه‌لی كورد تێكده‌شكێت و سه‌ركوت ده‌كرێت. شێخ عوبه‌یدوڵاڵی نه‌هری ده‌ستگیر ده‌كرێت و واڵتبه‌ده‌ر ده‌كرێت و ده‌نێردرێت ه مه‌ككه. دواجار له‌مانگی١٠ی ساڵی ١٨٨٣ز به‌نه‌فی كراوی له‌مه‌كك ه كۆچی دوایی كرد .هه‌رچه‌نده ئه‌و راپه‌ڕین ه یه‌كه‌مینه‌ی بزووتنه‌وه‌ی كالسیكی كوردی سه‌ركوتده‌كرێت .به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا ده‌بێت ه سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ده‌یان راپه‌ڕین و بزووتنه‌وه‌ی دیكه‌ی گه‌لی كورد. . 2بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی -كۆمیناڵی له‌هه‌ناوی نه‌قشبه‌ندێتیدا (بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه): به‌گوێره‌ی رێنمایی مه‌والنا خالید پێویستبوو ل ه سلێمانی زنجیره‌ی شێخایه‌تی ته‌ریقه‌ته‌كه‌ی له مه‌والناو ه تا حه‌وت شێخ ده‌ور بكرێت و دوای ئه‌وه رابوه‌ستێت .بۆی ه دوای ئه‌وه‌ی شێخ ئه‌حمه‌دی سه‌ردار ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌والنا خالید وه‌رده‌گرێت و وه‌ك خه‌لیفه‌یه‌كی مه‌والنا ل ه ناوچه‌كانی سه‌رگه‌ڵوو و سورداشدا ده‌ست ب ه باڵوكردنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ده‌كات ،خه‌ڵكێكی زۆری ئه‌و ناوچه‌ی ه ئه‌و ته‌ریقه‌ته وه‌رده‌گرن .دوای شێخ ئه‌حمه‌دی سه‌ردار ئه‌م شێخان ه به‌ڕیزبه‌ندی ده‌بن ه شێخی ته‌ریقه‌ت له‌و ناوچه‌یه‌دا :شێخ قادر ه سووری كوڕی شێخ ئه‌حمه‌دی سه‌ردار ،شێخ ره‌زای عه‌سكه‌ر، شێخ محه‌مه‌دی ئیالاڵ ،حاجی شێخ مسته‌فای كوڕی شێخ ره‌زا ،شێخ ئه‌حمه‌دی گه‌لنێری ،شێخ عه‌بدولكه‌ریمی شه‌ده‌ڵه. . 1بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه: شێخ عه‌بدولكه‌ریمی شه‌ده‌ڵه()1942 -1892 (شه‌ده‌ڵ ه گوندێكی ناوچه‌ی سه‌رگه‌ڵووه) ل ه ساڵی 1920و ه و له‌ته‌مه‌نی �سی ساڵیدا پێشه‌وایه‌تی 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی كردووه. به‌اڵم شێخ عه‌بدولكه‌ری م له‌سه‌ره‌تای سااڵنی بیسته‌كاندا بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی – ئایینی نوێ به‌ناوی «هه‌قه«و ه داده‌هێنێت و به‌خێرایی به‌ناوچه‌كانی سوورداش ،پشده‌ر و بتوێن و ق و كۆی ه و ئاغجه‌له‌ر خه‌له‌كان و دوكان و كلكه‌سما و شوان و كه‌ركوكدا باڵو ده‌بێته‌وه. بۆچوونێك هه‌ی ه پێی وای ه كه ؛ هه‌رچه‌نده رابه‌ری بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه شێخێكی نه‌قشبه‌ندییه، به‌اڵم تا راده‌ی ده‌رچوون و دووركه‌وتنه‌و ه له ته‌ریقه‌ته‌ك ه لێی ده‌رچوو ه و دوور كه‌وتۆته‌وه. به‌اڵم به‌ڕای من ئه‌م رای ه كه‌م قووڵبوونه‌وه‌ی تێدایه .ئه‌گه‌رن ا له‌بنچینه‌دا بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه راست ه ره‌چه‌یه‌كی نوێیه ،به‌اڵم جه‌وهه‌ر و كرۆكی نه‌قشبه‌ندێتی و رۆحی ره‌سه‌نی سۆفیگه‌رایی به‌رجه‌ست ه كردووه .هه‌قیقه‌تی سۆفیگه‌رێتی و ته‌واوی بزووتنه‌و ه ئایینیی ه -كۆمه‌اڵیه‌تییه یه‌كسانیخواز و دادپه‌روه‌ره‌كان – له‌نێویشیاندا ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی -ل ه بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه‌دا به‌رجه‌ست ه بووه .ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ه ك ه له‌ناوه‌رۆكی خۆیدا بزووتنه‌وه‌یه‌كی سۆسیالیستی و كۆمیناڵیی خۆڕسك و ره‌سه‌نه ،بێ ئه‌وه‌ی هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆی ب ه بزووتنه‌وه‌ی چه‌پ و سۆسیالیستی و كۆمۆنیستیی جیهانه‌و ه هه‌بێت. . 2بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی نیشتمانیی و نه‌ته‌وه‌یی: بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه له‌هه‌مانكاتدا وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی نیشتمانیی و نه‌ته‌وه‌یی دژی داگیركاریی ئینگلیزه‌كان راده‌په‌ڕن و به‌شدارییه‌كی كاریگه‌رییان ل ه جوالنه‌وه‌كانی شێخ مه‌حمودی حه‌فید كردووه ،ئه‌م ه له‌كاتێكدا شێخ مه‌حمود
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
بۆخۆی شێخێكی ته‌ریقه‌تی قادرییه .به‌اڵم شێخ عه‌بدولكه‌ریم و هه‌قه‌ییه‌كان به‌هه‌ڵوێستێكی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌ییانه‌و ه رووبه‌ڕووی داگیركاریی ئینگلیز ده‌بنه‌و ه و له‌مێژوودا یه‌كه‌م بۆردومانی فڕۆكه‌كانی ئینگلیزه‌كان ل ه كوردستاندا بۆردومانی گوندی شه‌ده‌ڵ ه بووه .ئینگلیزه‌كان ترسێكی زۆریان ل ه بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه هه‌بوو ه و گه‌لێك پڕوپاگه‌نده‌ی نابه‌جێیان دژی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه باڵوكردۆته‌وه ،سیخوڕی و چاودێریی زۆریان به‌سه‌ردا كردوون .ته‌نانه‌ت برینداربوونی شێخ عه‌بدولكه‌ریمیش له‌الیه‌ن ئینگلیزه‌كانه‌و ه بووه، ك ه دواجار هه‌ر به‌هۆی ئه‌و برینه‌یه‌و ه كۆچی دوایی ده‌كات. ئینگلیزه‌كان پێیان وای ه كه‌وا ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه په‌یوه‌ندی ب ه بزووتنه‌وه‌كانی ئه‌وكاته‌ی
سۆسیالیست و كۆمۆ‌نیسته‌كانه‌و ه هه‌یه ،بۆی ه له‌ساڵی 1934دا شێخ عه‌بدولكه‌ریم و چه‌ند كه‌سێتیه‌كی هه‌قه‌یی ده‌ستگیر ده‌كه‌ن و ره‌وانه‌ی زیندانی قشڵه‌ی كه‌ركوكیان ده‌كه‌ن .چه‌ند كه‌سێكی تریشیان بۆ حه‌ویج ه دوور ده‌خه‌نه‌وه. هه‌ر ئه‌وكاته‌ی سۆفی و موریدانی هه‌قه‌یی هه‌واڵی ده‌ستگیركردنی شێخ عه‌بدولكه‌ریم ده‌بیستن، ده‌ستبه‌جێ زیاتر ل ه د ه هه‌زار سۆفی هه‌قه‌یی ب ه ژن و پیاویانه‌وه ،ل ه شار و گونده‌كانی خۆیانه‌وه ،به‌پێ به‌ره‌و كه‌ركوك و به‌رده‌رگای زیندانه‌ك ه ده‌چن و داوای ده‌ستبه‌جێ ئازادكردنی شێخ عه‌بدولكه‌ریم و كه‌سه‌كانی دیك ه ده‌كه‌ن .پیاوانی هه‌قه‌یی جله‌كانیان داده‌كه‌نن و ته‌نیا گونی ه له‌به‌ر ده‌كه‌ن و دار ه قوله‌یه‌كیش به‌ده‌سته‌و ه ده‌گرن ،به‌م شێوه‌یه به‌شداریی له‌و خۆپیشاندان ه ده‌هه‌زار كه‌سییه www.komelge.com
59
NO:39 -Feb 2020
ده‌كه‌ن .به‌ڕای من؛ ئه‌م خۆپیشاندان ه به‌واتای وش ه خۆپیشاندنێكی مۆدێرن ه و ده‌چێت ه چوارچێوه‌ی یاخیبوونی مه‌ده‌نی(نافه‌رمانی مه‌ده‌نی – سه‌رپێچی مه‌ده‌نی)یانه‌وه .ئینگلیزه‌كان سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به‌توندوتیژیی وه‌اڵمی داخوازییه‌كانی هه‌قه‌ییه‌كان ده‌ده‌نه‌‌و ه و هه‌وڵی دووبه‌ره‌كی له‌ناو هه‌قه‌ییه‌كان ده‌ده‌ن ،به‌اڵم به‌ناچاریی شێخ عه‌بدولكه‌ریم و هاوه‌اڵنی ل ه زیندان ئازاد ده‌كه‌ن. رێچك ه جیاوازه‌كانی ناو بزووتنه‌وه‌ی
. 3 هه‌قه: شێخ عه‌بدولكه‌ریمی شه‌ده‌ڵ ه پێش كۆچی دوایی، كه�سی بۆ خه‌لیف ه و جێنشینی خۆی ده‌ستنیشان نه‌كرد و ته‌نیا ب ه گووته‌ی « كه‌س ئیزن نیی ه و كه‌سیش مه‌ئزوون نییه بۆ پێدانی ته‌ریقه‌ت و شێخایه‌تی« رێنمایی حه‌وت شێخایه‌تی جێبه‌جێ ده‌كات .به‌اڵم دوای شێخ عه‌بدوكه‌ریم ،مامه ره‌زای برای وه‌ك پێشه‌وای هه‌قه‌كان پێشه‌وایه‌تی ده‌كات .مام ه ره‌زا له‌ماوه‌ی دوو ساڵدا بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه له‌شێو ه و ناوه‌رۆكدا ده‌كات ه خاوه‌ن رێكخستن و به‌رنام ه و په‌یڕه‌وی داڕێژراوی خۆی .به‌اڵم دوای كۆچی دوایی شێخ عه‌بدولكه‌ریم سۆفییه‌كی هه‌قه‌یی به‌ناوی «حه‌مه‌سوور» ناڕه‌زایه‌تی به‌رامبه‌ر ب ه پێشه‌وایه‌تی و بۆچوونه‌كانی مام ه ره‌زا ده‌رده‌بڕێت و به‌هۆی ئه‌و ناكۆكی و جیاوازییه‌و ه حه‌مه‌سوور و كۆمه‌ڵێك ل ه هه‌قه‌ییه‌كان گوندی شه‌ده‌ڵ ه به‌جێدێڵن و له گوندی كاڵوقووتی سه‌ر به‌ناحیه‌ی شوان نیشته‌جێ ده‌بن .به‌مه‌ش دوو رێچك ه له‌نێو هه‌قه‌ییه‌كان درووست ده‌بێت ك ه ب ه مامه‌ڕه‌زاییه‌كان و حه‌مه‌سوورییه‌كان ناوزه‌د ده‌كرێن .هه‌روه‌ها حه‌مه ئاغای پشده‌ریش ك ه ئه‌ویش ببوو ب ه هه‌قه‌یی، دوای كۆچی شێخ عه‌بدولكه‌ریم ده‌گه‌ڕێته‌وه 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه ئاغای پشده‌ریش حه‌م ه ئه‌ویش ببوو به ك هه‌قه‌یی ،دوای كۆچی شێخ عه‌بدولكه‌ریم ده‌گه‌ڕێته‌وه گونده‌كه‌ی خۆی (كانی توو) ه و له‌وێ له ناوچه‌ی مه‌رگ رێچكه‌یه‌كی هه‌قه‌یی پێشده‌خات .به‌ئه‌وانیش ده‌ڵێن حه‌مه‌ئاغاییه‌كان. گونده‌كه‌ی خۆی (كانی توو) ل ه ناوچه‌ی مه‌رگ ه و له‌وێ رێچكه‌یه‌كی هه‌قه‌یی پێشده‌خات .به‌ئه‌وانیش ده‌ڵێن حه‌مه‌ئاغاییه‌كان .به‌اڵم دوای كۆچی دوایی حه‌م ه ئاغا ئه‌و رێچكه‌ی ه نامێنێت .هه‌روه‌ها شێخ عه‌بدوڵاڵی شێخ مسته‌فای عه‌سكه‌ریش – باوكی شه‌هید عه‌لی عه‌سكه‌ری -ل ه گوندی عه‌سكه‌ر كار بۆ ئه‌و ه ده‌كات كه‌وا بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی كالسیكی خۆی. ده‌گووترێت ئه‌و هه‌وڵه‌ی شێخ عه‌بدوڵاڵ زیاتر هه‌وڵێكی ده‌ره‌به‌گیان ه بوو ه و له‌گه‌ڵ راستینه‌ی پێشكه‌وتنه‌كانی هه‌قه‌ییه‌كاندا یه‌كانگیر نابێته‌وه. بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه‌ییه‌كانی بێگومان هه‌ق ه به‌شدارییه‌كی كارایان ل ه بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی و كۆمه‌اڵیه‌تی كوردستاندا كردووه. ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی كۆماری كوردستان له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
برایه‌تی (خوشك و برایه‌تی) :مه‌به‌ست ه ته‌بایی له‌م بنه‌مای و پێكه‌وه‌ییه .هه‌موو ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی هه‌قه ه خوشك و برای خۆیان ب یه‌كتر داناوه ،باوه‌ڕییان به‌یه‌كسانی نێوانیان هه‌یه .خۆشه‌ویستییه‌كی خوشك و برایانه هه‌موویانی پێكه‌وه په‌یوه‌ست كردووه مه‌هاباددا به‌ده‌یان جه‌نگاوه‌ری هه‌قه‌یی به‌خۆیان و تفاقی جه‌نگی خۆیانه‌وه ،به‌نێو سه‌رما و به‌فری زستاندا ده‌چن ه مه‌هاباد و به‌شداریی ل ه سوپای كۆمار ده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها ل ه بزووتنه‌و ه سیا�سی و چه‌كدارییه‌كانی باشووریشدا به‌شدارییه‌كی كارایان هه‌بوو ه و هه‌ی ه و ناوچه‌كه‌یان و خه‌ڵكه‌كه‌ی مه‌ڵبه‌ندی تێكۆشان و وزه‌ی سه‌ره‌كی به‌رگریی بووه. . 4 هه‌قه:
بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی
پێشه‌وایانی بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه ،به‌تایبه‌تی مام ه ره‌زا و حه‌مه‌سوور ،بنه‌ماكانی بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه‌یان به‌جیا به‌شێوه‌یه‌كی روون و دیاریكراو داڕشتووه .ده‌كرێ كۆی بنه‌ماكانیان له‌م خاڵه هاوبه‌شانه‌ی خواره‌وه‌دا پۆلین بكه‌ین: بنه‌مای یه‌كه‌م . 1هه‌قپه‌روه‌ریی: كۆكه‌ره‌وه‌ی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی هه‌قه‌یه .به‌گوێره‌ی ئه‌م بنه‌مای ه پێویست ه هه‌قه‌ییه‌كان هه‌قپه‌روه‌ر و الیه‌نگری هه‌ق بكه‌ن و له‌ناهه‌قی و سته‌م دووربكه‌ونه‌وه ،ته‌نانه‌ت ئه‌م هه‌قپه‌روه‌ری و الیه‌نگری و دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌ش له‌به‌رژه‌وه‌ندییان نه‌بێت .بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه خوا به‌یه‌كه‌مین هه‌ق داده‌نێت و ده‌بێت هه‌موو هه‌قیقه‌ته‌كانی تری وه‌كو «دادوه‌ری ،راستگۆیی ،هاوبه�شی ،یه‌كسانی و برایه‌تی و ...هتد» ملكه‌چی ئه‌م هه‌قیقه‌ت ه گه‌وره‌یه بن و له‌سایه‌یدا ناهه‌قی نه‌كرێت .رێبازی هه‌قه، هه‌قیقه‌ت به‌ته‌نیشت هه‌ریه‌ك ل ه «شه‌ریعه‌ت، ته‌ریقه‌ت و مه‌عریفه‌ت»هو ه ب ه پایه‌یه‌كی گرنگی خوانا�سی ده‌زانێت ،پێویست ه ئه‌ندامانی هه‌قه باوه‌ڕیان پێی هه‌بێت و په‌یڕه‌وی لێبكه‌ن. . 2برایه‌تی (خوشك و برایه‌تی) :مه‌به‌ست له‌م بنه‌مای ه ته‌بایی و پێكه‌وه‌ییه .هه‌موو ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی هه‌ق ه خۆیان ب ه خوشك و برای یه‌كتر داناوه ،باوه‌ڕییان به‌یه‌كسانی نێوانیان هه‌یه. خۆشه‌ویستییه‌كی خوشك و برایان ه هه‌موویانی پێكه‌و ه په‌یوه‌ست كردوو ه و خۆیان به‌یه‌ك خێزانی گه‌ور ه داناو ه و زۆرجار پێكه‌و ه دانیشتوون و نانیان خواردووه .ته‌نانه‌ت هه‌ندێكجار له‌یه‌ك حه‌وش ه و خانوودا وه‌كو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بچووك پێكه‌و ه ژیاون و وه‌كو حه‌مه‌سوورییه‌كانی گوندی كاڵوقووتی ناوچه‌ی شوانی گه‌رمیان. . 3یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ری :كۆمه‌ڵی هه‌قه www.komelge.com
61
NO:39 -Feb 2020
هه‌وڵیداو ه له‌ڕیگه‌ی كۆكردنه‌وه‌ی مه‌ال ،شێخ، ئاغا ،ده‌ره‌به‌گ ،جووتیار ،مسكێن و ..هتد جیاوازی نه‌هێڵێت و هه‌وڵ بۆ سڕینه‌وه‌ی مۆركی ده‌ره‌به‌گی له‌و سه‌رده‌م ه بدات ،ك ه باڵی به‌سه‌ر ناوچه‌كانی كوردستاندا كێشابوو .بۆی ه ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا و له‌چاو كۆمه‌ڵی كورده‌واری به‌گشتی، باری كۆمه‌ڵی هه‌ق ه باشتر بووه .له‌مڕووه‌وه زۆربه‌یان له‌ئاستی ژیاندا یه‌كسان بوون ه و چینی سه‌رووتریان نه‌بووه .هه‌ندێك ل ه ئاغا و شێخ و ده‌ره‌به‌گه‌كان ك ه بوون ب ه هه‌قه‌یی و به‌ئه‌ندامی كۆمه‌ڵی هه‌ق ه رازی بوون ،وازیان ل ه مه‌وڵك و سه‌روه‌ت و سامانیان هێناوه. . 4دابینكردنی بیمه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و پێدانی ئابوونه :له‌سنووری كۆمه‌ڵی هه‌قه‌نشیندا هه‌وڵ بۆ دابینكردنی بیمه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی دراوه بۆ ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵه‌ك ه له‌ڕێگه‌ی كۆكردنه‌وه‌ی ئابوونه‌ی مانگانه‌وه ،ك ه له‌ڕێگه‌ی برا دڵسۆزه‌كانی 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌قه‌وه ،ك ه پێیان گووتراو ه «برا سه‌یاره‌كان – برا گه‌ڕۆكه‌كان»هو ه له‌ناوچه‌كانی هه‌قه‌نشیندا به‌شێوه‌ی مانگان ه له‌ئه‌ندام و موریدانی هه‌قه كۆكراوه‌ته‌و ه بۆ كاروباری ته‌كی ه و خانه‌قاكانی هه‌ق ه و پێداویستی ئه‌و شوێنان ه و ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵه‌كه‌یان پێدابین كردووه .به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ر كه‌سێك به‌گوێره‌ی توانا و ویستی خۆی، پار ه یان به‌شێك له‌به‌رهه‌م و به‌رووبوومی كێڵگه‌كه‌یان پێشكه‌ش كردووه ،ئه‌گه‌ر كه‌سێك كاره‌سات یان رووداوێكی به‌سه‌رهاتبایه ،له‌و پاره و پیتاك و ئابوون ه كۆكراوه‌ی ه هاوكاری كراو ه تا كاره‌ساته‌كه‌ی پێو ه دیار نه‌بێت. . 5ره‌وشت :هه‌ر یه‌ك ل ه په‌یڕه‌وانی هه‌قه ده‌بێت خاوه‌نی ره‌وشتێكی جوان و رێكخراو بێت، وه‌ك خۆدوورگرتن ل ه دزی و درۆ و بوختان و كاری چه‌وت ،پابه‌ندبوون ب ه په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و ده‌رنه‌چوون ل ه سنووری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
برایه‌تی .ته‌وقه‌كردن له‌گه‌ڵ یه‌كتر ب ه شێوازی ده‌ست له‌ناوده‌ست نه‌ك ده‌ست گووشین و به‌بێ ده‌ست ماچكردن. . 6پرس و راوێژكردن :له‌كاتی پێویستی و روودانی هه‌ر رووداوێك و پێشهاتێك ،برا و خوشكانی كۆمه‌ڵی هه‌ق ه به‌بێ جیاوازی و پێكه‌وه كۆبوونه‌ته‌و ه و پرس و راوێژیان كردووه ،تا سه‌ره‌نجام گه‌یشتوونه‌ت ه ئه‌نجامێكی دیاریكراو بۆ رێگه‌چاره‌ی كێش ه و بابه‌ته‌كه ،دواتر وه‌كو بڕیارێك كاریان له‌سه‌ر كردوو ه و پێوه‌ی په‌یوه‌ستبوون. زۆرجار پیاوانی ریش سپی و به‌ته‌مه‌ن (پیاوماقووڵ) ی هه‌ق ه ئه‌م رۆڵه‌یان پێدراو ه و پرس و رایان زیاتر پێكراو ه و بانگهێشتی پرس و كۆبوونه‌وه‌كان كراون. . 7نه‌هێنیپارێزی :كۆمه‌ڵی هه‌ق ه كۆمه‌ڵێكی داخراوبوون له‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ه و زۆر تێكه‌اڵوی كه‌سانی تریان نه‌كردووه ،نه‌یانهێشتووه كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی خۆیان تێكه‌اڵویان بكه‌ن و زانیاریان له‌سه‌ر كۆبكه‌نه‌وه .هه‌روه‌ها ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی هه‌ق ه زۆر نهێنیپارێز بوون و كار و به‌رنامه‌ی خۆیان بۆ هیچ كه‌س و الیه‌ن و حكومه‌ت و ده‌سه‌اڵتێك نه‌دركاندووه ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ده‌ستگیر و ده‌ستبه‌سه‌ریش كرابن. . 8سه‌ربه‌ستی ژن :هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌و كرانه‌و ه و جۆر ه سه‌ربه‌ستییه‌ی ك ه له‌م رێبازه‌وه چووبوو ه هزر و مێشكی هه‌ر تاكێكی بزووتنه‌و ه یان كۆمه‌ڵی هه‌قه‌وه ،ژن له‌نێو ریزی هه‌قه‌كاندا رێزێكی زۆری لێگیراو ه و پێگ ه و پایه‌یه‌كی به‌رز و تایبه‌تی هه‌بووه ،له‌سه‌رجه‌م مه‌راسیم و كۆڕ و كۆبوونه‌وه ئایینیی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا به‌شداری كردووه ،به ئه‌وپه‌ڕی سه‌ربه‌ستییه‌و ه و به‌شێوه‌یه‌كی ئازادانه هاوسه‌ری خۆی هه‌ڵبژاردووه .له‌به‌شوودانیدا
له‌به‌شوودانیدا شیربایی وه‌رنه‌گیراوه .بێگومان ئه‌مه له‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه بۆ ژیانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری هه‌نگاوێكی گه‌وره و بوێرانه بووه .له‌الیه‌كی تره‌و ه پیاوانی هه‌قه زۆر به‌كه‌می فره‌ژنیان كردووه به به‌راورد له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ریاندا شیربایی وه‌رنه‌گیراوه .بێگومان ئه‌م ه له‌ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ه بۆ ژیانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری هه‌نگاوێكی گه‌ور ه و بوێران ه بووه .له‌الیه‌كی تره‌و ه پیاوانی هه‌ق ه زۆر به‌كه‌می فره‌ژنیان كردوو ه ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ریاندا ،ژنیان ره‌دوو نه‌كه‌وتوون و پیاویشیان كه‌سیان ره‌دووی خۆیان نه‌خستوو ه و كه‌مترین گرفتی خێزانی و كۆمه‌اڵیه‌تیان هه‌بووه. دژی ژن ب ه ژنی و گه‌ور ه ب ه بچووك بوونه .له‌و سۆنگه‌یه‌و ه باوه‌ڕیان ب ه سه‌ربه‌ستی و ئازادی ژن هه‌بووه ،ئه‌م ه وای كردوو ه ك ه خانه‌قای www.komelge.com
63
NO:39 -Feb 2020
هه‌قه‌كان له‌و گوندانه‌ی تێیدا نیشته‌جێبوون، ه خۆیان ته‌كیه‌ی تایبه‌ت ب دا‌مه‌زراندووه و كاروباری خۆیان تێدا رێكخستووه و له‌ئاستی باره‌گایه‌كی رێكخستندا بووه .له‌سه‌ر ئاستی گوند ئه‌و كه‌سه‌ی سه‌رپه‌رشتی ته‌كیه‌ی ده‌كرد پێی ده‌گووترا «سه‌رته‌كیه«
شه‌ده‌ڵ ه له‌ناوچه‌ی سه‌رگه‌ڵووی سورداش ببێت ه النكه‌ی پاراستن و به‌رگریكردن ل ه چه‌ندین ژن و داڵده‌دانیان ،هاوكات چاره‌سه‌ركردنی كێشه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیان. . 9هزری ناتوندوتیژی (رۆشنبیری ئاشتی): هه‌رچه‌ند ه هزری ناتوندوتیژی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ گاندی ،به‌اڵم هه‌قه‌كانیش وه‌كو كولتوورێك باوه‌ڕیان ب ه هزری ناتوندوتیژی و پێكه‌وه‌ژیانی ئاشتیان ه هه‌بوو ه و په‌یڕه‌ویان كردووه .به‌شێوه‌یه‌ك له‌مێژووی ئه‌م كۆمه‌ڵ و بزووتنه‌وه‌یه‌دا كوشتن و شه‌ڕكردن زۆر به‌كه‌می تۆماركراوه ،چه‌ند 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خاڵه‌تێكی كه‌م ،ك ه داكۆكیكردن ل ه مافی گشتی و یارمه‌تیدانی شۆڕ�شی كوردی لێده‌ربچێت، هه‌قه‌كان به‌شێوه‌ی ئاشتیان ه ژیاون و بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانیان په‌نایان بۆ چه‌ك هه‌ڵگرتن نه‌بردووه ،به‌ڵكو به‌شێوازی دانوستان و گفتوگۆی ئاشتیان ه كێشه‌كانیان چاره‌سه‌ر كردووه. . 10كاروباری رێكخستن :هه‌قه‌كان له‌و گوندانه‌ی تێیدا نیشته‌جێبوون ،ته‌كیه‌ی تایبه‌ت ب ه خۆیان دا‌مه‌زراندوو ه و كاروباری خۆیان تێدا رێكخستوو ه و له‌ئاستی باره‌گایه‌كی رێكخستندا بووه .له‌سه‌ر ئاستی گوند ئه‌و كه‌سه‌ی سه‌رپه‌رشتی ته‌كیه‌ی ده‌كرد پێی ده‌گووترا «سه‌رته‌كیه« ،كه سه‌رپه‌رشتی كۆكردنه‌وه‌ی ئابوونه‌ی رێكخستنی هه‌قه‌كانی گونده‌ك ه و به‌ڕێوه‌بردنی ته‌كیه‌كه‌ی ده‌كرد ،رۆڵی به‌رپرس و كادیری یه‌كه‌می هه‌قه‌ی له‌و گوند ه ده‌بینی ،ب ه زاراوه‌ی ئه‌مڕۆ ئه‌م سه‌رته‌كیه‌یه ،ك ه به‌شێك له‌و سه‌رته‌كیانه ژن بوونه ،ئه‌ڵقه‌ی رێكخستنی نێوان خانه‌قا و هه‌قه‌كانی گونده‌ك ه بووه ،ژماره‌ی ته‌كیه‌كانی هه‌قه ل ه شار و گونده‌كاندا ده‌گه‌یشت ه 62ته‌كیه ،له‌وانه ته‌كیه‌ی سلێمانی ،كه‌ركوك ،ئاغجه‌له‌ر/عه‌سكه‌ر، سه‌رمۆرد ،سورداش ،كاڵوقووت ،كلكه‌سماق، قۆمه‌رغان ،سێده‌ر ،شه‌ده‌ڵه ،هه‌نجیره/بنگرد، بوگد/كۆیه ،قزلو /ته‌قته‌ق و...هتد. . 11پاكوخاوێنی :پاكی و پاراستنی ته‌ندروستی تاك و خێزان و كۆمه‌ڵ یه‌كێك ه ل ه ره‌وشت و ئامۆژگاریی ه گرنگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی هه‌قه ،ك ه له ده‌ستپێكی به‌رنامه‌كه‌یان دایه .رێنمایی په‌یڕه‌وانین كردوو ه ك ه هه‌میش ه جل و به‌رگه‌كانیان خاوێن و رازاو ه و جێگه‌ی سه‌رنج بێت و رۆژانه ریشیان بتاشن و گرنگی ب ه كه‌لوپه‌لی ناو ماڵ و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
جگه‌ره نه‌كێشان و ه له‌الیه‌ن چانه‌خواردنه‌وه ،ك هه‌وه باو حه‌مه‌سوورییه‌كان بوو ه و په‌ێره‌ویان كردووه. حه‌مه‌سوورییه‌كانی گوندی كاڵوقووتی ناوچه‌ی شوانی چه‌مچه‌ماڵه‌و ه په‌یڕه‌ویان كردووه. پێدوایستییه‌كانی رۆژانه‌یان بده‌ن. . 13جگه‌ر ه نه‌كێشان و چانه‌خواردنه‌وه، ك ه له‌الیه‌ن حه‌مه‌سوورییه‌كان هه‌و ه باو بوو ه و په‌ێره‌ویان كردووه. . 14وه‌چ ه و مناڵ نه‌خستنه‌وه ،ك ه دیسیان حه‌مه‌سوورییه‌كانی گوندی كاڵوقووتی ناوچه‌ی شوانی چه‌مچه‌ماڵه‌و ه په‌یڕه‌ویان كردووه. به‌بیانووی ئه‌وه‌ی مناڵ و وه‌چ ه فیتن ه و به‌اڵ و كێشه‌یه ،ئه‌مه‌شیان له‌م ئایه‌ته‌ی قورئانه‌وه وه‌رگرتووه« :انما اموالكم و أوالدكم فتنه« هه‌رچه‌ند ه ئایه‌ت ه پیرۆزه‌ك ه با�سی ماڵ و مناڵ پێكه‌و ه ده‌كات ،ماڵێ�شی پێش مناڵ خستووه.
سه‌رچاوه‌كان: . 1مێژووی وه‌رچه‌رخانی ته‌ریقه‌تگه‌رایی و نه‌خ�شی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیا�سی سۆفیگه‌ریی له كوردستاندا – به‌رزانی مه‌ال ته‌ها http://www. /historyofkurd.com . 2مێژووی بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه ل ه هه‌رێمی كوردستاندا – د .به‌هاددین ئه‌حمه‌دhttp:// . /www.historyofkurd.com . 3به‌هائوڵاڵ ل ه كوردستان – ئه‌میر فه‌رهه‌نگ ئیمانی – وه‌رگێڕانی دڵشاد كه‌ریم – ئاسۆ – 2010 . 4مه‌والنا خالید و ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی سه‌ید محه‌مه‌د تاهیر سه‌د زاده‌ی هاشمی –وه‌رگێڕانی دلێر میرزا 2004 - . 5ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ك ل ه بزووتنه‌وه‌ی هه‌ق ه - مسته‌فا عه‌سكه‌ری – چاپی دووه‌م2008 - « . 6مەوالنا خالید» لەدەستنوسێكی كتێبخانەی «حەرەمی مەككە» دا -یاسین تەها- پەیسەر پرێس . 7نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا – بارام سوبحی – ماڵپه‌ڕی ئاوێنه . 8موالنا خالد النقشبندي و منهجه في التصوف – الدكتور جواد فقي علي الجوم الحيدري – 2016 . 9تنویر القلوب فی معاملة عالم الغيوب – الشيخ محمد امين الكردي االربيلي – الطبعة االولى – 1995بيروت.
www.komelge.com
65
NO:39 -Feb 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی یانزده پێگه‌و رۆڵی مسته‌فا كه‌مال ل ه ئاواكردنی كۆماردا حاشا هه‌ڵنه‌گره .به‌اڵم له‌ده‌ره‌وه‌ی داخوازی خۆی ب ه ئیالهیكردنی وێنایه‌كی ئایدیۆلۆژی یه‌هودییه ك ه ب ه درێژایی مێژوو ل ه زۆر شوێندا ئه‌نجامیان داوه .له‌چه‌مكی گه‌ردوونگه‌رایی ره‌های (له‌وحی مه‌حفوز ،قه‌ده‌ر ،یاساگه‌رایی ،دێتێرمینیزم، پێشكه‌وتنگه‌رایی :گشتیان شێوه‌ی تاكخودایی وێناكردنی سۆمه‌ریه‌كان ه ده‌رهه‌ق ب ه خوداوه‌ند ك ه بۆ ئایین ه یه‌كتاپه‌رسته‌كان وه‌رچه‌رخێنراوه) یه‌هوودیدا ب ه ئیالهیكردن دەستەواژەیه‌ك ه زۆر پێشخراوه‌و پراكتیز ه كراوه .هه‌ر بۆی ه سه‌رجه‌م شێو ه دەستەواژ ە نهێنیه‌كانی له‌جۆری ئۆتۆپیای ئەدەبی و چاخی زێڕین ،تیۆری ،گریمان و یاساكان ك ه له‌الیه‌ن پێغه‌مبه‌رانه‌و ه یان له‌الیه‌ن 66
www.komelge.com
رۆشنبیره‌كانی سه‌رده‌می مۆدێرنیته‌و ه پێشخراون، ل ه نزیكه‌و ه په‌یوه‌ندییان به‌م نه‌ریته‌و ه هه‌یه .له‌م سۆنگه‌یه‌وه ؛ ئه‌گه‌ر ئه‌م دۆگما هه‌ژموونگه‌راییه سیكۆالر ـ عه‌ملانیی ه ئیالهیی ه خه‌ست ه ب ه شێوه‌یه‌كی راست شیكار نه‌كرێت ك ه له‌پاڵ توركه‌كان له‌سه‌ر ته‌واوی گه‌النی رۆژهه‌اڵتی ناوین ئاوایان كردووه، ئه‌وا تێگه‌یشتنی ناوچه‌ك ه ناته‌واوو ئاسته‌م ده‌بێت. هه‌ڵبه‌ت ه هێزی ماددی یه‌هوودیه‌كان گرنگیه‌كی ستراتیژی هه‌بوو .له‌و بڕوایه‌دام ك ه مسته‌فا كه‌مال ته‌سلیم به‌م مه‌یل ه نه‌بووه .سه‌رباری ئه‌وه‌ی زۆری خوێندۆته‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌باره‌و ه كردووه (له‌خۆڕا بۆ بنه‌چه‌ی سۆمه‌رو هیتیته‌كان شۆڕ نه‌بۆته‌وه) له‌و بڕوایه‌دا نیم ته‌واو شیكاری كردبێت. هیچ گومانێكم له‌و ه نیی ه خواستوویه‌تی ببێت به كۆماریه‌كی باش ،کۆمار ب ه شێوه‌ی دیموكرا�سی به‌ره‌و پێشه‌و ه بچێت نه‌ك ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه .وه‌ك بانگه‌ش ه ده‌كرێت دژ ه كوردو دژ ه ئیسالمیش نییه. به‌اڵم ئاشكرای ه ك ه هه‌ڵوێست ه لیبڕاڵه‌كانی سه‌ره‌تای ده‌رباره‌ی كێشه‌ی ئیسالم ـ عه‌ملانی (له‌ساڵی 1937 عه‌ملانیه‌ت ل ه ده‌ستووردا جێگیر ده‌كرێت) و كێشه‌ی كوردی درێژ ه پێنه‌داوه .وەک دیار دەبێت هۆكاره‌كه�شی بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه به‌رده‌وام له‌الیه‌ن كادیر ه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كانی ئیتحادو ته‌ره‌قییه‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
گه‌مارۆ درابوو. به‌بۆچوونی من ئەو کێشمەکێشەی ل ه ساڵی 1926به‌دواو ه ب ه هه‌موو خێراییه‌كه‌و ه وەک ملمالنێی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌ر كۆماری توركیا (له‌نێوان عه‌ملانی و ئیسالمیه‌كان) بەردەوامە هەڵسەنگاندنی وەک بابەتێک کە بە ویستی مستەفا کەمالبووەوپێیەوەببەسترێتەوە،هەڵسەنگاندنێکی واقیعی نییە .بابه‌تێك ه پێویست ه وه‌ك كه‌موكوڕی و داخوازیه‌كی مسته‌فا كه‌مال هه‌ڵنه‌سه‌نگێندرێت. ئه‌و به‌ڵگ ه و نیشانان ه زیاترن ك ه مه‌یلی كۆماری دیموكراتییانه‌ی ئه‌و روون ده‌كه‌نه‌وه .له‌و بڕوایه‌دا نیم ك ه ملمالنێی هه‌ژموونگه‌رایی رۆژی ئه‌مڕۆمان ب ه قازانجی الیه‌نێكیاندا بشكێته‌وه .هیواكانم زیاد بوو ه له‌مه‌ڕ :سه‌ركه‌وتنی قه‌ڵه‌مبازو هێزی كۆماری دیموكراتی له‌خاكی ئه‌نادۆڵ ك ه له‌و بڕوایه‌دام خاوه‌ن نه‌ریتێكی مه‌زنی دیموكراتییه .ل ه به�شی رۆژهه‌اڵتی ناویندا نیازی پێشكه‌شكردنی رووی ناوه‌وه‌ی ملمالنێی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌ر توركیام هه‌ی ه ك ه وه‌ك به‌رگێكی جیاوازی به‌رگرینامه‌كه‌م بیری لێده‌كه‌مه‌وه. ته‌نیا گرێدراو ب ه سه‌رمایه‌داری ،مۆدێرنیته‌و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بیركردنه‌و ه ل ه یه‌هودیه‌ت ناته‌واوو هه‌ڵه‌یه .هه‌روه‌ها كاریگه‌ریه‌كی زۆری له‌سه‌ر تازه‌گه‌ری دیموكراتیش هه‌بووه .ئه‌گه‌ر ب ه ئه‌ندازه‌ی باڵی ده‌سه‌اڵتگه‌رایی ـ ده‌وڵه‌تگه‌رایی (پادشایه‌تی یه‌هوودی ،ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل) یش نه‌بێت ،دیسان به‌درێژایی مێژوو باڵێكی تازه‌گه‌ری شارستانێتی دیموكراتی یه‌هوودی هه‌بووه .یه‌هوودیی ه هه‌ژارو دوور ل ه په‌یوه‌ندیه‌كانی هۆزایه‌تی به‌رده‌وام له مێژوودا خۆیان كردوو ه ب ه رۆژه‌ڤ .ل ه ئیسماعیلی كوڕی حه‌زره‌تی ئیبراهیم و هاجه‌ری كه‌نیزه‌ك ،تا یوسف کە وەک کۆیلە برای ە میسر ،ل ه مه‌ریه‌می خوشكی موسا تا مه‌ریه‌می دایكی عیساو رۆژگاری ئه‌مڕۆمان :به‌ته‌واوی گه‌ل ه ره‌نجده‌ره‌كه‌ی ،ژماره
زۆره‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ران ،نووسه‌ران ،رۆشنبیران، ئه‌نارشیست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،فێمینیسته‌كان، فه‌یله‌سوف و زاناكان وەک رووه‌كه‌ی دیكه‌ی یه‌هوودیه‌ت چه‌ندین داهێنان ،دۆزینه‌وه ،تیۆری، شۆڕش و شاكاری ئه‌ده‌بییان له‌چوارچێوه‌ی تێكۆشان له‌پێناو تازه‌گه‌ری و شارستانێتی دیموكراتی ئه‌نجامداوه .وات ه یه‌هودیه‌كان به‌رده‌وام هێز ه ماددی و ئایدیۆلۆژیه‌كانی خۆیان له‌پێناو خزمه‌تی پاوانه‌كان نه‌خستۆت ه گه‌ڕ .به‌ڵكو هه‌وڵێكی زۆریان له‌پێناو دونیایه‌كی دیموكراتی، ئازاد ،دادپه‌روه‌رو رۆشنتردا داوه ،ته‌نانه‌ت ده‌ستكه‌وتی گرنگیشیان به‌ده‌ستهێناوه .ده‌توانین بیر ل ه كام ه بزاوتی پێغه‌مبه‌رایه‌تی ،هاوكاری برایه‌تی و هه‌ژاران ،بزاوتی ئۆتۆپی ،سۆسیالیستی، ئه‌نارشیزم ،فێمینیزم و ئیكۆلۆژی بكه‌ینه‌و ه ك ه به‌بێ یه‌هوودی بێت؟ ئه‌گه‌ر یه‌هوودیه‌كان نه‌بوونایه ئایا به‌رامبه‌ر ب ه سه‌رمایه‌داری سۆسیالیزم، ئه‌نته‌رناسیۆنالیزم به‌رامبه‌ر ب ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه، كۆمینالیزم به‌رامبه‌ر ب ه لیبڕالیزم ،فێمینزمیش به‌رامبه‌ر ب ه ره‌گه‌زگه‌رایی كۆمه‌ڵگا ،ئابووری ژینگه‌خواز به‌رامبه‌ر ئیندوستریالیزم ،عه‌ملانیه‌ت به‌رامبه‌ر ب ه ئایینگه‌رایی و رێژه‌گه‌رایی به‌رامبه‌ر به گه‌ردوونگه‌رایی ره‌ها ،تا چه‌ند توانای پێشكه‌وتنیان هه‌بوو؟ ئاشكرای ه ك ه یه‌هوودیه‌ت بۆ دونیای هه‌ردوو مۆدێرنیته‌ش گرنگه .ل ه به‌ش ه گرنگه‌كانی مێژوو و رۆژی ئه‌مڕۆماندا یه‌هودیه‌كان ئه‌م گرنگییه‌ی خۆیان پاراستووه .سه‌رباری ئه‌مه‌ش ،هه‌ر وه‌كو ل ه مێژوودا ،ل ه رۆژگاری ئه‌مڕۆشماندا كێشه‌ی یه‌هوودی ل ه ئارادایه .هه‌روه‌كو پێشتریش ئاماژه‌م پێكرد ،بینینی یه‌هوودیه‌كان وه‌ك جڤات ه هه‌ڵبژێردراوه‌كه‌ی خوداوه‌ند یان هه‌ڵسه‌نگاندنیان وه‌ك قۆچی قوربانی ،هه‌روه‌ك زۆرجار نموونه‌كه‌یمان بینیوە رێگا له‌پێش www.komelge.com
67
NO:39 -Feb 2020
له‌رێگای تەماشاکردنێکی (هەڵۆ ئاسا) ستوونیانە چۆن ده‌توانرێت مۆدێرنیته (تازه‌گه‌ری)ی دیموكراتی به دۆخی ره‌هه‌نده سه‌ره‌كیه‌كانیه‌و ه پێشكه‌ش بكرێت؟ هه‌ڵه‌ی كاره‌ساتاوی و قه‌واره‌ی مەترسیدار ده‌كاته‌وه .به‌هۆی گرنگیه‌كه‌یه‌و ه پێویستم بینی له چوارچێوه‌ی گه‌اڵڵه‌یه‌كدا ئاماژ ه به‌م بابه‌ت ه بكه‌م. ئه‌گه‌ر شیكار ه خۆجێیی و گه‌ردوونیه‌كان راستی یه‌هوودیه‌كان ره‌چاو نه‌كه‌ن ،به‌پێی پێویست راست نین و ئه‌نجامگیر نابن. له‌كاتێكدا ئه‌م بابه‌ت ه ته‌واو ده‌كه‌م خوازیارم رستەیەکی ماركس دووپات بكه‌مه‌وه :ماركس گوتبووی «ئه‌گه‌ر پرۆلیتاریا خوازیار ه رزگاری بێت ،پێویست ه بزانێت تا جیهان رزگار نه‌كات ئه‌م كار ه سه‌رناگرێت» .منیش ده‌ڵێم ،ئه‌گه‌ر یه‌هودیه‌ت ێ خۆی رزگار بكات ،پێویست ه بزانێت به‌بێ ده‌یه‌و رزگاركردنی جیهان به‌دینایه‌ت ،هه‌ر بۆی ه با هێزه ماددی و مه‌عنه‌ویی ه ستراتیژیه‌كه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه به‌كاربێنێت .تازه‌گه‌ری دیموكراتیش له‌سه‌رووی ئه‌م بنه‌مایانه‌و ه دێت. هـ ـ ره‌هه‌نده‌كانی تازه‌گه‌ری دیموكراتی له‌و بڕوایه‌دام ئه‌و شیكارانه‌ی ل ه چوارچێوه‌ی به‌ناویه‌كدا چوونی ره‌خنه‌كردنێكی به‌رفراوانی 68
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شارستانیه‌ت و مۆدێرنیت ه لەگەڵ مێژووی په‌ره‌سه‌ندنی تازه‌گه‌ری دیموكراتی شارستانێتی و ئه‌و به‌شانه‌ی فاكته‌ر ه سه‌ره‌كی و جیاوازه‌كانی پێناس ه ده‌كات تابڵێی رۆشنكه‌ره‌و ه بوو .به‌اڵم ئه‌وه‌ی لێره‌دا هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌م ،باشتر خستنه‌ڕووی بابه‌ته‌كه‌ی ه له‌میانه‌ی ره‌هه‌ند ه سه‌ره‌كیه‌كانی و یه‌كپارچه‌ییه‌كه‌یه‌وه .وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره ده‌ده‌مه‌وه :له‌رێگای تەماشاکردنێکی (هەڵۆ ئاسا) ستوونیانە چۆن ده‌توانرێت مۆدێرنیت ه (تازه‌گه‌ری) ی دیموكراتی ب ه دۆخی ره‌هه‌ند ه سه‌ره‌كیه‌كانیه‌وه پێشكه‌ش بكرێت؟ شكاندنی چه‌مكی یه‌كانه‌یی مۆدێرنیته‌و ده‌رخستنه‌ڕووی قه‌واره‌و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای مێژوویی ك ه په‌رده‌پۆ�شی كردوون، پێویست ه ببێت ه كۆڵه‌كه‌ی كار ه زانستیه‌كانمان. مێژووی شارستانیه‌ت ل ه بیرێكی قووڵ ده‌چێت چه‌ند ه بچیت ه خواره‌و ه بنه‌كه‌ی دیارنییه .چه‌نده هه‌وڵی رۆشنكردنه‌وه‌ی بده‌ین ،دیسان خاڵه ره‌شه‌كانی دیك ه به‌ده‌ر ده‌كه‌ون .ده‌توانرێت شیمانه بكرێت ك ه یادگای (ویژدان) هه‌زاران ساڵه‌ی كۆمه‌ڵگا له‌ژێر بۆردومانی ئایدیۆلۆژی پاوانه بااڵده‌سته‌كاندا دووچاری قه‌دبوونێك هاتبێت كه پێچ و لووله‌كانی مێشك ب ه بیر مرۆڤدا دێنێته‌وه. ئه‌مه‌ش به‌شێوه‌ی هه‌زاران راڕه‌وه‌ی پێچ خواردوو ده‌بێت ك ه به‌دیارده‌ی وشیاری یان ژێر شعور ناوی ده‌به‌ین .دیسانیش پێویست ب ه ترس ناكات. هه‌ر كێشه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگا ئه‌گه‌ر به‌پێی پێویست ێ ئۆرگانێكی رۆشن نه‌كرێته‌وه ،وه‌ك چۆن ناكر مرۆڤ تیمار بكرێ ،ئه‌گه‌ر پشكنینی بۆ نه‌كرابێت و نه‌خۆشیه‌كه‌ی ده‌ستنیشان نه‌كرابێت ،به‌هه‌مان شێو ه ئەگەر تەواوی کێشە کۆمەاڵیەتیەکان رۆشن نەکرێنەوە ئەوا ب ه ده‌رفه‌تی شیكار (پشكنین)و چاره‌سه‌ری (تیماركردن) راست ناگات. به‌رده‌وام جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌که‌مه‌وه :ئه‌گه‌ر زانستیكۆمه‌اڵیه‌تییانهه‌ر لقێكیدیكه‌یزانستكه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
هه‌مان ئامانج ه نموونه‌ییه‌كانی ئه‌وی به‌رزكردۆته‌و ه سه‌ركه‌وتوو بوونایه ،ئه‌وا مرۆڤایه‌تی ل ه ئاكامی شه‌ڕ ه سامناكه‌كانی ئه‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دوایی، ژینۆسایدو كۆمه‌ڵگاكوژیه‌كان ،هه‌ڵدێره‌كانی نێوان ده‌وڵه‌مه‌ندێتی و هه‌ژاری ،بێكاری و كۆچبه‌ری، ناڕه‌سه‌نی كولتووری و ب ێ ئه‌خالقی ،هێزه هاربووه‌كانی پاوان و ئه‌و تاكانه‌ی كراون ب ه هیچ و وێرانكاری ه مه‌حشه‌رئاساكه‌ی ژینگه‌ی به‌و دۆخه‌ی رۆژگاری ئه‌مڕۆمان نه‌ده‌گه‌یشت 5000 .ساڵه له‌ژێر ناوی چاره‌سه‌ریید ا سیسته‌می شارستانیه‌تی جیهانی داباریوه‌ت ه سه‌ر ئامرازه‌كانی كولتووری ماددی و مه‌عنه‌وی و رووبه‌ڕووی له‌ناوچوونی كردۆته‌وه .ئیتر شوێنێك نه‌ماوه‌و نیی ه ك ه له‌رێگای ئامرازه‌كانی شه‌ڕه‌و ه فه‌تح بكرێت و سه‌رله‌نوێ ده‌ستی به‌سه‌ردا بگیرێت .ئه‌گه‌ر بگووترێت هه‌یه ،به‌اڵم زیانه‌كه‌ی فەتحکردن چه‌ندین قاتی قازانجه‌كه‌ی دەبێت .ئه‌وه‌ی وه‌ك پاشماوه‌ی ئامرازی شار ماوه‌ته‌وه ،شار ه ناشاره‌كانن که وه‌ك شێرپه‌نج ه گه‌ور ه ده‌بن و كۆمه‌ڵگای گوند ـ كشتوكاڵ ه ك ه هه‌وڵی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌د هن. ئه‌وه‌ی له‌دوای ئه‌و ئامرازه‌شه‌و ه ماوه‌ته‌و ه كه ئابووری پێدەڵێن :پاوانە جیهانگیریەکان له‌میانه‌ی په‌یڕه‌و ه نا ئه‌خالقیه‌كانی قازانجكردنی پار ه به پاره‌و ه هه‌اڵوساو ه لەبه‌رامبه‌ردا ب ه ملیۆنان بێكارو هه‌ژارن ك ه به‌رده‌وام ژماره‌كه‌یان ل ه زیادبووندایه. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی له‌دوای ئه‌و ئامرازه‌شه‌وه ماوه‌ته‌و ه ك ه ده‌وڵه‌تی پێده‌ڵێن و دەپەرسترێت، پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه ،كه هیچ رۆڵێكیان نه‌ماوه‌و له‌میانه‌ی كڕاندنه‌وه‌ی ناواخنی كۆمه‌ڵگاو ه هه‌اڵوساون ،له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌شدا جه‌ماوه‌ری مێگه‌لی هاوواڵتیان ماو‌نه‌ته‌وه ك ه به‌ته‌واوی گێل كراوه‌و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی به كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسیه‌و ه نه‌ماوه .هه‌رچی پاشماوه‌ی ئامرازی ئایدیۆلۆژیی ه ك ه چاوه‌ڕوانی
فریاكه‌وتن و هیوای لێده‌كرێت ،ئایینگه‌راییه‌ك ك ه رۆڵی ئه‌خالقی له‌ده‌ستداوه ،ره‌گه‌ز (په‌رستی) گه‌راییه‌ك ك ه ده‌سه‌اڵتی له‌ناو سه‌رجه‌م مه‌میله‌كانی کۆمەڵگادا باڵوكردۆته‌وه،میللیگه‌راییه‌ك هه‌زار هێنده‌ی هۆزگه‌رایی له‌ناو شۆڤێنێزمدا خنكاوه‌و زانستگه‌راییه‌ك ماوه‌ته‌و ه ك ه جگ ه ل ه پیشاندانی رێگاكانی بەدەستهێنانی قازانجی هه‌ر ه زۆر بۆ پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵت و سه‌رمای ه هیچ ئامانجێكی دیكه‌یان نییه .هه‌رچی ئه‌وه‌ی وه‌ك پاشماوه‌ی كولتوور ماوه‌ته‌و ه پیشه‌سازی كولتوور ه كه شكۆمه‌ندی سۆزو هه‌ستی جوانی كردوو ه به كااڵ .ئه‌و ره‌وشه‌ی ب ه كۆتایی مێژوو ناوده‌برێت ب ه هه‌رحاڵ پێویست ه ئه‌م ئاماره‌ی شارستانیه‌ت بێت .كۆمه‌ڵگایه‌ك چه‌ند ه له‌الیه‌ن دونیایه‌كی وه‌همی پاوانه‌كانی میدیاو ه بخنكێنرێت و بێ‌بایه‌خ بكرێت ،چه‌ند ه ب ێ په‌رچه‌كردار بكرێت و له‌ڕێگای دامه‌زراوه‌كانی ده‌سه‌اڵته‌و ه تا ده‌گات ه مه‌میله‌كانی بخرێت ه ژێر چاودێری و كۆنترۆڵه‌وه ،به‌گشتی سیسته‌می مۆدێرنیته‌ی 5000ساڵ ه به‌تایبه‌تیش هی ئه‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دوایی ل ه كه‌وتووترین خاڵی قه‌یرانی زهنی و بونیادیدان .سه‌رمایه‌داری فینانس روونترین به‌ڵگه‌ی ئه‌م دۆخه‌یه ،ك ه بووه ب ه هێزێكی هه‌ژموونگه‌راو جیهانگیری .هه‌رچی ئه‌و دونیایه‌ی ه ك ه چه‌رخه‌كه‌ی له‌الیه‌ن سه‌رمایه‌داری جیهانگیریه‌و ه هه‌ڵده‌سووڕێت ،جیهانی قه‌یرانه‌كانه كه‌به‌هۆی ته‌نگه‌ژه‌كانه‌و ه گرمۆڵ ه بووه. مه‌به‌ستم پێشخستنی تیۆریه‌كانی ته‌نگه‌ژه‌و قه‌یران نییه .سه‌رمایه‌داری سیسته‌مێك نییه ته‌نیا خاوه‌نی قه‌یرانی خولی بێت ،به‌ڵكو وه‌ك سیسته‌ماتیكی په‌ره‌سه‌ندنی قه‌یرانی بونیادی و سیسته‌ماتیكی شارستانیه‌ت پێناسه‌م كردبوو ك ه خاوه‌ن قه‌یرانی خولی و درێژخایه‌نه‌یه .هه‌ر قۆناخێکی تەنگەژە له‌ناو خۆیدا قۆناخی دژوارتری هه‌بێت ،ئه‌م ه ئه‌و پرۆسەیە ك ه ئێستا ل ه ئارادایه. www.komelge.com
69
NO:39 -Feb 2020
كاتێك ئاماژ ه به‌م خااڵن ه ده‌كه‌م ،پێویست ه بڵێم له‌و سۆسیالیستان ه نه‌بووم ك ه سه‌رده‌مێك ته‌نانه‌ت ل ه رۆژگاری ئه‌مڕۆشماندا له‌م قه‌یرانانه‌وه هیوایان ب ه شۆڕش هه‌یه‌و ل ه چاوه‌ڕوانیدان. چونك ه قه‌یرانه‌كان ته‌نیا شۆڕش له‌گه‌ڵ خۆیاندا ناهێنن ،به‌ڵكو دژ ه شۆڕشیشیان لێده‌كه‌وێته‌وه. كه‌چی من ئه‌مجۆر ه تیۆریانه‌ی قه‌یران ـ شۆڕش ـ دژ ه شۆڕشان ه ل ه گوزارشت کردنی راستی زیاتر ،وه‌ك تیۆری و هه‌وڵێكی پڕوپاگه‌نده‌كردن هه‌ڵده‌سه‌نگێنم .هه‌ر بۆی ه من ناڵێم به‌خێرایی كه‌ش و زه‌مین ه بۆ تازه‌گه‌ری دیموكراتی ده‌ڕه‌خسێت. به‌ڵكو قۆناخه‌كانی ته‌نگه‌ژه‌و قه‌یران هەر یەکە وه‌ك دیارده‌یه‌كی واقیعی په‌سه‌ند ده‌كه‌م .به‌اڵم قەیران و تەنگەژەکان وه‌ك فاكته‌رێكی به‌كاریگه‌ر نابینم ك ه رووداوی مێژوویی لەگەڵ خۆیاندا بێنن. سه‌رده‌مانێك رێبازی پەرەسەندنی گه‌ردوونگه‌رایی ره‌ها گرنگیه‌كی زۆری ب ه ده‌رخستنی شێوه‌كانی كۆمه‌ڵگا ل ه تیۆریه‌كانی ته‌نگه‌ژ ه ده‌دا ك ه هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو ل ه خراپیه‌و ه به‌ره‌و باشبوون ده‌چوون. به‌اڵم خودی واقیعی كۆنكرێتی هێند ه ئه‌م تیۆرییه ناسه‌ملێنێت. ئه‌مه‌ش به‌و واتای ه دێت ،پێویست ه ل ه گۆڕه‌پان و بواره‌كانی دیكه‌دا له‌و فاكته‌ران ه بگه‌ڕێین ك ه له‌مێژوو و دۆخی هه‌نووكه‌ییاندا به‌ها دیاریكه‌ره‌كان له‌خۆوه ده‌گرێت .بژاری تازه‌گه‌ری دیموكراتی زیاتر ئه‌نجامی هه‌وڵ ه بەردەوامەكانی ئه‌م لێگه‌ڕین ه بووه .به‌رده‌وام پێویستی ئاماژ ه پێكردنی ئەو بژاردەیە دەبینم ،له‌و بڕوایه‌دامك هناسینیتایبه‌تمه‌ندیی هجیاوازه‌كانی�شی، هه‌وڵه‌كانی پرۆس ه كرداریه‌ك ه ئه‌نجامگیر ده‌كات. رێزو وابه‌سته‌بوونێكی گه‌وره‌م به‌رامبه‌ر ب ه میرا�سی دیموكراتی ئه‌رێنی مێژوو هه‌یه .هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ش بۆ خۆم وه‌ك ره‌خنه‌دانێك په‌سه‌ند ده‌كه‌م .ناڵێم ته‌نیا په‌ندو ئه‌زموونی لێوه‌ربگرن ،به‌ڵكو له‌و بڕوایه‌شدام ك ه كاری هه‌نووكه‌یی پاڵپشت ب ه مێژوو 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌های په‌یڕه‌وێكی ده‌ست لێبه‌رنه‌دراوی هه‌یه. هه‌مان رێزو وابه‌سته‌بوونم بۆ ئه‌و هزرو چاالكیانه نیی ه ك ه ده‌رك ب ه پێویستی ئه‌و ه ناكه‌ن ك ه مێژوو ئێستایه ،ئێستاش مێژووه ،جا به‌هاو ئه‌نجامه‌كانیان هه‌رچیه‌ك بێت .چونك ه باوه‌ڕیم به‌مجۆر ه هزرو چاالكیان ه نییه .هه‌روه‌ها له‌و بڕوایه‌شدا نیم ئه‌و كه‌س و ره‌وتانه‌ش ئایینده‌یان هه‌بێت ك ه ده‌زانن داهاتوو ب ه ئێستادا تێپه‌ڕ ده‌بێت ،به‌اڵم ئێستای خۆیان شیكارو چاره‌سه‌ر ناكەن. له‌م دووباره‌كردنه‌وانه‌ی سه‌باره‌ت ب ه په‌یڕه‌و ئه‌نجامیده‌ده‌م مه‌به‌ستم جه‌ختكردنه‌وه‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی شارستانێتی دیموكراتی وه‌ك خه‌یاڵێكی «چاخی زێڕێنی» رابردوو ،یان وه‌ك «ئۆتۆپیا»یه‌كی ده‌رهه‌ق ب ه داهاتوو وێنا نه‌كراوه ،به‌ڵكو گوزارشتی واتای شێوازی ژیانی رۆژانه‌و سات ه وه‌ختیی ه كه وه‌ك پێویستیه‌ك ل ه هزرو كرداردا به‌دیدێت. ن ه یادكردنه‌وه‌ی بیره‌وه‌ریی ه كۆنه‌كانه‌و نه دڵخۆشبوون و ئۆقره‌گرتن ه ب ه خه‌یاڵه‌كانی داهاتوو. ن ه دۆخی پێكهاته‌و قه‌وار ه ساته‌وه‌ختیه‌كانه ،نه دۆخی هه‌بوونی راستی ه ئه‌زه‌لی ـ ئه‌به‌دیه‌كانه .دۆخی هه‌بوون به‌و سیفه‌ته‌ی ژیری نه‌رمی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تییه ،ئه‌گه‌ر له‌ناو یه‌كێتی جیاوازه‌كانی خاوه‌ن ئاسۆو به‌هره‌ی ئازادیدا ب ه تازه‌گه‌ری دیموكراتی ناوببرێت ،گونجاوتر ده‌بێت .به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مۆدێرنیت ه (تازه‌گه‌ری) به‌واتای سه‌رده‌م دێت ،پێویست ه ل ه بیر نه‌كه‌ین ك ه وه‌ك جه‌مسه‌ری دیالیكتیكی دژ به‌رامبه‌ر چاخه‌كانی شارستانیه‌تی كالسیك ،هه‌بوونی خۆی به‌ده‌ست دێنێت و، مسۆگه‌ر پێویست ه لەگەڵ ئه‌م پێناسه‌ی ه بیكه‌ین به یه‌ك. هه‌ر وه‌كو چۆن وه‌ك ناوێكی تایبه‌ت به‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دوایی شارستانیه‌تی كالسیكی بیر ل ه مۆدێرنیت ه ده‌كرێته‌و ه ك ه هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌دارییه ،ئه‌وا پێویست ه وه‌ك ناوێكی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 39كانوونی یه‌كه‌م 2020ز \ ڕێبه‌ندان 2719ك
سروشت ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیش هاوشێوه‌ی سروشته بایۆلۆژیه‌كان خاوه‌ن كۆدی بۆهێڵین .ئاگاداری مه‌یلی بایۆلۆژیم ،ده‌زانم كه گواستنه‌وه‌ی بۆ سروشته كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان داروینیزمه تایبه‌تی ئه‌م چوارسه‌د ساڵه‌ی دوایی شارستانێتی دیموكراتی بیر ل ه تازه‌گه‌ری دیموكراتی بكرێته‌وه. خه‌سڵه‌ت ه گرنگه‌كه‌ی دیك ه ئه‌وه‌ی ه تازه‌گه‌ری دیموكراتی وه‌ك جه‌مسه‌رێكی دژ ل ه هه‌ر گۆڕه‌پان و زه‌مه‌نێكدا ئاماده‌یه ،ك ه تۆڕه‌كانی (ده‌زگاكانی) مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری تێدایه .واتا تازه‌گه‌ری دیموكراتی ل ه هه‌ر كات و شوێنێكدا له‌ناواخنی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا هه‌یه ،ئینجا ئه‌مه سه‌ركه‌وتوو یان ژێر كه‌وتوو بێت ،ب ه ئازادی بارگاویی ه یان كۆیالیه‌تییه ،چوونیه‌كن یان جیاواز، نزیك یان دوور ل ه یه‌كسانی ،واتای فێمێنیستی و ئیكۆلۆژی به‌ده‌ستهێناو ه یان نا ،ب ه كورتی دوور یان نزیكی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسییه. هه‌رچی ده‌رهه‌ق ب ه رێبازی چه‌پڕه‌وو راستڕه‌وه‌كان ه ك ه له‌میانه‌ی شۆڕش و دژه شۆڕشه‌و ه سه‌ره‌تا ده‌سه‌اڵت (له‌م سۆنگه‌وه ده‌وڵه‌ت) زه‌وت ده‌كه‌ن ،دواتر ب ه ئامانجی جێبه‌جێكردنی پیالن و به‌رنامه‌كه‌یان ده‌بن ب ه «ئه‌ندازیاری كۆمه‌ڵگا» و ل ه رێگای نه‌خشه
ناوه‌ندیه‌كانه‌و ه ئه‌و كۆمه‌ڵگایان ه ده‌خوڵقێنن ك ه ب ه حه‌سره‌تیه‌و ه بوون :چیتر ئه‌و میتۆدان ه ته‌نیا وه‌ك ناماقووڵ و گوته‌ی پڕوپاگەندەیی و حه‌ما�سی هه‌ڵناسه‌نگێنم ،بە بایەخەوە ئاماژەی پێدەکەم ئەو شێوازە پەرەسەندنانەی دەیکات بە بووکەڵەو گەمەیەکی دەستی لیبرالیزم وەک هزرو کردارێک هەڵدەسەنگێنم لیبرالیزم لە هەرسکردنیدا زەحمەتی نابینێت. سروشت ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیش هاوشێوه‌ی سروشت ه بایۆلۆژیه‌كان خاوه‌ن كۆدی بۆهێڵین. ئاگاداری مه‌یلی بایۆلۆژیم ،ده‌زانم ك ه گواستنه‌وه‌ی بۆ سروشت ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان داروینیزمه‌و به‌سیفه‌تی قه‌به‌ترین ماتریالیزم ماتریالی فیكری بۆ ئه‌ندازیارێتی كۆمه‌ڵگا دابین ده‌كات .ئه‌و بابه‌ته‌ی باسم كرد ،ئاماژ ه ب ه هه‌ستیاریی ه تایبه‌ته‌كانی كۆمه‌ڵگا مێژووییه‌كان ده‌كات سه‌باره‌ت ب ه توانای هه‌مواركردنی یادگاو تایبه‌تمه‌ندێتی ه بونیادییه سه‌ره‌كیه‌كانی ،به‌و سیفه‌ته‌ی سروشتێك ه خاوه‌ن به‌رزترین ئاستی ژیرییه‌و به‌و راده‌یه‌ش بۆ بژاری ئازادی كراوه‌یه .وه‌ك چۆن ل ه میانه‌ی گۆڕینی كۆدی بۆهێڵیه‌و ه رووه‌ك و ئاژه‌ڵی جیاواز پێده‌گه‌یه‌نرێت، ناتوانین كۆمه‌ڵگاكان بگۆڕین ،چونك ه یادگای سروشتی كۆمه‌ڵگا له‌خۆڕا ئه‌مه‌ی ب ه سیفه‌تی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی ده‌ستنیشان نه‌كردووه. هه‌ر بۆی ه زۆر گرنگ ه بزانین ته‌نیا له‌كاتێكدا ئاستی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی به‌رز بكرێته‌و ه ده‌شێت رێگای گۆڕانكاری كۆمه‌ڵگا ره‌وا ببینرێت ،له‌ڕه‌وشێكی پێچه‌وانه‌دا له‌میانه‌ی سه‌رجه‌م په‌یڕه‌و ه تۆتالیتارو سه‌ره‌ڕۆكانه‌و ه ئاستی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی نزم ده‌کرێته‌وه ،هه‌ر بۆی ه ئه‌نجامه‌كه‌ی هه‌رچیه‌ك بێت ره‌وا نابینرێت. تازه‌گه‌ری دیموكراتی خه‌سڵه‌تی ئه‌و سیسته‌مه‌ی هه‌ی ه ك ه رێگای گۆڕانكاری ره‌وا ب ه كراوه‌یی ده‌هێڵێته‌وه .به‌رزی ئاستی به‌ها www.komelge.com
71
NO:39 -Feb 2020
ئه‌خالقی و سیاسیه‌كه‌ی گرێدراوی ئه‌م ناوه‌ڕۆك ه سیسته‌ماتیكه‌یه‌تی .لەگەڵ ئه‌وه‌ی رێگای گۆڕانكاری ره‌وا زۆر گرنگ ه به‌اڵم زۆر ساده‌یه .هه‌ر ئه‌ندامێكی ێ و زه‌مانێك بێت ئه‌م كۆمه‌ڵگای ه ل ه هه‌ر كو ده‌توانێت كۆمه‌كی خۆی پێشكه‌ش به‌م گۆڕانكاریه بكات .ئه‌و تاكه‌ی له‌ناو پاشماوه‌كانی كۆمه‌ڵگای نیولیتیك ته‌نانه‌ت له‌ناو پاشماوه‌كانی كۆمه‌ڵگای كاڵندا ده‌ژێت ،لەگەڵ ئه‌ندامێك ك ه ل ه نیویۆرك یان مۆسكۆدا ده‌ژی هه‌ر ئان و ساتێك پۆتانسێلی پێشكه‌شكردنی كۆمه‌كیان ب ه گۆڕانكاری هه‌یه. هه‌روه‌كو چۆن له‌م پێناوه‌دا باس ه پیرۆزه‌كان مه‌رج نییه ،ئه‌وا چاالكیه‌كانی قاره‌مانێتیش مه‌رج نییه. تاك ه مه‌رج توانای پیشاندانی به‌هره‌ی بیركردنه‌وه‌و ره‌فتاری ئه‌خالقی و سیاسیی ه به‌و سیفه‌ته‌ی دۆخی هه‌بوونی بنه‌ڕه‌تی سروشتی كۆمه‌اڵیه‌تییه ،هه‌روه‌ها كاراكردنی ئه‌م به‌هره(فه‌زیڵه‌ت)ی ه ك ه دڵنیاین ل ه هه‌ر تاكێكدا هه‌ی ه ئه‌گه‌ر ل ه ئاستێكی نزمیشدا بێت .بێگومان له‌م رێگایه‌و ه ناخوازم بڵێم ك ه باسه پیرۆزو شكۆداره‌كان ب ێ بایه‌خن ،ك ه ب ه درێژایی ته‌مه‌نی كۆمه‌ڵگای مێژوویی سه‌ریهه‌ڵداوه‌و له‌پێناو رۆشنكردنه‌وه‌ی رێگای ره‌وای گۆڕانكاری كراوه‌ته موڵكی یادگای مرۆڤایه‌تی .ب ه پێچه‌وانه‌و ه كاتێك رێگای ره‌وای گۆڕانكاری له‌الیه‌ن پاوان ه ماددی و ئایدیۆلۆژیه‌كانه‌و ه دابخرێت ،رۆڵ و ئه‌ركێكی مه‌زن ده‌كه‌وێت ه سه‌ر ئه‌م باسانه .دیسان ب ه هه‌مان شێوه له‌و رێگایه‌ی به‌ره‌و ئازادی ده‌چێت چاالكیه‌كانی قاره‌مانێتی به‌هایه‌كی ده‌ستلێبه‌رنه‌دراویان هه‌یه. گرنگ ئه‌وه‌ی ه بزانین ئه‌گه‌ر هه‌وڵ ه سه‌رتاسه‌ریه‌كانی كۆمه‌ڵگای مێژوویی نه‌بێت گۆڕانكاری ل ه تازه‌گه‌ری دیموكراتیدا به‌دی نایه‌ت .نكوڵی ل ه رۆڵی كه‌سایه‌تی و رێكخراو ه گرنگه‌كان ناکەین .به‌اڵم تا نه‌كرێت ب ه موڵكی شانه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و مێژوویی، هه‌روه‌ها به‌ڕێگای ره‌وادا تێپه‌ڕ نه‌بێت ئه‌م رۆڵه واتایه‌كی ئه‌وتۆی نابێت. 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌مان خاڵ بۆ شۆڕشه‌كانیش له‌جێگای خۆیدایه .ئه‌و په‌ره‌سه‌ندن ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی به‌ڕێگای ره‌وادا ئەنجام نەدرێت و نه‌كرێت ه موڵكی شانه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی ،پێویسته ب ه گۆڕانكاریه‌كی خۆڕسكانه‌ی سروشتی كۆمه‌ڵگا ناو نه‌برێت ،چونك ه كۆمه‌ڵگاكان ناخوڵقێندرێن، به‌ڵكو بابه‌تی ژیانكردنن .بێگومان جیاوازی له‌نێوان چۆنیه‌تی ژیان و ژیانێكی دیكه‌دا هه‌یه .هه‌روه‌ك چۆن ژیانێكی ئازاد ،یه‌كسان و دیموكراتیك بوونی هه‌یه ،هه‌روه‌ها ئه‌و جۆر ه ژیانانه‌ش جێگای باسن كه له‌ژێر دیكتاتۆریه‌ت و نایه‌كسانی و كۆیالیه‌تیه‌كه‌یدا ی ناگیرێت .له‌وانه‌ی ه چه‌ندین جۆری ژیان به‌رگە هه‌بێت ،به‌اڵم له‌ژێر ته‌واوی ئه‌م هه‌لومه‌رجانه‌دا تازه‌گه‌ری دیموكراتی گوزارشت له‌و هزرو بونیاده ده‌كات ك ه له‌میانه‌ی په‌یڕه‌و ه گونجاوەكانه‌وه ژیان ئازاد ،یه‌كسان و دیموكراتیان ه ده‌كات .له هه‌ڵگرتن و البردنی به‌ردێك ك ه كه‌وتۆت ه سه‌ر رێگاو ه تا ده‌گات ه هه‌ڵگیرسانی شۆڕش ك ه وه‌ك تاكه رێگای ره‌وا مابێته‌وه ،ل ه چوارچێوه‌ی تازه‌گه‌ری دیموكراتیدا به‌هادارن .به‌رامبه‌ر به‌مه‌ش ،له هه‌مان چوارچێوه‌دا بیر ل ه رزگاری ئیالهی و سۆفیگه‌رایی قه‌ده‌رگه‌رایی كۆیالن ه ناكرێته‌وه‌و ته‌نانه‌ت به‌ئه‌خالقیش دانانرێن .له‌ژێر رۆشنایی ئه‌و په‌ندو ئه‌زموونانه‌ی ده‌توانین ل ه تێكۆشانی ئازادی ،یه‌كسانی و دیموكراتی ئه‌م چوار سه‌د ساڵه‌ی دوایی روویدا ،ل ه قۆناخی قه‌یرانی بونیادی و سیسته‌ماتیكی هه‌ژموونگه‌رایی سه‌رمایه‌داری فینان�سی جیهانگیری رۆژگاری ئه‌مڕۆمان ده‌توانین تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌هێز بكه‌ین ،ته‌نانه‌ت ێ ئاواكردنه‌وه‌و ه ده‌توانین له‌میانه‌ی سه‌رله‌نو ێ بكه‌ینه‌وه .له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ هه‌ندێك الیه‌نی نو قاڵبوونه‌وه‌و رۆشنبوونه‌و ه سه‌باره‌ت ب ه ره‌هه‌نده سه‌ره‌كیه‌كانی تازه‌گه‌ری دیموكراتی ئه‌مجۆره هه‌واڵنه‌مان به‌سه‌ركه‌وتنی زیاتر ده‌گه‌یه‌نێت.