NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
38 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
دیدگه
گه‌النی ئێراق له‌پێناو چیدا رابوونه؟3 ....................................................................... دیدار
ساالر باسیرە :باکووری سوریا مۆدێلێکی شازە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست4 .................. ڕاپۆرت
«پەکەکەش نەبوایە تورکیا هەر هێرشی دەکردە سەر رۆژئاوا»12 ................................
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
وتار
خەندە حەمید :فیلمە ڕۆژنامەییەکان لەبارەی شەڕڤانانی ئازادی18 ............................. روكه‌ن نه‌غه‌ده :به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنان25 ....................................... ڕێبه‌ركوردۆ:سایکۆلۆژییا مرۆڤێشکەستی29 ........................................................... عەلی مەحمود :بزاڤی لۆلییە 36 ................................................................................ ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین :میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران45 . سەالحەدین ئەردەم :بەرخودانی گەردوونی لە پێناو شۆڕشی دیموکراتیانە50 ............... حه‌سه‌ن جودی :مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری و نه‌قشبه‌ندیی كوردی54 ....................... ع .ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی ب هرامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری68 .....................
په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،شه‌قامی سالم ،نزیك پردی خه‌سره‌وخاڵ
دیدگه گه‌النی ئێراق له‌پێناو چیدا رابوونه؟ ئێراق وه‌ك دێرینترین جوگرافیای نیشته‌جێی مرۆڤایه‌تی، له‌هه‌مانكاتیشدا وه‌ك یه‌كێك ل ه هه‌ر‌ه ده‌وڵه‌مه‌نترین واڵتانی جیهان؛ ئه‌مڕۆ له‌خراپترین و هه‌ستیارترین دۆخی خۆیدا د هژیت. گه‌النی ئێراق؛ ب ه گه‌لی كوردیشه‌وه ،دووچاری ملهوڕترین سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی بۆته‌وه .هیچ ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌ك هێنده‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی ئێراق ،ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتی كوردیشه‌وه، سته‌مكار ،گه‌نده‌ڵ ،تااڵنكار ،پیاوساالر و وابه‌ست ه ده‌ره‌وه نه‌بووه.ئه‌وده‌سه‌اڵتداران هل هرێگه‌یب هبنه‌ماوه‌رگرتنیئایدیۆلۆژیا ده‌مارگیریی ه ئایینی و مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یی و میللییه‌كانه‌وه گه‌النیان خستۆت ه نێو دژوارترین مه‌رگه‌ساتی ژیانه‌وه .ب هڕاده‌یه‌ك ك هرامه‌تی ئینسانییان بۆ مرۆڤ نه‌هێشتۆته‌و ه و ژیانیان بێواتا كردووه .بۆی ه ئه‌مڕۆ گه‌النی ئێراق له‌تاو له‌ده‌ستچوونی ك هرامه‌تی خۆیان و بۆ گه‌یشتن ب ه پارووێك نان و بڕێك ل ه ئازادی ،دژی ئه‌و ده‌سه‌اڵتداران ه رابوونه‌ت ه س هرپێیان و داوای ژیانی به‌ك هرامه‌ت و ئازادی و دابینكردنی سه‌ره‌تاییترین پێداویستییه‌كانی ژیانیان ده‌كه‌ن. بێگومان زلهێزه‌كانی دونیا و رژێم ه سته‌مكاره‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوینیش هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و ناڕ‌هزایه‌تییه‌ی گه‌النی ئێراق به‌قازانجی خۆیان بیقۆزنه‌و ه و ملمالنێیه‌كانیان له‌گه‌ڵ یه‌كتری له‌سه‌ر حیسابی گه‌النی ئێراق و به‌قازانجی خۆیان یه‌كالییبكه‌نه‌وه. بۆئه‌مه‌ش ده‌ستوه‌رده‌ده‌ن ه ناو ناڕز هزاییه‌تییه‌كان و زۆربه‌ی توندوتیژییه‌كانی نێو ئه‌و رابوونه‌ی گه‌النی ئێراق به‌ده‌ستی ئه‌و ده‌ستتێوه‌رده‌دارنه‌و هئه‌نجامده‌درێن.به‌تایبه‌تیشده‌ستتێوه‌ردانی ئێران و توركیا و ئه‌مریكا و بریتانیا و روسیا له‌و ناڕ‌هزاییه ی ئێراق و رۆڵیان ل ه ئاراسته‌كردنی ناڕ‌هزایه‌تییه‌كان جه‌ماو هرییان ه ب ه ئاقاری توندوتیژییدا زۆر روون و ئاشكرایه. لێره‌شدا؛ ده‌سه‌اڵتدارانی ه هرێم هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و ناڕ‌هزایه‌تیانه‌ی گه‌الن ل ه به‌غداد و خوارووی ئێراق به‌ناشیرین و زیانبه‌خش وێنای بكه‌ن و بێواتای بكه‌ن و ته‌نانه‌ت دژ ب ه گه‌لی كوردستان و مه‌تر�سی بۆسه‌ر قه‌واره‌ی ه هرێمی كوردستانیش نیشانی بده‌ن .به‌اڵم ل هڕاستیدا ته‌واو به‌پێچه‌وانه‌یه؛ ئه‌و ناڕ‌هزاییه‌تیانه‌ی گه‌النی ئێراق له‌پێناو نان و ئازادی و ك هرامه‌تی ئینسانیانه‌ی خۆیانه .وه‌ك چۆن گه‌له‌كه‌مان ل ه باشوور بۆ هه‌مان ئه‌و ئامانجان ه چه‌ندین جار خۆپیشاندان و ناڕ‌هزایه‌تی دژ ب ه ده‌سه‌اڵتی ه هرێمیان د هربڕیوه ،به‌تایبه‌تی ل ه 17ی شوباتی 2011دا ناڕ‌هزایه‌تیی ه جه‌ماو هرییه‌كان گه‌یشت ه ئاستێكی به‌رز. هه‌ڵبه‌ت ه خه‌ڵكی ناو هڕاست و خوارووی ئێراقیش به‌هه‌مانشێوه مافی ناڕ‌هزایه‌تی و به‌رگریكردن ل ه ماف و ئازادییه‌كانیان هه‌یه.
له‌بنچینه‌دا ناڕ‌هز‌ایه‌تییه‌كانی به‌غداد و شاره‌كانی خوارووی ئێراق به‌و راده‌یه‌ی دژ ب ه ده‌سه‌اڵتدارانی حزب و میلیشیا شیعه‌گ هرییه‌كانه ،به‌و راده‌یه‌ش دژ ب ه حزب ه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی باشووری كوردستانیشه .چونك ه ئه‌وانیش رۆڵی به‌رچاویان له‌و گه‌نده‌ڵی و تااڵنكاری و سته‌مكارییه‌ی سه‌ر هه‌موو گه‌النی ئێراق، ب ه كورد و عه‌ره‌ب و هه‌موو نه‌ته‌و ه و ئه‌تنیكه‌كانی تر ،هه‌بوو ه و هه‌یه .بۆی ه ئه‌گه‌ر ئه‌و ناڕ‌هزایه‌تانه‌ی خه‌ڵكی به‌غداد و باشووری ئێراق دژ ب ه الیه‌نێك بێت ئه‌وا ته‌نیا دژ ب ه ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌موو ئێراقه ،ب ه ده‌سه‌اڵتدارانی باشووری كوردستانیشه‌وه ،دژ به‌و ده‌وڵه‌ت و رژێمانه‌ی ناوچه‌ك ه و جیهانه ك ه ئێراقیان كردۆته گۆڕه‌پانی شه‌ڕ‌ه قێزه‌ون ه پاوانخوازییه‌كانیان و به‌تااڵنبردنی سامانی گه‌النی ئێراق .نه‌ك دژی گه‌لی كوردستان یان قه‌واره‌ی كوردستان ،یان گه‌ل و ئایین و مه‌زهه‌به‌كانی تر بن .ته‌نانه‌ت تا ئێستا خه‌ڵكی خرۆشاو و ناڕ‌هزای به‌غداد و خوارووی ئێراق هیچ دژایه‌تییه‌كیان له‌ب هرامبه‌ر هیچ گه‌ل و ئایین و مه‌زهه‌بێك، ب ه گه‌لی كوردستان و قه‌واره‌ی ه هرێمی كوردستانیشه‌وه، د هرنه‌بڕیوه .به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌و ه ئه‌و شاند ه كوردییانه‌ی كه‌وا له چاالكوانانی مه‌ده‌نی و سیا�سی له‌باشووری كوردستانه‌و ه‌چوون بۆ سه‌ردانی خۆپیشاند هرانی به‌غداد ،به‌وپه‌ڕی رێز و ستایشه‌وه پێشوازییان لێكردوون و ئه‌وه‌یان د هربڕیو ه ك ه چاره‌نوو�سی گه‌النی ئێراق ،به‌هه‌موو پێكهاته‌كانیه‌و ه یه‌ك ه و ده‌سه‌اڵتدارانی ئێراق ،به ده‌سه‌اڵتدارانی باشووریشه‌وه ،هه‌موو گه‌النی ئێراق وه‌ك یه‌ك و بێجیاوازی ده‌چه‌وسێننه‌وه .به‌اڵم ئه‌و ه ده‌سه‌اڵتدارانی ه هرێم و ده‌سه‌اڵتدارانی ئێراق و زلهێزه‌كان و رژێمه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوینن ك ه ده‌خوازن یاری ب ه هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی و مه‌زهه‌بی گه‌النی ئێراق بكه‌ن و ل ه ژێی ده‌مارگیریی بده‌ن و گه‌الن دژ به‌یه‌كتر دابده‌ن ،بۆئه‌وه‌ی گه‌الن ل ه ئامانج ه ره‌سه‌نه‌كانی خۆیان؛ كه‌وا گ هڕاندنه‌وه‌ی ك هرامه‌تی ئینسانیی و نان و ئازادیی و دادپه‌رو هرییه، له‌بیری بكه‌ن و ببن ه ئامراز و سووته‌مه‌نی ملمالنێ و شه‌ڕ و پێكدادان ه خوێناوییه‌كانی ئه‌و هێز‌ه ده‌سه‌اڵتدار و ده‌وڵه‌ته سته‌مكار و پاوانخوازانه .به‌اڵم سهرهڕای هه‌موو ئه‌مانه؛ مسۆگه‌ر گه‌النی ئێراق ،به‌گه‌لی كوردیشه‌وه ،به‌پشت به‌ستن ب ه ئیراد ه و توانستیخۆیان،ده‌تواننكۆتاییبه‌وسیسته‌م هده‌سه‌اڵتدارییه‌ی به‌سه‌ر ئێراقدا خۆی سه‌پاندوو ه بهێنن و ب ه ئامانج ه پیرۆزه‌كانیان بگه‌ن .به‌مه‌ش به‌یه‌كه‌و هژیانی دیموكراتیانه‌و یه‌كێتی ئازادانه‌ی نێوان گه‌الن و پێكهات ه ئایینی و مه‌زهه‌بی و ئه‌تنیك ه جیاوازه‌كان به‌دیبهێنن.
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
ساالر باسیرە: باکووری سوریا مۆدێلێکی شازە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست
سازدانی :ئاسۆ جەوهەر بۆ ئێران بۆ تورکیا ،واتە بۆ رۆژهەاڵتی ساالر باسیرە ،شارەزای فیکری ناوەڕاست ئەهەمیەتێک و گرنگییەکی سیاسیی ئاماژە بە ملمالنێکانی روسیا زۆری هەیە. و واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست لە جیۆگرافیای سیاسیی سوریادا دەکات، باسیرە ،هێما بۆ ئەو مەترسییە جەختیش لە رۆڵی خۆبەڕێوەبەریی داگیرکارییەی تورکیا دەکات کە باکووری سوریا و کورد لەو ئاڵۆزییە لە کانتۆنەکانی باکووری سوریا و عەسکەریی و سیاسییەدا دەکاتەوە. «رۆژئاوای کوردستان» تورکیا دەیەوێت لەم چاوپێکەوتنەی ئازادیی کۆمەڵگەدا، ساالر باسیرە لەوە دەدوێت کە سوریا: باکووری خۆبەڕێوەبەریی بەڕاستیی مۆدێلێکی شازە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،مۆدێلێکە بۆ سوریا گرنگە 4
www.komelge.com
لەو ناوچەیە پشتێنە یەک دروست بکات، ئیسالمییستەکان و داعش بهێنێتە ئەوەێ و بیکاتە پشتێنێکی ئیخوانیی ،هەتا گۆڤارێکی ئەمێریکیی باسی لەوە دەکرد کە دەڵێ تورکیا جیهاد دەکات لە دژی ئەمێریکا.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
ئایا لە ستراتیژدا رەو�شی سوریا چۆن و بەکوێدەگات؟ ساالر باسیرە :رەو�شی سوریا لە راستییدا دەستێوەردانێکی زۆری ئیقلیمیی و نێودەوڵەتیی تێدا هەیە ،چ و چ روسیا؛ بەتایبەت روسیا .هەروەها دەستێوەردانێکی ئیقلیمیی زۆری�شی تێدا هەیە، وەک ئێران و تورکیا ،تەنانەت قەتەر و سعودییە ئامانجەکەیان رووخاندنی رژێمی سوریا بوو ،بەاڵم دیارە باروودۆخەکە گۆڕا ،ئەوانە ئێستا پاشگەز بوونەتەوە ،لە درووشمی رووخاندنی سوریا، چونکە بۆیان نەکرا .دۆخەکە ئێستا بە پلەی یەکەم لە ژێر هەیمەنەی روسیا دایە ،بەڵکو ئەوە روسیا یە کە بڕیار دەدات و بڕیاردەری سەرەکییە لە سوریا دا ،دەیەوێت ئەو رەوشە چارەسەر بکات بۆ ئەوەی سوریا جارێکی کە بگەڕێتەوە ژێر هەیمەنەی حکومەتی بەشار ئەسەد و دەستوورێکی نوێ بۆ سوریا دا بندرێت. دەتوانین بڵێین سوریا کلیلێک بوو ،بۆ - چوونە ژوورەوەی روسیا بۆ ئەوەی هەژموونی خۆی لە ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دا بەهێزتر بکات و هەروەها قاچی سیاسیی و عەسکەریی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا شەل بکات؟ ساالر باسیرە :ئەوە یەکێکە لە ستراتیژییەتەکان ،چونکە ئێستا ملمالنێیەکی زۆر هەیە ،چ لە رووی ئابوورییەوە ،لە رووی بازرگانییەوە ،بە تایبەتیی روسیا لە سەردەمی یەکێتیی سۆڤییەتەوە هاوپەیمانیی زۆر کەم بووە لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دا ،روسیا هەروەکو سۆڤییەتی کۆن دەیەوێت هاوپەیمان بەدەست بهێنێت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا و باشتریین
سوریا هەر لە سەردەمی حافز ئەسەد-یشەوە هاوپەیمانێکی نزیکی یەکێتیی سۆڤییەت بووە و باوردۆخەکەیش لەبار بوو بۆ روسیا. زنجیرەیش ،ئەڵقەیش بۆ ئەو زنجیرەیە سوریا بوو، چونکە سوریا هەر لە سەردەمی حافز ئەسەد- یشەوە هاوپەیمانێکی نزیکی یەکێتیی سۆڤییەت بووە و باوردۆخەکەیش لەبار بوو بۆ روسیا .ئێستا کە لە رێگەی سوریاوە دەیەوێت جێپێی خۆی بکاتەوانێت ،ئەوەیش کۆمەڵێک ستراتیجییەتی پێوەبەندە ،مەسەلەی ئەوەی کە سوریا لە ژێر هەیمەنەی روسیا ،هەر نەک بۆ ئەوان بۆ ئێرانیش مەسەلەی حزبواڵ-یە سنووری بە ئیسرائیلەوە هەیە؛ مەسەلەی گەر جارێک روسیا بهێننەوە لە دەریای سپیی ناوەڕاست دا ،ئەو ناوچانەی سەربە سوریایە ئسووڵی دەریایی روسیایە و ئەو هێزی دەریاییەی روسیا ئەو رۆکێتانەی لەوێیە هەیەتی... دەتوانێت چەکی كاڵوەی ئەتۆمیی-ش هەڵبگرێت. هەروەها ناوچەیەکە کە بۆڕی نەوت و غازی سرووشتیی پیا دا دەڕوات ،ناوچەیەکی نەوتیی گرنگە ،ناوچەیەکە لە رووی سەربازییشەوە، لە رێی جوگرافییەوە ،لە رێی جیۆپۆلیتیک و جیۆستراتیجییەوە ئەهەمیەتێکی ئێجگار زۆری www.komelge.com
5
NO:38 -Nov 2019
لە کاتی هەڵبژاردنەکانی دا باسێکی وا هەبوو ،لەناو دەزگای هەواڵگریی و ئیف بی ئای ئەمێریکیی دا کە روسیا هاوکارییەکی زۆری ترەمپی کردووە
هەیە! واتە بۆ روسیا وەکو وتم ،گرنگتریین شت ئەوەیە کە رێگەی پەڕینەوەی بۆڕی غاز و نەوتی سرووشتییە بە سوریا بۆ دەریای سپیی ناوەڕاست.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وزە ،بەاڵم روسیا ئێستا هەوڵ دەدات تا رادەیەکی زۆر ملمالنێی بکات و جێپێی خۆی بکاتەوە ،لەوەیش دەچێ سعوودییەکان لە ژێر هەیمەنەی ترەمپ- دا بڕوا و متمانەیەکی زۆریان بە نەمابێت ،جا لەبەرئەوە بینیمان پوتین سەردانی ئیمارات بوو وابزانم کردی لەگەڵ سعوودییە ،هەم رێککەوتنی بازرگانییشیان کردووە و هەم چەکیشیان پێ بفرۆ�شێ ،ئەمە خۆی لە خۆی ئەهمەتی خۆی هەیە و باسەکە ئەوەیە ئێس ٤٠٠ی تێدایە ،هەم بازرگانیی چەک و هەم بازرگانیی لەسەر ئاستی تر، بازرگانیی لەسەر مەسەلەی ووزە و دیارە کۆمەڵێ رێککەوتنی نهێنییش لەو شتانە دا هەیە. کەواتە هەناردەی نەوتی روسیا زیاتر دەبێت؟ساالر باسیرە :بەڵێ زیاتر دەبێت ،لەوانەیە لەسەر چەندیین ئاستی کە ،ئەوانەی کە پسپۆڕن لە بواری وزە و لە بواری جوگرافیا ،لەوانەیە وەاڵمێکی باشتریان پێبێت لەو مەسەلە یەدا، لە هەموو حاڵەتێکدا ئەوە بۆ خاڵێکی ئیجابیی و پۆزەتیڤ نییە .هەروەها جێ پێی روسیا زیاتر دەکاتەوە لە ناوچەکە ،ئەوەیش بەشێکی زۆری دەگەڕیتەوە بۆ ئەو هەاڵنەی کە ترەمپ کردووێتی، چونکە لەوانەیە متمانەیەکی زۆریان بە ترەمپ نەمابێت کە بیانپارێزێت ،لە هەڕەشەی ئێران بە نموونە.
دەتوانین بڵێن کەواتە شۆڕبوونەوەی - روسیا بۆ کێڵگە نەوتییەکان دەستی پێکردوە ،لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دا بۆ نموونە سەردانی ڤالدمیر بۆتین بۆ سعوودییە ،هەروەها الڤرۆڤ بۆ عێراق .ئەمە وادەکات سەرچاوەی ووزەی جیهانیی بچێتە دەستی روسیاوە؟ لە کاتێکدا بە درێژایی مێژووی ،ووزەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، بەتایبەتیی نەوت لە ژێر دەستی دا بووە؟ دەتوانیین بڵێین ئێستا جێپێی سیاسیی و عەسکەریی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دا لەق بووە؟ هەڵەی ترەمپە ،یاخود بە گوێرەی ئەوەی لەساالر باسیرە :تا رادەیەک لەق بووە، چونکە بێگومان دەست لە رۆژهەاڵتی ناوەڕست راگەیاندنەکان و لە سەنتەرەکانی توێژینەوەدا هەڵناگرێت ،لەبەرئەوەی وەکو وتمان ئەهیمەتێکی دەوترێت ترەمپ پیاوی روسیایە؟ ساالر باسیرە :بەڵێ ،خۆی لە کاتی یەکجار زۆری هەیە لە مەسەلەی بازاڕ، کەرەستەی خاو ،بازرگانیی بە تایبەت مەسەلەی هەڵبژاردنەکانی دا باسێکی وا هەبوو ،لەناو دەزگای هەواڵگریی و ئیف بی ئای ئەمێریکیی دا کە روسیا 6
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
هاوکارییەکی زۆری ترەمپی کردووە ،بۆ ئەوەی بێتە سەر حکوم و دەسەاڵت ،هەتا ئێستا ئەو پڕۆسە سیاسیی و ئەو مەسەلە گرنگە هەر ماوەتەوە. پرسیارەکە ئەوەیە بۆچیی روسیا و پوتین مەبەستی بوو کە ترەمپ سەرکەوێت؟ لەوانەیە دیراسەتێکی با�شی عەقڵییەت و تەبیعەت و بۆچوون و شتەکانی ترەمپیان کردبێت لەو بوارەدا ،ئێستایش لەوە دەچێ ترەمپ مەبەستی بووبێ لەگەڵ روسیا ببنە دوو زلهێزی جیهانیی بەرامبەر بە ئەوروپاش بووەستنەوە ئینجا لەبەرئەوە ئەوروپییەکانیش بۆچوونیان هیچ ئیجابیی نەبوو لەسەر مەسەلەی ترەمپ ،ئێستای�شی لەسەر بێت ،کۆمەڵێک ئیجرائاتی کرد لە گومرگ و هەڕەشەی کشانەوەی سوپای ئەمێریکیی ،بۆ نموونە لە ئەڵمانیا و لەم جۆرە شتانە ،لەوە دەچوو رێککەوتنێک یان خواستێک هەبووبێت لەگەڵ روسیا ببنە دوو زلهێزی گەورە و ئەوروپاش تا رادەیەکی زۆر ئیهمال بکەن و پشتگوێی بخەن. لە نێوان ئەم دوو زلهێزەدا ،رەو�شی باکووریرۆژهەاڵتی سوریا ،بەتایبەت خۆبەڕێوەبەریی باکووری سوریا چیی لێدێت؟ ساالر باسیرە :رۆژئاوای کوردستان، مەسەلەیەکە لە چوارچێوەی دەوڵەتی سوریا دا دەبیندرێت .چونکە کورد لەوێ ئەکتەرێکی سیاسییە ،راستە ئەکتەرێکی سیاسییە ،بەاڵم لە هەمان کاتیشدا خاوەن دەوڵەت نییە ،کەواتە لە چوارچێوەی دەوڵەتی سوریا دا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت ،بەاڵم ئەوەیە کورد توانیویەتی تا رادەیەکی زۆر جێپێی خۆی بکاتەوە و بەتایبەتیی کە بووە هاوپەیمانێکی لە مەسەلەی شەڕی داعش، ئەوە بوو داعشیش تا ماوەیەکی زۆر لە سەردەستی
شەڕڤانان شکان لەوێ ،بەاڵم تا رادەیەکی زۆر دەتوانین بڵێین هەڵە و خیانەتێکی ستراتیجیی کرد بەرامبەر بە کوردانی رۆژاڤا ،لەوەی کە بڕیاری کشانەوەی دا ،بەاڵم دیارە کە فشارێکی زۆر گەورە لەسەر ترەمپ هەیە ،چونکە بە تەنیا بڕیار نادات لەوێ ،بەڵکو دەوڵەت دەوڵەتێکی موئەسەساتییە ،ئۆپۆزیسیۆن هەیە ،تەنانەت لە ریزەکانی حزبەکەی ترەمپیشدا ناڕەزاییەکی زۆر هەیە لەسەر سیاسەتەکانی لە سوریا و بەرامبەر بە کورد بە تایبەتیی ،کۆنگرێس هەیە ،ئەنجوومەنی پیران هەیە ،واتە رایگشتیی هەیە .لەوە دەچێت ئەمانە وای کردبێت کە جارێکی کە ئەمێریکا چاو بە سیاسەتەکانی خۆیا بخشێنێتەوە لەسەر مەسەلەی رۆژاڤای کوردستان ،بەاڵم ئێستا ترەمپ هێز ناردوەتەوە بۆ باکوور و رۆژهەاڵتی سوریا و دەڵێت ئێمە بە پلەی یەکەم دەمانەوێت ناوچە نەوتییەکان بپارێزین. لە ئاستی نێودەوڵەتییدا پشتگیرییەک هەیە بۆئەو پارچەیەی کوردستان ،بەاڵم ئەو پشتگیرییە لە بواری کردارییدا زۆر کەم هەنگاوی بۆ نراوە، بۆچیی؟ ساالر باسیرە :بەڵێ ،یەکەمجارە رۆژئاوای کوردستان توانی ،نەک هەر بۆ رۆژاوای کوردستان، بەڵکو بۆ مەسەلەی کورد بە گشتیی ،بۆ یەکەمجارە کە زۆرتریین پشتگیریی سیاسیی بەدەست بهێنێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی ،بۆ یەکەمجارە کە کورد توانی دەموچاوی قێزەونانەی دەوڵەتی تورک بخاتە بەردەم رایگشتیی نێودەوڵەتیی. ئەمە کاریگەرییەکی زۆر گەورەی هەبوو کە بۆ یەکەمجارە کورد لەسەر ئاستی رۆژاڤا ،بەهۆی رۆژئاوای کوردستانەوە دەنگێکی ئەوەندە بداتەوە www.komelge.com
7
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی ،ئەمە بۆ خۆی هەرێمیی رۆژئاوای کوردستان تەسلیم بکەن. سەرکەوتنێکی زۆر گەورەیە لە رووی سیاسییەوە، ئەو رێککەوتنە ئەگەر لە رووی - لە رووی مەعنەوییشەوە .جا ئێستا پشتگیرییەکی زۆر هەیە ،بەاڵم مەترسییە گەورەکە هەمیشە ئیدارییشەوە بێت ،ناکۆک نییە لەگەڵ فیکری هەر دەوڵەتی تورک بووە بۆ سەر ئێمە ،نەک هەر سیاسیی و پارادایمی ئۆجەالن؟ ساالر باسیرە :بەڵێ راستە ئەوە هەیە ،ئەوە هەر لە رۆژئاوای کوردستان ،بەڵکو لە هەر بەشێکی کوردستاندا بزووتنەوەیەکی رزگارییخوازیی تیا ئەو بیرۆکە و فیکر و فەلسەفەیەیە کە لە سەری هەبووبێت یاخود خواستێکی هەبووبێت ،دەوڵەتی دامەزراوە و داوای دەکەن ،بەاڵم دەبێ سەیری تورک کاری کردووە بۆ تێکدانی! دەوڵەتی تورک واقیعەکە بکەین ،ئەگەر رۆژگارێک واقیع وابێ نەخۆشیی فۆبیای کوردی هەیە و دژی کوردە وەکو کە بە راستیی زۆر بۆ کورد بهێنن لەوێوە الواز ببێت ،لەوانەیە ناچار بێت بە ئۆتۆنۆمییەکیش بە نەتەوە نەک وەکو حیزبێک. حوکمێکی زاتیش رازی ببێت ،لەژێر هەیمەنەی رەخنەی ئەوە دەگیرێت کە روسیا لەگەڵ سوریا دا رێکبکەوێت .کوردیش - خۆبەڕێوەبەریی باکووری سوریا ،گەلی کورد ئینسانە و خۆ نە دەوڵەتە و نە فڕۆکەی جەنگیی لەوێ ،لەم قۆناغەدا باش سیاسەتی نەکردووە هەیە و نە ئەو چەکەی هەیە کە دەوڵەتێکی ناتۆی و نەیتوانیوە هاوکێشەکان باش بخوێنێتەوە و وەکو تورکیا هەیەتی ،دوور نییە روسیا بیەوێت، بەاڵم بەم پەالمارەی تورکیا دەیەوێت کورد الواز لێکبداتەوە ،تۆ ئەمە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟ ساالر باسیرە :لێکدانەوەی خۆیان هەیە و بکات ،تا رادەیەک وابێت کە لەگەڵ سوریادا پێکی لێکدانەوەکانیشیان زۆر راستە ،چ لە رووی بهێنێت و رێکیبخات. تەکنیکییەوە ،چ لە رووی ستراتیجییەوە .روونە، جیاوازیی ئەو جواڵنەوە سیاسیی ،فیکرییئەوان دەیانەوێت خاکی خۆیان بپارێزن ،ببنە موئەسەسەیەک و ببنە ناوچە و هەرێمێکی و سەربازییە لە باکووری خۆرهەاڵتی سوریا، ددانپێدانراو ،سیستمی کانتۆنیان دامەزراندووە ،لەگەڵ بزووتنەوەکانی تری رزگارییخوازیی گەلی دەستوورێکی هەرێمییان بۆ خۆیان دامەزراند ،کورددا چییە؟ ساالر باسیرە :جیاوازییەکەی ئەوەیە کە ئەوان ئەمانە هەمووی پێشکەوتنێکی گەورەی باشە بەدەستیان هێناوە .ناتوانین گلەیی و رەخنەیان بزووتنەوەیەکی رزگارییخوازیی زۆر پێشکەوتوویان لێ بگرین ،ئەو رەخنانەیش کە هەشبێت لەوانەیە هەیە ،مۆدێلی کانتۆنەکانیان هەیە ،بە سیستمێکی بڵێن بۆچیی لەگەڵ رژێمی سوریا رێک دەکەون ،ئێ فیدراڵیی المەرکەزیی ،بڕوایان بە خەباتی ژن بەهۆی دڕندایەتیی تورکیاوە ناچاربوون هەوڵبدەن هەیە ،بڕوایان بە پێشکەوتن هەیە ،بڕوای زۆریان رێککەوتنێک لەگەڵ رژێمی سوریا بەدەست بهێنن .بە فیکری دیارە رێبەر عەبدواڵ ئۆجەالن هەیە، ئەو رێککەوتنە رێککەوتنێکی سەربازییە ،نەک ئەوە مۆدێلێکە کە بەڕاستیی مۆدێلێکی شازە لە رێککەوتنێکی سیاسیی و نە رێککەوتنێکە کە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .مۆدێلێکە کە چ بۆ سوریا 8
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
بە نیسبەت تورکیاوە ،ئەو بیرۆکەیەی ال پەسەند نییە چونکە ترسی ئەوەی هەیە ئەم بیرۆکە و مۆدێلە بگوازرێتەوە بۆ باکووری کوردستان و باشووری کوردستان ،لەبەرئەوە ئەو مەترسییەی زۆر هەیە گرنگە ،چ بیرۆکە و مۆدێلێکە بۆ ئێران بۆ تورکیا، واتە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەهەمیەتێک و گرنگییەکی زۆری هەیە ،چونکە وەکو گوتمان دەیەوێت سیستمی کانتۆنی فدڕاڵیی المەرکەزیی پیادە بکات و واڵتێکی موئەسەساتیی بێت و عەدالەت و یەکسانیی پیادە بکات ،هەروەها مافی ژنی زۆر زۆر تێدا پارێزراوە ،لەو دەستوورەشیدا دەیبینین کە رۆڵی ژن زۆر گرنگ بووە تیایدا ،لە مەسەلە کۆمەاڵیەتییەکاندا ،لە بوارە گرنگەکانی تدرا ،جا ئەمە بێگوومان بە دڵی ئەو الیەنانە نیین کە ئاماژەمان پێدان ،هەر بۆیە دەیانەوێت ئەو مۆدێلە فەشەل پێبهێنن. ئایا هۆکاری ئەو داژیەتییانە بۆ ئەو فیکرەجیاوازە دەگەڕێتەوە کە پەسەند ناکرێت لە ناوچەکەدا؟ ساالر باسیرە :بە نیسبەت تورکیاوە ،ئەو
بیرۆکەیەی ال پەسەند نییە چونکە تر�سی ئەوەی هەیە ئەم بیرۆکە و مۆدێلە بگوازرێتەوە بۆ باکووری کوردستان و باشووری کوردستان ،لەبەرئەوە ئەو مەترسییەی زۆر هەیە ،چونکە ئەو چ باکوور و چ باشوور بە هیی خۆی دەزانێت .بێجگە لەوە نایەوێت کورد ببێ بە شتێک ،ئەگەر تەنانەت ئەو بیرۆکە و ئەفکارانە�شی نەبووایە ،ببوایە بە شتێک ئەم هەقێکی ئەدایەوە ،تەنانەت هەر بەختەوەر نییە کە لە هەرێمی کوردستاندا ناوچەیەکی ئاوا هەیە ،زوو یا درەنگ قەناعەتم وایە بیەوێت ئەو مۆدێلەیش تێکبدات ،جا مەترسییەکان زۆر بوون و دەسەاڵتدارانی هەرێمی کوردستانیش درکیان بەو مەترسییانە کردبوو کە ئەگەر تورک ئەو مۆدێلەی رۆژئاوا فەشەل پێبهێنێت و بتوانێت داگیری بکات و پەالماری بدات ،باشووری کوردستانیش لە کردارا چارەنوو�سی لەوە باشتر نەئەبوو .لەبەرئەوە ،ئەمان درکیان بەو شتانە کردووە ،دەوڵەتی تورک و دەسەاڵتدارانی تورک لە کۆنەوە تا ئێستا نەخۆشیی و فۆبیای کوردییان هەیە یەعنی چۆن قەتڵ و عامی ئەرمەنییەکانیان کرد و جینۆسایدی ئەرمەنییان کرد ،جینۆسایدی کوردیان کرد! بەم شێوەیە ئێستا ئامادەن ئەگەر بتوانن و دەسەاڵتی زیاتریان هەبێت بە تەواویی سیاسەتی جینۆساید پیادە بکەن ،خۆ کردووشیانە ،خۆ جینۆساید بە تەنها کوشتنی مرۆڤەکان نییە ،تێکدانی دیمۆگرافیایە، قەدەغەکردنی زمانە ،کولتوورە ،جوگرافیایە، گواستنەوەی دانیشتوانە .تورکیا دەیەوێ لەو ناوچەیە بە ناو ئارامە ،ئەو پشتێنە بە ناو ئارامە پیادە بکات ،ئیسالمییستەکان بێنێتە ئەوێ، پڕیکات لە داعش ،بیکاتە پشتێنێکی ئیخوانیی ،هەتا گۆڤارێکی ئەمەریکیی با�سی لەوە دەکرد کە دەڵێ تورکیا جیهاد دەکات لە دژی ئەمێریکا ،واتە هەموو www.komelge.com
9
NO:38 -Nov 2019
هەرچی نیزامێک لە دونیادا هەڵگری ئایدیۆلۆژیای فاشیزم بێت ،ئەوا راسیستیشە و ناسیۆنالیستیشە.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیهانبینییوە بۆی بڕوانین بێگومان پیادەی دەسەاڵت دەکات ،بەرامبەر نەک هەر کورد، نەک هەر ئەرمەن ،نەک هەر گەلەکانی کە بەڵکو بەرامبەر بە نەیارەکانی خۆی�شی ،هەر بڕوانە سیستمی سەددام حسێن یان ئەدۆڵف هیتلەر لە سەردەمی خۆیان ،چونکە ئەم سیستمانە، سیستمی دەسەاڵتی تۆتالیتاریزم بوون ،شمولیی بوون و راسیست و ناسیۆنالیست و فاشیی بوون، هەر لەو دیدەشەوە رووانیویانە ،تێڕوانینیان هەبوو بۆ لەناوبردنی جوولەکە ،بۆ لە ناو بردنی کورد ،بۆ لە ناو بردنی ئەرمەن ،بۆ لە ناو بردن و جینۆسایدکردنی کەمایەتیی و کەمایەتییە نەتەوەییەکانی تر ...تەنانەت بەرامبەر بە نەیارەکانی خۆیشیان کە تورکن ،یەعنی هەمان سیاسەتیان پیادە کردووە .سەیری سیاسەتی ئەردۆگانی ئاکەپە بکە ،چۆن لە تورکیا بەرامبەر نەیارەکانی خۆی�شی مامەڵە دەکات.
پشتگیریی ئەو ئیسالمییستانە و داعش و ئەمانەی لە سەرەتاوە کردووە و کە رووبەڕووی ئەمێریکاش بوو نەتوانێ رووبەڕووی ئەوروپا و هەموو ئەو الیەنانەی تر بوونەوە لەبەر ئەوە ،ئەوانەش مەترسیی تورکیا باش دەبینن لە مەوزوعەکەدا مەسەلەی تورکیا روون دەکاتەوە ،سیاسەت و بۆچی سوپای تورکیا خاکی باکووری سوریایستراتیژییەت و ئایدیۆلۆژیای بەرامبەر بە کورد داگیرکریی کرد ،بەاڵم لە ئەرزی واقیع و پراکتیکی چییە و چۆن بووە. سیاسیدا هیچ بەرامبەر تورکیا ناکرێت؟ ساالر باسیرە :ئەگەر پرسیارەکەت بە ئەگەر تورکیا لەبەر ناسیۆنالیزم پر�سیکورد پەسەند ناکات ،بۆچیی لە ئاستی جیهاندا تەواوی تێگەیشتبم ،بۆ ئەو زلهێزانە مەسەلەی بە کرداریی ئەو ئەزموونە ناپارێزرێت ،ئایا بەرژەوەندییە ،لەگەڵ چیندا کە دەوڵەتێکی هۆکارەکە ئەوەیە تەنها لە ناوچەی خۆرهەاڵتی کۆمۆنیستییە باشتریین پەیوەندیی بازرگانیی هەیە، ناوەڕاستدا ،سیستمەکە نوێیە ترسییان لێی باشتریین پەیوەندیی دیپلۆماسیی و هاتووچۆیان هەیە .بۆ ئەوان بەرژەوەندییەکان گرنگە یەعنی هەیە؟ ساالر باسیرە :خۆی بەشێکی پرسیارەکە سیستەمەکە ئەوەندە گرنگ نییە .لەگەڵ ئێران، وەاڵمی بەشەکەی تری دەداتەوە ،هەرچی نیزامێک ئەڵمانیادا بزانە زۆربەی دەوڵەتە ئەوروپییەکان لە دونیادا هەڵگری ئایدیۆلۆژیای فاشیزم بێت ،دەیان ساڵە و سەدان ساڵە باشتریین پەیوەنیدیی ئەوا راسیستیشە و ناسیۆنالیستیشە .لە رووی دبلۆماسیی بازرگانییشیان هەیە ،بۆ ئەوان گرنگ نییە ،بۆ ئەوان دەسکەوت و بەرژەوەندییەکانیان 10
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
گرنگە ،بێجگە لەوە لە رۆژئاوای کوردستان خۆ سیستمەکە نەیووتووە ئێمە سیستمێکی کۆمۆنیستیین و دژ بە سەردەمی سەرمایەداریین و دژ بەو جۆرانەن و ئەوانیش وەک ئەکتەرێکی سیاسیی گەمە دەکەن بۆ دەسکەوتەکانی خۆیان. مەسەلە لێرا بەرژەوەندییە ،بەرژەوەندییەکانیش وەکو وتم لەو مەسەالنە خۆیان دەبیننەوە، ووزەیە ،رێگەی هاتووچۆیە ،کەرەسەی خاوە، بازاڕە ،بازرگانییە ،ناوچەی جیۆستراتیجیی و عەسکەریی گرنگە ،چ بۆ ئەوێ و چ بۆ ناوچەکانی کە ،یا لەبەرئەوە زۆرجار ئەمانە لەسەر شتەکان رێک دەکەون مەسەلەن سوریا قۆناغێک لە قۆناغەکان هەموویان هاوپەیمانیی یەکتر بوون بۆ شەڕی داعش ،ئێستا کە شەڕی داعش نەماوە یان هێزی ئەژنۆی شکاوە و کەوتۆتە سەر چۆک. ئینجا ئێستا قۆناغی ئەوەیە کە دەسکەوتەکانیان بچننەوە ،بەرهەمەکانی خۆیان بچننەوە لەوەی کە چۆن سوریا دابەش بکەن ،چۆن ناوچەکە دابەش بکەن ،سیاسەتیان لە عێراقدا چی دەبێت و چۆنەبێت ،ئێستا کاتی ئەوەیە دەسکەوتەکانی خۆیان بچننەوە ،دوای شەڕی داعش .ئینجا لەم قۆناغەدا هەتا شەڕی داعش هەبوو باروودۆخی کورد لەوێ باشتر بوو ،پرسیارەکە ئێستا ئەوەیە کورد دەکەوێتە بەر کام هاوکێشە ،لە ناو ئەم هاوکێشە سیاسییە چارەنوو�سی کورد چی دەبێت؟ بەشێکی بەستراوە بە خەباتی خۆیەوە و بەشێکی بەستراوە بەوەی ئایا وەکو ئەکتەرێکی سیاسیی بتوانێت ببێتە ئەمرێکی واقیع. ئایا رۆڵی کانتۆنەکان و گەلی کورد لە - دەستووری داهاتووی سوریادا چۆن دەبێت؟ ساالر باسیرە :زۆر زەحمەتە بۆ من وەاڵمی ئەوە
بەدەمەوە ،چونکە پەیوەندیی بە دانیشتنەکانیانەوە هەیە ،پەیوەندیی بە بارودۆخی سوریاوە هەیە بە گشتیی ،چونکە دەسەاڵت قسە دەکات، بەهێز بێهێز دەخوات؛ بەدەسەاڵت ،بێ دەسەاڵت دەخوات ،کێ دەسەاڵتی زیاتر هەبوو ،کێ کارتی سیاسیی بەدەستەوە هەبوو ئەو دەبێت .لە هەموو حاڵەتێکدا لەو دەستوورەدا یەکێتیی جوگرافیای سوریا دەیانەوێت بپارێزن ،سوریا بەش نەبێت و مۆدێلێکی فدراڵیزم لە سوریا پیادە نەکرێت، بەاڵم ئەگەر پشتگیریی هەندێ الیەن هەبێ بۆ کورد و خۆی کوردیش بتوانێت ببێتە ئەمری واقیع، لەوانەیە لەگەڵ حکومەتی سوریا رێکیبخەن و بە شتێک رازی ببێت ،بەاڵم ئەگەر هاوکێشەکان بزانین لە گۆڕاندایە و ئێستا چی دەبێت و چۆن دەبێ ،زۆر زەحمەتە یەعنی پێشبینیی ئەوە بکەین لە دواڕۆژدا چۆن دەبێت ،بەاڵم دەیانەوێت یەکێتیی جوگرافیای سوریا بپارێزن ،چونکە ئەگەر سوریا بەش بەش ببێت ئەوا ئەبێتە مۆدێلێک بۆ دەوڵەتەکانی دەوروپشت .لێرەدا زۆر شتیش هەیە ،چونکە ئێمە رۆڵی ئێرانیشمان باس نەکرد کە ئێرانیش مەبەستیەتی سوریا هەر وەکو خۆی بمێنێتەوە ،سوریا هەیمەنەی ئێرانی�شی تێدایە، لەبەرئەوەی بە رێگەی نیزامی بەشار ئەسەد و سوریاوە دەتوانێت ناوچەیەکی زۆر زۆر گرنگ لە رووی ستراتیژیی و لە رووی وشکانییەوە بۆ پشتگیریی حەماس و بۆ پشتگیریی کەمەری شیعیی کە بە عێراقدا بڕوا بۆ سوریا و لە سوریاوە بۆ لوبنان کە پشتگیریی حیزبواڵیش بکات و ئەوە بکات لەبەر ئەوە نیزامی سوریا دەپارێزێت ،لەبەر ئەوەی کۆمەڵێ دەستکەوت هەیە کە ئێرانیش شیعەیە، هەر ئەوەیشە کە وای کردووە کە ملمکانێکانی نێوانی ئیسرائیل و ئێرانیش زۆر قووڵتر بێتەوە. www.komelge.com
11
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕاپۆرت
«پەکەکەش نەبوایە تورکیا هەر هێرشی دەکردە سەر رۆژئاوا»
ئا:ئاسۆ جه‌وهه‌ر
سیاسیی تا کەرکوک و قبوڵ نەکردنی ئەو مۆدێلەیە لە فیکری ئەکادیمیستێکی رایدەگەیەنێت ،گرنگیی جیۆستراتیژیی ناوچەکەدا. رۆژئاوای کوردستان هۆکارێک بووە بۆ رۆژی ٩/١٠/٢٠١٩هەمان ئەو رێکەوتەی کارکردنی ئەو هەموو هێزە لەسەری ،لە نێو ئەو دەستێوەردان و ملمالنێ نێودەوڵەتییەدا کە ٩/١٠/١٩٩٩عەبدواڵ ئۆجاالن ،به‌هۆی لە توانای عەقڵی سیاسیی و چەکداریی کوردا پیالنگێڕییەکی نێودەوڵەتییه‌و ه سوریای به‌جێهێشت ،سوپای تورکیا هێرشی کردە نەبووە رووبەڕووی ببێتەوە. رۆژنامەنووسێک – یش جەختدەکاتەوە :سەر خۆرئاوای کوردستان .بەو هۆیەوە هێرشە داگیرکراییەکانی تورکیا بۆ سەر دەیان شەڕڤان و هاوواڵتی مەدەنیی شەهید رۆژئاوای کوردستان کارکردنە بۆ گەیشتن و بریندار بوون و زیاتر لە ٤٠٠هەزار بە سنورەکانی میساقی میللیی ،لە عەفرینەوە کەسیش ئاوارە بوون. 12
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
لە سەردەتدا ئەمێریکا ماوەی ٧٢کاتژمێری دانا بۆ ئاگربەست لە نێوان سوپای تورکیا و هێزەکانی سوریای دێمۆکرات و پاشان روسیا ١٥٠کاتژمێری ئاگربەستی درێژ کردەوە ،بەاڵم تورکیا پابەندی هیچ لەو دوو کاتە نەبوو ،بەڵکو بەردەوام بوو لە داگیرکارییەکانی. هەربۆیە جەمیل بایک هاوسەرۆکی کۆماجڤاکێن کوردستان (کجک) لە نوێتریین تەلەفیزیۆنییدا رایگەیاند، چاوپێکەتنیدا ئەوەی لە رۆژئاوای کوردستان روودەدات ئاگربەست نییە ،بەڵکو داگیرکارییە بە هاوکاریی روسیا و ئەمێریکا بەڕێوەدەچێت. چاالکانی سیاسیی قسەلەوەدەکەن، سیاسەتکردن لە نێو ئەو هاوسەنگییە سیاسیانەی رۆژانە گۆڕانکاریی بەسەردا دێت ،بۆ ئیدارەی رۆژئاڤا کارێکی هەروا ئاسان نییە ،بەاڵم ئەوەی هاوسەنگییەکان بۆ رۆژئاڤا یەکال دەکاتەوە ئەو بەرگرییە کە لە ئاستی جیهاندا دەناسرێت.
نەجیبە قەرەداغیی ،رۆژنامەنووس و چاالکی سیاسیی بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :ئەو هێرشە داگیرکارییەی تورکیا بۆ تێکدانی مۆدێلێکی خۆبەڕێوەبەرییە کە لە ئەنجامی تێکۆشانێکی
درێژخایەن هاتەئاراوە ،ئەو خۆبەڕێوبەرییەی رۆژئاڤا لە دوای راپەڕینەکانی گەل کە هاوتەریب بوو لەگەڵ «بەهاری عەرەبیی» لە دوای ساڵی ٢٠١١هاتەئاراوە .وەک دەزانرێت کە هەر دوو ساڵ دوای راگەیاندنی ئیدارە خۆبەڕێوەبەرییەکان لە �سێ کانتۆنی جزیرە ،کۆبانێ و عەفرین لە ساڵی ٢٠١٢دا ،لە ساڵی ٢٠١٤دا کانتۆنی ناوەڕاستیان لە رووی جوگرافییەوە کە کۆبانێیە بۆ ئەوەی کە دوو هەرێمەکەی یەکتر دابڕێت بەپڕچەککردن و فینانسەکردنی داعش لەالیەن تورکیاوە پەالماری کۆبانی درا .هەموو بەڵگەکان ئەو راستیە دەسەملێنن کە داعش لە الیەن تورکیاوە بەکارهێنرا بۆ گەیشتنە سنورەکانی میساقی میللیی کە هەرێمی عەفرین تا کەرکوک دەگرێتەوە و تا ئێستاش کاری بۆ دەکات .هێزەکانی نێونەتەوەیی زۆر ناکۆک نین لەگەڵ ئەو مەرامانەی دەوڵەتی تورک ،عەفرین بە بەرچاوی ئەمەریکا و بە ئەرێکردنی روسیا و سوریا پەالماردرا و داگیرکرا ،پەالماری ئەم دواییەی سەرێکانی و گرێ سپیی دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لەو ناوچەیە وەک هەڵکردنی گڵۆپی سەوز ،ئەنجام درا .سیاسەتکردن لەنێو ئەو هەموو هاوسەنگییە سیاسیانەی کە رۆژانە گۆڕانکاریی بەسەردا دێت بۆ ئیدارەیەکی وەک رۆژئاڤا کە کارێکی هەروا ئاسان نییە ،بەاڵم ئەوەی کە هاوسەنگییەکان بۆ رۆژئاڤا یەکالدەکاتەوە ئەو بەرگرییە کە لە ئاستی جیهاندا دەناسرێت هەر لە سەردەمی کۆبانێوە. وتی�شی :ئەو بەرگرییە هەموو هێزەکانی پشت ئەو پرۆسەیەی سەرسام کرد .کۆبانێ نەک تەنیا بەرگریی شەڕڤانانی رۆژاڤا بوو، بەڵکو خاڵێکی وەرچارخان بوو لە ناوچەکە و ئاستی نێونەتەوەییش .کۆبانێ بووە مەتافۆرێک، www.komelge.com
13
NO:38 -Nov 2019
دەوڵەتی تورکیا لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا (کە تەنیا سێ ساڵ ماوە بۆ ١٠٠ساڵەی ڕێکەوتننامەی لۆزان) بە کۆمەڵکوژیی وەاڵمی هەموو داوایەکی گەالنی داوەتەوە سەمبولێک لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا لە دونیادا ئیتر باس تەنیا لە قارەمانێتی شەڕڤانەکان نەدەکرا ،بەڵکو باس لە فەلسەفە و مۆدێلێک دەکرا کە چارەسەریی بنەڕەتیی بۆ کێشە و قەیرانەکان دەکات ،نەک تەنیا لە ئاستی ڕۆژئاڤا و واڵتێکی وەک سوریا ،بەڵکو لە ئاستی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، تەنانەت جیهانیش .ئەمە زێدەڕۆیی نییە خۆمان دەبینین ،بەڵکو ڕاستییەکە کە بە بەرچاوەوەیە کە رۆژئاڤا بووە دەروازییەک کە قسە لەسەر هزری ئەلتەنارتیڤ بکرێت ،قسە لەسەر ڕووبەڕێک بکرێت کە هەموو مۆدێلە لۆکاڵییەکان بگەیەنێتە یەک .ئەڵبەتە ڕۆژئاڤا تەنیا جێیەک نییە ،بەڵکو دەرکەوت کە سەدان و هەزاران جێگەی تر هەن بێئاگا لە یەک ،کە کەم تا زۆر هەمان مۆدێل پەیڕەو دەکەن لە ڕووی پراکتیکییەوە ،بەاڵم بۆ ئەوەی کە لە ڕووی تیۆرییەوە خۆبگەیەننە پێگەیەکی ستراتیژیی ،ڕۆژاڤا ناونیشانێکی گرنگ بوو بۆ هەموو ئەوانەی کە بەدوای چارەسەریی ڕیشەییدا دەگەڕێن. 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
قەرەداغیی ،ئاماژە بەوەشدەکات ،دەوڵەتی تورکیا لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا (کە تەنیا �سێ ساڵ ماوە بۆ ١٠٠ساڵەی ڕێکەوتننامەی لۆزان) بە کۆمەڵکوژیی وەاڵمی هەموو داوایەکی گەالنی داوەتەوە ،دوای کۆمەڵکوژیی ئاسوریی و ئەرمەنییەکان ،لە ماوەی ئەو ١٠٠ساڵە دەوڵەتی تورکیا جگە لە کۆمەڵکوژیی چ دید و پراکتیکێکی چارەسەریی نەبووە بۆ پر�سی کورد ،عەلەوییەکان، ئیزیدیی ،ئەرمەنیی ،ئاسوریی ،هەموو ئەوانەی کە دەنگی جیاوازن ،لە تەنیشتیەوە مۆدێلێکی وەک ڕۆژئاڤا کە خۆی لە سیستمێکی ناناوەندیی، ئاسۆیی ،بە پرەنسیپی دیموکرا�سی ڕاستەوخۆ و گەل ،ژینگەیی و ئازادیی ڕەگەزیی دەبینێتەوە مایەی قبوڵ نییە .رۆژئاڤایەکی کە لە نیازی دامەزراندنی دەوڵەتێکدا نیە لە ناو دەوڵەتی سوریادا و بەردەوام هەوڵیداوە کە پرسەکە وەک پرسێکی دیموکرا�سی ببینێت و لەگەڵ ناوەند بە ڕێی دەستورێکی دیموکراتی پرسەکە چارەسەر بکات بۆ دەرهێنانی کارتی سوریا لەدەست دەوڵەتی تورک و هێزی دیکە ،بەاڵم دەوڵەتی تورک بە کەڵک وەرگرتن لە پێگەی خۆی لە ناتۆ و بەردەوام لە ژێر ناوی شەڕی «تیرۆر»دا پەالماری هەر مۆدێلێکی داوە کە ناسیۆنالیزم ،ئاینگەرێتیی ،مۆدێلی دەوڵەت- نەتەوەی تورک و دەوڵەتانی تری هەرێمەکە بخاتە ژێر پرسیارەوە .چ جا دەوڵەتی تورک کە لە لیبیا، تونس ،میسر شکستی گەورەی بەرکەوت لەوەی ببێتە مۆدێلێکی نیوعوسمانیی لەهەرێمەکە. ئەو رۆژنامەنووسە ،ئەوەشدەخاتەڕوو ،ئەڵبەتە ئەو پەالمار و داگیرکارییانەی دەوڵەتی تورک وەک ئەردۆغان بانگەشەی بۆ دەکات ملمالنێی نێوان ئیسالم و کافر»کورد» نییە کە لە دوایین ڤیدیۆی ئاشکرابووی دا لە قسەکردنی لەگەڵ گروپێک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
لە مەالکاندا ،ملمالنێییەکی ئەتنیکی نییە لە نێوان دوو گەلی کورد و تورکدا بەڵکو بەئاشکرا ملمالنێی مۆدێلی ناوەندگەرێتی دەولەت-نەتەوە و پیاوساالرە کە ئیتر لە ئاستی فاشیزمدایە و پشت بە فاشیزمی گروپێکی بچوکی تورک دەبەستێت و بەردەوام هەوڵ دەدات کە بەم مۆدێلە و بە بەرزکردنەوەی ئاستی نەژادپەرستیی تورک خۆی لەسەرپێڕاگرێت و لەالیەکی تر مۆدێلێکی خۆبەڕێوبەریی کۆمەڵگەیە کە لەسەربنەمای نەتەوەی دیموکراتییە کە مۆدێلی پێکەوەژیانی گەالن و ئەتنیکەکان و هەموو رەنگەکانە .بەدڵنییایەوە دەرکەوتنی رۆژئاڤا وەک مۆدێلێک ،هیوایەک و رووناکییەک لەو دونیای تاریکیی سەرمایەداریی ،قەیرانی بۆشایی هزر و ئەخالق و ویژداندا زۆر مایەی قبوڵ نییە کە ببێتە جێیەکی سەرنجڕاکێش بۆ هەموو بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیی ،ئەنارشیست ،فێمینست ،ئەنتی کاپیتالیست ،ئەنتی فاشیست و شۆڕشگێرانی جیهان .ئەوانەی کە تا رۆژێک دەیانگوت بۆ رۆژئاڤا خۆی لەو گروپە مارجینااڵنە دەگلێنێت بێ ئاگابوون لەوەی ئەوانەی کە ئەمڕۆ لە چاالکیی بەردەوامدان ،ئەوانەن ئەمرۆ هەڵمەتەکانی بایکۆت لە دژی تورکیا بەڕێوەدەبەن ،ئەوانەن کە پۆل پۆل ڕوویان لە ڕۆژئاڤا کرد لەگەڵ بەرگریی گەالن لە سەنگەرەکاندا شەهید بوون ،هەر ئەو گروپانە بوون .بۆ ئەوەش ڕۆژئاڤا هەم ئەمڕۆ ڕاستیەکە هەم بەرگریی دەکات و هەم هیوا و هێز دەبەخشێت ،ئەمە نایەتە واتای ئەوەی کە دەالقەی تر بەڕووی خۆیادا دادەخات .بەڕێوبەرانی ڕۆژئاڤا ئەمڕۆ خاوەن هێزێکی گەورەی هەم دیبلۆماسیی، هەم شەقام و هەم سەنگەرە .هەم دیبلۆماسیی لەئاستی دەوڵەتان و هەم دیبلۆماسیی گەل٤٠ ، ساڵی تێکۆشانی ئازادیی کوردستان سەملاندوویەتی
گرنگتریین خاڵ لەم ڕابونەی ڕۆژئاڤا کە لەسەر ناوی کوردستان و مرۆڤایەتیی بەرگریی دەکات ئەوەیە کە ژن تەنیا بەشدارێک نییە ،بەڵکو ژن لە جەوهەری فەلسەفە، پراکتیک و پێکهاتەکەیدایە. کە پێدەچێت لە قۆناغێکدا الواز ببێت ،زەبری لێبکەوێت بەاڵم دەیان دەالقەی تر دەکاتەوە بۆ تێکۆشان و بەرخودان ئەوە ڕاستیەکە زلهێزەکانی جیهانیش ناتوانن چاوی خۆیانی لێبگرن. گرنگتریین خاڵ لەم ڕابونەی ڕۆژئاڤا کە لەسەر ناوی کوردستان و مرۆڤایەتیی بەرگریی دەکات ئەوەیە کە ژن تەنیا بەشدارێک نییە ،بەڵکو ژن لە جەوهەری فەلسەفە ،پراکتیک و پێکهاتەکەیدایە. ئەکادیمیستەکان ،هێما بۆ ئەوە دەکەن کە ئاڵۆزییە سیاسیی و سەربازییەکانی سوریا لە توانی عەقڵی سیاسیی و چەکداریی کورد دا نەبوو رووبەڕووی ببێتەوە ،هۆکاری دەستێوەردانە هەرێمیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان لە رۆژئاوای کوردستاندا پێوەندیی بە جێۆستراتیژیی کوردەوە هەیە. www.komelge.com
15
NO:38 -Nov 2019
سەربەست نەبیی ،مامۆستای فیکری سیاسیی -زانکۆی کۆیە ،ئاماژە بە ئاڵۆزیی سیاسیی خۆرئاوای کوردستان و داهاتووی ئەوە پارچەیەی کوردستان دەکات لە سوریا و الیوایە بارودۆخی کورد لە سوریا پێوەندیی بە پر�سی کوردیی لە باکوری کوردستانەوە هەیە؛ لەبەرئەو هۆکارانە ناکۆکیی زۆر لە ناوچەکە هەیە لە نێوان هێزە نێودەوڵەتییەکان .هەر بۆیە «هەستیاریی رۆژئاوای کوردستان هەرماوە .هەر دەوڵەتێک مەبەستی سیاسیی و ستراتیژیی تایبەتی خۆی هەیە .تورکیا دەیەوێت دۆزی کوردیی و کورد لەو ناوچەیە و رۆژئاوای کوردستان هەر نەمێنێت .ئەمە لە ئاستێک ،لە ئاستێکی تردا نیگەرانیی تورکیاش هۆکاری عەقڵی سیاسیی تورکییە کە مەبەستی ئەوەیە کورد نەتوانێت لە داهاتووی سوریا چارەسەریی پر�سی خۆی بکات .لە ئاستێکی تردا، ئەو ناوچەیە لە رووی جیۆگرافییەوە بووەتە خاڵی ملمالنێی روسیا و ئەمێریکا .تورکیا و روسیاش نەیاندەویست ئەمێریکییەکان لە رێگەی کورد و رۆژئاوای کوردستانەوە بگەنە دەریای سپیی .لە هەمانکاتدا ئەمێریکییەکان لەوە نیگەران بوون کە ئێران و داعش و رژێمی سوریا بەرەو ئەو ناوچانە بچن ،بە گشتیی ،هەمان ئەو دەوڵەتانە لە هیچ ئاستێکدا ملمالنێ لە نێوانیاندا بەوەشێوەیەی لە رۆژئاوای کوردستان هەیە لە سوریا ئەوها بەهێز 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نەبووە .هەتا لە دیمەشق کاتی خۆی کە شەڕ لە ناو دیمەشق-یش بوو ئەو ملمالنێیانە بەو شێوەیە بەهێز نەبوو .ئیتر ئەوە بوو لە قۆناغی دواییدا، کورد گەیەشتە ئاستێکی سیاسیی و چەکداریی کە هێزی یەکەم بوون لە سوریا .ئیتر هەمان ئەو دەوڵەتانە بە گشتیی پێکەوە ناگونجان و ویستیان کورد الوز بکەن ،ئێنجا بەشداریی پرۆسەی سیاسیی ببن .ئەمە ئامانجی سەرەتایان بوو ،ئینجا واتر ئەمێریکا لە هێرشەکانی تورکیا خۆی بێدەنگ کرد و روسیاش هەر دەیویست کورد الوز ببن، لە کۆتاییدا کورد بروات بەرەو بەشار ئەسەد و ژێردەستە بێت. ئەو ئەکادیمیستە جەخت لەوەشدەکاتەوە ،لە توانی عەقڵی سیاسیی و هێزی چەکداریی کوردا نەبووە کە رووبەڕووی دەستێوەردان و ملمالنێ کانی نێو سوریا ببێتەوە. ئەو مامۆستایەی زانکۆ بە ئازادیی کۆمەڵگە راگەیاند ،ئەوە راستە کورد هەڵەی سیاسیی زۆر هەیە ،بەاڵم ئەم کێشەیە ئەوەندە ئاڵۆزە لە توانای عەقڵی سیاسیی و چەکداریی کوردییدا نەبوو؛ ئێستا پپێنجەمیین هێزی چەکداریی نێودەوڵەتیی هێرش دەکاتە سەر کورد ،کورد خۆ نە روسیایه، کورد نە فەرەنسایه بەڵکو کورد نەتەوەیەکی بچوکە لە رۆژئاوای کوردستان ،لەبەر ئەوە کورد سیاسیی بەهێزی نییە ،لەبەرئەوانە کورد ناتوانێت بەرامبەر هێرزێکی وەکو تورکیا ئەوەندە ڕاوەستێت هەموو تەکنەلۆجیایەکی چەک بە کار دەهێنێت، تەکنەڵۆجیای بەرز. سەربەست نەبیی ،ئاماژە بەوەدەکات کە هەر لە سەرتاوە کورد زیرەک بوو ،توانی بوو ناوچەکەی خۆی بپاڕێزێت .کورد لە ڕۆژپاوای کوردستان بە عەقڵێکی پراگماتیکیانە ،مامەڵەی لەگەڵ ئەم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
هۆکاری یەکەمی ئەو کارکردن وهێرشانە لەسەر رۆژئاوای کوردستان، لەبەر گرنگیی و هەستیاریی جێگەی کورد و جیۆستراتیژیی کوردە کە ئەو دەوڵەتانە کار لەسەر کورد بکەن دۆخە کرد و توانی ناوچەکەی خۆی بپارێزێت توانی هەموو بەرژەوەندیی کۆمەڵگای لۆکاڵ بپارێزێت و کۆمەڵگای کوردیی لەگەڵ ئاسورییەکان لەگەڵ ئەرمەنەکان و عەرەبەکانی ناوچەکە پێکەوە بن، کورد لەو ئاستەدا بە پالن بوو زیرەکترین هێزبوو لە ئاستی سوریا و پالنی بەڕێوە بردنی ژیان و
کێشەی نەتەوەکەی خۆی هەبوو. ئەو ،ئاماژە بەو هۆکارانە دەکات کە بووەتە هۆی ئەوەی تورکیا و دەوڵەتانی دیکە کاربکەن بۆ تێکدانی ئەو ئەزموونەی رۆژئاوای کوردستان. ئەو مامۆستایەی فیکری سیاسیی ،جەخت لەوەدەکاتەوە ،هۆکاری یەکەمی ئەو کارکردن وهێرشانە لەسەر رۆژئاوای کوردستان، لەبەر گرنگیی و هەستیاریی جێگەی کورد و جیۆستراتیژیی کوردە کە ئەو دەوڵەتانە کار لەسەر کورد بکەن؛ ئێست ا مەسەلەن تورکیا دەڵێت لەبەر پەکەکە لەوێیه ،ئەو ە راست نییە ،ئەگەر پەکەکەش نەبوایە تورکیا هەر هێر�شی دەکرد. هەروەها هۆکاری دووەم پراگماتیکییە کە کورد ویستی ببێتە کارگێڕی یەکەم له دۆخی سووریادا و هۆکارێکی تر ملمالنێی تورکیا لەگەڵ کورد سیاسیی نییە ،بەڵکو هۆکارێکی بوونەوەرییە کە عەقڵێتی تورک کورد قبوڵ ناکات و دەڵێت کورد لەسەر مانگیش بێت دژین و هەروەها کورد نەیتوانی چارەسەری کێشەی خۆی بکات و کورد نەیتوانی تێگشتنێکی درووست پێشکەش بکات.
www.komelge.com
17
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
فیلمە ڕۆژنامەییەکان لەبارەی شەڕڤانانی ئازادی چەند سەرنجێک لەبارەی فیلمی خوشکانی چەک
خەندە حەمید
بەگشتی ئەو فیلمە سینەماییانەی لەبارەی شەڕڤانانەوە دروستکراون جگەلە ڕاپۆرتێکی سەرپێیانەی میدیای و ڕۆژنامەنوو�سی هیچ بەدواداچوون و لێکۆڵینەوەیەکی گرنگی مەیدانیان بۆ نەکراوە .بۆیە دوا جار فیلمەکان پڕن لەو وێنە گشتییانەی میدیا و ڕۆژنامە بەرهەمی هێناون و زەقیکردونەتەوە .فیلمی خوشکانی چەک Sisters in Armsفیلمێکی درێژی درامای جەنگە ،بەرهەمی ساڵی ٢٠١٩یە لە دەسپێکی چوارەمین خولی ڤیستیڤاڵی فیلمی سلێمانی نێودەوڵەتی نمایشکرا. سەرەڕای ئەوەی فیلمەکە شیاوی ڕەخنەیە ،بەاڵم 18
www.komelge.com
هەندێ الیەنی با�شی تێدایە کە هەوڵی بچووک بوون بۆ نزیکبوونەوە لە جیهانبینی شۆڕ�شی ڕۆژاڤا. دەرهێنەری فیلمی خوشکانی چەک ،کارۆلین فۆرست Caroline Fourestژنێکی فەڕەنسییە نووسەر ،ڕۆژنامەنووس و گۆشەنووس بووە لە شارل ئیبدۆ و دەرهێنەرە .ئەو لە ئەزموونێکی زۆری نووسین و وێنەی ڕۆژنامەییەوە کە نزیکی بیست٢٠ ساڵە ،هاتۆتە سەر کاری فیلم دروستکردن ،سەرەتا بە دۆکۆمێنتەری و کورتە فیلم دەستی پێکردووە بۆ کەناڵە تەلەفیزیۆنییەکان بەرهەمیهێناوە ،بۆیە ئەو کاریگەرییە میدییاییە بەڕوونی لەنێو فیلمەکەیدا بەدیدەکرێ ،خوشکانی چەک یەکەم کاری فیلمی درێژی سینەمایی کارۆلینە. بەکورتی سینۆپ�سی فیلمەکە باس لە کچێکی ئێزیدی دەکات بەناوی زارا ،لە هێرش و جینۆسایدیکردنی ئێزیدییەکان لەالیەن داعشەوە دەڕفێنرێت و وەک کۆیلەی سێک�سی بە جیهادییەکان دەفرۆشرێتەوە ،دواتر هەوڵی ڕاکردن دەدات و پەیوەندی بە یەکەی ژنە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
فیلمێکی فێمێنیستی نایبینم ،چونکە هیچ ئایدیا و دونیابینییەکی فێمێنیستییانە (یاخود ژنۆلۆژییانە -ئەگەر بەپێی پرەنسیپەکانی شەڕڤانان و شۆڕشی ڕۆژاڤا لێی بڕوانین )-تێدا نییە. شەڕڤانە نێودەوڵەتییەکانەوە دەکات ،کە لەالیەن شەڕڤانێکی کوردەوە فەرماندەیی دەکرێت. بەاڵم بە بۆچوونی من پاڵەوانی ئەم فیلمە زارا نییە ،وەک دەرهێنەر لە سینۆپ�سی فیلمەکەدا ئاماژەی پێدەکات .هەرچەندە لە سینۆپسەکەدا زارا کارەکتەری سەرەکی و پاڵەوانەکەیە ،بەاڵم لەناو فیلمەکەدا هەست بەوە ناکەیت ،چونکە زارا پاسیڤە و هیچ کاریگەرییەکی لە گۆڕین و ئاڕاستەکردنی ڕووداوەکان نییە ،تەنانەت کاتێک پەیوەندی بە شەڕڤانانەوە دەکات بۆ تۆڵەی باوکی و دۆزینەوەی برا بچوکەکەیەتی .گروپی ژنە شەڕڤانە نێودەوڵەتیەکان ڕەوتی ڕووداوەکانی فیلمەکەیان لەدەستە و دەیگۆڕن بە ئاڕاستەیەکی تر ،بۆیە ئەوان نوێنەرایەتی ئەم پاڵەوانییە دەکەن. هەرچەندە گرنگە ڕۆڵی شەڕڤانە نێودەوڵەتیەکان بناسێنرێت کە فیداکاری و هەوڵیانداوە ،بەاڵم پێویستە ئاماژە بەوەبکرێت کە ئەوە پرەنسیپ و
بەهاکانی ئەو شۆڕشەیە وای لەوان کردووە کە پەیوەندیان پێوەبکەن. لەالیەکی دیکەوە ژیان و شەڕکردنی شەڕڤانە نێودەوڵەتییەکان شتێکی جیاکراوە نییە لە ژیان و شەڕکردنی شەڕڤانە کوردییەکان، بۆیە جیاکردنەوەیان لەنێو فیلمەکەدا شتێکی ناهاوسەنگە .ئاساییە لە هەندێ شوێن نیشانبدرێ ،چونکە پاڵەوانەکان سنوور دەبڕن و دەبنە پاڵەوانی جیهانی ،ئەمانە ئەگەر بە یەک دوو دیمەنیش نیشانبدرێ بەهەرحاڵ ،بەاڵم زۆرینەی دیمەنەکان هەمان دووبارەبووەنەوەی ئەو دیدە ئەوروپا سەنتەری و ئۆرێنتالیستییە بوون. هەرچەندە من لەگەڵ فرەیی ئەم فیلمەدابووم ئەو الیەنانە گرنگە و پێویستە نیشانبدرێ ،چونکە شۆڕ�شی ڕۆژاڤا ئێستا فرەییەکی بەرفراوانی تێدایە و زۆر ئینتەرناشناڵە ،واتا فرەیی ئاینی و کولتوری و نەتەوەیی و زمان بوونی هەبوو .هەروەها لەنێو فیلمەکەدا زۆر الیەن و دەسەاڵتی تر بوونیان هەبوو ،لەوانە بەرگری و شەڕکردنی پێشمەرگە بەرانبەر بە تیرۆرستانی وەک داعش ،هەروەها یارمەتییە سەربازییەکانی واڵتان ،بەاڵم کردنی ئەویدی (خۆرئاوایی) بە پاڵەوان بەسەر کورددا هاوسەنگیەکە تێک دەدات .چونکە فەرماندەی بااڵ و نەخشەداڕێژەری بەرگری و هێرشەکان بۆ سەر داعش (فەرماندەیەکی ئەمریکی بوو!) دەرهێنەر پێی وایە خوشکانی چەک فیلمێکی فێمینستی جەنگییە ،بەاڵم من بە فیلمێکی فێمێنیستی نایبینم ،چونکە هیچ ئایدیا و دونیابینییەکی فێمێنیستییانە (یاخود ژنۆلۆژییانە- ئەگەر بەپێی پرەنسیپەکانی شەڕڤانان و شۆڕ�شی ڕۆژاڤا لێی بڕوانین )-تێدا نییە .بەڵکو بەگشتی دەرهێنەر هەوڵیداوە زۆر حەما�سی و هۆلیودییانە www.komelge.com
19
NO:38 -Nov 2019
فیلمەکە بەرهەم بێنێ ،واتا ئەکشنێکی زۆر زەق، وەک ماریا میس دەڵێت ‹›ڕامبۆیزمانە››یە ،چونکە ئەو وێنایەی ڕامبۆ بۆتە مۆدێل بۆ نێرایەتی مۆدێرن بەرانبەر ئەو وێنا ڕامبۆییە کە پیاوە ،ئازا و چەک بەدەستە و لە سوپادایە ،ئەوا مۆدێلێکی تر هەیە، کە ژنێکی الواز و پاسیڤە ،فیلمی ڕامبۆیی بەتەواوی بەپشتگیری پنتاگۆن (وەزارەتی بەرگری ئەمەریکا) دەرهێنراوە .بۆ بەرزکردنەوەی ورەی گەنجە ئەمریکییەکان لە کاتی جەنگدا .هەرچەند لەم جۆرە فیلمانەدا ڕامبۆیزمی ژن زەقدەکرێتەوە تەواو بەربەرچ و کاردانەوەیەکی زۆر دژە بەرانبەر مۆدێلە زاڵەکان ،بەاڵم ئەویش لە خۆیدا هەمان مۆدێل و وێنەی لە ژندا دووبارە کردۆتەوە واتا ڕامبۆی ژن بەرهەمدێنی .ڕەنگە یەکێک لە ئامانجەکانی ئەو کارکردنانە ئەوە بێ کە ژن لە ئەوروپا و ئەمریکا زیاتر میلیتاریزە (بەسەربازی) بکرێن .زیاتر بەرەو سوپا و چەک ڕابکێشرێن،
کاتێک فیلمێک لەسەر بنەمای ڕووداوی ڕاستەقینە دروست دەکرێ ،نابێت هەڵەی وای تێدابێت کە نەک لەگەڵ ڕووداوە ڕاستەقینەکە نەگونجێ، بەڵکو لە زۆر شوێن دژی ڕووداوە ڕاستەقینەکە بێت. 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تەنانەت ئەوە لە ناونیشان و هەندێ پۆستەری فیلمەکەوە خوشکانی چەک بەدەردەکەوێت ،کە چەک ئەوەندە بەرز و زەقکراوەتەوە. کاتێک فیلمێک لەسەر بنەمای ڕووداوی ڕاستەقینە دروست دەکرێ ،نابێت هەڵەی وای تێدابێت کە نەک لەگەڵ ڕووداوە ڕاستەقینەکە نەگونجێ ،بەڵکو لە زۆر شوێن دژی ڕووداوە ڕاستەقینەکە بێت .وەک بینەرێک چاوەڕوانی ئەوەم لەو فیلمە نەدەکرد کە زۆر واقعییانە (ڕیالیستیک) بێت ،بەڵکو بەپێچەوانەوە باش ئاگاداری ئەوەم کە فیلمی سینەمایی هەندێ لە بینین و تێڕوانینی دەرهێنەری پێویستە تاکو تایبەتمەندی خودی دەرهێنەر دەربخات و سەرنجڕاکێشتر و هونەرییانەتر بێت .لەبەرئەوە باش لەوە تێدەگەم دەرهێنەر ناتوانێ هەموو ئەو واقیعەی هەیە و ڕوویداوە لەنێو فیلمەکەیدا بیخاتەڕوو ،بەاڵم النیکەم دەیتوانی ڕووداوە مێژووییەکان نەشێوێنێ. کەمێ هزر و ئیرادەی شۆڕ�شی ڕۆژاڤا وەک ئەوەی هەیە لەنێو فیلمەکەیدا نیشانبدرێ ،نەک تەنیا ڕۆڵگێڕانی کارەکتەری سەربازیانەی میدیایی بێت. هەرچەندە بەتەواوی ڕوون بوو کە ئەم فیلمە بودجەیەکی زۆر با�شی لەبەردەستدا بووە ،ئەمە لە لۆکەیشنە جیاوازەکان ،شێوازی وێنەگرتن و کەرەسە و چەکی سەربازییەوە بەڕوونی دیار بوو. چەپڵەڕێزانی خەڵکی ناو هۆڵی نمای�شی فیلمەکە بۆ زۆرینەی دیمەنە حەماسییەکان و خرۆشانیان هەم دیسان ئەوەی بیردەخستمەوە ئێمە هێشتا کولتوری فیلم سەیرکردنمان نییە کولتورێکی سینەماییمان نییە ،هەرچەندە لێرە و لەوێ هەوڵیش هەبێت بۆ دروستکردنی ئەم کولتورە، بەاڵم بەئاسانی ئەم هۆشیاری و ئاگاییە بەدەست نایەت .بینەرە حەماسییەکان دروشمیان دەگوتەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
بەبێ ئەوەی بتوانن بەبێدەنگی و بەوردی و قووڵی لە فیلمەکە بڕوانن و ئەجێندا شاراوەکانی پشت فیلمەکە ببینن .هەروەها الیەنێکی تری ئەو جۆرە ڕەفتارانە لەنێو هۆڵی نمایش ،ئەو گرێی خۆبەکمزانینە بوو کە بەرانبەر بە مرۆڤی سپی ئەوروپی هەیە ،واتا دەرهێنەرەکە ئەوروپییە هەرچییەک بێت ،دەبێت ستایش و چەپڵەڕێزان بکرێت ،کاتێک شتێک لەبارەی تۆی کوردەوە دەکات یاخود دەیڵێت ئەوا شاگەشکە دەبێت و حەماس دەیگرێت .لە کاتێکدا زۆرینە ئەگەر لە دوورەوەش بێت ئاگاداری ئەم شۆڕشەیە یاخود کورد خۆی بکەری شۆڕشەکەیە و دەیکات .بەاڵم بەدوای ئەو دانپێدانانە دەگەڕێت لەالیەن ئەویدی ئەوروپی و ئەمریکییەوەیە و ئەوەی بۆ گرنگە کە ئەویدی بۆی دەکات و لەبارەیەوە دەیڵێت.
بەاڵم هەڵەکانی ئەو فیلمە زۆر لە الیەنە دروست و باشەکانی زیاتربوون ،بۆ نموونە کۆماندەیەک (کە کوردە لە فیلمەکەدا) هەڵەیەکی لەو جۆرە ناکا هەمان ڕەفتار و کرداری داعش بەرانبەر دیل بکات تەنانەت ئەگەر ئەمە بە قسەش بێت .کاتێ بە داعشە دیلەکە دەڵێ ملت لێدەکەمەوە! هەروەها هەمان کۆماندا‌هەڵەی لەم جۆرە ناکا کاتێک بە گیان و بە خوێنی خۆی هاتووە بۆ ناو شارەکە و شەڕی کۆاڵن بە کۆاڵن دەکات، بەاڵم ناچێت بە هانای منداڵێکەوە و بڵێت ئێمە نەهاتووین بۆ ڕزگارکردنی الیەنگرانی داعش ،لە کاتێکدا دەنگی منداڵێکی بچووکە و هەمان شێوەی ئەو منداڵەی هەیە کە ئێمە لە ڕێگەی میدیاکانەوە لەنێو ئامبوالنسێکدا بە الچاوێکی خوێناوی بینیومانە .ئەم وێنە میدیاییانە پێمان دەڵێت www.komelge.com
21
NO:38 -Nov 2019
بەدواداچوونی ئەم فیلمە تەنیا لە ڕێگەی ڕۆژنامە و میدیاکانەوە بووە نەک بەشێوەیەکی مەیدانی و واقعی لە شۆڕشەکە و ئەو تیۆری و فەلسەفەیەی لە پشت شۆڕشەکەوە هەیە بکۆڵرێتەوە .هەروەها دیسانەوە نیشاندانی کۆماندە کوردەکەیە کە الیەنی مرۆڤ دۆستییانەی نییە و شەڕڤانە ئەوروپییەکان نوێنەرایەتی ئەم الیەنە ڕزگارکەری و مرۆڤدۆستییە دەکەن و ئەوان فەرمانی کۆمانداکەیان دەشکێنن و دەچن بەهانایەوە! هەروەها هەمان کۆماندە لە دیمەنەکانی کۆتایی فیلمەکە لەگەڵ پێشمەرگەیەک بەشەرمەوە ماچی دەمی یەکتر دەکەن ،لە کاتێکدا کۆماندە خۆی ئامۆژگاری و پرەنسیپەکانی شەڕڤانانی دەگوتەوە 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەو کچانەی تازە پەیوەندیان پێوە دەکردن ،کە سێکس و هاوسەرگیری و ئەلکهول نییە .بەاڵم لە شوێنێکدا لەگەڵ شەڕڤانە نێودەوڵەتیەکان دەخواتەوە ،کۆماندە مرۆڤە دە�شێ هەندێ جار هەڵە بکات ،بەاڵم لەو پێگەیەدا و لەنێو پەروەردەی شەڕڤانان و شۆڕ�شی ڕۆژاڤادا هەڵەی وا کوشندە ناکرێت. هەڵەیەکی تر ،دەرهێنەر زۆر بەڕوونی پێوەی دیاربووە کە لە فەلسەفەی پشت ئەم ئیرادە و بەرخۆدانە تێنەگەیشتووە ئەگەرنا شەڕڤانێک کە ئەزموونی هەیە و پەروەردەکراوە بۆ ئازادی و مافی خۆیان دەجەنگن هەروەها ئێزیدییەکان لە هێرش و کۆیالیەتی دەپارێزن .ئەو شەڕڤانە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
مارێک ناکوژێ ،هەرچەندە ئەم دیمەنەدا لە ڕووی تەکنیکییەوە سەرنجڕاکێشە ،بەاڵم ئەمە بە دوو باردا دژی بیرکردنەوە و پرەسیپەکانی شۆڕ�شی ژنانی ڕۆژاڤایە ئەوان زۆر ئیکۆلۆژیانە پەروەردەکراون و یەکێ لە پرەنسیپە بنەماییەکانی شۆڕ�شی ڕۆژاڤا ئیکۆلۆژییە ،نزیکی ژن و سروشت لەیەکەوە کە درێژکراوەی کۆمەڵگەی دایکەو و ئەوان هەم دیسان گەڕاونەتەوە بۆ ئەو بەها مێژووییانەی لەدەستمانداوە ،کە شەڕڤانان زۆر بەجوانی لەسەری پەروەردە دەکرێن و زەوی الی ئەوان بە دایکە زەوی ناسراوە ،چونکە ژنان داهێنەر و پەرەپێدەری کشتوکاڵ بوون ،هەروەها زۆر ئاژەڵدۆستن .ئەمانە پێکەوە بەشێکن لە
هۆشیاری مێژوویی و کولتوری و بەشێکە لە شونا�سی داهاتووی ئەوان ،هەروەها لەالیەکی ترەوە کوشتنی ئەو مارە بۆ ئێزیدییەکانیش دەبێتە دژبێژی ،چونکە دواتر هەر زارا نازناوی ماری سوور هەڵدەبژێرێ بۆخۆی .دەڵێ ڕەنگی سوور و مار الی ئەوان پیرۆزە و ئەم گروپەش بە گروپی مار دەچوێنی کە ئێزیدییەکانیان ئازاد کرد! ئەمانە هەڵەی گەورە و دژبەیەکن کە ناکرێ شتی ئاوا بەسەر دەرهێنەردا ڕەتببێت .بەاڵم دیسان نیشانی دەدات نەیتوانیوە بەقووڵی بچێتە نێو کولتوری ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش میزۆپۆتامیا. فیلمەکە لە زۆر شوێندا ئەجێندایەکی حیزبی زاڵبوو بەسەریدا ،شەڕڤانانی نێودەوڵەتی www.komelge.com
23
NO:38 -Nov 2019
یەکێک لەو دیمەنە نەگونجاوانەی لەنێو فیلمەکەدا بوو ،تێکەڵکردنی ڕووداوی شارل ئیبدۆ بوو ،کە دەرهێنەر زۆر هەواڵیانە و لەکاتێکی زۆر نەگونجاودا ئەم تێکەڵکردنەی کردبوو .دەکرا زۆر هونەری و گونجاوتر بوایە بۆ نموونە یەکێ لەو شەڕڤانەی هاوڕێکەی لەنێویدایە یاخود شەڕڤانە فەڕەنسییەکان لە ڕێگەی یادەوەری و فالشباگەوە بگەڕێنەوە بۆ ئەم ڕووداوە تیرۆرستییە. پەروەردەکراوە تەنانەت زۆرینە کۆر�سی زمانی کوردی دەخوێنن ،لە تەلەفزیۆنەوە گوێ لە هێلی لۆڤ ناگرن لەسەر مێزێک کە نانێکی با�شی تێدا دەخۆن ،ئەمە لە بەرەی جەنگ ناچێت ،چونکە شەڕڤان شۆڕش دەکات ،چەندان دیالن و 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سروودی نیشتیمانی و مرۆڤدۆستییانە و گۆرانی فۆلکلۆر و کولتوری کوردییان هەیە تاکو گوێی لێبگرن و تەنانەت خۆشیان دەیڵێن .نەک هێلی لۆڤ بە گۆرانی و سەما و دان�سی پۆپ و ڕاپی ئەمریکییەوە! یەکێک لەو دیمەنە نەگونجاوانەی لەنێو فیلمەکەدا بوو ،تێکەڵکردنی ڕووداوی شارل ئیبدۆ بوو ،کە دەرهێنەر زۆر هەواڵیانە و لەکاتێکی زۆر نەگونجاودا ئەم تێکەڵکردنەی کردبوو .دەکرا زۆر هونەری و گونجاوتر بوایە بۆ نموونە یەکێ لەو شەڕڤانەی هاوڕێکەی لەنێویدایە یاخود شەڕڤانە فەڕەنسییەکان لە ڕێگەی یادەوەری و فالشباگەوە بگەڕێنەوە بۆ ئەم ڕووداوە تیرۆرستییە. پێشتر لە بێئومێدبوونم لە فیلمی ‹›کچانی خۆر››دا هیواداربووم فیلم لەسەر ئازارەکانی کچانی ئێزیدی و ئیرادە و ئازایەتی شەڕڤانان زیاتر و قووڵتر بەرهەم بێت و بەردەوام بێت .بەاڵم دوای بینینی فیلمی خوشکانی چەک ،لە ئێستادا هەرگیز بە فیلمێکی لەو جۆرە ناڵیم با هەبێت و لە نەبوونی باشترە ،تۆ ناتوانی فیلمێکی سەرکەوتوو دروست بکەیت کاتێک بەتەواوی قووڵ نەبیتەوە و خۆی بۆ تەرخان نەکەیت .ئەگەر ئێمە ڕەخنەی ئەم جۆرە لە ئیشکردنە نەکەین ئەوا دووبارە و چەند بارە دەبنەوە و هەرگیز وێنەیەکی ڕوون و ڕاستەقینەی کچانی ئێزیدی و شەڕڤانانی ئازادی بە جیهان نیشان نادرێ ،کاتێک فیلم دروستکردنەکە لەبارەی ڕۆژهەاڵتە و لەنێویدا کورد ،ئەوا هیچ بەگرنگی و خۆتەرخانکردنەوە ناکرێت ،بەڵکو ئەم جۆرە کارانە بەتەواوی لە خزمەتی بازاڕگەرمی سینەما و ئایدۆلۆژیای سیا�سی و سەربازی واڵتە خۆرئاواییەکان بەرهەم دەهێنرێن.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
وتـــار
به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنان ئه‌مڕۆ له ئاستێكی زۆر جیاوازدا به‌رده‌وام ده‌كات
ڕوكه‌ن نه‌غه‌ده سه‌ره‌تا سه‌ری رێز و نه‌وازش له به‌رامبه‌ر هه‌موو ئه‌و ژنان ه ده‌نه‌وێنین ك ه ب ه چه‌ك و خه‌بات و سیاست ،مێژووی به‌رخودان و ئازادی ده‌نوسن و گیانی خۆیان فیدا ده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها ئه‌و ژنانه‌ی ك ه كۆیال‌یه‌تی قبول ناكه‌ن و سه‌ر نه‌وی ناكه‌ن و به ده‌ستی مێژووكوژه‌كان ده‌كوژرێن. سااڵنێك زۆر درێژ ه ژنان ب ه ره‌نگ و شێوازی جیاواز ل ه به‌رامبه‌ر عه‌قڵیه‌تی پیاوساالری و
ده‌سه‌اڵتداران تێده‌كۆشن .خوشكانی میرابه‌ل و هه‌موو ئه‌و ژنانه‌ی ك ه له‌و كات ه و له كاتانی تر له سه‌رانسه‌ری جیهان بۆ هه‌قده‌ستی خۆیان له‌ناو تێكۆشاندا بوون ،توانیان هه‌تا رۆژی ئه‌مرۆدا تێكۆشانیان بگه‌یه‌نن ه لوتكه .رۆژی جیهانی ژنان ك ه وه‌كو رۆژی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنانه ،به‌اڵم ب ه پێشه‌نگایه‌تی رێبه‌ری مرۆڤایی ره‌وت و رێباز و شێوازێكی زۆر جیاواز ب ه خۆیه‌وه گرتووه .دوای ئه‌وه‌ی ك ه ژنان ل ه كارگه‌یه‌ك چاالكی ده‌كه‌ن و ب ه سه‌دان و هه‌زارن ژن پشتگیری له‌و چاالكیی ه ده‌كه‌ن ،به‌اڵم هه‌ر ده‌چێت هه‌ندێك كار ده‌كرێت بۆ زیندوومانه‌وه‌ی ئه‌م رۆژه .له‌راستیدا هه‌ر ده‌چێت سیستم هه‌وڵ ده‌دات ك ه ئه‌م روحه به‌رزه‌ی تێكۆشان مارژینال بكات و وه‌ك سیمبول هه‌موو ساڵێك پیرۆز بكرێت. رێبه‌ر ئاپۆ ئه‌و رۆژه‌ی ب ه به‌ئارته‌شكردنی ژنان ناو ده‌بات و رێكخستنی به‌رده‌وامی پێ دا و كردی ب ه به‌رخودان و تێكۆشانی ژنان .زۆر واتادارتر و ب ه فكرێكی قووڵ ل ه سیمبول‌بوونی ده‌رهێنا و www.komelge.com
25
NO:38 -Nov 2019
كردی ب ه به‌رخودانێك بێ‌كوتایی هه‌تا گه‌یشتن ب ه ئازادی .ئێستا هه‌موو ژنان په‌یڕه‌وی پێشه‌نگایه‌تی ژنانی كورد ده‌كه‌ن ك ه ل ه به‌رامبه‌ر هه‌ر جۆره ده‌سه‌اڵتداریك شه‌ڕ ده‌كات و مرۆڤایی ده‌پارێزێت. ژنانی كورد سه‌ملاندیان ك ه ئه‌گه‌ر رێكخستوو بن و یه‌ك ئیراد ه بن ،ئه‌وا ل ه هه‌ر بارودۆخێكدا ده‌توانن پشت ب ه هێزی خۆیان ببه‌ستن و چاوڕوانی كه�سی به‌رامبه‌ر نه‌بن ك ه ب ه ده‌ستی ئه‌و هه‌م وه‌كو جه‌ست ه هه‌میش وه‌كو رۆح گه‌وره‌ترین بێریزی له به‌رامبه‌ری ده‌كرێت و ب ه ئاسانیش ده‌كوژێت. بێگومان كار و خه‌باتی هه‌موو ژنان و رێكخراواكان ب ه بچوك نابینین و ناڵێن هه‌نگاوی تێكۆشان نی ه بۆ ئازادی ،به‌اڵم راستێك واها هه‌یه ك ه هه‌نگاوه‌كان ب ه گوێره‌ی هێرش و كوشتنه‌كان و هه‌موو چه‌شن ه توندوتیژییه‌ی ك ه هه‌ی ه به‌ش ناكات و نابێت ه وه‌اڵمده‌ر .زۆر كه‌م و الواز و بێ كاریگه‌رن. زۆر جار له‌ناو قسه‌كان و مه‌راسمه‌كان هه‌م ئه‌ندامانی رێكخراوانی ژنان هه‌میش به‌رپرسانی واڵته‌كان و ده‌موده‌زگاكان ده‌ڵێن ئێستا وه‌كو پێشو نی ه و ژنان له‌ناو هه‌مو پوست و پله‌كانی شوێنه فه‌رمیه‌كان جێگان هه‌ی ه و خاوه‌ن پل ه و ئه‌ركن وه‌كو پیاوان .ئه‌م ه راستیی ه ك ه ئێستا ژنان ژماره‌یان زیاتر ه ل ه سااڵنی رابردوو ،وه‌لێ ده‌توانین بڵێین كه ته‌نیا ل ه روی ژماره‌و ه زیادن .بێگومان ئه‌وه‌ش وه‌كو هه‌نگاوێك ده‌توانین ببیننین و به‌شێكه ل ه ده‌ستكه‌وتی ژنان ك ه ب ه تێكۆشانی خۆیان به‌ده‌ستیان هێناوه .به‌اڵم ده‌بێ سیاسه‌تی عه‌قڵیه‌تی پیاوساالریمان ل ه بیر نه‌چێته‌و ه ك ه بۆ فریودانی ژنان هه‌ر جور ه رێگایه‌ك به‌كار ده‌هێنێت .یه‌كێك له‌و رێگایانه‌ش هێنانی ژنان بۆ ناو سیسته‌می ده‌وڵه‌ت و هه‌ر جۆر ه ده‌زگایه‌ك ك ه خۆیان سه‌رپه‌رشتیان ده‌كه‌ن .هه‌روها بۆ ئه‌وه‌ی ك ه ژنان وا تێبگه‌ن كه 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه خه‌باتی ئێمه‌ی ژنان ب و تێكۆشانی بێ وێنه سه‌لماندمان كه ده‌توانین ه باشترین شێو ه له ب هه‌موو گۆڕه‌پانی ژیاندا هه‌ر شتێك پێویست بێت بیكه‌ین. جێگا و پێگایان پێده‌به‌خشن تاكو ل ه ئاست ئه‌وان خه‌بات بكه‌ن ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه هه‌موو هه‌وڵدان ئه‌وه‌ی ه ك ه ب ه جه‌ست ه هه‌بوونیان هه‌بێت نه‌ك وه‌كو رۆح ،ئیراده ،فكر ،هه‌ڵوێست و سیاسه‌تی هه‌موو شتێكی ب ه دستی خۆی و ب ه ته‌واوه‌تی هه‌ست به ئه‌و ه بكات ك ه ده‌توانێت بڕیارده‌ر بێت و خاوه‌ن به‌رنام ه و پرۆژه‌ی خۆی بێت. ئێمه‌ی ژنان ب ه خه‌باتی و تێكۆشانی بێ وێنه سه‌ملاندمان ك ه ده‌توانین ب ه باشترین شێو ه له هه‌موو گۆڕه‌پانی ژیاندا هه‌ر شتێك پێویست بێت بیكه‌ین .هه‌ر بۆی ه توانیمان وه‌كو هه‌نگاوێك به‌ره‌و پێش بڕۆین .به‌اڵم ن ه بۆ ئه‌وه‌ی ل ه سیاسه‌تدا ی بكه‌ین و بڵێین وه‌ر ه له‌ناو فرمانبه‌ران، فریوكار چه‌كداران ،سیاسه‌ت ،به‌ڕێوه‌به‌ری و ...جێ بگرین و ته‌نیا خزمه‌تی پیاوان بكه‌ین ،خزمه‌تی سیاسه‌تی ئه‌وان و فكری ئه‌وان بكه‌ین .پێویست ه ته‌نیا ئه‌و هه‌نگاوه‌ی ك ه هه‌ڵمانگرتوو ه په‌سند نه‌كه‌ین و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
ئه‌گه‌ر ژنێك به ده‌ست پیاوێك بكوژرێت ئه‌وه ه ئه‌و ده‌بێ باش بزانین ك هو ه چیتر سه‌ر نه‌وی ناك ژن ه گوێڕایه‌ڵ و كۆیله‌ی نابێ ب بێ هه‌قده‌ست.
سه‌یری ژمار ه نه‌كه‌ین ،ئه‌و ه ته‌نیا هه‌نگاوێك ه و هیچی تر .چونك ه كار و خه‌باتی سه‌ربه‌خۆمان نیه، ل ه سیاسه‌ته‌و ه بگره هه‌تا راگه‌یاندن ،ل ه ماڵه‌وه بگره هه‌تا كاسبكاری ،هه‌مووی ل ه ژێر فه‌رمانی پیاوانه .به‌داخه‌و ه ئه‌و ژنانه‌ی ك ه وه‌كو به‌رپرس و به‌ڕێوه‌به‌رن وه‌كو ژن بیركردنه‌وه‌یان نیه و السایی پیاوان ده‌كه‌نه‌و ه و هه‌وڵ ده‌ده‌ن وه‌كو ئه‌وان كار و خه‌بات بكه‌ن .بۆی ه ده‌ڵێین پێویست ه ب ه ئیراد ه و رۆح و فكری خۆیان خه‌بات بكه‌ن و نابێ چاو ل ه پیاوان بكه‌ن .له‌الیه‌كی تریش سیستمی سه‌رمایه‌داری بۆ الوازكردنی ئێمه‌ی ژنان سااڵنی درێژ ه كه گه‌وره‌ترین بێڕێزیمان پێ ده‌كات و ل ه بازاڕی بازرگانی خۆیدا هه‌موو نرخی ئێم ه ده‌فروشێت و پاره‌ی پێ قازانج ده‌كات .ئه‌گه‌ر ئه‌وان مه‌به‌ستیان رێگاپێدانی ژنان بووایه ،ئه‌و ده‌مانبینی ك ه له ریكالمكردنی جه‌سته‌ی ژن و هه‌ست و رۆحی ئه‌و وازی ده‌هێن ا یان ب ه الیه‌نی كه‌م كه‌میان ده‌كرده‌وه!
هیچ هه‌نگاوێك له‌و بوارانه‌و ه نی ه و نه‌مانبینیو ه و ناشیكه‌ن و هه‌ر ده‌ڕوات زیاتریش ده‌بێت. رۆژان ه با�سی كوشتنی ژنان ده‌كرێت ،به‌اڵم با�سی سه‌ركه‌وتنی ژنان ناكرێت ل ه به‌رامبه‌ر به‌و ئه‌قڵیه‌ت ه ده‌سه‌اڵتداره .نابێ بێ‌ئۆمێد بین ،چونكه خۆمان توانیمان پشت ب ه هێز و ئیراده‌ی خۆمان ببه‌ستین و خه‌بات بكه‌ین تاكو ببین ب ه یه‌كه‌م هێز ل ه جیهان ك ه ل ه به‌رامبه‌ر گ هو‌ره‌ترین دوژمنی خۆی وه‌ستاوه‌ته‌وه ،ئه‌و دوژمنه ،دوژمن ه هی هه‌موو مرۆڤایه‌تییه .ئه‌گه‌ر ژنێك ب ه ده‌ست پیاوێك بكوژرێت ئه‌و ه ده‌بێ باش بزانین ك ه ئه‌و ژن ه چیتر سه‌ر نه‌وی ناك ه و نابێ ب ه گوێڕایه‌ڵ و كۆیله‌ی بێ هه‌قده‌ست .هه‌ر بۆی ه پیاو ل ه به‌رامب ه ئه‌و راستییه خۆی ناگرێت و هێرش ده‌كات ه سه‌ری و ب ه بێ‌باكانه دهیكوژێت .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژن وه‌كو ماكینه‌یه‌ك كه موڵكی ئه‌و ه ده‌بینێت ك ه نابێ ئه‌و ل ه به‌رامبه‌ری قس ه بكات و هه‌ڵوێست نیشان بدات .ئه‌گه‌ر هاته قس ه و نیشانی دا مافی خۆی ده‌بینێ بیكوژێت یان ب ه هه‌ر شێوه‌یه‌ك ك ه ده‌یه‌وێ ئه‌شكه‌نجه‌ی بدات و هه‌ر جۆر ه توندوتیژی به‌كار بهێنێت .ل ه سه‌ره‌وه هه‌تا خوار ه ئه‌قڵیه‌ت ئه‌وه‌یه .به‌اڵم ئێم ه ئیدی رێگا ناده‌ین ئه‌و بكوژان ه ده‌ستدرێژیمان بكه‌ن ه سه‌ر و ب ه ئاسانی بمانكوژن .ب ه یه‌كگرتن و رێكخستنمان ده‌توانین یه‌كتر هوشیار بكه‌ین و شان بده‌ینه شانی یه‌ك و ل ه به‌رامبه‌ر هه‌ر چه‌شن ه هێرشێك خۆمان بپارێزین .ئه‌زمون له‌و ه ژنان ه وه‌ربگرین ك ه ل ه مێژوو هه‌تا ئێستا ئازایان ه شه‌ڕ و تێكۆشانیان كرد و قوربانی زۆریان دا هه‌تا توانیویان ئه‌و ئازایه‌تیی ه بگوازنه‌و ه بۆ رۆژی ئه‌مڕۆ .ئێستا ژنانی گه‌ریال و یه‌په‌ژ ه و هه‌موو ئه‌و ژنانه‌ی ك ه بۆ خاك و نیشتیمانیان و مرۆڤایه‌تی ل ه به‌رامبه‌ر دڕنده‌ترین دوژمنان گیانیان ده‌كه‌ن ب ه قه‌ڵغان و مێژووی www.komelge.com
27
NO:38 -Nov 2019
دایكانی و ژنانی كورد ه هه‌موو گۆڕه‌پانی ئه‌مڕۆ ل خه‌بات و شه‌ڕ و سیاسه‌ت پێشه‌نگایه‌تی بۆ گشت ژنانی جیهان ده‌كه‌ن. سیستمی پیاوساالری بۆ ه ئه‌و تێكۆشانه ئه‌وه‌ی ك مێژووییه‌ی ژنان پوچه‌ڵ بكاته‌و ه پڕۆژ ه و سیاسه‌تی زۆر قیزه‌وه‌ن به‌ڕێوه ده‌بات. ئازادی تۆمار ده‌كه‌ن ،خۆیان چاره‌نو�سی خۆیان و گه‌له‌كه‌یان دیار ده‌كه‌ن .هه‌ر بۆی ه 25نوامبر نابێ وه‌كو رۆژێك یان چه‌ند رۆژێك ب ه بیر بهێنرێت و تێپه‌ڕ بكرێت .پێویست ه هه‌موو رۆژێك خه‌بات و تێكۆشان بێت .ب ه رۆحی ئه‌و ژنانه‌ی ك ه گیانیان كرد ب ه قوربانی هه‌تا ده‌گه‌ین ب ه ئازادی و ده‌بێ خه‌بات و شه‌ڕ و سیاست و تێكۆشانێكی بێ كۆتایی بكه‌ین. دایكانی و ژنانی كورد ئه‌مرۆ ل ه هه‌موو گروپانی خه‌بات و شه‌ڕ و سیاست پێشه‌نگایه‌تی بۆ گشت ژنانی جیهان ده‌كه‌ن .سیستمی پیاوساالری بۆ ئه‌وه‌ی ك ه ئه‌و تێكۆشان ه مێژووییه‌ی ژنان پوچه‌ڵ بكاته‌و ه پڕۆژ ه و سیاسه‌تی زۆر قیزه‌وه‌ن به‌ڕێوه ده‌بات .ئه‌گه‌ر سه‌یری جیهان بكه‌ین ده‌بینین به گه‌شه‌پێدانی ته‌كنۆلۆژیا ژنان ل ه ئاستی لوتكه 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بكار ده‌هێنن ك ه ئه‌وه‌ش به‌شێك ه ل ه كوشتن و بێڕێزیكرد ن ب ه هه‌بوون و ئیراده‌ی ژنان .ل ه واڵتانی عه‌ره‌بی و به‌تایبه‌ت ل ه ئێران و توركیاد ا ژنان ل ه ژێر ئااڵی ئیسالم و ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت ه داخراو ه ب ه ده‌وری ژنان ئه‌ڵقه‌یه‌كیان دروست كردوو ه ك ه رۆژ به رۆژ ته‌نگ ده‌كرێ و ناتوانن هه‌ناس ه وه‌ربگرن. به‌م شێوه‌ی ه ژن‌كوشتن ره‌وا ده‌كه‌ن ،لێ�شی ده‌ده‌ن و ده‌یكوژن ،ل ه ژنان داوا ده‌كه‌ن ك ه چاالكی بكه‌ن .ئه‌وه‌ش جۆرێك ه ل ه سیاسه‌تی شاردنه‌وه‌ی خۆیان ك ه بكوژی راسه‌ته‌قینه‌ی ژنانن .نمونه‌ی ك له‌و ده‌وڵه‌تان ه رژێمی وه‌كو ئه‌م ه زۆر هه‌ن .یه‌كێ فاشیستی توركیایه .ده‌وڵه‌تی ئه‌ردۆغان و باغچه‌لی یه‌كێك له‌و ده‌وڵه‌تانان ك ه په‌رله‌مانتاری ئه‌وان ده‌ستدرێژی ده‌كات ه سه‌ر ژنێكی گه‌نج و دوای ئه‌وه‌ش دهیكوژێت .ئه‌وانیش ب ه شێوازێك سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ه داده‌پۆشن ك ه هه‌تا ئێستاش كه‌س نازانێ ئه‌و روداو ه چۆن روی دا .هه‌روه‌ها ناكۆكی نێوان ئه‌و ژنان ه دروست ده‌كه‌ن ك ه داپوشراون و ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ب ه بێ حیجابن .ده‌توانین با�سی سه‌د نمونه‌ی وه‌ها بكه‌ین .هه‌مووی ب ه هۆی داپۆشینی مه‌سه‌له‌ی ژنان و الوازكردنی تێكۆشانیان ،ب ه شتی وه‌هاو ه خه‌ریكیان ده‌كه‌ن. ئێم ه ب ه بێ ئه‌وه‌ی ك ه نائاگا بین له‌و سیاسه‌ته، ده‌بێ یه‌كتر ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌و زهنیه‌ت ه كۆسپ و رێگره‌وه ،به‌رده‌وامی ب ه تێكۆشانمان بده‌ین و نه‌كه‌وین ه داوی ئه‌و جۆر ه درۆوانه‌ی ك ه دروست ده‌كرێت بۆ دواخستن و الوازكردنی خه‌باتمان.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
وتـــار
سایکۆلۆژییا مرۆڤێ شکەستی
خواندنەک سایکۆلۆژی و سسیۆلۆژی ژ بۆ رەھەندێن ل پشت داگیرکرنا رۆژئاڤایێ کوردستانێ
ڕێبەر کوردۆ
ھەلبەت ئەڤ نڤیسینە ھەولەکە بۆ نیاسینا رەھەندێن سایکۆلۆژی یێن د پشت داگیرکارییا تورکیا ڤە ،دێ ھەول دەم تێزێن مستەفا حیجازی کەمە ھێڤێنێ گۆتارا خوە ،ھێژای ئاماژەیێ یە کو پرانییا گەلێن رۆژھەالتا ناڤین دکەڤنە ژێر سیناھییا ڤان تێزان ،لێ د ڤێ نڤیسینێ دا دێ فۆکسا خوە ئێخینە سەر تورکیا. نڤیسکار و دەروونناس “مستەفا حیجازی” د پەرتووکا “سایکۆلۆژیا مرۆڤێ شکەستی” دا سایکۆلۆژیا مرۆڤێ شکەستی د �سێ وەستگەھان دا پۆلین دکەت؛ ئەو ژی ١.قۆناغا ملکەچبوونێ.٢ ، قۆناغا تەپەسەرکرنێ .٣ ،قۆناغا رووبرووبوونێ.
قۆناغا ئێکێ؛ ملکەچبوون مرۆڤێ شکەستی خوە ب تاوانبار دبینیت، ھەست ب بچووکی و الوازییێ دکەت ،ھەستێ چنەبوون و ئازاردانێ ناخێ وی دخوت ،د راستا رەوشا کەفتیە تێدا خوە ب تاوانبارێ سەرەکی دزانیت ،ھەلبەت ئەم دشێین ڤێ رەو�شێ ب چاخێ الوازبوونا ئیمپراتۆرییا ئۆسمانی ،دەما ژ بەر رەوشا نەدارا خوەرێڤەبرنێ ب زەالمێ نەخوەش ھاتییە بناڤکرن و پا�شی میراتێ وێ بوویە کێکەک و ل سەر دەولەتان ھاتی پارڤەکرن ،ئەڤ شکەستنە تورکان توو�شی گرێیەکا مەزن یا سایکۆلۆژی دکەت ،ژ بەر کو ژ دەستھەالتەکا مەزن و میراتگرێ داوی ئیمپراتۆری ،بۆ جۆگرافیایەکا بچووک یا دیارکری چارچووڤە دبیت ،ئەڤ رەوشە گەلێ تورک بەر ب قۆناغا ملکەچبوونێ ڤە دبەت و ھەست ب الوازی و بچووکییێ دکەت و د وی دا دبیتە برینەکا سایکۆلۆژی ،کو چەند ھەست ب گونەھێ دکەت ب قەدەر وێ کەرب و کین ل ھەمبەری خوە د تێدا پتر گەشە دکەت ،ژ بەر کو مرۆڤێ شکەستی ژ ئالییێ www.komelge.com
29
NO:38 -Nov 2019
جڤاکی ڤە ،چەند نزم دبیت ،پتر کەرب ژ خوە ڤەدبن ،ب گۆتنەکا دی مرۆڤ چەند بوھایێ خوە ژ دەست بدەت ،پتر بیاڤ بۆ دژی خوە چێدبیت. میناکێن ڤێ قۆناغێ ،وان راستییا بەرھەتاف دکەن، ددەما دارشتنا دەستوورێ ١٩٢٤ێ دا ،د بن پەردا چاکسازییێ وجوداکرنا دینی ژ دەولەتێ دا ،خەلک و مللەتێ ئەتاتوورکی ب خوە دکەڤنە بەر رەحما شوورێ دەستھەالتا ئەتارتوورکی. د ناڤبەرا سالێن ( ١٩٢٤و ١٩٤٠ێ دا) ب دەھان
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
د ناڤبەرا سالێن (١٩٢٤ و ١٩٤٠ێ دا) ب دەھان کۆمکوژی و تاوان و ھۆڤاتی کرن .ھەر د ڤێ قۆناغێ دا بنبرکرنا پارتی و گرۆپان
کۆمکوژی و تاوان و ھۆڤاتی کرن .ھەر د ڤێ قۆناغێ دەست پێ دکەت دا بنبرکرنا پارتی و گرۆپان دەست پێ دکەت ،وەکی (پارتییا کۆماری یا پێشکەفتخواز) کو ژئالییێ (کازم گرێ و ئالۆزییێن دەروونی بەرچاڤ دکەت یێن ل قەرەبەکر،حسێن رەئووف بەگ و عەلی فوئاد دەف کەساتییا ئەتارتوکی ،کو رەمزێ کەساتییا پاشایی) ڤە ھاتبوو دامەزراندن ،زێدەباری کو گشتی یا تورکی یە. ھەر�سێ ھەڤالێن دەستپێکێ یێن ئەتارتوکی بوون ،لێ قۆناغا دویێ؛ تەپەسەرکرن ب بەھانەیا (کەڤنەشووپییێ) ژ ئالییێ ئەتارتوورکی د ڤێ قۆناغێ دا مرۆڤێ شکەستی ل پەی ڤە ھاتن ژناڤبرن .ھەڤدەم مستەفا سوبحی، سەرۆکێ پارتییا کۆمۆنیست یا تورکی ژی ھات تاوانبارەکێ ژدەرڤە دگەریت ،ھەر ب وێ یه‌کێ ژی ژناڤبرن ئەڤ ھەستێ مازۆ�شی د قۆناغا ملکەچییێ ناچیتە سەری ،مرۆڤ ھەر خوە تاوانبار بکەت، دا ل دەف تورکان گەھشتە گۆپیتکا خوە ،لەورا ژی د ڤێ قۆناغێ دا ئەو مرۆڤێ بەردەوام ئەتاتورک د ڤێ قۆناغێ دا بەرجەستە و رەنگڤەدانا تبال خوە یا گونەھبارکرنێ بۆ خوە ئاراستە دکر، مازوشییا تورکا نە ،راستە یا ئەوی دکر ھەولەک بۆ یێ دی درێژ دکەت و وی دکەتە بەرپر�سێ بوو کو گەلێ تورک ل ژێر ناڤێ دەولەت-نەتەوە ژ ھەمی شکەستن و گونەھێن خوە ،ئاھا ل ڤێرێ وێ قەیرانا مەزن یا پارچەبوونێ رزگار بکەت ،لێ ھندی ھەستەکێ خراب و وێنەیەکێ خراب د ژ ئالییەکێ دی ڤە نەھێالنا چ گرۆپ وپارتییان د رەوشا ملکەچبوونێ دا بەرامبەری خوە ھەی، ناڤا خوە دا ،گۆتپیتکا و بێشیانییێ بوو ل ھەمبەر ڤەدگوھێزیت ه یێ دی ،وێنەیەکێ ئەھریمەنی بۆ یێ ھێزێن دەرڤەیی خوە یێن خیالفەت کری یە کێکا دی د کێشیت ،یێ دی ئامانێ خوه‌ڤاالکرنێ یە ژ سەرێ سالێ .ل ڤێرێ مازۆشییەت دگەھیتە داوی ھەمی کەرب و ئازارێن ل هه‌مبه‌ر خوە .ھەلبەت د پلەیا خوە ،چێژێ ژ ئازاردانا خوە دبینیت ،ئەو چاوا ڤێ قۆناغێ دا لێگەریان ل یێ دی ،یێ کو هزر دکه‌ت بندەستێ ھندەک ھێزێن دی یە ،ھۆسا دخوازیت سەدەما ھەمی شکەستنێن وی یه ،ژ وێ ھشیارییێ ھندەک ژی بندەستی وی بن ،ئەڤە ب خوە وان ناھێت کو دژمنێ خوە یێ راستەقینە پێ بنیاسیت، 30
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
د ڤێ ھێلێ دا مرۆڤێ
مە؟ ب پرسا کورد کی نە؟ به‌رسڤێ دده‌ت! ئەرکێ من چی یە؟ ب نەھێالن و قڕکرنا کوردان به‌رسڤ دده‌ت…
شکەستی سەردەستێن
ژ بەر کو یێ دی/کورد گه‌ف ه ل سەر ھەبوونا یێ تورک ،پێدڤیی ه نەمینیت .نەمانا ناسنامه‌یا یێ دی یێ خوە یان یێن ژ خوە کورد ژی ،بدەستخستنا ناسنامه‌یا وی یێ تورکە، بھێزتر ناکەتە سەدەما گوتنا ناڤدار یا تورکان؛ (گەر خیڤه‌ته‌کا کوردان ل ئالییێ دی یێ دونیایێ بھیتە ڤه‌دان ،پێدڤیی ه نەھێلم) شکەستنا خوە ،بەلکو ژ بۆ ژ ڤێ رەو�شێ ھاتییه. کو ژ الوازییا خوە برەڤیت، ل ڤێرێ ھەڤکێشه‌یا (ئەزێ تورک یێ سەنتەر، تو یێ کوردێ پەراوێز ،سەرھەڤ دبیت ،یاسایا یێ چیزبوونا خوە ڤەدشێریت دی یێ کورد پێدڤیی ه بچویک ببیت ،ژ بۆ کو ئەزێ بەلکو ئەنجامێ گرێیەکا دەروونی و ھەستەکێ پری تورک مەزن ببم ،یێ دی یێ کورد ڤاال ببیت ،ژ بۆ شەرانگێزی یە کو بیاڤی ژ بۆ توندوتیژییێ دخولقینی .کو ئەزێ تورک پڕ ببم ،کورد بێدەنگ ببیت ژ بۆ کو تورک باخڤیت) پەیرەو دبیت . د ڤێ ھێلێ دا مرۆڤێ شکەستی سەردەستێن خوە یان یێن ژ خوە بھێزتر ناکەتە سەدەما شکەستنا خوە ،بەلکو ژ بۆ کو ژ الوازییا خوە برەڤیت، چیزبوونا خوە ڤەدشێریت ،ھەستا خوە یا الوازییێ ل سەر یێن ژ خو ه الوازتر دسه‌پینیت ،ئاھا ل ڤێرێ یێ دی دبیتە (کورد و ئەرمەن) ستێرکا خوە ل ڤان ھەردو پێکھاته‌یا دگریت ،د ئاستا ئێکێ دا پرۆسەیا یێدیکرنێ دەست پێ دکەت ،ژ بۆ کو ژ ئالییێ مەعنەوی و دەروونی ڤ ه بیاڤێ دژمنداری و کەرب و کینێ خوه‌ش بکەت .ئەنجام ژی رێک و دەلیڤێ ل کورد و ئەرمەن و گەلێن دی دگریت کو ھەبن یان تورکان دڤان �سێ ئاستان دا کورد نەکری یە د د ئاستا پێگەھێ تورکان دا بن ،ئاھا ل ڤێرێ تورک ناسنامه‌یا خوە یا پارچەکری ب رێیا پەراوێزکرنا ته‌رازییه‌کا مەعریفی دا و پا�شی بریارا یێدیکرنێ گەلێن دی ب دەست دئێخیت ،تایبەت گه‌لێ کورد .بۆ یه ،بەلکو ژ ئەنجامێ ھەلچوونێن دەروونی تورک ل ھەمبەری پرسا ناسنامەبوونێ یا ئەز کی وحوکمێن ئەخالقی کورد کری یە یێ دی کو ب چ رەنگان کورد نەھێتە قەبوولکرن ،نە د ئاستا زمان تۆدۆرۆف دراستا یێ دی دا و ژ بۆ ناسکرنا وی، بەحسا �سێ ئاستان دکەت: – ئێک :ئاستا بھانا�سی؛ یێ دی باشە یان خراب؟ – دو :ئاستا رەفتارنا�سی؛ ئەرێ یێ دی دھیت قەبوولکرن ،یێ دی وەکی مە یە؟ یان پێدڤیی ه خوە ژێ دوور بێخم؟ – �سێ :ئاستا مەعریفی؛ ئەرێ ئه‌م چەند شەھرەزایێن یێ دی نە؟ ئه‌م چەند ده‌رباره‌یی یێ دی نەزانین؟
www.komelge.com
31
NO:38 -Nov 2019
لەورا ژی تا ڤێ کێلیکێ تورکان ھەر شەرەکێ د گەل کوردان دا کری ژ بو وێ یه‌کێ یە ژ وێ شکەستنا دەروونی دەرباز ببن و سارێژبوونا برینا خوە یا دەروونی ب نەمانا کوردان دزانن. و چاند و فەرھەنگێ دا ،نە ژی د ئاستا ژیانێ دا ،ژ بەر کو کورد وەکو گه‌ف ل سەر خو ه زانییە ،لەورا د ڤێ قۆناغێ دا ژ بو کو رەواتییێ بدەتە خوە ،هه‌ول داین ه کوردان ژ ئالییێ فیزیکی ڤ ه نەھێلت ،کوردان ژ یێدیکرنێ دەربازی یێ دی یێ دژمن بکه‌ن ..د ڤێ رەو�شێ دا مرۆڤێ شکەستی دبیتە مرۆڤەکێ ھەستیار ،گەلەک جارا شەرەدەڤەک و زرینا دو کەران بەسە ژ بۆ کو ببیتە بکوژێ یێ بەرامبەر یان یێ کری یە دژمن… قۆناغا سێیێ؛ رووبرووبوون د ڤێ قۆناغێ دا مرۆڤێ شکەستی رەوشا خوە ژ ملکەچی و تەپەسەرکرنێ دەربازی جەنگی دکەت، جەنگەکا دژوار دژی یێ دی ،ئاالڤێن دژاتیکرنا یێ دی ژ شەرێ دەروونی دگوھه‌ریت و دەربازی شەرێ بەدەنی دکەت ،ئەو ھەستێ الواز یێ روژانە خوە پێ ئازار ددا ،ب ئازاردانا جەسەدێ یێ دی 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دگوهه‌ریت ،ب زمانێ فرۆییدی ژ مازۆشییێ بەر ب سادیزمێ ڤە دچیت ،ئەو مرۆڤێ دوھی ھەستێ شکەستن و الوازییێ ناخێ وی دخوار ،ئەڤرۆ دبیتە ھێزەکا شەرانگێز و جەنگاوەر ،ئەو چەکێ د دەستان دا و ھێزا نوو یا ل دەف خوە ھەست پێ دکەت، بەر ب دفنبلندییێ دبەت ..ئەڤ رەوشە ب ته‌مامی ل دەف تورکان ئاشکرا دبیت ،دەما ئیمپراتورییا ئۆسمانی ھەرفتی…ناسیۆنالیزما تورکان ل سەر گوشت و ھەستیکێن ئیمپراتورییەکا مەزن یا ھەرفتی پەیدا دبیت ،ناسیۆنالیزمەکا بریندارە، برینەکە ل سەر پەیڤا زەالمێ نەخوه‌ش دەر بوویه. دوماھیک وه‌ستگەهـ کو تێدا بەرگرییێ ژ شەرم و حەیایا خوە یا نەتەوی بکەت ،شکاندن و بشافتنا وان گرۆپ و نەتەوه‌یانە یێم دکەڤنە بەرسینگێ وێ ،ناسیۆنالیزمەکا ھار و بریندارە ،نەکەڤیتە د قۆناغا شەر و په‌ھەڤچوونێ دا ،ژ کریزێن خوە یێن سایکۆلۆژی رزگار نابیت .لەورا ژی قڕکرنا ئەرمەنان و شەرێ درندانە یێ د گەل کوردان دا، پەیوەندی ب وێ برینێ ڤە ھەی ه یا گەلێ تورک پشتی نەمانا ئیمپراتورییا ئۆسمانی تووش بوویێ.. لەورا ژی تا ڤێ کێلیکێ تورکان ھەر شەرەکێ د گەل کوردان دا کری ژ بو وێ یه‌کێ یە ژ وێ شکەستنا دەروونی دەرباز ببن و سارێژبوونا برینا خوە یا دەروونی ب نەمانا کوردان دزانن .و ژ بەر کو تورک ھزر دکەن کورد سەدەما شکەستنا وان یا دیرۆکی نه ،کوشتنا ئێک کورد ژی د کۆنەستێ تورکان دا گاڤەکە بۆ دەربازکرنا وێ شکەستنا دەروونی ..ئەڤجا ئەو کوردە شەرڤان بیت یان پیر و سڤیل ،نە گرنگە یا گرنگ کوردە ،ئەوە یێ سێڤ ژ دارێ ڤەکری و تورک ژ بەھەشتا ئەبەدی ده‌رخستین ،له‌ورا پێدڤیی ه نەمینیت، ئەڤ ھزرە دینه‌مۆیێ ل پشت ناسیۆنالیزما تورکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
شێخ سه‌عیدی پیران له زیندانی ده‌وڵه‌تی فا�شی توركیادا – پێش له سێداره‌دانی
یه ،ناسیۆنالیزمەکە ھەلگرێ کۆمەکا دەرزێن دیرۆکی یە و ژ بۆ قەرەبووکرنا برینا خوە دەست ب کۆمکوژییا گەلێن کورد وئەرمەن دکه‌ت! لێ بنێرە دەما ھێرشا دەڤەرا دێرسمێ دکەن ،ئەفسەرەکێ تورک یێ پشکداری هێر�شێ دبێژیت( :مە ئەو قر کرن یێن دبێژن زۆ “کو مەرەما وی ئەرمەن بوون” و ئەم مژوولی قرکرنا وان ژی ن ه یێن دبێژن لۆ “کو مه‌به‌ستا وی کورد بوون”) ده‌وله‌تا تورکیا ل ساال 1925ێ شێخ سەعید و 47ھەڤالێن وی ل ئامه‌دێ سێدارە دان ،ل ھەمان جھێ سێدارەدانێ پەیکەرەک بۆ ئەتارتورکی چێکر! دەما تەڤگەرا ئاگری توو�شی شکەستنێ بوویی، تورکان ل ئیلۆنا ساال 1930ێ ل سەرێ چیایێ ئاگری ،جھێ شۆرەشگێران بەرخوه‌دان لێ کری، گۆرەکێ بکۆم چێدکەن و ل سەر دنڤیسن“ :ئەو کوردستانا د خەیاال ھەوە دا ،م ه ل ڤێرێ مە کرە د گۆری دا” دیسان ھەر د گەل پەیدابوونا تەڤگەرا دێرسمێ
دا ب سەروکاتییا سەید رزایێ دێرسمی ژ 1937ێ تا 1938ێ ئەتاتورک د خوال نوو یا پەرلەمانی دا دبێژیت؛ ئەگەر نھا پرسگرێکەکا ئالۆز و زەحمەت ھەبیت ،پرسگرێکا دێرسمێ یە ،ئەو برینەکە د دلێ مە دا و پێدڤیی ه سارێژ بکەین” ژ بلی بێدەنگکرن و قرکرنا تەڤگەرێن کوردان، ب یاسا ئەتاتورکی پەیڤێن کورد و کوردستان و کنج و فۆلکلوورێ کوردان هات قەدەغەکرن .ئەڤ لڤین و رەفتارە ئاماژەیێن رەوشەکا خراب یا سایکۆلۆژی نە ،کەسەکێ نەھێلی و پا�شی پەیکەرێ خوە ل وی جھی چێبکەی ،پرسگرێکا دەڤەرەکا کوردان ب برینا دلێ خو ه بزانی ،قەدەغەکرنا کولتوور و فۆلکلوورێ کوردی !..گۆتنا سەری دسەملینیت کو ھندی یێ دی ھەبیت ،تورک ھەبوونا خوە د قەیرانێ دا دبینیت ،ئەڤ بریندارییا ناسیۆنالیزما تورکی ل گۆری سەرپێھاتییا خوە وێ دیرۆکی ،روژ ل پەی رۆژێ پتر گەشە دکەت ،ھەتا گەھشتییە ئەردوگانی کو ھەمان زھنییەتا ئەتاتورکی یە ،لێ ب فۆرمەکێ دی .گەر بریندارییا ناسیۆنالیزما تورکی www.komelge.com
33
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جۆش دابیتە کینا سایکۆلۆژی یا ئەتاتورکی کو دژی کوردان کۆمکوژییان بکەت ،ئەردوگان ژ بلی کو ئاال ھەلگرێ ناسیۆنالیزمەکا دیرۆکی یا بریندارە ،لێ تنێ ئه‌ڤرۆ کوردان ھندەک وێ برینێ تێرا وێ یه‌کێ نەکری یە کو جۆ�شێ بده‌ته سەرکەفتن بده‌ست خستن کەربا وی یا دژی کوردان ،تەنێ وێ برینێ تێهنا وی نەشکاندییه ،لەورا ژی بۆ جۆشدانێ ب کەربا خوه و هنده‌ک گاڤێن باش یا ل هه‌مبه‌ر کوردان ،ل پەی تێکستەکێ میتافیزیقی یێ پیرۆز دگەریت ژ بۆ کو باشتر رەواتییا قرکرنا ھاڤێتینه ،تایبەت ل کوردان بدەتە خوە ..ب گۆتنەکا دی ئەردوگانی رۆژئاڤایێ کوردستانێ ،برینا ناسیۆنالیزمەکا بریندار ب تێکستەکێ میتافیزیقی پیک دایە و موتوربە کرییه ..ھەلبەت تێکەلکرنا تورکان کوورتر بوویه فاشیزمێ د گەل تێکستەکێ میتافیزیقی دا کۆمکوژی و داگیرکرن ژێ پەیدا دبن ،ئەڤە موتیڤێ ئه‌ڤرۆ کوردان ھندەک سەرکەفتن بده‌ست گه‌فێن ئەردوگانی یە ،ب ڤێ رێیێ دخوازیت وی خستن و هنده‌ک گاڤێن باش ھاڤێتینه ،تایبەت وێنه‌یێ ئەفسانەیی یێ ڤەگەریانا خیالفەتێ بدەتە ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ ،برینا تورکان کوورتر خوە و دبیتە تەوتەمێ ھێزەکا شەرانگێز و بەردەوام بوویه ،ژ به‌ر کو ھەر سەرکەفتنەکا کوردان د ئیلھام ژێ دھێتە وەرگرتن. نەستێ مرۆڤێ تورک دا برینەکا دی یا کووورتر چێدکەت کو درێژەپێدانا ھەمان شکەستنێن ل گوری حیجازی (مرۆڤێ شکەستی بەردەوام د دیرۆکی یێن تورکانه ،له‌ورا ئەمێن کورد بووینه ترسا وێ یه‌کێ دا یە کێموکاسیێن وی ئاشکرا ببن، قوربانییێن ڤێ فاشیستییێ و هنده‌ک هه‌ول هه‌ن ه ژ بۆ ترس ژ حەیاچوونێ ترسا ھەرە مەزن یا ژیانا مرۆڤێ ده‌ربازبوونێ ژ وێ قوربانیبوونێ ،ببین فاشیست، شکەستی یە ،لەورا ژی مرۆڤێ شکەستی گرنگییەکا لێ فاشیستبوون چارەسەرییا رەو�شێ ناکەت ،ژ مەزن دده‌ت ه وێنه‌یێ خو ه یێ ژدەرڤە و دخوازیت به‌ر کو مرۆڤ قوربانییێ فاشیزمێ بیت ،دبیت ب وێنەیەکێ ئەفسانەیی بۆ خوە ژدەرڤەیی خوه فاشیستبوونێ بیتە جەالد و نابیتە ئازادیخواز. چێبکەت ،ژ بەر کو ئەڤ مرۆڤە بەردەوام ھەست فاشیزم گوھه‌رینا قوربانی یە بۆ جەالدی ،لێ دکەت گه‌فه‌کا مەزن ل سەر کەرامەتا وی هه‌یه). قوربانی ناکه‌ت ه کاراکتەر ،کاراکتەرەک کو ئازادی ئەڤە ھەمان رەوشا نھا یا ئەردوگانی یە و ژ بو کو و رزگاری ئارمانجا وی بیت ،نە جەالدبوون.. شا�شی و شکەستن و الوازییێن خوە یێن ناڤخوه فاشیزم ب خوە د گەل خوه‌رستێ مرۆڤێ کورد بنخێڤیت ،وێنەیەکێ ئەفسانەیی یێ پێرفێکت ناگونجیت ،ژ به‌ر کو کورد ژ بەرمایکێن ژیانا ژدەرڤە بۆ خوە چێدکەت ،شەری و داگیرکارنا کالنان/قالنان ه کو کۆمەکا مرۆڤان پێکڤە دژیان، ئه‌ردێ کوردان دکەت. ڤیان و لێبوورین و قەبوولکرنا جوداھییێن ئێکودو 34
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
مودێال دەولەت-نەتەوە یا تورک و ئەرەب و فارسان دژی ڤی خوه‌رستی یه، مودێلەکە ب زمانێ گێلنەرێ تیوریزەکەرێ ناسیۆنالیزمێ؛ کارگەھا چێکرنا قالبانە، قالبێن وەکی ئێک ،ئێک رەنگ ،ئێک زمان و ئێک نەتەوە ،ئانکو چێکرن و دەستکاریکرنا هه‌بوونا خوه‌رستی یە و بریارێن ب شێور ،فۆرمێن ژیانا وان بووینە، مرۆڤەک ئەڤە خوه‌رستێ دیرۆکی یی ژیانا وی بیت ،نەشێت بیتە فاشیست .گه‌ر خو ه نھا کورد بھێنە نەچارکرن و ھێزەک بکار بینیت ژی کو ببنە فاشیست ،یان ھندەک رەفتارێن فاشیستی ل دەف پەیدا ببن ،رەسەناتی و سسیۆلۆژییا وی یا دیرۆکی بەروڤاژی فاشیزمێ یە ،ژ بەر کو فاشیزم ب خوە نەھێالنا جوداھیانە ،لێ تێکوشینا کوردان ب خوە ژ بۆ وێ یه‌کێ بوویە ب جوداھییێن خوە ڤە بھێنە قەبوولکرن ،هه‌ر ژ تەرزێ ژیانا جودا تا زمانێ جودا ،فەرھەنگا جودا خاستێن کوردانە.
مودێال دەولەت-نەتەوە یا تورک و ئەرەب و فارسان دژی ڤی خوه‌رستی یه ،مودێلەکە ب زمانێ گێلنەرێ تیوریزەکەرێ ناسیۆنالیزمێ؛ کارگەھا چێکرنا قالبانە ،قالبێن وەکی ئێک ،ئێک رەنگ ،ئێک زمان و ئێک نەتەوە ،ئانکو چێکرن و دەستکاریکرنا هه‌بوونا خوه‌رستی یە ،د دەمەکێ دا کو کورد دخوازن دەستکارییا هه‌بوونا وان نەھێتە کرن و وەک ئه‌و دخوازن ھەبن و بھێن قەبوولکرن ،نە ل گۆری حەزێن یێ دی بھێن قالبدان ..ئەڤە ژی سەدەما دژاتیکرنا کوردانه ،کورد ناخوازن بچن ه د پەیوەندییەکێ د گەل یێ دی دا کو ئەو پەیوەندییە ل سەر کیستێ دەستکارییا خوه‌رستێ وان بیت ..ئەگەر وێلزەکێ بریتانی ژ بۆ کو د گەل یێ دی د پەیوەندییێ دا بیت ،پێدڤ ی بیت د ناڤا ئینگلیزان دا بحەلیێت ،لێ کورد ڤێ قەبوول ناکەن ،کورده‌کێ ھەورامانی یان زازا بەرھەڤ نینە زمانێ خوە و کولتوورێ خوە ژ دەست بدەت دا کو کو بچیتە د پەیوەندییەکێ د گەل یێ دی دا خو ه ئه‌وێ دی کوردێ دیالێکته‌کا دی ژی بیت .ئەڤە یە ژی وە دکەت ئه‌م حه‌ز ژ ئیسماعیل بێشکچی بکه‌ین ،ژ بەر کو بێشکچی ئەو ھەستێ خوە یێ فاشیز،ێ د ناخێ خوە دا کوشتییه ..ئەز ڤێ نابێژم دا کو ئەم ب گول و ریحانان شەرێ داگیرکەرێن خوە بکەین ،نە! ئەز دبێژم ئەم دشێین ب ھێز بین و بەرگرییێ ژخوە بکه‌ین بێی کو فاشیست بین ..یا ئەز تەکەزێ ل سەر دکەم ئەوە کو نابیت مرۆڤ تف بکەتە برینێ و خەنجەرێ ماچ بکه‌ت. ل داوییێ دێ بیرا ھەوە ل گۆتنا بیرمەندەکێ ئینم دەما دبێژیت؛ خوه‌دایێ من شوورەکێ باش بدە من، لێ من چ جارا نەچار نەکە وی شووری بکار بینم. وه‌رگیراو ه ل ه كولتوورمه‌گه‌زین www.komelge.com
35
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
بزاڤی لۆلییە
عەلی مەحموود محەمەد
لۆال 580رۆژ لە کونجی زیندان مایەوە، زیندانیانکرد بۆ ئەوەی مافی کاندید بونەکەی لێ بسێننەوە ،کودەتای پێش گەیشتن بە کور�سی بوو ،ئەو قوربانی جەماوەریی بونەکەی بوو،لێ چرکەساتێکیش تەنیا نەبوو ،هەر لە رۆژی 7ی نیسانس 2018ەوە ،رۆژانە هاوڕێیانی کە لە بەردەم زیندانەکەی کۆببونەوە ،بەیانیان هاواریان دەکرد لۆال بەیانیت باش ،شەوانە لۆال شەوت باش ،بەرازیلیەکان لۆالیان لە زیندان بە تەنیا جێ 36
www.komelge.com
نەهێشت ،هەمیشە دەنگیان لە گوێی دەزرینگایەوە، زیندانییەکی بەختەوەر بوو ،زیندان ببوە پیرۆزگای هەژارانی واڵتەکەی. ئەوان ویستیان بە زیندانیکردنی لۆال چەپی بەرازیلی و ئەمەریکای التین بکوژن ،چۆن بە کوشتنی گیڤارا چەپ گەورەترەوە بوو لەو کیشوەرە ،زیندنیکردنی لۆالش قۆناعێکی دیکە هێنایە پێشەوە ،ئامانجەکانی لۆال کیشوەری بوو، وەک لە یەکەم لێدوانیدا هاوسۆزی خۆی بۆ هاوئامانجەکانی لە ئەمەریکای التین دەربڕی ،لۆال ئامادە نەبوو زیندان بەجێ بهێلێێت ،ئەو ویستی لە گەڵ خۆیدا عەدالەتی زیندانیکراو ئازاد بکات ،ئەو وەک چۆمسکی وتی ناڕەواترین زیندانی سیا�سی بوو لە جیهاندا ،ئەو دەستگیر کرا بۆ ئەوەی سەرکەوتنی جارێکی دیکەی لێ زەوت بکەن ،ئەوەی کرا کودەتا بوو ،لە پۆش�شی بەناو دادپەروەریدا ،لە راستیدا کودەتایەک بوو دادپەروەری تیایدا ئەتک کرا. دەرکەوت سیرجیۆ مۆرۆی دادوەر راستگۆ نەبووە ،لە پاداشتی زیندانیکردنی لۆال کرایە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
وەزیری داد لە حکومەتی جایۆ بۆلسانرۆی فاشیست ،کە راکابەری لۆال بوو ،دواتر نامەکانی تەلەگرامی مۆرۆو داواکارییە گشتییەکان لە نێوان ئۆکتۆبەری 2015بۆ یۆلی 2017کە پێگەی ئەنتەرسبت باڵوی کردەوە ،دەریخست ئامانجیان ئەوە بووە لۆال لە کاندید بوون بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری دور بخەنەوە ،تەنانەت بە بەرنامە لێدوانی رۆژنامەگەریشیان لە کاتی هەڵبژاردنەکان لێ قەدەغە کرد ،ئەوەش گەورەترین سکانداڵی گەندەڵی سیا�سی بوو لە مێژووی کۆماری بەرازیلدا ،هەروەها هەمان ئەو نامانە دەریانخست بەڵگەیان لەبەردەست نەبووە بۆ تێوە گالنی لۆال، تۆمەتەکانیان بنچینەی نەبووە. مۆرۆ دادوەری ئەوساو وەزیری دادی ئێستا، دەڵێت قەناعەتمان وایە شوقەیەکی 3ژوری وەرگرتووە ،وەلێ بەڵگەمان نییە، دوای هەڵبژاردن بە�شی خۆی لە کودەتاکە دورییەوە، پۆستی وەزارەتی دادی لەو کابینەیە وەرگرت کە بە دور خستنەوەی لۆال بەدەستیان هێنا. میشیل تامیر جێگیری دیلما رۆسیف و سەرۆکی دواتری بەرازیل دانی نا بەوەی کودەتای سیاسییان کردووە ،بۆ ئەوەی رێگری لە گەڕانەوەی لۆال بکەن. لۆال جێگای مەتر�سی بوو بۆ نیولیبراڵ و نەتەوەییە فاشیستەکانی ئەمەریکای التین و ئەمەریکا.
لۆال کێیە؟ لویس ئیناشیۆ لۆال دا سێلڤا ناسراو بە لۆال، لە 27ی ئۆکتۆبەری 1945لە گوندی فارجیم کۆمبریدای شاری سیتیس لە هەرێمی برنامبۆکۆ لە رۆژهەاڵتی بەرازیل لە دایک بووە ،ئاواتی دانیشتووانی گوندەکەیان ئەوە بووە لە هەژاری رزگاریان بێت و بۆ شار کۆچ بکەن ،باوکی ئەمیش رێگایە دەگرێتە بەر ،بە دوایدا پاش چەند مانگێک دایک و 7منداڵەکەی هەمان رێگا دەگرنە بەر، لۆال تەمەنی 7سااڵن دەبێت ،رێگا دورو درێژەکە شار بە پێ دەبڕێت ،بۆ یەکەمجار لە شار سواری ئۆتۆمۆبێل دەبێت ،لۆال پانتۆڵەکەی بە پەت دەبەستا پشدێنی لە پشت نەبوو تا عەیامێکی زۆر، ئەوباوکەی وا دەزانرا چووە کار بدۆزێتەوە لە شار ،باوەژنێک بۆ لۆال دێنێت و لە گەڵ ئامۆزایەکی خۆی زەماوەند دەکات ،بۆیە بەناچاری لە ژورێکی کوالنەیی پشت یانەیەکەوە هەر هەشتیان تیایدا نیشتەجێ دەبن، لە باوک بێ ئومێد دەبن ،لەناو رشانەوەی سەرخۆشەکان و هات و هاواریان ،شەڕو گوڵمەزیان ژیان بەسەر دەبەن ،لە بۆیە کردنی پێاڵوەوە بۆ پاقلە فرۆ�شی وسەوزە فرۆ�شی و بۆ فیتەری تا کرێکاری کانەکان بۆ دەیان جۆری دیکەی کارکردن لە منداڵی و هەرزەیی نسیبی لۆال دەبێت لە بری www.komelge.com
37
NO:38 -Nov 2019
چەندین جار بەهۆی چاالکی سیاسییەوە لە سەردەمی حکومەتی دکتاتۆری زیندانی دەکرێت ،لە ساڵی 1980بۆ 83لە زیندان دەمێنێتەوە، دوای دەرچوونی سەرەتا بۆ هەڵبژاردنەکانی هەرێمی ساوپاولۆ خۆی کاندید دەکات و دەرناچێت خوێندن و یاریکردن ،تا ئامۆژگاریەکەی دایکی بەرێتە سەر سەربەرزانە ژیان بکات ،بۆیە لۆال هەرگیز دایکی و هەژاری لەیاد نەکرد. لە 12ساڵی واز لە قوتابخانە دەهێنێت ،لە شەقامەکانی ساوپاوڵۆی پڕ لە تاوان بە پێاڵو بۆیە کردن و فرۆشتنی لەیمون و کارکردن لە بەنزینخانەکان و ......خەریکی بەخێو کردنی خێزانەکەی دەبێت ،دوای پەنجە بڕینەکەی لە میانی کاردا لە ساڵی 1968تێکەاڵو بە سیاسەت دەبێت دژ بە سستەمی سەرمایەداری و ئەمپریالیزم، دەچێتە ریزی ساندیکای کرێکارانی کانەکانەوە، بڕانی پەنجە توتەی چەپی ،هاوکار بوو بچێتە ریزی چەپی سیاسییەوە ،بیر لەوە بکاتەوە ،بۆچی بە�شی جەستەی کرێکاران لە دەست بچێ و قەرەبو نەکرێنەوە ،بۆچی مندااڵن بە نەخوێندەواری ژیان بەرنە سەر؟؟ ،بۆچی مندااڵنی هەژار کورتە بااڵن 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بە زۆری و تەمەنیان کورتترەو لە خۆ�شی یاری و وانەی قوتابخانە بێبەرین ؟؟ ،زۆر پرسیاری دیکە، ئەوەندە زۆربوون وەاڵمەکانیش کەم بوون ،بۆیە گەڕان بەدوای وەاڵمی ناهەماتییەکانی ژیاندا لۆالی پەلکێ�شی خەباتی چیناەتی کرد ،پێی وابوو وەاڵمی هەموو ئەو پرسیارانە الی چەپی سیاسەتە، الی بنەبڕکردنی جیاوازی چینایەتی و یەکسانی ئابوورییە ،کە تەنها بیری چەپ دەتوانێت بۆ کۆمەڵگای بهێنێت. لە ساڵی 1973دەبێتە سەرۆکی ساندیکای کانەکانی بەرازیل،ل ە 10ی شوباتی 1980 لەگەڵ هاوڕێکانی پارتی کرێکارانی دامەزراند، ئیتر قۆناغێکی دیکە لە خەباتی لۆال بۆ خەونە مێژووییەکەی دەستی پێکرد. چەندین جار بەهۆی چاالکی سیاسییەوە لە سەردەمی حکومەتی دکتاتۆری زیندانی دەکرێت، لە ساڵی 1980بۆ 83لە زیندان دەمێنێتەوە ،دوای دەرچوونی سەرەتا بۆ هەڵبژاردنەکانی هەرێمی ساوپاولۆ خۆی کاندید دەکات و دەرناچێت، وەلێ کۆڵ نادات ،بە پشو درێژی کرێکاریانە بەردەوام دەبێت ،دواجار لە پەرلەمانی هەرێمەکە کورسیەک مسۆگەردەکات ،بە دوایدا 3جار خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری پااڵوت و هەموو جارەکان دۆڕا» 15ی ئۆکتۆبەری 1989توانی 3 ،%17،2ی ئۆکتۆبەری 1994توانبی %17،11و لە 4ی ئۆکتۆبەری 1998توانی %21،4ی دەنگەکن بەدەست بهێنێت « ،لە کۆتادا بۆ چوارەم جار سەرکەوت « 6ی ئۆکتۆبەری 2002لە خولی یەکەم %39،4و خولی دووەم 27ی ئۆکتۆبەر توانی %61،27ی دەنگەکان و لە 1ی ئۆکتۆبەری 2006بۆ دووەم جار هەڵبژێردرایەوە لە خولی یەکەم %46،6و لە خولی دووەم 29ی ئۆکتۆبەر
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
%60،83ی دەنگەکانی هێنایەوە» ،کە سەرکەوت وتی» ئیرادە بەسەر ترسدا سەرکەوت. هەرچی پارتی کرێکارانی بەرازیلییە ،لە ساڵی 1982تەنها %3،2ی دەنگەکانی هێنایەوە، هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن کێرڤی رو لە بان بوو ،لە ساڵی رێژەی دەنگەکانی 1986بووە %6،9 و لە ساڵی 1990گەیشتە %10،2و لە ساڵی 2010 کە لۆال دەسەاڵتی بەجێهێشت گەیشتە ،%16،9لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018کە مەتر�سی زۆر بوو لۆال بیباتەوە ،پارتەکەی تەنها %10،03ی دەنگەکانی هێنایەوە ،ئەمەش بە مانای ئەوەیە جەماوەری لۆال زۆر زیاتر بوو لە جەماوەری پارتەکەی. لۆال خەباتی کرد بۆ بنیادنانی سستەمی سەرۆکایەتی لە واڵت ،گۆڕینی سستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی ،نەک پەرلەمان سەرۆک دیاری بکات ،پاش بردنەوەی بووە یەکەم سەرۆک کۆماری چەپگەرای واڵت و یەکەم سەرۆک کۆماری کە لە چینی کرێکارەوە هاتبێت لە بەرازیل، لە دوای دامەزراندنی کۆمارەوە لە ساڵی دا. 1889 لۆالو ئابووری بەرازیل لۆال دەرچووی زانکۆکانی سۆربۆن و هارڤارد نەبوو ،ئابووری لە ژێردەست وەرگرانی نۆبڵ تەواو نەکردبوو ،تەنها زانکۆی ژیانی هەژاری تەواو کردبوو ،وەلێ توانی لەماوەی حوکمڕانیدا ئابووری واڵتەکەی بەرەو پێش ببات ببێتە جێی ئیرەیی سیاسەتمەدارانی دی ،ئەوانەی گەورەترین شهادەو باشترین زانکۆکانی جیهانیان تەواو کردبوو ،ئەو لە زانکۆی دایکی و پێاڵو فرۆشییەوە هاتبوو ،بە خزمەتی ئەوان باشترین ئابووری زانی ژیانی لێ دەرچوو.
لۆال لە ساڵی 2002کە گەیشتە دەسەاڵت، لە سییەکانەوە بەرازیل قەرزار بوو ،لەو ساڵەدا بەرازیل 260ملیار دۆالر قەرزار بوو ،لێ ئەو کاتەی کور�سی دەسەاڵتی جێهێشت بووە خاوەند 375 ملیار دۆالری یەدەک. لە ساڵی 1999بەرازیل 30میار دۆالری قەرز کرد لە بانکی دراوی نێودەوڵەتی ،پێش وادەی دیاریکراو بە 2ساڵ لۆال قەرزەکانی هەموو دایەوە ،تەنانەت لە ساڵی 2009بڕی 10ملیار دۆالری قەرزی دا بە سندوقی دراوی جیهانی. کە گەیشت بە دەسەاڵت ،ئابووری بەرازیل لە ریزی یانزەهەمینی ئابووری جیهانی بوو ،داهاتی نەتەوەیی واڵت 552،288ملیارد دۆالر بوو ،کە کور�سی سەرۆکایەتی جێهێشت ،بەرازیل ببوە 7ەمین ئابووری جیهان و داهاتی نەتەوەیی واڵت %400زیادی کردبوو ،گەیشتبووە 2،087،889 ترلیۆن دۆالر. پێش لۆال داهاتی نەتەوەیی واڵت سااڵنە بەڕێژەی %1،7گەشەیکردبوو ،وەلێ لە ماوەی حوکمڕانی ئەودا بەڕێژەی %4،8گەشەی کرد. هەرچی داهاتی تاکە لە ساڵێکدا لە ماوەی حوکمڕانی ئەودا ،لە 3696دۆالرەوە بەرز بوەوە بۆ 8395دۆالر. لە �سێ ساڵی یەکەمی سەردەمی حوکمڕانی لۆال 200ملیار دۆالر سەرمایەگوزاری بێگانە کرا لە بەرازیل 1،5 ،ملیۆن بێگانە لە واڵت نیشتەجێ بوون 2،ملیۆن بەرازیلیش گەڕانەوە واڵت، هەمووی بەهۆی ئەو گەشەو سەقامگیرییەی واڵت لە روی سیا�سی ،ئابووری ،ئاسایشەوە بەخۆوەی بینیبوو.
www.komelge.com
39
NO:38 -Nov 2019
لۆالو هەژاری لە ژیانیاندا هەژاران و رەشپێستەکان و دورەگەکانی بەرازیل وەک سەردەمی لۆال ژیانیان باش نەبوووەو کەرامەتیان نەپارێزراوە ،لەو واڵتەی جیاوازی داهات لە ترۆپکی جیهاندا بووە، لۆال خزمەتی پڕ بەهای کرد بە هەژارانی واڵتەکەی لە بواری پرۆژەی کۆمەاڵیەتی ،هاوکاری دارایی و کرێی باشتر و پێشکەوتنی کەرتی پەروەردە کرد44، ملیۆن هاوواڵتی لە هەژاری و نەخوێندەواری رزگارکرد ،کۆی گشتی %33ی هاوواڵتیانی بەرازیلی کەڵکیان لە بەرنامەی کۆمەاڵیەتی لۆال وەرگرت. 2ملیۆن خانوی بۆیان دروستکرد،بە پڕۆژەی بە سفر کردنی هەژاری ،هەژارانی بەرازیلی رزگارکرد لەو دەردەی لەوەتەی بەرازیلی نوێ هەیە هاوواڵتیان بەدەستیەوە دەتالنەوە. بۆلسا فاملی ناوی پڕۆژەکەی لۆال بوو بۆ بنەبڕکردنی هەژاری 11 ،ملیۆن خێزان کەڵکی لێوەرگرت ،تاکە مەرج ناردنی منداڵکانیان بوو بۆ خوێندن ،بە پێی پڕۆژەکە مانگانە 87دۆالر کۆمەکی هەژاران دەکرا ،نەخت کۆمەکەکە مانگانە دەچوە سەر ژمارەی ئەو بانکەی بۆیان کرابوەوە ،کە دەیکردە %40ی النی کەمی کرێ، هاوکات النی کەمی کرێ بە سستەم چووە سەر بە تایبەت موچەی کرێکارانی بەرگ شین ،سەرەتا النی کەمی کرێی دانا بە 160دۆالر لە مانگێک ،لە شوباتی 2009النی کەمی کرێ گەیشتە 230دۆالر لە مانگێکدا. داهاتی خێزانەکان لە ساڵی 1996ەوە بۆ ساڵی 2002نەگۆڕابوو ،وەلێ لە ساڵی 2003ەوە زیادی کرد ،ئاستی نا یەکسانی بە پێی پێوەری جینی بۆ نایەکسانی لە 0،64ەوە دابەزی بۆ ،0،55کە ئەم ژمارەیەش هێشتا زۆر زۆر بوو « پێوەری جینی کە 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەبێتە سفر یانی کۆمەڵگا تەواو یەکسانە ،ئەوەی پێی دەوترێت کۆمەڵگای کۆمۆنیستی ،کە دەکاتە 1یانی تەواوی سەروەت و سامان لە دەستی یەک کەسدا کۆبۆتەوە» . تا ئەوکاتەی لۆال دەسەاڵتی جێهێشت%10،ی هەژارترینی واڵت داهاتی بەرێژەی %9چووە سەر، بەاڵم %10ی هەرە دەوڵەمەندەکان داهاتیان % 4-2 زیادی کرد ،بەمەش السەنگی لە قازانجی هەژاران پێک هات. %50ی هاوواڵتیانی بەرازیلی لە هەژاران لە سەردەمی حوکمڕانی لۆال داهاتیان بەرێژەی %68 چووە سەر،هاوکات 23ملیۆن کەس داهاتیان لە 457دۆالر مانگانەوە بۆ 753دۆالر بەرز بوەوە، بودجەی کەرتی پەروەردە لە رێژەی %2،7ی بودجەی واڵتەوە بەرز کرایەوە بۆ .%4،5 لە نا یەکسانی داهاتدا بەرازیل ئێستا لە ریزبەندی 70ەمین واڵتی جیهانە ،لە کۆی 139 واڵت کە ئامار کراوە،بە پێی راپۆرتی 2018ی تاقیگای نایەکسانی%10 ،ی هەرە دەوڵەمەندەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست %61ی داهاتی نەتەوەیی بۆ ئەوانە ،دوای ئەوان بەرازیل دێت ،%55چین %41 و ئەوروپا %37و ئەمەریکاو کەنەدا %44ە. لە سەردەمی لۆال هەژاری بنەبڕ نەکرا وەلێ کەمکرایەوە ،بەاڵم بەرازیل بە یەکێک لە واڵتە هەرە نا یەکاسانەکانی جیهان مایەوە ،بۆیە ئەو نازناوەی بۆی بڕایەوە سەرۆکی هەژاران شایانی لۆال بوو. ئەمانەش وایکرد الی گەلی بەرازیلی خۆشەویست بێت ،بووە جەماوەریترین سەرۆکی بەرازیل بو لە مێژوودا ،ئۆباما سەرۆکی پێشووی واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وتی»لۆال بەناوبانگترین و پڕ جەماوەرترین سەرۆکە لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
لۆال بە تاوانی گەندەڵی وەرگرتنی شوقەیەک بەهاکەی 590هەزار دۆالرە دەستگیرکرا ،لە گەڵ 78سیاسی دیکەی بەرازیل تۆمەتبارن بە دۆسیەیەکی گەندەڵی بەناوی شوشتنەوەی ئۆتۆمۆبیل جیهاندا».هەرچی رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسییە لە ساڵی 2009وەک کەسایەتی ساڵ و گۆڤاری تایمزی ئەمەریکیش وەک کاریگەرترین سەرۆکی جیهانی دیارییانکرد. کودەتای دوای ئێستایە هەرچی راستڕەوەکان،داهاتی %1ی هەرە دەوڵەمەندەکان بە رێژەی %8،4زیادی کرد لە ساڵی ،2018کەچی %50ی هەرە هەژارەکان داهاتیان %3،2دابەزی، داهاتی مانگانەی %1ی هەرە دەوڵەمەندەکان 33،8 جار زیاترە لە داهاتی %50ی هەرە هەژارەکانی واڵت. رێژەی هەژاری تەنها لە نێوان 2015بۆ 2017 لە %8،3ەوە بەرز بوەوە بۆ 23،3 ،%11،1ملیۆن هەژار بە کەمتر لە 50دۆالر لە مانگێک دەژێن. لە یۆنی 2019دا پێوەری جینی بەرازیل بۆ نایەکسانی گەیشتە ،0،629زیاتر لە ساڵی 2012 کە لۆال تیایدا گەیشتە دەسەاڵت.
هەژاران لە 2014ەوە %17،1 ،داهاتیان لە دەستداوە ،چینی ناوەند ،%4،2وەلێ هەره دەوڵەمەندەکان داهاتیان %10،1زیادی کردووە. کەواتە کودەتای سەرمایەداران لە رێگای ناسیۆنال فاشیستەکانەوە ،ئامانجەکانی خۆی پێکاوە ،نیولیبراڵیزم لە ژێر دروشمی یەکەم بەرازیل بەرنامەکانی خۆی باشتر جێبەجێ دەکات، کە لە راستیدا نەک یەکەم بۆ بەرازیلە بەڵکە یەکەم بۆ سەرمایەدارانی بەرازیلە. لۆال تەنها %0،5بەرهەمی نەتەوەیی بۆ بنەبڕ کردنی هەژاری تەرخانکردبوو ،هاوکاری 64 ملیۆن هەژاری دەدا ،ئەی ئەگەر زیاتری تەرخان بکردبایە چی دەبوو ،کەواتا پارە الی دەسەاڵتداران هەموو کات هەیە ،بە زۆر نەبێت دەریناخەن. شایی راستگەراکان لۆال بە تاوانی گەندەڵی وەرگرتنی شوقەیەک بەهاکەی 590هەزار دۆالرە دەستگیرکرا ،لە گەڵ 78سیا�سی دیکەی بەرازیل تۆمەتبارن بە دۆسیەیەکی گەندەڵی بەناوی شوشتنەوەی ئۆتۆمۆبیل،بە پێی دۆسیەکە بێت لۆال خاوەند 190هەزار دۆالر و دوو ژمارەی بانکی و دوو خانوو و پارچەیەک زەوییە،سەرەتا بە 12ساڵ و مانگێک سزا درا دواتر کەمکرایەوە بۆ هەشت ساڵ ،لە کاتێکدا ئەویان دەستگیرکرد ،کەچی 78 کە�سی دیکە گالونەتە دۆسیەکەوە هەموو ئازادن و ئەویش پلەو پۆستی لە سەروی هەمووانەوە بووە ،بۆیە چەپەکانی بەرازیل پێیان وابوو ئەمە چەوساندنەوەی سیاسییەو درێژەی کودەتاکەیە بەسەر سەرۆک دیلما رۆسیف کرا لە 14ی ئازاری ساڵی ،2016هاوکات پێیان وابوو تاوانی تیرۆرکردنی ماریال فرانکۆ ئەندامی پارتی ئازادی www.komelge.com
41
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و سۆسیالیزم کە لە 14ی ئازار لە شاری ریۆ دی دەدا ،لە راستیدا لۆال مەتر�سی بوو بۆ سەر جانیرۆو تەقە کردن لە کاروانی لۆال لە شاری بارنا ئەنجامی هەڵبژاردنەکە ،هەمان سیناریۆ سوپاو هەموو دەچنە چوارچێوەی یەک سیناریۆوە دژ بە پۆلیس ئێستا لە پۆلیڤیا بەڕێوەی دەبەن دژ بە سەرۆک مۆرالیس. چەپەکانی بەرزیل رێکخراوە. سوپا پێش بڕیاری دادگا پشتیوانی لە بڕیاری دەستگیر کردنەکەی لۆال کرد ،جەنەراڵ ئیدواردۆ فیالس 3رۆژ پێش بڕیاری دادگا وتبوی :سوپاو هاوواڵتیانی شەرافەتمەند ئیدانەی رزگار بوونی تۆمەتباران لە سزا دەکەن ،رێزی دەستور و ئاشتەوایی و دیموکراسیەت دەگرن،هەرچی ژەنەراڵ لویس شرۆیدەرە لەمە زیاتر رۆیی و رایگەیاند « ئەگەر لۆال لە هەڵبژاردنەکان بردیەوە ،ئەرکی هێزە چەکدارەکانە سستەم بگەڕێنێتەوە،هەردوو ژەنەراڵەکە رایان گەیاند بەشداری لۆال لە هەڵبژاردنەکان مەترسییە بۆ سەر ئەو جەنگەی بەرازیل دژ بە گەندەڵی ئەنجامی 42
www.komelge.com
پارتی سۆسیال دیموکراتی راستگەراش رایگەیاند سزا نەدانی لۆال گەڕانەوەیە بۆ دواوە، وەلێ چەپەکان پێیان وابوو یاسا بۆ ئامانجی سیا�سی بەکار هاتووە،ئەوان پێیان وایە ئەمە کودەتای راستگەراکانە 78 ،بەرپرس و پەرلەمانتاری دیکە لە لیستەکەدان ،تەنها لۆال دەستگیر کرا ،بە خێرایی دۆسیەی لۆال چووە پێش لە کاتێک زۆر سیا�سی راستەوخۆ گالبونە گەندەڵییەوە و تا ئێستاکەش دوای 580رۆژ زیندانی لۆال دۆسیەکانیان بە داخراوەیی ماوەتەوە. ئەفسەری خانەنشین جائیر بۆلسۆنارۆ، ناسیۆنالستی راستگەرا قازانجکەری یەکەم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
بوو لە دور خستنەوەی لۆال لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کۆمار ،چونکە لە ریزبەندی دووەمی راپرسییەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریی دا بوو هاوکات %41ی هاوواڵتیان بە جیاوازییەکی زۆرەوە لە دوای لۆالوە بوو ،بە پێیان وابوو لۆال بێ دەستگیر کردنی لۆال دەرگای کۆشکی کۆماری بۆ کرایە سەر پشت ،هەموو چینە چەوسێنەرەکان ،بەڵگە سزا درا %44 ،ی لە سوپاوە بۆ پارتە رەنگاو رەنگەکانی بۆرژوازی گالنە کودەتاکەوە تا دەگاتە سستەمی دادوەری ،هاوواڵتیانیش پێیان وابوو کودەتایەکی سەربازی بە تامی یاسا ،لۆال زیندانیکردنی غەدرە لێی سەربکەوتایە ،مەتر�سی هەبوو وەک ئێستای مۆرالیس کودەتای بەسەردا بکرابایا ،لە سایەی کراوە%58 ،یش پێیان وابوو بوونی سوپاو دەزگای ئاسی�شی بەهێزی کۆنترۆڵکراو مافی خۆیەتی بەشداری لە الیەن بۆرژوازییەوە محاڵە بتوانرێت بە گەمەی دیموکرا�سی دەسەاڵت بگرێترێتە دەست ،هەڵبژاردن بکات پێشتریش لە هندۆراس و پاراگوای هەمان سیناریۆ پشتیوانیەکەی لۆال بۆ %47بەرز بۆتەوە ،بەمەش دوبارە کرایەوە ،ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ شیلی. جیاوازی لە گەڵ دووەم کاندیدی هەڵبژاردنەکان بۆ زیاتر لە 30خاڵ چۆتە سەر. لۆالو هەڵبژاردنەکانی بەرازیل هاوکات %41ی هاوواڵتیان پێیان وابوو لۆال بێ ئامانج لە دەستگیر کردنی لۆال ،رێگە گرتنی بوو بەڵگە سزا درا %44 ،ی هاوواڵتیانیش پێیان وابوو لە گەڕانەوە بۆ دەسەاڵت ،لە رێگای هەڵبژاردنی زیندانیکردنی غەدرە لێی کراوە%58 ،یش پێیان مانگی ئۆکتۆبەری 2018ەوە ،ئەگەر بوار بە لۆال وابوو مافی خۆیەتی بەشداری هەڵبژاردن بکات ،لێ بدرابایا بۆ بەشداریکردن ،ئەوا هەڵبژاردنەکە کودەتاچیەکان هاوپەیمانیەتی چینی دەسەاڵتداری دەبووە راپر�سی لەسەر زیندانی کردنەکەی، کۆن و سوپاس و دادوەری ئەو مافەیان لێ سەندەوە. ئەویش لە کۆتادا دادگای هەڵبژاردن بڕیاری یەکال کەرەوەی لەسەر دەدات. رێگا نەدان بە لۆال لە بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکان کۆتایی کایەی سیا�سی بەناو پێش دەستگیر کردنەکەی لۆال وتی» دەستگیر دیموکراسیی بوو لە بەرازیل و دواتر ئەمەریکای کردنی باشترین کاندیدی هەڵبژاردنەکانی مانگی التینیش. ئۆکتۆبەر ،داڕوخانی نەرێتی دیموکراسییە لە بەرازیل». لۆالو چەپ راپرسیەکان دوای دەستگیر کردنەکەی کە لۆال سەرکردەیەکی قاڵبوی ناو جەرگەی لە 11و 15ی ئەپرێل ئەنجام دراوە دەریدەخەن، www.komelge.com
43
NO:38 -Nov 2019
ئازادکردنی لۆال هاوکات بوو لە گەڵ دوو روداو، سەرکەوتنی چەپ لە مەکسیک و کودەتای سەربازی لە پۆلیڤیا ،بە ئازادبوونی ئەو چەپەکان بە قەاڵیەکەوە بەرەو روی عەقیدەی مۆنرۆ بۆ داگیرکردنی ئەمەریکای التین بە توانایەکی زیاترەوە بەرەو روی دەبنەوە خەباتە ،بۆیە بە تۆمەتەکان ورەی نەروخاو لە بانگەشە نەکەوت ،داوای کرد دەمەوێت سەیری ناو چاوی ئەوانە بکەم تۆمەتم بۆ هەڵە بەستن ،وتی :ئەمە کۆتاییم نییە ،من بوومە بە بیرێکی سیا�سی . لۆال لە ساڵی 1990دوای روخانی بەرلین ،کۆڕبەندی ساوپاولۆی دامەزراند ،بۆ کۆکردنەوەی پارت و هێزە چەپەکانی ئەمەریکای التین ،کە دواتر لە 15واڵت گەیشتن بە دەسەاڵت، بۆیە ئەو شۆرشگێڕی پاش قەیرانەکانە ،رەشەبا هەڵی ناتەکێنێت ،لۆال ئەوکاتی لە دەسەاڵت بوو نوێنەرایەتی چەپی میانەڕەوی ریفۆرمیستی 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەرازیلی دەکرد نەک چەپی شۆڕشگێڕ ،لێ لە چەپی رادیکاڵەوە هاتبوو،لۆال نەک تەنها کاریگەری لەسەر چەپی بەرازیل هەیە ،بەڵکە کاریگەری لەسەر چەپی تەواوی ئەمەریکای التینیش داناوە بە زۆرینەی بۆچونەکانەوە ،ریفۆرمیستییەکەی وای لێنەکرد لە رادیکاڵەکانیش دابڕێت ،ئەو لە ژیانەوە رادیکاڵە ،لێ لە ئەزموونی حوکمڕانی یەکەم واڵتی ئەمەریکای التینەوە پراگماتیکە. دەستگیر کردنی قەیران بوو بۆچەپەکانی بەرازیل ،بەهۆی نەبوونی کارێزمایەکی بەهێزی چەپ وەک لۆال کە هەمووی کۆبکاتەوە لە ژێر باڵی خۆی ،لە کاتێکدا راستەکان بەهۆی پشتیوانی دکتاتۆرەکانی پێشوی واڵتانی ئەمەریکای التینەوە بەهێزتر بوونە ،وەلێ چەپی ئەمەریکای التین پارتە شیوعیە مۆزەکانی ئەوروپای رۆژهەاڵت نین، بەڵکە چەپێکن لە هەناوی کۆمەڵگاوە هاتوونەو پاش شکستەکان هەمیشە بۆ بەدەستەوە گرتنی دەسەاڵت هەڵساونەتەوە ،ئەوان چەپی نان و کارو ئازادین. ئازادکردنی لۆال هاوکات بوو لە گەڵ دوو روداو ،سەرکەوتنی چەپ لە مەکسیک و کودەتای سەربازی لە پۆلیڤیا ،بە ئازادبوونی ئەو چەپەکان بە قەاڵیەکەوە بەرەو روی عەقیدەی مۆنرۆ بۆ داگیرکردنی ئەمەریکای التین بە توانایەکی زیاترەوە بەرەو روی دەبنەوە ،لۆاللەژێر باڵی خۆی کۆیاندەکاتەوە ،چەپ لە ئەمەریکای التین لە بزاڤێکی سیا�سی دەرچووە بوە بە بەشێک لە کلتورو بیری گشتیوبۆیە لە ریشە دەرهێنانی ئەستەمە.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
وتـــار
میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران
ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین
به�شی دووه‌م:
( فۆکۆ) وەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، حکومەتی ئیسالمی لەچوارچێوەی فۆرمی ئەو حکومەتانەدا دەخوێنێتەوە کەلەسەدەی هەژدەوە خۆیان بەچەندەها شێوە دووبارە دەکەنەوە. (حکومەتی ئیسالمی) کەخۆپیشاندەران لەتاران هاواریان بۆ کردووە ،گەڕانەوە نەبووە بۆ فۆرمی دەوڵەتی ئاینی خەالفەتی ،بەڵکو حکومەتی ئیسالمی ،هەمان فۆرمی حکومەتە ،کەلەسەدەی
هەژدەوە مرۆڤایەتی بۆ ئیدارەی خۆی وەک سوستمێکی چاودێری دووبارەی کردۆتەوە، حکومەتی ئیسالمی ئەڵقەیەکی دیکەی زنجیری حکومەتەکانی مۆدێرنەیە .ئیسالمی سیا�سی بەم تێزەی (فۆکۆ) بەرهەمهاتووی فۆرمێکی ڕۆژئاوایی حوکمە لە بەرگێکی ئاینی و ڕۆحانیدا. دووبارە بوونەوەی هەمان میتۆدی ئیرادەیەکە بۆ چاودێریکردن و کۆنتڕۆڵکردن .بەدیوێکی تردا ئەم بیرمەندە گرنگی ڕاپەڕینەکە الی ئەو ،لەو (ئیدیا) یە وە خۆی بەرجەستەدەکات ،کەمۆدێلیکی دیکە نمایشدەکات ،ئەویش ئیرادەیەکە کەپێدەگات بەرەو پەیمانی کۆمەاڵیەتی .ئیرادەیەک خۆی لەنێو خۆیدا گەشە دەکات نەک لەدەرەوەی ئەو ئایدیایەک ،پەیمانێکی کۆمەاڵیەتیی و گوتارێک ئامادەبوونی هەبێت! ،بەڵکو لەجوڵەی خۆیدا لەکۆنتێکستیکی کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا تەعبیر لە ئیرادەیەک و پەیامێکی نوێ دەکات .لێرەدا (بەڕای من) فۆکۆ دەیەوێت کڵێشەیەک ،نەخشەیەکی نوێ بۆ ئیرادەیەکی نوێ دابڕێژێت ،لەو شێوەی www.komelge.com
45
NO:38 -Nov 2019
بیرکردنەوە کەدەبێت لە (هەڵسوکەوتی ئیرادەگەریانە) بڕوانین ،نەک مۆدیلێکی بەسەردا بسەپێنین .بەمانای لەجوڵەی کۆمەاڵیەتی و نائۆرگانیزکراوەوە بڕوانین لەو ئیرادەیەی کەلەئەنجامی ڕووداوەکاندا خۆی دەڕسکێنێت، نەک لەپێشینەی کڵێشەیەک کەئیرادەیەک بەرەو ئەو کڵێشەیە خۆی ئامانجـخوازبکات .گرنگیەکە لەوەدایە کەڕاپەڕینی گەالنی ئێران نائۆرگانیزاکراوە و دووهەمیان ئەوەیە شۆڕ�شی خەڵکی بێ چەک و بێ پارتی سیا�سی و بێ ئۆرگانیزەکردنی پێشوەخت و جیهانببینی پێشوەخت بووە ،هەموو یەکێک لەهەر گروپەیەکی ئاینی و ئینتی و نەتەوەیی بوایە ،یەک ئامانج لەسەر شەقام کۆی دەکردنەوە ،ئەویش ڕووخانی ڕژێمی شاهەنشا بوو.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خومه‌ینی به فرۆکه‌ی تایبه‌تی فه‌ڕه‌ن�سی له 01.02.1979ده‌گاته تاران.
ڕاپەڕینە کریستاڵیزەبوونی ئیرادەیەکە کەخۆیی ئەم ئیرادە خۆڕسکە ،جێگەی چاودێری تیژی و لەخۆڕسکی خۆیدا لەنێو جوڵەیەکی سیا�سی و بیرمەندێکی وەک (فۆکۆ) بووە لەئێران ،کە ئێمە کۆمەاڵیەتیەوە خۆی بەرجەستە کردووە. دەتوانین لەچوار خاڵدا کۆی بکەینەوە: یەکەم :وەک ( تۆماس لێمکە) ئاماژەی پێدەدا، چوارەم( :میشێل فۆکۆ) لەو بڕوایەدا بوو ،ڕۆڵی گرنگی ئەو شۆڕشە لەوەدابوو کەچەکدار نەبوو، ئیمام خومەینی تەنها لەوەدا کۆدەبێتەوە کەبۆتە شوڕ�شی خەڵکانی بێ چەک بوو بەرامبەر ڕژێمێک (خاڵی ڕاکێشانی ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤی) و ڕۆڵێکی کەخاوەنی چەندەها ماشێنی زەبەالحی ترسناکی سومبولیانەیە ،نەک کاریزمای سەرکردەیەک. ئەمنی و سوپایی بوو. دووهەم :دووهەم خاڵ ئەوەیە بزوتنەوەکە چەندها گروپ و نەتەوەیی جیاواز بو بێئەوەی (لەو کاتەدا) زۆرانبازی بکەوێتە نێوانیانەوە. سێهەم :الی (فۆکۆ) ئەوە گرنگ بوو ،کە ئەم بزوتنەوەیە خاوەن بەرنامەیەکی سیا�سی دیاریکراو نەبوو ،خاوەنی نموزەجیکی دیاریکراو نەبوو ،بەڵکو گرنگیەکەی لەوەدایە ،کەئەم 46
www.komelge.com
ڕەخنەکان لەم تێزانەدا لەوەدا کۆدەبێتەوە، کەتەفسیری هەڵەی (فۆکۆ) بۆ شۆڕ�شی میللەتانی ئێران لەوەدایە ،کەئیسالمیەکان و بزوتنەوەی شیعە مەزهەب خاوەنی ئامانجێکی دیاریکراو یان وەک (فۆکۆ) دەڵێت هیچ (نمونەیەکی مێژوویی) یان ئاڤانگاردێک نەبوون! .دیارە ئەمەش بیرکردنەوەیەکی سیاسیانەی هەڵەی فۆکۆ بووە .ڕاپەڕینی ئێران خاوەنی مۆدێلی (والیەتی فەقێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
) بوو و هەتا ئەمڕۆش ئەم مۆدێلە لەناوچەکە ئامادەگی سیا�سی وکۆمەاڵیەتی ومەزهەبی خۆی هەیە .خاڵێکی دیکەی بەهەڵەدا چوونی (میشێل فۆکۆ) لەودا بوو ڕۆڵی کاریزمای (ئیمام خومەینی) بەتەواوەتی هەڵنەسەنگاند بوو ،الی ئەو تەنها ڕۆڵێکی سۆمبۆلیانەو ڕەمزیە ،ڕەمزیکە کەهەموو جیاوازیەکان بە حزبی تودەشەوە (کۆمۆنیستە ئێرانیەکان) لەدەوری کۆدەبنەوە .بەاڵم ڕەوتی مێژوویی ڕووداوەکان پێچەوانەی ئەو ڕۆڵەی سەملاند. خاڵێ ڕۆشنی پڕۆژەی (فۆکۆ) پڕۆژەی ئیدیاکان بووە ،ئەم پڕۆژەیە کاری بەرهەمهێنانی ئیدیاکانە لەکۆنتێکستیکی مێژوویدا ،نەک مەحکومکردن و ڕۆڵی چاودێری سیا�سی بینین .ئیرادەیەک (خۆڕسکانە) و (ڕۆحیانە) لەدایکدەبێت ،مۆدێلێکە کەدەبێتە چەقی ڕەخنە گرتن لە مۆدێلی ئیرادەی چاودێریکارانەی مرۆڤ لەنێو سوستێمدا، بەمەش لەڕێگەی بیرکردنەوە لەمۆدێلێکی دیکەی ئیرادە لەدەرەوەی کڵێشە باوەکانی ئیرادەی زانستی و ئیرادەی داپەروەری یان لەتەنیشت ئەوانەوە بوونی هەبێت! .ئەم تێزە دەبێتە خاڵی ڕەخنەگرتنی (فۆکۆ) لەکۆی سوستێمی مۆدێرنە، دەتوانم بڵێم لەچاودێریکردنی مەیدانی ڕاپەڕینی گەالنی ئێرانەوە( ،فۆکۆ) بیری لەو (کایە ڕۆحیە/ شپریتوالیانە) کردەوە ،کەمرۆڤ لەمۆدێرنەدا ونیدەکات و لەپێچە مێژووەیەکاندا دەبێتە خاڵی سەرنجڕاکێشانی. کایە ڕۆحانیە سیاسیەکان ئەوەی لەشۆڕ�شی ئێراندا سەرنجڕاکێش دەبێت ،گۆڕانکاریەکی مێژووییە لەنێوان
(سوبێکت) و (میژوودا) ،لەنێوان جوڵەی مێژوو و پەیوەندی مرۆڤ بەخۆیەوە .دیارە لێرەدا دەبێت هەڵوێستیەک بکەین لەسەر ئەو گۆڕانکاریە گرنگەی بیرکردنەوەی (فۆکۆ) لەپەیوەندی خود بە جوڵەی کۆمەاڵیەتی و کۆنتێکستی سیاسیەوە، پێموایە ئەمە گرنگترین پێچە ،بەوەی (فۆکۆ) تاوەکو ئەم پڕۆژەیە لەکارەکانیدا لەسەر شێتاتی و سوستێمی چاودێری و لەکتێبی وشەکان و شتەکان و لەدایکبوونی پراکسیس و تەنانەت لە کتێبی (ڕێسابەندی گوتار) و (چاودێری و سزا) و کۆی کارەکانیدا تادەگاتە ئەزمونی ئەو لەتاران، فۆکۆ باس لە(خود /سوبێکت) دەکات وەک بەرهەمهاتوویەک و پێکهاتەیەک لەسوستێم، یان لەژێر چاودێری سوستێمدا شتێک بوونی نامێنێت کەناوی خود ،سوبێکتە! .سوبێکت الی فۆکۆ ئەزمونە ،وەک دەم و چاوێکی سەر لمی کەنار دەریایەک وەهایە ،لەگەڵ هاتنی هەڵکشان و داکشانی شەپۆلەکان ،ئەم دەم و چاوە وندەبیت!. بەپێی تێگەیشتنی کەمی من لەم تێزەی (فۆکۆ) خود ونبووە و لەغیابیکی گەورەدایە ،پەیوەندی مرۆڤ بەخودەوە پەیوەندی مرۆڤە بەخێوێکی ترسناک کەناتوانێت بیبینێت و هەمیشەش ئامادەیە لەژیانیدا .خود ئەو خێوەیە کەونیدەکەین و لەهەندێک پێچی ژیانماندا دەیدۆزینەوە یان دەم و چاوی خۆیمان نیشاندەدا .ئەم پەیوەندیە بەڕای (فۆکۆ) ئەوەندە لەنێو سوستێمی چاودێری کۆمەاڵیەتی و سیا�سی و ئابووری و تەندروستیدا ونبووە ،کەچیتر مرۆڤ لەڕێگەی خودی خۆیەوە خۆی پێناسە ناکات ،بەقەد ئەوەندەی لەڕێگەی سوستێمەوە خۆی دەناسێتەوە .بەمانای خود، سوبێکت ،لەمۆدێرندا بوونی نییە ،ئەوەی هەیە دەم و چاوێکە لەسەر لمی دەریاکان ،زۆر زوو www.komelge.com
47
NO:38 -Nov 2019
لەگەڵ یەکەمین فشاری سوستێمدا وندەبێت. بێگومان ئەم تێزەی (فۆکۆ) ڕەخنەگرتنێکی جیدیە لە دونیای مۆدێرن و بەهەقەت مرۆڤ لەڕۆژئاوادا وابەستەی ئەو کڵێشانەیە کەسوتێمی مۆدێرن لەمیدیاو لەبازاڕدا نمایشیدەکات. مرۆڤی مۆدێرن پەیوەندی خۆی بەجەستەیەوە لەڕێگەی شاجوان و فیگورە میدیایی و جلەکانەوە دیاریدەکات ،لەشوشەبەندی ماگەزینەکانی جل و بەرگەوە ،بۆت دەردەکەوێت کە دەبێت خاوەنی چ فۆرمێکی لەش و الربیت ،بۆئەوەی بتوانیت ئەو جالنە لەبەربکەیت .لەسەرجادە هەموو فۆرمی کیژەکان لەیەکتری دەچن ،گەنجەکان بەخۆیان و سمارت فۆنەکانیەوە و پەنجە خێراکانیان لەسەر کیبۆردی مۆبایل و ئایپاد و ئایفۆنەکانیەوە، لەمسەر تائەو سەری دونیا یەک فۆرم لەگەنج پێکدەهێنن ،تەنها لەڕەنگ و زماندا جیاوازن، بەاڵم لەجل و هەڵس و کەوت و ڕوانینیان بۆ دونیای دەرەوە لەیەکدەچن ،نەک هەر گەنجان، بەڵکو کۆی مرۆڤایەتی لەسوستێمێکی گلۆباڵی کاپیتالیستدا خۆی دووبارە دەکاتەوە .سوبێکت و مۆڕاڵ دوو شتن لەم بازاڕی گڵۆباڵەدا ونبووە، ئاوەها خود هەمیشە پڕۆدیکتێکی فابریکی سوستیمی چاودێریە. ئەم گرفتەی خود لەپەیوەندی لەگەڵ سوستمێدا زۆر جار وەها تەفسیردەکرێت، کەخود لەکارەکانی فۆکۆدا هیچ گرنگیەکی سێنتراڵی نییە ،جەستە و سێکسوالیەتیش لەم تێزەدا کارلەسەرکراون بەقەد ئەوەندەی گەڕانێک بن بەدووی خودی ونبوودا ،خود لەم تێزەدا بەندکراوێکی هەمیشەیی سوستێمە. بەاڵم ئەم پەیوەندی نێوان خود و سوستێم و 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیهان ،لەچاودێریکردنی (فۆکۆ) بۆ جەماوەری ڕاپەڕیوی ئێران گۆڕانکاری گەورەی بەسەردێت، چیتر خود ئەو ڕۆڵە الوەکیە نابینێت لە چەقی بیرکردنەوەی ئەم بیرمەندە ،بەڵکو بازهەڵدەداتە نێو گۆڕانکاریە مێژوویەکانەوە ،لەچاودێریکردنی فۆکۆ بۆ ڕاپەڕینی گەالنی ئێران ،ئیدیایەک گەشە دەکات ئەویش لە خاڵی (پەیوەندیەکی نوێ لەگەڵ خود ) خۆی بەرجەستە دەکات .بەمانای داواکاری خەڵکان بۆ (حکومەتێکی ئیسالمی) تەنها گۆڕینی حکومەتێک نییە بەئەویدیکە، بەڵکو گۆڕینی فۆرمی پەیوەندی کۆمەاڵیتیە لەگەڵ یەکتردا لەڕێگەی سوبێکتیڤیزمیکی نوێ. گەر ئەم ڕستەیە ڕوونبکەمەوە دەگەمە ئەوەی کەسوبێکت ،خود دەیەوێت لەڕیگەی جوڵەیەکی کۆمەاڵیەتی و سیا�سی جاریکی دیکە پەیوەندیەکی نوێ لەگەڵ (ئەویتر) ،لەگەڵ خودێکی دیکە دروستبکاتەوە .ئەم دروستبوونەوەی پەیوەندیە کۆمەاڵیەتی لەفۆرمێکی نوێدا ،پشتە وێنەی پەیوەندی گروپە جیاواز و ئامانجە جیاوازە نائۆرگانیزەکراوەکانی شۆڕ�شی گەالنی ئێران بووە ،کەواتە بارێکی گواستنەوە ڕوودەدات لەپەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان کەخود لەجوڵەیەکی مێژوویدا کاری لەسەر دەکات ،ئەم داڕشتنەوەی پەیوەندیەی خود لەگەڵ خۆیدا پێویستی بە(کایەکی نوێ) هەیە ،کە فۆکۆ بە (کایەی ڕۆحانی سیاسیە )eine politische Spiritualitätپێناسەی دەکات ،ئەم (کایە ڕۆحانیە سیاسیە)) مانای (دووبارە ئاڕاستکردنەوەی خودە لەگەڵ جیهانی دەرەوەی خۆی). ئەو (کایە ڕۆحانیە سیاسیە) نرخی ژیانێکی نوێیە کە مرۆڤ بەدوویدا دەگەڕێت ،ئەو کایە ڕۆحانیەی کە ڕۆژئاوا لەقەیرانەکانی کریستوم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
و لەڕێنیسانسەوە لەیادیکردووە. (فۆکۆ) لەمبارەیە دەڵێت: (دەبێت ئەم مەسەلەیە چ مانایەکی هەبێت بۆ ئەو مرۆڤانەی کەژیانیان بۆ ئەم مەسەلەیە تەرخاندەکەن و بەدوویدا دەگەڕێن، ئەو مانایەی ئێمە لەڕێنیسانس و قەیرانە گەورەکانی مەسیحیەت لەبیرمان کردووە ،ئەوەش کایە ڕۆحانیە سیاسیەکەیە…لێمکە ل)٨ بەپێی ئەم تێزەی سەرەوە ڕاپەڕینی گەالنی ئێران لەساڵی ١٩٧٨ دۆزێکی سوبێکتڤیزمە لەکایەکی ڕۆحانی سیاسیدا ،بەمانای شۆڕش تەنها بۆئەوە نەکرا ڕژێمی شاهەنشای ئێران بڕوخێت بۆ ڕژێمیکی دیکەی ئیسالمی سیا�سی، بەڵکو دووبارە داڕشتنەوەی پەیوەندی فۆرمێکی دیکەی خودە لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا .بەدیوێکی دیکەدا ئەکتێکی ئەخالقی نوێی سوبێکتە بەرامبەر دونیای دەرەوەی خۆی! .من پێموایە ئەمەش نهێنی گەورەی کۆماری ئیسالمی ئێرانە کەڕەخنەگرانی (فۆکۆ) تێپەڕیان کردووە ،بەوەی (فۆکۆ) یەکەم دۆزەرەوەی دوورگە نهێنیەکانی دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ئێرانە .لە تێزەکانیدا لەوەتێدەگەین بەوەی گۆڕانکاری لەم کۆمارەدا ،نە بەهێزی سیا�سی ڕوودەدات و نە بەهێر�شی سەربازی ،بەڵکو دەبێت لەنێو تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانەوە ،فۆرمێکی دیکەی سوبێکتیڤزم ،یان مۆدێلێکی نوێی سوبێکتیڤیزم لەڕێگەی ئەکتێکی سیاسیەوە خۆی نمایش بکات،
بەجۆرێک کەبتوانێت جێگەی ئەو داڕشتنەوەیە بگرێت ،کە (ئیمام خومەینی) لەڕابەرایەتی ئەم جواڵنەوەیەدا پێشکەشیکرد .ئەم جوڵەیە ناوەکی و سوبێکتیڤ و ڕۆحانیە ،تەنها سیا�سی نییە بەڕای فۆکۆ ،بەڵکو کۆی مۆڕاڵ و ئەخالق و پەیوەندی کۆمەاڵیەتی و جێگای خود بەسوستێمەوە، گۆڕانی بەسەردا هاتووە .ئەم (کایە ڕۆحانیە) ئەو هێزە ڕۆحانیەی پێشکەش بەمرۆڤی ئێرانی کرد، بەوەی (مۆڕاڵێکی ونبوو) هەبوو ئەم کایە ڕۆحانیە سیاسیە ئەو مۆڕاڵەی بەخشیەوە بە مرۆڤی ئێرانی، لەبەرئەوە سەیر نەبێت المان کەئەم کۆمارە تائێستا خاوەنی هێزو پێگەی خۆی بێت. www.komelge.com
49
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
بەرخودانی گەردوونی لە پێناو شۆڕشی دیموکراتیانە
سەالحەدین ئەردەم له توركییه‌وه :لوقامن عه‌بدوڵاڵ
لە پێنجەمین ساڵیادی ٢٠١٤ /١١/١کە وەک رۆژی جیهانی کۆبانێ راگەیەنرابوو لە چەندین شارە گەورەکانی ئەوروپا و شار و شارۆچکەکانی کوردستان ،بە بەشداری ئاپۆڕای گەورەی جەماوەری خرۆشاو پیرۆزکرا .مرۆڤایەتی بەرخودانە گەورەکەی دژ بە داع�شی فاشیست و قڕکەری یاد کردەوە و سەرکەوتنی ئەو بەرخودانەی پیرۆز کرد. لە هەمان کاتدا بە ڕێزەوە پێشوازی لەو بەرخودانە مێژووییە کرد کە بەرامبەر 50
www.komelge.com
دیکتاتۆریەتە فاشیستیەکەی ئەردۆغان- باخچەلی (کە ئاقڵمەندانی داعشن) لە ئارادایە و هێرشە داگیرکەریەکەی دەوڵەتی تورکیایان بۆ سەر ڕۆژئاوا مەحموم کرد .ئەو بەرخودانە شکۆدارەی کوردستانیان بە بەرخودانی تەواوی مرۆڤایەتی ،بەرخودان لە پێناو ئازادی جیهانی و شۆڕ�شی دیموکراتی ناوبرد. یەکسەر دوای ئەوەش چاالکیەکانی (ڕۆژی جیهانی رۆژئاوا) تەواوی جیهانی گرتەوە ،لە ڕاستیدا ئەم چاالکیانە سەرەتای قۆناغێکی نوێن ،قۆناغێکی نوێ بۆ تەواوی مرۆڤایەتی و جیهان؛ قۆناغی بەرخودانی گەردوونی لە پێناو شۆڕ�شی دیموکراتی دەستپێکرد .بەڵێ لە قۆناغە جیاوازەکانی مێژوودا چاالکیەکانی پشتگیریکردنی بەرخودانە شۆڕشگێڕیەکان لە بەرامبەر چەوسانەوە و کۆمەڵکوژیەکان لە واڵتە جیاوازەکان بینراوە ،بەاڵم لەم ئاست و بەرفراوانیەی تایبەت بە ڕۆژئاوا نەبینراوە .لە پێنج کیشوەری جیهان و زیاتر لە ٥٠٠شاری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
جیهان ،بە ملیۆنان مرۆڤ لە یەک کاتدا بە یەک دەنگ هاواریان دەکرد «بکوژ ئەردۆغان» و دروشمی «بژی بەرخودانی ڕۆژئاوا» یان دەگووتەوە .واتە هەر هەموویان خاوەنی یەک هەست و یەک بۆچوون بوون. لە ڕۆژئاوای کوردستان لە منبجەوە تا دەگاتە دێرک ،لە تەواوی شار و شارۆچکەکانی باکور و ڕۆژهەاڵتی سوریا ،لە سلێمانیەوە تا شەنگال لە چەندین شار و شارۆچکەکانی باشووری کوردستان ،لە پارچەکانی باکور و ڕۆژهەاڵتی کوردستان تا زۆربەی زۆری شارەکانی واڵتانی ئەوروپا ،لە وێشەو تا دەگاتە ناوەندی شارەکانی رۆژهەاڵتی ناوین ،ئاسیا ،ئەفریقیا ،ئەمریکا و ئوستوڕالیا بە النی کەم حەوت ملیۆن کە�سی پێشەنگ و نوێنەری حەوت ملیار کە�سی دانیشتوانی گۆی زەوی بە جۆش و خرۆشترین چاالکی مێژووی مرۆڤایەتییان ئەنجامدا .گوتەی «بژی بەرخودانی رۆژئاوا» لە سەر وێردیان بوو و دژ بە داگیرکاری تورکیا ،پڕ بە دڵ پشتیوانییان لە بەرخودانی باکور -رۆژهەاڵتی سوریا کرد؛ بەاڵم ئەوەی لە بنەڕەتدا لە ئارادابوو ،لە بەرامبەر دەسپۆتیزم ،فشار و چەوسانەوەی سیستەمی دەوڵەت و دەسەاڵتدارێتی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری ،گەڕان بوو بە دوای جیهانێکی دیموکراتدا .شۆڕ�شی ئازادیخوازی کوردستان کوردستان رۆژئاوای چروسکاییەکەی سەرلەنوێ هیوای بە مرۆڤایەتی بەخشیوە و هەڵیسەندۆتەوە سەر پێیان .لە ڕووخساردا پشتیوانی لە بەرخودانی ڕۆژئاوا دەکرێت ،بەاڵم لە گەوهەردا کاروانی نوێی جیهانی دیموکراتیانە بەڕێوە چوو. لە هەر قۆناغێکی مێژوودا پێشبینی ڕەهەندی
جیهانی ئەو کاروانە تەلیسماوییە کراوە کە بە شۆڕش ناودەبرێت .ئایینەکانی کرستیانی و موسلمانێتی یش بەردەوام ویستویانە ببن بە گەردوونی (جیهانی) .هەر رەوتێکی تازە لەدایک بوو تێبینی ئەو ڕاستیەی کردووە ،بەو رادەیەی خۆی بگەیەنێتە دۆخ و پێگەیەکی گەردوونی، دەتوانێ هەمیشەیی و سەرکەوتوو بێت .لە گەوهەری شۆڕ�شی سۆسیالیستیشدا شۆڕ�شی جیهانی جێگای باسە .نەوەکەی ئێمە لە ناو ئاگری تێکۆشانی سەرکەوتووانەی گەریالیی کوبا و ڤێتنام ،پێگەیشت .وێردی سەر زمانمان «هۆ�شی منە ،چەند ڤێتنامێکی تر و هەزار ساڵو لە چی گیڤارا» بوو .بێگومان شۆڕ�شی رزگاری نیشتمانی ڤێتنام کە داگیرکاری ژاپۆن -فەڕەنسا- ئەمریکای تێکشکاند ،ئەو تێکۆشانە شکۆدارەیە کە لە مێژوودا گەورەترین پشتیوانی مرۆڤایەتی بەدەست هێنا .بەاڵم بەرخودانی جیهانی مرۆڤایەتی کە شۆڕ�شی ئازادیخوازی کوردستان لە ٢٠١٩ /١١/٢ئافراندی چەندین هێندەی ئەو پشتگیریەیە کە لە تەوەرەی شۆڕ�شی ڤێتنام بەدیهاتبوو. یەکێک لە بناغەو بنەما سەرەکیەکانی وشیاری و بوێری و فیداکاری ئەو شۆڕشگێڕانەی پەرەسەندن و پێشکەوتنەکانی رۆژی ئەمڕۆیان ئافراند ،بەرخودانە سەرکەوتوو و شکۆدارەکەی ڤێتنام بوو .شۆڕ�شی ڤێتنام کوردانی فێری ئەو ڕاستییە کرد کە لە سایەی ڕێبەرایەتی و ڕێبازێکی ڕاستدا ،بەرامبەر بە هەر جۆرە دوژمنێک و لە هەر کاتێکدا دەتوانێ بەرخودان بکات و سەرکەوتن بە دەست بێنێ. کاتێ یەکێک لە ڕێبەرانی بەرخودانی زیندانەکان محەمەد خەیری دورموش دەیگوت «کوردستان www.komelge.com
51
NO:38 -Nov 2019
دەبێ بە ڤێتنام ،هاواری ئەم مرۆڤانە لە بیر مەکەن» ،ئاماژەی بۆ بەرخودانە مێژووییەکەی زیندانەکانی سایگۆن کردبوو .قەڵەمبازی گەریالیی ١٥ی ئابی ١٩٨٤لە کوردستان لە ڕێگای بە بنەماگرتنی شێوازی سەرکەوتووی گەریالی ڤێتنام بەڕێوە چوو .هەرچی ڕێبازی ئازادی ژنانە لە شۆڕ�شی کوردستان و ئەو بەرخودانە شکۆدار و سەرکەوتووەیە کە بەرامبەر پەالمارەکانی داع�شی فاشیست و قڕکەر پیشاندرا ،وەکو چۆن گەلی کورد و تێکۆشانی ئازادیخوازی کوردستانی بە تەواوی جیهان ناساند ،نەک هەر چاالکیەکی جیهانی پشتگیری بە دەست هێناوە کە ئەوەی شۆڕ�شی ڤێتنامی دەرباز کردووە ،بەڵکو ڕاستیینەی شۆڕ�شی دیموکراتییانەی جیهانی خستۆتە روو کە شۆڕ�شی ڤێتنام یش نەیتوانی تێیدا سەرکەوتوو بێت. لەم بارەیەوە ئاماژەکردن بە چەند خاڵێکی دیکە سوودبەخش دەبێت .رۆژی جیهانی کۆبانێ ی پێنج ساڵ بەر لە ئێستا رۆح و 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەرخودانێکی هاوبەش بوو بەرامبەر بە پەالمار و دەستدرێژیەکانی داع�شی دوژمنی مرۆڤایەتی، چونکە بە ئەندازەی گەالنی رۆژهەاڵتی ناوین داعش هەڕەشەی لە ئەوروپاو ئەمریکاش دەکرد .ئەگەر بە شێوازێکی دووڕووانەش بێت، دەوڵەتەکانی ئەوروپا و واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە رووخساردا شەڕیان لە دژی داعش دەکرد .لەو سۆنگەیەوە؛ ئەو دەرفەتانە زۆر بوون کە لە بەرامبەر داعش دا بەرخودانی کوردان پشتگیری و پشتیوانیەکی جیهانی بەدەست بێنێ .واتە لە بەرامبەر هێزێکی تیرۆر کە هەڕەشە لە هەر کەسێک دەکات ،تا ڕادەیەک لە تەوەری تێکۆشانی هاوبەشدا کۆبوونەوە ،بەاڵم لە بنەڕەتدا هەر کەسەو لە پێناو خۆیەوە کەوتە ناو تێکۆشانەوە. هەرچی چاالکیەکانی ٢٠١٩/١١/٢رۆژی جیهانی رۆژئاوایە ئەگەر لە روواڵەتیشدا بێت کەمێک جیاوازترە .لە ڕوانگەیەکی ڕووکەشیانەوە دەتوانرێ بگوترێ دەوڵەتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
تورکیا هەڕەشە لە هەر کەسێک ناکات .لەمەش زیاتر دوو دەوڵەتی زلهێزی جیهانی ،ئەمریکا و رووسیا کە سیاسەتی جیهانی بەڕێوە دەبەن ،بە ئاشکرا ڕێککەوتنیان لە گەڵ دەوڵەتی تورکیادا کردووە .تەنانەت هێز و ڕێکخراوانێکی وەکو نەتەوە یەکگرتووەکان و هاوپەیمانێتی ناتۆش لە دۆخێکدان کە هەڵوێستەکانیان مانای ئەرێکردنی داگیرکاریەکەی دەوڵەتی تورکیایە. بەڵێ لە هەلو مەرجێکی بەمجۆرەدا کاتێک بەرخودانی ئازادیخوازانەی کوردان لە بەرامبەر داگیرکاریەکەی دەوڵەتی تورکیا دەتوانێ بەرخودانێکی گەردوونی مرۆڤایەتی لە تەوەرەی رۆژئاوا کۆبکاتەوە کە چەندین هێندەی پێنج ساڵ بەر لە ئێستایە ،بەو ئەندازەی سەرکەوتنێکی گەورەیە ،لە هەمان کاتدا خستنەڕووی راستییەکی مێژووییە ،ئەویش ڕۆشنگەری یان ڕۆشنبوونەوەی مرۆڤایەتییە .ئەم دۆخەش پیشانمان دەدات کە هیچ جیاوازییەک لە نێوان زهنیەتی فاشیستی -قڕکەری داعش و زهنیەتی ئاکەپە -مەهەپە دا نییە ،بگرە ئەو راستیەمان پیشان دەدات کە دەوڵەتی تورکیای فاشیست – قڕکەر ئافرێنەری سیاسەت و زهنیەتی داعشە. وێڕای پشتگیری ئاشکرای رووسیا و ئەمریکا بۆ دەوڵەتی تورکیا ،بەاڵم بەڕێوەچوونی ئەم چاالکییە مەزنە ،گەوهەری ئایدۆلۆژیانەی ڕووداوەکان زەقتر دەکاتەوە. چاالکیەکانی رۆژی جیهانی رۆژئاوا بە شێوەیەکی روون و ئاشکرا ئەو ڕاستییەی پیشانداین کە ،لە حاڵەتێکدا کوردستان لە دۆخی پارچە پارچەیی دابێت و کوردانیش لە ژێر چەپۆکی کۆمەڵکوژیدا بن ،لە هیچ شوێنێکی جیهان ئازادی و دیموکرا�سی بوونیان نابێت .ئەم ڕەوشە
هاوشێوەی دۆخی پر�سی ئازادی ژنە .وەک چۆن ئاستی ئازادی کۆمەڵگا گرێدراوی ئاستی ئازادی ژنە ،ئاستی دیموکرا�سی و ئازادی مرۆڤایەتی لە تەواوی دونیا گرێدراوی بوون و ئازادی کوردان و گەلە هاوشێوەکانێتی .بەرخودانی قارەمانانەی گەلی کورد و گەالنی دیکەی باکور -رۆژهەاڵتی سوریا بەرامبەر بە داگیرکەری دەوڵەتی تورکیا ئەم ڕاستییەی بۆ تەواوی مرۆڤایەتی خستۆتە ڕوو و فێری�شی کردوون. زۆر ئاشکرایە کە هیچ شتێک لەوە جوانتر نییە .راستە هێرش و پەالمارەکانی داگیرکاران کۆمەڵکوژییە و پڕ بە سۆیە ،ئازار بەخشەو هەمووشمان نیگەران و تەنگەتاو دەکات .بەاڵم ئەو پەرەسەندن و راستییانەی بەرخودانی دژ بە داگیرکەری هێناویەتە ئاراوە ،پێمان دەڵێ کە بەرامبەر ئەم ئێش و ئازارانە خۆڕاگر بین و دان بە خۆماندا بگرین .بە النی کەم پێنج ملیۆن کەس لە پێنجسەد شوێنی پێنج کیشوەری سەر گۆی ئەم زەمینە لە هەمان کاتدا ڕژاونەتە شەقام و کۆاڵنەکان ،بە یەک دەنگ هاوار دەکەن «بژی بەرخودانی کوردستان» .گەالن ڕژاونەتە کۆاڵنەکان و دیموکرا�سی خۆیان لە گەڵ ئازادی کوردستان دا کردووە بە یەک .بەرخودانی ئازادیخوازی و شکۆمەندانەی گەلی کورد بوێری و هیوا بە تەواوی گەالن و ژنان دەبەخ�شێ. ئایا شتێک هەیە لەمە جوانتر و شۆڕشێک لەم شۆڕشە مەزنتر بێ؟ سه‌رچاوه :رۆژنامەی ئۆزگور پۆلیتیکا
www.komelge.com
53
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری و نه‌قشبه‌ندیی كوردی
حه‌سه‌ن جودی
به�شی یه‌كه‌م: ده‌روازه‌یه‌ك بێگومان هه‌ر ئایینێك خاوه‌ن هزرێكه ،هه‌ر هزرێكی ئایینییش به�سێ مه‌تۆد و رێگ ه گوزراشت ل ه خۆی ده‌كات ،ك ه بریتیین ل ه شێوه‌كانی «سه‌له‌فییه‌ت ،عه‌قالنییه‌ت ،عیرفانییه‌ت» .ئه‌م �سێ مه‌تۆد و رێگه‌یه‌ش هه‌ر ته‌نیا تایبه‌ت نیی ن به هزری ئایینی ،به‌ڵكو له‌ده‌ره‌وه‌ی هزری ئایینییش ئه‌و شێو ه فیكرییان ه هه‌ن و له‌بوار ه فه‌لسه‌فیی و ئایدیۆلۆژییه‌كانیشدا گوزارشتیان لێده‌كرێت. 54
www.komelge.com
لێره‌دا قس ه و باسمان له‌سه‌ر عیرفانییه‌ت (ته‌سوف)ه. ته‌سه‌وف (سۆفیگه‌ریی -سۆفیزم) :مه‌تۆدێكی بیركردنه‌وه‌ی گه‌ردوونییانه‌ی ه و به‌دیدگایه‌كی میتافیزیكیانه‌و ه ل ه گه‌ردوون و خودا و مرۆڤ ده‌ڕوانێت .پێش په‌یدابوونی ئایینه‌كان ئه‌و جۆره بیركردنه‌وه‌ی ه هه‌بوو ه و گه‌شه‌ی كردووه. به‌اڵم له‌گه‌ڵ په‌یدابوونی ئایینه‌كان ئه‌و مه‌تۆدی بیركردنه‌وه‌ی ه رێچك ه و رێبازی جیاواز جیاوازی له‌خۆو ه گرتووه .به‌اڵم كرۆكی هه‌ر هه‌موویان یه‌ك ه و له‌وه‌دا كۆكن كه‌وا رێگه‌یه‌كی بیركردنه‌وه‌یه ل ه گه‌ردوون و خودا و گه‌یشتن ب ه خودا ،رێگه‌یه‌كه بۆ پاكبوونه‌وه‌ی خود (نه‌فس) ل ه خراپه‌خوازیی، هه‌روه‌ها زانستی خوداپه‌رستی و ئاوێته‌بوون به‌خودایه .سۆفیگه‌ریی خۆشه‌ویستیی و عه‌شقێكی قووڵ ه بۆ خوداوه‌ند .له‌بنچینه‌دا ته‌سوف ره‌وتێكی دژه‌ده‌سه‌اڵتی و دژ ماددیگه‌راییه .له‌به‌رامبه‌ر به‌و سته‌مكاریی و گه‌نده‌ڵی و نادادییه‌ی ده‌سه‌اڵتداران به‌رامبه‌ر ب ه تاك و كۆمه‌ڵگ ه په‌یڕه‌ویی لێده‌كه‌ن
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
هه‌ڵوێستێكی پڕۆتستۆیی كۆمه‌اڵیه‌تییه .هه‌روه‌ها له‌به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌قڵییه‌تی چه‌قبه‌ستوویی سه‌له‌فییه‌تگه‌راییدا قه‌ڵه‌مبازێك و كاردانه‌وه‌یه‌كی رادیكاڵه .له‌به‌رامبه‌ر زیاده‌ڕویی ل ه عه‌قاڵنییه‌تیشدا هه‌ڵوێستێكی په‌ڕگیره .بۆی ه ئه‌م جۆر ه بیركردنه‌وه‌یه له‌بنچینه‌دا له‌به‌رامبه‌ر ب ه ده‌سه‌اڵت ه ملهوڕه‌كاندا هه‌ڵوێستێكی ئه‌نارشیستانه‌ی هه‌بووه .هه‌روه‌ها سۆفیگه‌ریی خۆی له‌بیركردنه‌وه‌ی سه‌له‌فییه‌ت به‌و ه جودا ده‌كاته‌و ه كه‌وا ده‌خوازێت له‌سه‌رووی ده‌ق خودا بناسن و ب ه خودا بگه‌ن .هه‌روه‌ها روانینێكی فه‌نتازیی و رۆحیی بۆ ده‌ق ه پیرۆزه‌كان هه‌ی ه و خودی ده‌ق و دونیای به‌رجه‌ست ه و ته‌نانه‌ت جه‌سته‌ی مرۆڤیش ب ه زیندانی رۆح ده‌بینێت. سۆفییه‌كان له‌میانه‌ی هه‌وڵدانیان بۆ گه‌یشتن و ئاوێته‌بوون له‌گه‌ڵ خودا له‌و زیندانانه خۆیان رزگار ده‌كه‌ن .هه‌روه‌ها سۆفیگه‌ریی خۆی�شی له عه‌قالنییه‌ت به‌و ه جودا ده‌كاته‌و ه ك ه عه‌قڵ به تاك ه ئامراز یان توانادارترین ئامرازی گه‌یشتن به حه‌قیقه‌ت و خودا نابینێت. گنۆستیزم ك ه بۆخۆی ره‌گ و ریشه‌یه‌كی زۆر دێرینی هه‌یه ،سه‌رچاو ه و ریشه‌ی سۆفیگه‌رێتییه. ل ه ئایینی جوله‌ك ه (یه‌هودی) و دیان(كریستیان) و له‌الی یۆنانیه‌كانیشدا جۆرێك ل ه ته‌سه‌وفیان هه‌بووه ،پێی گووتراو ه «گنۆ�سی »gnōsis (عیرفانیه‌ت) .به‌اڵم ل ه ئیسالمدا ب ه ته‌سه‌وف یان سۆفیگه‌رایی و سۆفیاتی ناسراوه. ته‌سوف ،به‌واتا ئیسالمییه‌كه‌ی ،به‌شێكه ل ه فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی و وه‌ك رێگه‌یه‌كی بیركردنه‌وه‌ی ئایینی هه‌ر له‌گه‌ڵ په‌یدابوونی ئایینی ئیسالمدا وه‌ك مه‌یلێك په‌یدابووه ،كه خۆی له خواپه‌رستییه‌كی زاهیدان ه به‌رجه‌ست ه كردووه. به‌اڵم ئه‌و مه‌یل ه تا هاتوو ه گه‌شه‌ی كردوو ه و
له‌گه‌ڵ كۆچی دوایی پێخه‌مبه‌ر و قووڵبوونه‌وه‌ی ملمالنێی ده‌سه‌اڵتخوازانه‌ی نێوان ده‌ست ه دژ به‌یه‌كه‌كانی یاوه‌رانی پێخه‌مبه‌ر ،مه‌یلی سۆفیگه‌ریی وه‌ك ره‌وتێكی جیاواز زیاتر پێشده‌كه‌وێت و گه‌لێك لق و پۆپه‌ی لێده‌بێته‌و ه ك ه ب ه ته‌ریقه‌ت واتا (رێگا یان ره‌چه) ناسراوه. زۆربه‌ی ته‌ریقه‌ته‌كان رێبازی خوداپه‌رستییان و سه‌رچاوه‌ی بیروڕای خۆیان بۆ یه‌كێك له‌و دوو خه‌لیفه‌یه‌ی موسڵمانان «ئه‌بوبه‌كری سه‌دیق یان عه‌لی كوڕی ئه‌بی تاڵیب» یان هه‌ردووكیان به‌یه‌كه‌وه ده‌گه‌ڕێننه‌وه .هه‌ر ته‌ریقه‌تێك شێخێكی خۆی هه‌یه و به‌دوایدا له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستنیشانكردنی شێخه‌كه‌دا شێخی تر جێیده‌گرێته‌و ه و پێشه‌وایه‌تی بۆ ته‌ریقه‌ته‌ك ه ده‌كات .ته‌ریقه‌ته‌كان به‌هه‌ندێك جیاوازیی ل ه رووی شێوه‌ی خوداپه‌رستی و زیكركردن و په‌روه‌رده‌كردنی موریدانی خۆیان له‌الیه‌ن شێخه‌كانیانه‌و ه جودایی خۆیان ده‌خه‌نه‌ڕوو. له‌میانه‌ی وردبوونه‌وه‌مان له‌مێژوو و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ته‌ریقه‌ته‌كاندا ئه‌وه‌مان بۆ روون ده‌بێته‌و ه كه‌وا ته‌ریقه‌ته‌كانیش وه‌ك ئایین و ئایینزاكان (مه‌زهه‌به‌كان) له‌ژێر كاریگه‌ریی ئه‌و كات و شوێن و كۆمه‌ڵگه‌ی ه دان ك ه لێیه‌و ه په‌یدا ده‌بن. ئه‌مه‌ش به‌و واتای ه دێت ك ه ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ی ته‌ریقه‌تی تێدا په‌یدا ده‌بێت و گه‌ش ه ده‌كات رووداوه‌كان و سرووشتی كۆمه‌ڵگه‌ك ه مۆركی خۆی ل ه ناوه‌رۆك و شێوه‌گرتنی ته‌ریقه‌ته‌كه ده‌دات .ته‌نانه‌ت ئه‌و راستیه‌ش ده‌بینرێت كه‌وا؛ ته‌ریقه‌ته‌كان ئه‌و كات و شوێن و ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی لێیه‌و ه په‌یدا بوونه ،له‌گه‌ڵ گه‌شه‌كردنیدا وه‌كو خۆیان نامێننه‌و ه و گۆڕانكاریی و جیاوازیی له ناوه‌رۆك و شێوه‌گرتنیاندا ده‌بینرێت .ئه‌م راستییه www.komelge.com
55
NO:38 -Nov 2019
ل ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییدا زۆر به‌ڕوونی به‌رچاو ده‌كه‌وێت. ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی یه‌كێك ل ه گرنگترین و سه‌ره‌كیترین ته‌ریقه‌تی سۆفیگه‌ریی ئیسالمییه ل ه ئاستی خۆرهه‌اڵتی ناوین و جیهاندا ،ل ه ئاستی كوردستانیشدا گه‌وره‌ترین و سه‌ره‌كیترین و كاریگه‌رترین ته‌ریقه‌ته .بۆی ه پێویست ده‌كات الیه‌ن ه گرنگه‌كانی ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه و رێبه‌ره‌كانی بخه‌ینه‌ڕوو. به�شی یه‌كه‌م: راستینه‌ی نه‌قشبه‌ندێتی و رۆڵی مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری . 1سه‌ره‌تاكانی په‌یدابوونی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی: وشه‌ی نه‌قشبه‌ند ل ه دوو وشه‌ی «نه‌قش +به‌ند»هو ه هاتووه« .نه‌قش» به‌واتای نه‌خش یان نیگار دێت .پاشگری «به‌ند»یش ك ه له كوردیدا پاشگری «مه‌ند»یش به‌كاردێت ،بۆ شاره‌زاییبوون ل ه پیشه‌یه‌ك یان كارێكدا ده‌خرێته سه‌ر وشه‌یه‌كه‌وه .وه‌ك وشه‌ی هونه‌رمه‌ند یان هۆشمه‌ند و بیرمه‌ند...هتد .هه‌روه‌ها «به‌ند» به‌واتای پابه‌ند بوون یان وابه‌سته‌بوون به شتێكیشه‌و ه دێت .شێخ محه‌مه‌د ئه‌مین كوردی له كتێبی «رووناككه‌ره‌وه‌ی داڵن – تنویر القلوب»دا پێی وای ه نه‌قشبه‌ند ،ل ه نه‌خشاندن (نه‌قشاندن)ی وێنه‌ی سه‌ر مۆم دێت و ناسڕدرێته‌وه .به‌خشینی نازناوی نه‌قشبه‌ند ب ه خواج ه به‌هائه‌ددین له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه به‌ڕاده‌یه‌ك له‌دڵه‌و ه یادی خوای كردوو ه ك ه نه‌ق�شی «هللا» له‌دڵیدا نه‌خشێنراو ه و ناسڕدرێته‌وه. 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه بۆچوونێك هه‌ی ریشه‌ی ئه‌م ته‌ریقه‌ته بۆ یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی موسڵمانان «ئه‌بوبه‌كری سدیق» ده‌گه‌ڕێنێته‌وه. ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌رمووده‌یه‌كی پێخه‌مبه‌ره‌و ه هاتووه بۆچوونێك هه‌ی ه ریشه‌ی ئه‌م ته‌ریقه‌ت ه بۆ یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی موسڵمانان «ئه‌بوبه‌كری سدیق» ده‌گه‌ڕێنێته‌وه .ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌رمووده‌یه‌كی پێخه‌مبه‌ره‌و ه هاتوو ه كه گووتوویه‌تی( :ما صب هللا في صدري شيئا اال و صببته في صدر ابي بكر – واتا :هه‌رچی خوا خستوویه‌تی ه سینگمه‌و ه منیش خستوومه‌ته سینگی ئه‌بوبه‌كره‌وه) .ئه‌مه‌ش به‌و واتای ه دێت ئه‌م ته‌ریقه‌ت ه خوا خستوویه‌تی ه دڵی پێخه‌مبه‌ره‌و ه و ئه‌ویش خستوویه‌تی ه دڵی ئه‌بوبه‌كره‌و ه و ئه‌ویش خستوویه‌تیه دڵی ئه‌بوزه‌یدی ته‌یفوری به‌ستامیه‌وه ...هتد .بۆی ه خاوه‌نانی ئه‌م بۆچوون ه پێیان وایه ئه‌م ته‌ریقه‌ت ه ل ه هه‌ر قۆناخێكدا ناوێكی هه‌بووه؛ له‌سه‌ره‌تاو ه ل ه ئه‌بوبه‌كره‌و ه تا «ئه‌بوزه‌یدی ته‌یفور به‌ستامی» پێی گووتراو ه «سه‌دیقیه«. ل ه به‌ستامیه‌و ه تا عه‌بدولخاقی غه‌جده‌وانی پێیگووتراو ه «ته‌یفوری» .ل ه غه‌جده‌وانیشه‌و ه تا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
رای جیاوازی سه‌باره‌ت به داهێنه‌ری یه‌كه‌می ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی (نه‌قشی ،نه‌خشی) هه‌یه. به‌اڵم به‌گشتی ئه‌و رایه ه راستییه زیاتر نزیك ب ه ته‌ریقه‌تی كه پێی وای نه‌قشبه‌ندی درێژكراوه‌ی ته‌ریقه‌تی خواجه‌كانه محه‌مه‌د به‌هاددین پێیگووتراو ه «خواجه‌كانی» و ل ه محه‌مه‌د به‌هاددین به‌دواشه‌و ه پێیگووتراوه «نه‌قشبه‌ندی» ,ل ه شێخ محه‌مه‌د به‌هاددینیشه‌وه بۆ شێخ عوبێدوڵاڵی ئه‌حرار پێیگووتراوه «نه‌قشبه‌ندیی ئه‌حراری» ،ل ه شێخ ئه‌حمه‌دی فاروقییه‌و ه بۆ شێخ شه‌مسه‌ددین حه‌بیبوڵاڵ پێیگووتراو ه «املجددیة – نوێكه‌ره‌وه» ،ل ه شێخ حه‌بیبوڵاڵو ه بۆ مه‌والنا خالیدی نه‌قشبه‌ندی پێیگووتراو ه «املجددية املظهرية ،ل ه مه‌والنا خالیدیش به‌دواو ه پێیگووتراو ه «خالیدی» یان «املجددية النقشبندية – نوێكه‌ره‌وه‌ی نه‌قشبه‌ندیی » ته‌نانه‌ت ده‌گووترێت؛ ئه‌م ته‌ریقه‌ته له‌سه‌ر رێنمایی چوار كه‌سێتی بونیادنراو ه كه بریتیین ل ه «سه‌ملانی فار�سی ،ئه‌بوزه‌ید عيسا ته‌یفوری به‌ستامی ،عه‌بدولخالقی غه‌جده‌وانی و محه‌مه‌د به‌هاددینی نه‌قشبه‌ندی» .هه‌روه‌ها
هه‌ندێك ل ه نه‌قشبه‌ندییه‌كان ب ه دوو زنجیره‌ی تریشه‌و ه خۆیان ده‌گه‌یه‌نن ب ه پێخه‌مبه‌ر؛ له‌ڕێگه‌ی ئیمامی حوسێن و زانای به‌ناوبانگ حه‌سه‌نی به‌سرییه‌و ه ب ه ئیمامی عه‌لییه‌و ه و له‌ویشه‌وه خۆیان ب ه پێخه‌مبه‌ر ده‌گه‌یه‌ننه‌وه. رای جیاوازی سه‌باره‌ت ب ه داهێنه‌ری یه‌كه‌می ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی (نه‌ق�شی ،نه‌خ�شی) هه‌یه. به‌اڵم به‌گشتی ئه‌و رای ه زیاتر نزیك ب ه راستییه ك ه پێی وای ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی درێژكراوه‌ی ته‌ریقه‌تی خواجه‌كان ه -ك ه ته‌ریقه‌تێكه له‌الیه‌ن خواج ه یوسفی هه‌مه‌دانی( )1140 -1048و خواج ه عه‌بدولخالقی گۆجده‌وانی(غه‌جده‌وانی) ( )1179-1103داهێنراوه .تایبه‌تیش خواجه به‌هاددین نه‌قشبه‌ندی بوخارایی ()1389-1318 ك ه ب ه «شاهی نه‌قشبه‌ندی»ش ده‌ناسرێت، ب ه كۆكه‌ره‌و ه و یه‌كخه‌ری را و باوه‌ڕییه‌كانی خواجه‌كان و ب ه داهێنه‌ری راسته‌قینه‌ی ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت .جێنشینه‌كانی شاهی نه‌قشبه‌ند عه‌الددین عه‌تتار (له‌ساڵی 1399كۆچی دوایی كردووه) و محه‌مه‌د پارسا ()1461-1355 و یه‌عقوبی چه‌رخی(له‌ساڵی 1446كۆچی دوایی كردووه) بوون ك ه توانیان ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه گه‌شه پێبده‌ن و باڵویبكه‌نه‌وه .هه‌روه‌ها عوبه‌یدوڵاڵی ئه‌حرار( )1495 -1403ك ه له‌سه‌رده‌می ته‌یمورله‌ندا شێخی ته‌ریقه‌ت بوو ،رۆڵێكی زۆر گرنگ ل ه باڵوكردنه‌و ه و هه‌ژموونی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییدا بینی. هه‌روه‌ها مه‌والنا شاه غوالمعه‌لی عه‌بدوڵاڵی ده‌هله‌وی ()1825-1745یش رۆڵێكی مه‌زنی له به‌ره‌وپێشه‌و ه بردنی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییدا بینیو ه و هه‌ر له‌سه‌رده‌می ئه‌ودا مه‌والنا خالیدی نه‌قشبه‌ندیی ده‌چێت ه ده‌هلی ل ه هیندستان و و www.komelge.com
57
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مانه‌وه‌ی ساڵێك له‌الی ئه‌و ته‌ریقه‌ت و ئیجازه‌ی ئیرشاد وه‌رده‌گرێت و ده‌گه‌ڕێته‌و ه كوردستان. . 2بنه‌ماكانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌سه‌رچاوه‌كانی تایبه‌ت ب ه نه‌قشبه‌ندێتیدا ئاماژ ه به‌و ه ده‌كرێت ك ه خواج ه عه‌بدولخالقی گۆجده‌وانی هه‌شت بنه‌مای بۆ ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی داڕشتووه ،هه‌روه‌ها مه‌والنا خالیدیش �سێ بنه‌مای تری بۆ داڕشتووه. بنه‌ماكانیش ئه‌مانه‌ن: . 1هۆ�شی هه‌نووكه‌یی :واتا نابێت بێئاگایی و غافلبوون زه‌فه‌ر به‌كار و كرده‌و ه و ته‌نانه‌ت هه‌سته‌كانی�شی به‌رێت. به‌مه‌به‌ستی . 2سه‌ربه‌رزنه‌كردنه‌وه: دووركه‌وتنه‌و ه ل ه ڕوانینی حه‌رام ،پێویسته په‌یڕه‌وكاری نه‌قشبه‌ندی سه‌یری به‌رده‌می خۆی بكات و سه‌یری ئه‌مال و ئه‌و الی خۆی نه‌كات ،تا بیری ب ه الی شتی تره‌و ه نه‌چێت. . 3گه‌شت ل ه نیشتمان :پێویست ه له نیشتمانی خۆڵینه‌و ه بۆ نیشتمانی ئاسمانی گه‌شت بكات ،ل ه كردار و ئاكاری ناپه‌سنده‌و ه بۆ ره‌وشتی په‌سنده‌و ه گه‌شت بكات. . 4ته‌نیایی له‌ناو كۆڕدا :واتا پێویسته به‌ڕووخسار و رواڵه‌ت له‌ناو كۆمه‌ڵ و مه‌جلیسدا بێت ،به‌اڵم به‌ناوه‌رۆك و دڵ له‌گه‌ڵ خوادا بێت. . 5یادكردن (زیكركردن) :بریتیی ه له یاد(زیكر)كردنی خو ا ب ه زاره‌كی یان ب ه دڵ. . 6گه‌ڕانه‌وه :ئه‌و كه‌سه‌ی ك ه یادی خوا ده‌كات پێویست ه به‌رده‌وام ئه‌وه‌ی ل ه دڵیدا بێت كه ؛ خودای ه من له‌و یادكردن ه ته‌نها مه‌به‌ستم ره‌زامه‌ندی تۆی ه و به‌رده‌وام بگه‌ڕێته‌و ه بۆ الی خودا و ته‌نها مه‌به‌ستی زاتی خودا بێت. 58
www.komelge.com
. 7پارێزگاریی :مه‌به‌ست پارێزگاریكردن ه له‌و یاد(زیكر)ه ،به‌وه‌ی ك ه ل ه ساتێكدا چه‌ند جار ئه‌و وێرد ه دووبار ه بكاته‌و ه بۆ ئه‌وه‌ی بیر و هۆ�شی به‌الی شتی تردا نه‌ڕوات ،پارێزگاریی له‌و ئاراسته‌یه بكات ك ه گرتوویه‌تیه‌به‌ر. . 8بیرهێنانه‌وه :پێویست ه په‌یڕه‌وكاری نه‌قشبه‌ندی به‌رده‌وام وش ه و وێرده‌كان له‌ڕووی ئاگاییه‌و ه بڵێت و له‌هه‌موو كاتێكدا بزانێت ك ه ئه‌و له‌باره‌گای خودای گه‌ور ه دایه. مه‌والنا خالیدیش ئه‌م �سێ بنه‌مایه‌نه‌ی بۆ زیاد كردووه: . 1وه‌ستانی كاتی :مه‌به‌ست له‌وه‌ی ه كه په‌یڕه‌وكاری نه‌قشبه‌ندی له‌گه‌ڵ خوای خۆیدا چه‌ند كاتێك گفتوگۆ بكات و بزانێت له‌دۆخی بێئاگایی یان به‌ئاگایی دایه. . 2وه‌ستانی ژماره‌یی :واتا یادكه‌ره‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
پێویست ه له‌كاتی یاد(زیكر)كردنه‌وه‌دا ره‌چاوی ژماره‌ی زیكر و یادكردنه‌وه‌كانی بكات و له‌هه‌ر هه‌ناسه‌یه‌كدا ل ه �سێ یان پێنج یان حه‌وت تاوه‌كو بیست و یه‌ك جار به‌رده‌وام بێت. . 3وه‌ستان ل ه دڵدا :واتا له‌كاتی یادكردنه‌وه (زیكر)دا دڵت الی خودا بێت و دڵ به‌رده‌وام هوشیار و به‌ئاگا و ئاماده‌ی یادی خوا بێت ،به‌بێ سه‌رقاڵبوونی زیاد له‌پێویست ب ه دونیاوه. . 3جیاوازی نێوان ته‌ریقه‌تی قادری و ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی: له‌نێوان هه‌ردوو ته‌ریقه‌تی قادری و نه‌قشبه‌ندیدا هه‌ندێك جیاوازییان هه‌یه .ده‌كرێ له‌م خااڵنه‌دا باسیان بكه‌ین: . 1له‌ڕووی زنجیره‌ی گه‌یشتنه‌و ه به پێخه‌مبه‌ر قادرییه‌كان له‌ڕێگه‌ی ئیمامی عه‌لییه‌وه
زنجیره‌ی ته‌ریقه‌تیی خۆیان ب ه پێخه‌مبه‌ر ده‌گه‌یه‌نن. هه‌رچی نه‌قشبه‌ندییه‌كانیش ه له‌ڕێگه‌ی خه‌لیفه ئه‌بوبه‌كری سدیقه‌و ه ته‌ریقه‌تییان ب ه پێخه‌مبه‌ر ده‌گه‌یه‌نن. . 2له‌ته‌ریقه‌تی قادرییدا به‌ئاشكرا و ده‌نگی به‌رزه‌و ه زیكری خوا ده‌كه‌ن .به‌اڵم نه‌قشبه‌ندییه‌كان ل ه دڵه‌و ه و به‌بێده‌نگی زیكری خوا ده‌كه‌ن .ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ئایه‌ته‌ی قورئانه‌وه‌ی ه ك ه ده‌ڵێت( :ادعوا ربكم تضرعا و خفية انه اليحب املعتدين). . 3قادرییه‌كان ب ه موریده‌كانی خۆیان ده‌ڵێن «ده‌روێش» .به‌اڵم نه‌قشبه‌ندییه‌كان ب ه موریده‌كانی خۆیان ده‌ڵێن «سۆفی» . 4ل ه ته‌ریقه‌تی قادرییدا تیغبازی ده‌كه‌ن و شوشه ده‌كرمێنن و زمان ب ه ئاسنی سووربووه‌وه ده‌نێن .به‌اڵم ل ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییدا ئه‌و www.komelge.com
59
NO:38 -Nov 2019
ره‌فتاران ه له‌كاتی زیكركردندا ناكه‌ن. ی «موریدی«یه .به‌اڵم . 5ته‌ریقه‌تی قادر ی «مورادییه«. ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ند . 6خاڵ ی هاوبه�شی هه‌ردوو ته‌ریقه‌تیش ی سادق ئه‌وه‌ی ه ك ه هه‌ردووال ئیمام جه‌عفه‌ر به‌پشتیوان و یارمه‌تیده‌ری خۆیان ده‌زانن و به (كۆكه‌ره‌وه‌ی دوو رووباره‌ك ه -مجمع البحرین) ی ده‌كه‌ن. ی ده‌به‌ن‌و یاد ناو هه‌روه‌ها ده‌گووترێ بااڵپۆ�شی مورید و سۆفییه‌كانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی به‌ڕه‌نگی زه‌رد یان خۆڵه‌مێشییه .شێوازی په‌روه‌رده‌ییشیان دوو جۆره؛ په‌روه‌رده‌ی جه‌سته‌یی ك ه بریتیی ه له په‌روه‌رده‌كردنی سۆفیی ه الی یه‌كێك ل ه شێخه‌كانی سه‌رده‌می خۆی .په‌روه‌رده‌ی رۆحانییش بریتییه ل ه سه‌رنجدان و قووڵبوونه‌وه‌ی سۆفی له‌رۆحی تایبه‌تی یه‌كێك ل ه وه‌لی و شێخه‌كانی پێشوو له مه‌ودای كات و شوێندا. . 4كوردستان و ئێراق له‌سه‌رده‌می مه‌والنا خالیددا: بێگومان پێش ئه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی بێت ه كوردستان بزووتنه‌و ه سۆفیگه‌رییه‌كان له كوردستاندا گه‌شه‌یان سه‌ندبوو .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی عێراقی كۆن ناوه‌ندی خه‌الفه‌تی عه‌باسیی بوو. به‌هۆی ئه‌و دۆخ ه ناله‌باره‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌و خه‌الفه‌ت ه له‌ژێر ركێفی خۆیدا هێنابووی ه ئاراوه، سۆفیگه‌رییش وه‌ك ره‌وتێكی دژ ه ده‌سه‌اڵتداریی و دژ ه سته‌مكاریی و نادادی و گه‌نده‌ڵی له‌سه‌ده‌ی هه‌شته‌مه‌و ه ل ه عێراق سه‌ریهه‌ڵدا و گه‌شه‌یسه‌ند. بۆی ه مه‌زه‌نده‌ی ئه‌و ه ده‌كرێت كه‌وا سۆفیگه‌ریی زوو گه‌یشتبێت ه كوردستان و باڵو بووبێته‌وه. ده‌گووترێت ته‌ریقه‌تی قادری له‌سه‌ده‌ی 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ته‌ریقه‌تی قادریی له‌الیه‌ن شێخ عه‌بدولقادری گه‌یالنی ه به‌غداد ( )1166 - 1077ل داهێنراو ه و په‌ره‌ی پێدراوه. هه‌ر خۆیشی چه‌ند جارێك ه كوردستان و رۆڵی هاتۆت له باڵوكردنه‌وه‌یدا هه‌بووه. سێزده‌هه‌مه‌و ه ل ه كوردستان باڵوبووبێته‌وه. رایه‌كی دیكه‌ش هه‌ی ه كه‌وا ته‌ریقه‌تی قادری هه‌ر له‌سه‌رده‌می خودی شێخ عه‌بدولقادری گه‌یالنیی و كوڕه‌كانیه‌و ه گه‌یشتۆت ه كوردستان .واتا یه‌كه‌مین ته‌ریقه‌تی سۆفیگه‌ریی ئیسالمی ك ه گه‌یشتبێته كوردستان ته‌ریقه‌تی قادریی بێت. ته‌ریقه‌تی قادریی له‌الیه‌ن شێخ عه‌بدولقادری گه‌یالنی ( )1166 - 1077ل ه به‌غداد داهێنراوه و په‌ره‌ی پێدراوه .هه‌ر خۆی�شی چه‌ند جارێك هاتۆت ه كوردستان و رۆڵی ل ه باڵوكردنه‌وه‌یدا هه‌بووه .هه‌رچه‌ند ه خودی شێخ عه‌بدولقادری گه‌یالنی وه‌ك ئایینزا له‌سه‌ر ئایینزای حه‌نبه‌لی بووه ،به‌اڵم به‌هۆی نزیكیی به‌غداد ل ه كوردستان و هه‌بوونی كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری ل ه به‌غداد و هاموشۆی بازرگانی نێوان كوردستان و به‌غداد، له‌الیه‌كی تریشه‌و ه سووننیبوونی به‌شێكی زۆری كوردی موسڵمان – سهرهڕای ئه‌وه‌ی ك ه سه‌ر ب ه ئایینزای شافیعیی و ئایینزای حه‌نه‌فیین - ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه زه‌مینه‌ی زوو باڵوبوونه‌وه‌ی له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
شێخه‌كانی قادری له‌سه‌ره‌تادا له‌سه‌رووی ده‌سه‌اڵتی ئاغا و به‌گ و میره‌كانه‌و ه خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێكی دینی و دونیایی بوون .ئه‌مه‌ش ته‌نگهه‌ڵچنین بوو به قه‌ڵمڕه‌وی و هه‌ژموونی ئه‌و ئاغا و به‌گ و میرانه‌وه.
كوردستاندا زیاتر بۆ ره‌خساوه .چونك ه وه‌ك ته‌ریقه‌تێكی دژه‌ده‌سه‌اڵتداریی و بزووتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی – ئایینی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتداریی گوزارشتی له‌خۆی كردووه .هه‌روه‌ها كوڕانی شێخ عه‌بدولقادر ،به‌تایبه‌تیش عه‌بدولكه‌ریمی كوڕی خۆی هاتۆت ه كوردستان و ئه‌و ته‌ریقه‌ته‌ی ل ه كوردستان باڵوكردۆته‌وه .ته‌ریقه‌تی قادری ك ه زۆربه‌ی بانگخوازه‌كانی كورد بوون ،له كوردستاندا چه‌ندین لق و پۆپه‌ی لێبۆته‌و ه وه‌ك به‌رزنجه‌یی ،تاڵه‌بانی ،كه‌سنه‌زانی ،قادریی ،به كۆنترین ته‌ریقه‌تی سۆفیگه‌ریی سونن ه مه‌زهه‌ب ل ه كوردستان داده‌نرێت .به‌اڵم ئه‌م ته‌ریقه‌ته له كوردستاند ا زۆر زوو وابه‌سته‌ی چینی فه‌رمانڕه‌وا و ده‌سه‌اڵتدارانی عوسمانی ب ه گشتی و بنه‌ماڵه خانه‌دان و ده‌سه‌اڵتداره‌كانی كوردستاندا بووه. ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی هه‌ڵوێست و باوه‌ڕییه‌كانی
خودی شێخ عه‌بدولقادری گه‌یالنییه ،ك ه زۆر دژی ده‌سه‌اڵتداران بوو ه و هاوخه‌می هه‌ژاران بووه .به‌ڕاده‌یه‌ك ئیدی هه‌ر زوو بۆت ه ته‌ریقه‌تی چینی بااڵده‌ستی كوردستان ،ك ه چینێكی وابه‌سته بوو ه ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتی سه‌فه‌وی و قاجاری و عوسمانییه‌وه .ئیدی خودی بنه‌ماڵه‌ی شێخانی ته‌ریقه‌تی قادری ل ه كوردستاندا به‌شێكی گرنگی موڵكدار و ساماندار ه گه‌وره‌كان و ده‌سه‌اڵتدارانی كوردستانیان پێكهێناوه. له‌الیه‌كی دیكه‌و ه شێخانی ته‌ریقه‌تی قادری له كوردستاندا ،خۆیان كردۆت ه به‌شێكی الیه‌نگیر ل ه شه‌ڕ و ملمالنێی نێوان هه‌ردوو ئیمپراتۆرییه‌تی شیعه‌گه‌رایی سه‌فه‌وی و پاشان قاجاری و سووننه‌گه‌رایی عوسمانی و پشتیوانیان له ده‌سه‌اڵتدارێتی عوسمانیی كردووه .به‌هۆی ئه‌مه‌شه‌و ه كوردستان بۆ هه‌ردووال بۆته گۆڕه‌پانێكی شه‌ڕ و ملمالنێیه‌كان .هه‌روه‌ها له ملمالنێی نێوان میرنشین ه كوردییه‌كاندا ،یان له‌ملمالنێی نێو خودی یه‌ك میرنشیندا هه‌میشه الیه‌نگری ئه‌و ه بوو ه ك ه به‌هێزتر بوو ه و ده‌سه‌اڵتی ل ه ده‌ستدا بووه. هه‌ڵبه‌ت ه شێخه‌كانی قادری له‌سه‌ره‌تادا له‌سه‌رووی ده‌سه‌اڵتی ئاغا و به‌گ و میره‌كانه‌وه خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتێكی دینی و دونیایی بوون .ئه‌مه‌ش ته‌نگهه‌ڵچنین بوو ب ه قه‌ڵمڕه‌وی و هه‌ژموونی ئه‌و ئاغا و به‌گ و میرانه‌وه .بۆی ه یان له‌گه‌ڵیاند خه‌ریكی سازش و به‌یه‌كه‌و ه هه‌ڵكردن بوون یاخود له‌نێو ملمالنێ و ناكۆكی به‌رده‌وامدا بوون .هه‌روه‌ها ته‌ریقه‌تی قادری و ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییش له‌سه‌رووی ئه‌و په‌یوه‌ندییه هۆزیی و خێڵه‌كییه‌ی هه‌بوو ،په‌یوه‌ندییه‌كی نوێ و فۆرمێكی نوێی رێكخسته‌بوونی كۆمه‌ڵگه‌یان په‌ره‌پێداوه. www.komelge.com
61
NO:38 -Nov 2019
ئه‌وكاته‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌الیه‌ن مه‌والنا خالیده‌و ه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێ، كوردستان به‌گشتی له‌دۆخی قووڵبوونه‌وه و فراوانبوونی ناكۆكییه‌كانی دابوو له‌گه‌ڵ هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی عوسمانی و قاجاریی .له‌الیه‌كی دیكه‌‌شه‌و ه هه‌ردوو ده‌وڵه‌ت ئه‌گه‌رچی ده‌مێك بوو ده‌ستبه‌رداری شه‌ڕی یه‌كتر ببوون ،به‌اڵم له‌ڕێی ده‌ستێوه‌ردانیان ل ه كاروباری میرنشینه‌كانی كوردستان و ختوكه‌دانی هاوئایینزاكانیان له‌ده‌وڵه‌تی به‌رامبه‌ردا ،به‌رده‌وامییان ب ه ملمالنێ و شه‌ڕی ساردی نێوانیان داوه .به‌تایبه‌تیش میرنشینی بابان ،ك ه له‌الیه‌كه‌و ه له‌نێوان میره‌كانی بابان خۆیاندا ،به‌ده‌سیسه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجاری و عوسمانی ،ملمالنێی خوێناوی به‌رده‌وام هه‌بوو، به‌ڕاده‌یه‌ك به‌رده‌وام ده‌سه‌اڵتی میرنشینه‌كه له‌ده‌ستی میره‌كانه‌و ه ئه‌م ده‌ست و ده‌ستی كردووه و په‌شێوی و ناجێگیرییه‌كی به‌رده‌وام میرنشینه‌كه‌ی گرتۆته‌وه .له‌الیه‌كیتره‌و ه له‌نێوان میرنشینی بابان و ده‌سه‌اڵتدارێتی عوسمانی ل ه ویالیه‌تی به‌غداد ملمالنێ و شه‌ڕی پچڕ پچڕ هه‌بووه ،ك ه ئامانجی والی به‌غدا له‌ناوبردن یان ملكه‌چكردنی میرنشینه‌كه بووه .هه‌روه‌ها له‌و كاته‌شدا له‌نێوان میرنشینی بابان و ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌وكاته‌ی ئێرانیشدا ملمالنێ و شه‌ڕ هه‌بوو ه و ئه‌وانیش ویستوویان ه ویالیه‌تی شاره‌زوور بخه‌ن ه ژێر ركێفی خۆیانه‌وه ،ك ه دواجار ئه‌م شه‌ڕ و ملمالنێی ه تا رووخانی میرنشینی بابان له ساڵی 1851به‌رده‌وام بووه. بێگومان دۆخی ویالیه‌تی به‌غدادیش ل ه دۆخی ویالیه‌تی شاره‌زوور و كوردستانی ژێر ركێفی عوسمانییه‌كان باشتر نه‌بووه .ئه‌وكات ه ویالیه‌تی به‌غداد دووچاری نه‌هامه‌تی زۆر هاتووه؛ عێراقی ئه‌وكاته ،ك ه ل ه ویالیه‌تی به‌غداد و به‌سڕ ه پێكهاتبوو، 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل ه سهدهی حه‌ڤده‌مه‌و ه دووچاری فیتنه‌ی ناوخۆیی ،شۆڕشه‌كانی ئینكشاریی ،یاخیبوونه‌كانی عشیره‌ته‌كان ،هه‌ڕه‌ش ه به‌رده‌وامه‌كانی ئێران، قه‌یران ه ئابوورییه‌كان ،الفاوه‌كان و نه‌خۆ�شی و په‌تا كوشنده‌كان ببووه‌وه. له‌دۆخێكی وه‌هادا مه‌والنا خالیدی نه‌قشبه‌ندی ئه‌و ماوه‌یه‌ی ل ه كوردستان و عێراق بووه فه‌رمانڕه‌وایی 9میری بابانی بینیوه ،ك ه له ئه‌حمه‌د پاشاو ه له‌ساڵی 1778ده‌ستیپێكردوو ه تا ده‌گات ه میر مه‌حمود پاشا ك ه ل ه ساڵی 1826فه‌ڕمانڕه‌وا بووه. هه‌روه‌ها فه‌ڕمانڕه‌وایی 7والی به‌غدادی�شی بینیوه. ك ه ئه‌م ه ئه‌و ه ده‌خاته‌ڕوو ك ه ئاڵوگۆڕ و رووداوه سیاسییه‌كانی كوردستان و عێراق چه‌ند ه ئاڵۆز و ناجێگیر بووه .هه‌روه‌ها مه‌والنا خالید به‌چاوی خۆی هه‌موو جۆره‌كانی سته‌مكاریی و زوڵمه‌كانی ده‌ستی عوسمانییه‌كان و قاجارییه‌كانی دژ به گه‌له‌كه‌ی بینیو ه و كاریگه‌رییه‌كی زۆری له‌سه‌ر بیركردنه‌و ه و لێگه‌ڕینه‌كانی و دواجار هه‌ڵوێست و هه‌وڵ و به‌رهه‌مه‌كانی�شی داناوه. بێگومان ئه‌و دۆخ ه سیاسیی ه ناجێگر و پڕ له شه‌ڕ و ئاشووپ ه له‌گه‌ڵ خۆیدا دۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی و رۆشنبیری�شی داڕووخاندوو ه و كاریگه‌رییه‌كی زۆر نه‌رێنی له‌سه‌ر ئاستی فێربوون و زانست و زانیاریی و شیرازه‌ی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كردوو ه .ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ژاری و نه‌داریی، برسێتی و قاتوقڕی و نه‌خۆ�شی و په‌تا و شه‌ڕی ناوخۆیی نێوان خێڵ و هۆزه‌كان ته‌شه‌نه پێداوه. له‌به‌رامبه‌ریشدا چینێكی خاوه‌ن موڵك و سامان ل ه ده‌ره‌به‌گ و ئاغا و بازرگان و شێخ تا هاتووه ده‌وڵه‌مه‌ند بوون ه و زۆرینه‌ی خه‌ڵكیش ب ه نه‌داریی و هه‌ژاریی و بێكاریی ژیاون. ل ه دۆخێكی وه‌هادا؛ ده‌سه‌اڵتدارانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
هه‌ردوو ده‌وڵه‌ت له‌ڕێی جه‌ختكردنه‌و ه له‌سه‌ر پابه‌ندیی ه مه‌زهه‌بیی و ته‌ریقه‌ت ه ئایینییه‌كانی نزیك به‌خۆیانه‌وه ،قاجارییه‌كان ب ه ده‌مارگیریی شیعه‌گه‌رێتی و عوسمانییه‌كانیش به ده‌مارگیریی سوونیگه‌رایی ،به‌رده‌وامییان ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتیی خۆیان داوه .ئه‌مه‌ش قه‌یرانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی سیا�سی و بۆشاییه‌كی رۆحی – زینهی له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا هێناوه‌ت ه كایه‌وه .ئیدی ئایینزا فه‌رمییه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارێتی و ته‌ریقه‌ته‌كانی ژێر سێبه‌ری ده‌سه‌اڵتدارێتی وه‌اڵمی پێداویستییه رۆحی و زیهنییه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه و چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانه‌كانی نه‌داوه‌ته‌وه .به‌مه‌ش له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا لێگه‌ڕینه‌كان بۆ چاره‌سه‌ریی قه‌یرانه‌كان و پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیی ه رۆحی و زیهنییه‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌مارگیرییه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارێتیدا تاهاتوو ه زیاتر بووه. له‌مڕووه‌و ه هه‌وڵ و لێگه‌ڕینه‌كانی مه‌والنا خالیدی شاره‌زووری له‌گه‌ڵ خۆیدا یه‌كێك ل ه گرنگترین بزووتنه‌و ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی داهێناوه .ئه‌و بزووتنه‌و ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ب ه قاوغی ته‌ریقه‌تێكی سۆفیگه‌رییدا خۆی به‌رجه‌سته‌كرد و توانیی له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا وه‌اڵمێكی ئه‌و دۆخ ه په‌نگخواردووه‌ی كۆمه‌ڵگ ه بداته‌وه. به‌تایبه‌تی قه‌تیس مانه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی قادری له‌ژێر ركێفی بنه‌ماڵ ه خانه‌دانه‌كان و له‌ژێر سایه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی خۆجێی بابان و ده‌وڵه‌تی عوسمانییدا ،وایكردوو ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی بێئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی دژبه‌رێتی یان ئۆپۆزسیۆنێتی ته‌ریقه‌تی قادریی بكات ،رابه‌رانی ته‌ریقه‌تی قادریی و به‌دوایشیدا سه‌رانی ده‌سه‌اڵتدارێتی عوسمانیی ئه‌و بزووتنه‌وه‌ی ه ب ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی دژبه‌ر و هه‌ڕه‌شه‌داری سه‌ر خۆیان ببینن .بۆی ه ده‌گووترێت
كه‌وا شێخ مارفی نۆده‌یی رابه‌ری ته‌ریقه‌تی قادری فه‌توای ته‌كفیركردن كوشتنی مه‌والنا و ته‌ریقه‌ته‌كه‌ی بده‌ن و ده‌سه‌اڵتدارانی عوسمانییش ب ه وردیی چاودێریی مه‌والنا و جموجۆڵه‌كانی بكه‌ن و له‌ڕێی شێخانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی و ده‌سه‌اڵتدار ه خۆجێیه‌كانی ویالیه‌ته‌كانی به‌غداد و شاره‌زوور و موسڵ ته‌نگ ب ه مه‌والنا هه‌ڵچن و واڵتبه‌ده‌ری بكه‌ن. . 5مه‌والنا خالید (1242-1193كۆچی/ 1826-1779زایینی) و لێگه‌ڕینه‌كانی: مه‌والنا خالید كوڕی ئه‌حمه‌دی كوڕی حوسێنه و له‌تیره‌ی جافی میكایلییه .ده‌گووترێت پیر میكایلی شه‌ش په‌نجه .له‌سه‌رده‌می خۆیدا و دواتریش زۆرتر پێی گووتراو ه «مه‌والنا» ،به‌اڵم چه‌ندین نازناوی دیكه‌ی�شی هه‌بوو ه وه‌ك :شاره‌زوری و الكردي و «ابوالبهاء» و «ضیاءالدین -رۆشنكه‌ره‌وه‌ی ئایین» و «ذی الجناحین – خاوه‌ن دووباڵ ،ك ه مه‌به‌ستی باڵی شه‌ریعه‌ت و باڵی ته‌ریقه‌ته ،یان باڵی عیلم و باڵی ئیمان» ی�شی ھەبووە. مەوالنا خالیدی شاره‌زووریی ل ه ساڵی 1779 ل ه نێوان دێی تل ه زیت و نه‌وتی سه‌ر به‌ر قه‌ره‌داخ له‌دایكبووه .ناوی دایكی فاتیمه‌ی ه و ل ه سه‌یده‌كانی پیرخدری شاهۆییه. مه‌والنا �سێ برا و چه‌ند خوشكێكی هه‌بووه� .سێ جار ژیانی هاوژینی�شی پێكهێناوه ،یه‌ك ل ه سلێمانی و یه‌ك ل ه به‌غداد و ئه‌وه‌ی تریش ل ه غه‌ززه. له‌خێزانی یه‌كه‌میدا :عه‌بدولڕه‌حمان ،به‌هاددین، شه‌هابه‌ددین ،نه‌جمه‌ددینی بووه .ل ه خێزانی غه‌ززه‌ییه‌كه‌یدا كچێكی بوو ه به‌ناوی فاتیمه. مه‌والنا خالید سه‌ره‌تا له‌الی باوكی و پاشان هه‌ر ل ه قه‌ره‌داخ خوێندوویه‌تی .پاشان ل ه ته‌مه‌نی www.komelge.com
63
NO:38 -Nov 2019
الوێتیدا چۆت ه سلێمانی و له‌الی زانایانی وه‌ك سه‌ید عه‌بدولكه‌ریمی به‌رزنجی و سه‌ید عه‌بدوره‌حیمی برای و شێخ عه‌بدوڵاڵی خه‌رپانی و مه‌ال عه‌بدولڕه‌حیمی زیاره‌تی و ل ه سنه‌ش له‌الی شێخ موحه‌مه‌د قه‌سیمی سنه‌یی زانست ه ئایینییه‌كانی خوێندوو ه و هه‌ر له‌سه‌ر ده‌ستی شێخ محەمەد قەسیمی سنەیی ئیجازەی�شی وەرگرتوە .دوای كۆچی دوایی سەید عەبدولکەریمی بەرزنجی ك ه پێشتر مامۆستای خۆی بووه ،عەبدولڕەحمان پاشای بابان مه‌والنا لە جێی ئه‌و دادەمەزرێنێت و وانه ب ه فه‌قێكان ده‌ڵێته‌وه .به‌اڵم ئه‌و وان ه گووتنه‌وه‌یه هه‌رچه‌ند ه ئه‌وی به‌ناوبانگ كرد ،به‌اڵم هێشتا به وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی لێگه‌ڕینه‌كانی خۆی نه‌ده‌زانی و زیاتر مه‌یلی به‌الی سۆفیگه‌رییدا ده‌چوو. ل ه ساڵی 1804دا له‌ڕێگای شامه‌و ه ده‌چێته حه‌ج .له‌و گه‌شته‌یدا وادیار ه سه‌باره‌ت به ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی و شێخه‌كه‌ی شا عه‌بدوڵاڵی نه‌قشبه‌ندی زانیاریی زیاتری پێده‌گات .بۆیه ده‌گات ه ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی بۆ قووڵبوونه‌وه‌ی رۆحی و سۆفیگه‌رییدا بچێت ه هیندستان .بۆی ه دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ل ه حه‌ج ل ه ساڵی 1808دا به‌ڕێگه‌ی تاران و هه‌مه‌دانه‌و ه له‌ته‌مه‌نی �سی ساڵیدا به‌ره‌و هیندستان گه‌شت ده‌كات .له‌تاران زانای به‌ناوبانگی شیعی ئایه‌توڵاڵ ئیسماعیلی كا�شی ده‌بینێت .دوای ساڵێك له‌ڕێگابوون ده‌چێت ه شاری ده‌هلی و له‌وێ رابه‌ری ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی شا عه‌بدوڵاڵی ده‌هله‌وی ده‌بینێت و له‌الی ئه‌و ده‌مێنێته‌وه .ده‌گووترێت كه‌وا دوای سەرکەوتن لە پلە و پایەکانی تەریقەت ،شا عەبدوڵاڵ ئیجازەی ئیرشادی لە ھەر پێنج تەریقەتی نەقشبەندی، قادری ،سوھرەوەردی ،کوبرەوی و چەشتیدا پێ دەدات .هه‌روه‌ها ده‌گووترێت كه‌وا چه‌ندین ساڵ 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌الی شێخ عه‌بدوڵاڵی ده‌هله‌وی ده‌مێنێته‌و ه و له‌سه‌ر فه‌رمانی ئه‌و ل ه ساڵی 1811ده‌گه‌ڕێته‌وه كوردستان .دوای ماوه‌یه‌ك مانه‌و ه ده‌چێته به‌غداد و پێنج مانگ لە بارەگای غەو�سی گەیالنیدا دەمێنێتەوە و دیسان دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، ئەمجار دەست دەکات بە ئیرشادی خه‌ڵك بۆ تەریقەتی نەقشبەندی. مه‌والنا چۆن و بۆچی ده‌چێت ه هیندستان؟ ئایا مه‌والنا به‌ر له‌وه‌ی بچێت ه هیندستان ،ته‌نانه‌ت به‌ر له‌وه‌ی بچێت ه حه‌جیش زانیارییه‌كی ئه‌وتۆی له‌باره‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی و پێشه‌وا و شێخه‌كانی ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه هه‌بوو ه یاخود نا؟ وه‌كو دیار ه زانیاریی جیاواز و ناكۆك به‌یه‌ك له‌وه‌اڵمی ئه‌و پرسیارانه‌د ا هه‌یه .به‌اڵم وا مه‌زه‌ند ه ده‌كه‌م ك ه مه‌والنا به‌رله‌وه‌ی بچێت ه حه‌ج زانیارییه‌كی با�شی سه‌باره‌ت ب ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییه‌وه هه‌بووه .ئه‌گه‌رنا كه‌سێتییه‌كی زرنگی وه‌ك مه‌والنا هه‌روا له‌خۆیه‌و ه و بێ زانیاریی رێگای هیندستانی نه‌گرتۆت ه به‌ر و نه‌چووه‌ت ه سه‌ر ئه‌م ته‌ریقه‌ته‌وه. ئه‌و رایه‌ی پێی وای ه پێش مه‌والنا كاریگه‌رییه‌كانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی گه‌یشتبێت ه كوردستان رایه‌كی تاڕاده‌یه‌كی زۆر راسته. چونك ه پێش چوونی مه‌والنا بۆ هیندستان ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه ئێران و واڵتانی ده‌وروبه‌ریدا به‌ڕاده‌یه‌كی به‌رچاو په‌ره‌یسه‌ندووه. ته‌نانه‌ت رێبه‌رانی نه‌قشبه‌ندییه‌كان توانیویانه دژی ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجاریی چه‌ندین راپه‌ڕینی سیا�سی به‌رپا بك هن .بۆ نموونه؛ له‌ساڵی 1807 راپه‌ڕینی «هه‌رات» له‌الیه‌ن «سۆفی ئیسالم»ه‌وه دژ ب ه ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجارییه‌كان به‌رپا بووه. ده‌گووترێت؛ به‌ئامانجی جیاكردنه‌وه‌ی «هه‌رات» بوو ه ل ه ئێران .ل ه ساڵی 1813شدا ب ه رابه‌رێتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
خواج ه یوسف كاشغه‌ری ل ه توركستانی ژێر ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجارییه‌كاندا راپه‌ڕینێكی دیكه به‌رپا بووه .ئیدی ئه‌وجۆر ه راپه‌ڕینان ه له‌ژێر ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجارییه‌كاندا به‌رده‌وام بوونه. ل ه ساڵی 1841یشدا راپه‌ڕینێكی دیك ه له‌ناو توركمانه‌كانی ئه‌سته‌ر به‌رێبه‌رێتی خواج ه محه‌مه‌د یوسف جامی به‌رپا بووه .هه‌موو ئه‌مان ه ئه‌وه ده‌خه‌نه‌ڕوو ك ه نه‌قشبه‌ندێتی پێش چوونی مه‌والنا بۆ هیندستان گه‌یشتبێت ه كوردستان و كاریگه‌ری خۆی�شی هه‌بووبێت. مەوالنا بۆ جاری دووھەم چووتە بەغدا و دوای چەند ساڵێك گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و ماوەی شەش ساڵ لەوێ ماوەتەوە .دواجار ده‌رك به‌وه ده‌كات ك ه دۆخی دژواری سلێمانی ،به‌تایبه‌تیش ملمالنێی ناوخۆیی میرانی بابان له‌‌ناوخۆیاندا و دژبه‌رێتی شێخانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی بۆ هه‌وڵه‌كانی ئه‌و ،بۆ جاری سێھەم دەچێته‌وه بەغداد ،دوای دوو ساڵ مانەوە ،بەرەو شام وەڕێ دەکەوێت .لە شامیشه‌و ه به‌ره‌و شاری قودس گه‌شت ده‌كات و گه‌لێك زانا و كه‌سێتی ناسراو و خه‌ڵكی تر له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌و دێن ه سه‌ر ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی .دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ شام خه‌ریكی وانه‌گووتنه‌و ه ب ه فه‌قێكان ده‌بێت و له‌و ماوه‌یه‌دا جارێكی دیكه‌ش ده‌چێته‌و ه حه‌ج .ساڵێك دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ل ه حه‌ج ،له‌شه‌وی چوارشه‌ممه‌ی مانگی 11ی ذي القعدة 1242ك (1826ز) توو�شی نه‌خۆ�شی تاعوون ده‌بێت و ل ه شه‌وی هه‌ینی 13ی هه‌مان مانگدا لەنێوان نوێژی شێوان و خەو‌تناندا له‌ته‌مه‌نی په‌نجا ساڵیدا كۆچی دوایی ده‌كات و له‌چیای قاسیۆنی شامدا ده‌نێژرێت .پێش ئه‌وه‌ش دوو كوڕی به‌هه‌مان نه‌خۆ�شی كۆچی دوایی ده‌كه‌ن. لێره‌دا ده‌كرێ بپرسین بۆچی مه‌والنا جگ ه له
شوێنی تر شام هه‌ڵده‌بژێرێت ،له‌كاتێكدا شامیش له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی عوسمانییه‌كان دابووه؟! هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م ه به‌ڕوونی نازانرێت .به‌اڵم ده‌گووترێت؛ مه‌والنا یه‌كێك ل ه خه‌لیفه‌كانی خۆی به‌ناوی شێخ ئه‌حمه‌د هه‌ولێری به‌مه‌به‌ستی باڵوكردنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌ته‌كه‌ی ده‌نێرێت ه شام. له‌وێو ه شێخ ئه‌حمه‌د هه‌ولێری پێشوازییه‌كی گه‌رمی لێده‌كرێت و خه‌ڵكی ئه‌وێ داوا ده‌كه‌ن كه‌وا مه‌والنا سه‌ردانیان بكات .مه‌والناش به‌و مه‌به‌سته‌و ه ده‌چێت ه شام و ئیدی ناگه‌ڕێته‌وه. نه‌قشبه‌ندیناسان رایان وای ه ك ه مەوالنا خالید، توانایەکی زانستی بەرز و ،هێزێکی دەروونیی نائاسایی هەبووە ،چونکە زۆر کەسایەتی و زانای دیاری لە کوردستان و جیهانی ئیسالمیدا خستۆتە ژێر کاریگەرییە دەروونییە بەهێزەکەیەوە و له‌سه‌ر دەستی ئه‌و ته‌ریقه‌تیان وه‌رگرتووه .مه‌والنا پێش ئه‌وه‌ی سلێمانی و به‌غداد به‌جێبهڵێت دوو ل ه شێخه گه‌وره‌كانی ته‌ریقه‌تی قادری «شێخ عه‌بدوڵاڵ و شێخ ئه‌حمه‌دی سه‌ردار» ده‌خات ه ژێر كاریگه‌ریی بیر و باوه‌ڕیی ته‌ریقه‌ته‌كه‌ی خۆیه‌و ه و واده‌كات كه‌وا واز ل ه ته‌ریقه‌تی قادری بهێنن و بێن ه سه‌ر ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی .ئه‌مه‌ش گه‌وره‌یی و جه‌ربه‌زه‌یی مه‌والنا ده‌خاته‌ڕوو ك ه له‌ناوه‌ندی هه‌ژموونی قادرییدا بتوانێت ئاوا كاریگه‌ریی خۆی بنوێنیت. مەوالنا ،کتێبی زۆری نووسیوە و ھەروەھا بە کوردی و فار�سی و عەرەبی شیعری گووتووە کە زۆربەی شیعرەکانی�شی پاڕانەوە لە خوا و پێغەمبەر و مەدحی پیاوچاکانن .هه‌روه‌ها مه‌والنا یه‌كه‌م كه‌س بوو ه ك ه په‌خشانی كوردی نووسیوه، عه‌قیده‌كه‌ی ب ه كوردی نووسیوه.
www.komelge.com
65
NO:38 -Nov 2019
. 6باڵوبوونه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا: بۆچوونێك هه‌ی ه پێی وای ه ك ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی پێش مه‌والناش گه‌یشتۆت ه كوردستان. به‌اڵم ته‌ریقه‌تی قادری رێگریی ل ه په‌ره‌سه‌ندنیدا كردووه .بێگومان راستییه‌ك له‌م بۆچوونه‌دا هه‌یه ك ه كاریگه‌رییه‌كانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی به‌ڕاده‌یه‌كی كه‌م گه‌یشتبێت ه كوردستان .به‌اڵم دیار ه نه‌بۆت ه ته‌ریقه‌تێكی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌رتاپاگیر و خاوه‌ن هه‌ژموون .به‌اڵم ئه‌و ته‌ریقه‌ت ه كاتێك له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌والنا خالید باڵوده‌بێته‌وه، ئه‌وا ده‌بێت ه ته‌ریقه‌تێكی میللیی نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریی ك ه خاوه‌ن هه‌ژموونی خۆی بێت. ی نه‌قشبه‌ندییان ی كوردستان بێگومان ئه‌و ه له‌نه‌قشبه‌ندیان ی واڵتان ی تر جیاده‌كاته‌و ه ئه‌وه‌ی ه كه نه‌قشبه‌ندییه‌كان ی كوردستان تێكڕا له‌په‌یڕه‌وانی مه‌زهه‌ب ی ئیمام ی شافیعین ،به‌اڵم نه‌قشبه‌ندییانی ی ناوه‌ند ئه‌فغانستان‌و هیندستان‌و واڵتان ی ئاسیا له‌په‌یڕه‌وان ی ئیمام ئه‌بو حه‌نیفه‌ن .هه‌روه‌ها مه‌والنا بۆخۆی�شی نوێبوونه‌وه‌یه‌كی به‌رچاوی ل ه ته‌ریقه‌ته‌كه‌دا كردوو ه و ته‌نانه‌ت ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه مه‌والنا به‌دواو ه ب ه «نوێكه‌ره‌و ه - املجددية» و «خالیدی»ی ناوه‌زه‌د ده‌كرێت. ل ه سااڵنی نێوان 1811تا ساڵی 1820دا سهرهڕای ئه‌وه‌ی چه‌ند جارێك هه‌وڵی كوشتنی مه‌والنا له‌الیه‌ن قادرییه‌كانه‌و ه دراوه ،به‌اڵم زۆرترین بانگه‌شه‌كانی مه‌والنا له‌و ماوه‌یه‌دا بووه بۆ ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا .له‌و ماوه‌یه‌دا مه‌والنا خالید و خه‌لیفه‌كانی زۆرترین خه‌ڵك دێنن ه ریزی ته‌ریقه‌ته‌كه‌یانه‌وه .مه‌والنا له‌ماوه‌ی بانگه‌شه‌كانی بۆ ته‌ریقه‌ته‌كه‌یدا 67 خه‌لیف ه و نوێنه‌ری خۆی ده‌ستنیشان ده‌كات كه 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئایینی – كۆمه‌اڵیه‌تی، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه ،چۆن و له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی میللی سیاسی و چه‌كداریی كورد تێكهه‌ڵكێش و ئاوێته‌ی یه‌كتری بوون؟ 33یان كورد بوون .هه‌روه‌ها ئه‌وكات ه ك ه مه‌والنا هێشتا ل ه ژیاندا بوو ه زیاتر ل ه 12000سۆفی و موریدی هه‌بوو ه. له‌نێو ئه‌و 33خه‌لیف ه كورده‌ی مه‌والنادا كه په‌روه‌رده‌ی كردن و ئاماده‌ی كردن بۆ نوێنه‌رایه‌تی و خه‌لیفایه‌تی و باڵوكردنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا ،چه‌ند خه‌لیفه‌یه‌كیان رۆڵێكی مه‌زنیان ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا هه‌بووه .له‌وانه؛ شێخ عوسمانی سیراجه‌ددین ل ه هه‌ورامان ،شێخ ئه‌حمه‌دی سه‌ردار ل ه سلێمانی و به‌تایبه‌تی له ناوچه‌ی سه‌رگه‌ڵوو و سورداش و ده‌وره‌به‌ره‌كه‌‌ی، سه‌ید ته‌های نه‌هری باوكی شێخ عوبه‌یدوڵاڵی نه‌هری ل ه باكووری كوردستان .هه‌ر یه‌كێك له‌و خه‌لیفانه‌ی مه‌والنا توانیویانه نه‌قشبه‌ندێتی له كوردستاندا به‌ره‌و پێشه‌و ه ببه‌ن .به‌اڵم پاشان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
له‌نێو ئه‌و ته‌ریقه‌ته‌دا چه‌ن د رێچكه‌یه‌كی تاڕاده‌یه‌ك جیاواز له‌یه‌كتری له كوردستاندا گه‌ش ه ده‌كات. ده‌كرێ بڵێین ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له كوردستاندا ،له‌سه‌رده‌می مه‌والنا و یه‌كه‌مین خه‌لیفه‌كانیدا ئه‌گه‌ر توانیویه‌تی ببێت ه ته‌ریقه‌تێكی ئایینی – كۆمه‌اڵیه‌تی -نیشتمانپه‌روه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایان ه بووه: یه‌كه‌م :بانگه‌شه‌ی دژایه‌تی زوڵم و بێدادی ده‌كرد. دووه‌م :بانگه‌شه‌ی خۆپاك كردنه‌و ه له‌تاوان و گه‌ڕانه‌و ه بۆ سه‌رچاوه‌كانی حه‌ق و راستی و جوانی ده‌كرد. سێیه‌میان :كه‌متر خۆی ل ه سه‌رانی ده‌وڵه‌ت و كاربه‌ده‌ستان نزیك ده‌كرده‌وه. ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی وه‌ك ته‌ریقه‌تێكی تازه پێگه‌یشتوو ل ه كوردستان و به‌و بانگه‌شانه‌ی ده‌یكرد ،وه‌كچۆن بوو ه ته‌ریقه‌تێكی خه‌ڵكی سته‌ملێكراو ،له‌هه‌مانكاتیشدا بوو ه ته‌ریقه‌تی بنه‌ماڵ ه خانه‌دانه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی كوردستان. به‌تایبه‌تی ئه‌و بنه‌ماڵ ه خانه‌دانانه‌ی كوردستان كه‌وا ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجاری و عوسمانی ،دوای نه‌مانی میرنشینه‌كانی كوردستان ته‌نگیا ن پێهه‌ڵچنرابوو و فشار و گوشارێكی زۆریان بۆ هێنابوون .ئه‌مه‌ش وایكردوو ه بزووتنه‌وه‌ی سیا�سی و چه‌كداریی كالسیكی كورد له‌دژی ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجاری و عوسمانیدا له‌سه‌ر ده‌ستی رابه‌رانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌دایك ببێت و پێشبكه‌وێت ،كه ب ه راپه‌ڕینی شێخ عوبه‌یدوڵاڵی نه‌هری ل ه ساڵی 1880دا ده‌ستپێده‌كات و تا ناوه‌ڕاستی سهدهی بیسته‌میش به‌رده‌وام ده‌بێت. ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج و تێڕامانه؛ ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی ل ه كوردستاندا ده‌بێت ه ته‌ریقه‌تی
به‌ره‌نگاربوونه‌و ه و راپه‌ڕین له‌دژی ده‌سه‌اڵتدارێتی قاجاری و عوسمانیی و دواتریش له‌دژی ئینگلیزه‌كان. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و سته‌مكاریی و چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ی عوسمانییه‌كان دژی گه‌لی كورد به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن، رابه‌رانی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی زنجیره‌یه‌ك راپه‌ڕین به‌رپا ده‌كه‌ن ،هه‌روه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌رییش به‌شداریی له‌و راپه‌ڕینان ه ده‌كه‌ن ك ه خۆیان رابه‌رێتییان نه‌كردووه .ئه‌مه‌ش ئه‌و ه ده‌خاته‌ڕوو ك ه ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی هه‌ر ل ه مه‌والنا خالیده‌وه ،مه‌یل و چه‌مكێكی دژ ه ده‌سه‌اڵتدارێتیی هه‌بوو ه و له‌به‌رامبه‌ر به زوڵم و چه‌وسانه‌وه‌دا خاوه‌ن هه‌ڵوێست بووه. به‌اڵم دواتر و له‌قۆناخی جیاوازدا ،له‌نێو هه‌مان ته‌ریقه‌تدا هێڵێكی ده‌سه‌اڵتخوازی هه‌ژموونگه‌رای دژ ب ه تێكۆشانی گه‌لی كوردستان سه‌رهه‌ڵده‌دات و ده‌بێت ه ته‌ریقه‌تێك بۆ گه‌یشتن به‌ده‌سه‌اڵت و پارێزوانی ده‌سه‌اڵتدارێتی چینی بااڵده‌ستی كورد و ی كوردستان. ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ر لێره‌دا ده‌كرێ بپرسین؛ ئایا ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندیی وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئایینی – كۆمه‌اڵیه‌تی ،هه‌ر له‌سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانییه‌وه، چۆن و له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی میللی سیا�سی و چه‌كداریی كورد تێكهه‌ڵكێش و ئاوێته‌ی یه‌كتری بوون و بوو ه ته‌ریقه‌تی سته‌ملێكراوان و چه‌وسێنراوان؟ ده‌كرێ پرسیارێكی تری پێچه‌وانه‌ش بكه‌ین كه؛ ئایا چۆن و كه‌ی و بۆچی هێڵێكی ده‌سه‌اڵتخوازی له‌نێو ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندییدا سه‌رهه‌ڵده‌دات و ده‌بێته ته‌ریقه‌تێكی چینی بااڵده‌ستی كورد و ده‌وڵه‌تانی سه‌رده‌ستی كوردستان؟! وه‌اڵمی هه‌ردوو پرسیار ل ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تردا ده‌خه‌ینه‌ڕوو. www.komelge.com
67
NO:38 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی ده‌یه‌م: هیچ بایه‌خێك ب ه تیۆریه‌كانی پیالنگێڕی ناده‌م .به‌رده‌وام هەندێک بانگه‌شه‌ی له‌و جۆره پێشده‌خرێت ،گوای ه جیهان له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵه نهێنیه‌كانی ماسۆنی ،كۆبوونه‌وه‌كانی بیلدربه‌رگ ،كۆبوونه‌كانی داڤۆس ،كۆنسه‌ی دوازده كه‌س ه هه‌میشه‌ییه‌كه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری جیهان و له( UNئامرازی یەهودیەکان)به‌ڕێو ه ده‌برێت، هه‌وڵده‌درێت تیۆریه‌كانی پیالنگێڕی مافدارو ێ بكرێ .لەگەڵ ئه‌وه‌ی ئه‌م بانگه‌شان ه الیه‌نی ئه‌ر راستیان هه‌یه ،به‌اڵم الیه‌ن ه زێده‌ڕۆییه‌كه‌ی، دۆخی دۆگماتیكی و نازانستیبوونیان خه‌سڵه‌تی هاوبه�شی ئه‌م تیۆریانه‌یه .به‌اڵم راستیش وه‌ك رۆژی روون ل ه به‌رچاوانه ،چیتر رمه‌ك ه ناچێته ناو رمدانه‌كه‌وه .بااڵبوونی یه‌هودیه‌ت ل ه هه‌ر �سێ 68
www.komelge.com
پێچكه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا راستیه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره .ل ه هه‌ر�س ێ بواریشدا ب ه شێوه‌یه‌كی ستراتیژی و سیفه‌تی هێزی ماددی و ئایدیۆلۆژی به‌كاریگه‌ره ،ته‌نانه‌ت ل ه زۆر باریشدا ل ه پێگه‌ی دیاریكه‌ردایه .پێویست ه ئاگاداری چوارچێوه‌ی گوته‌كه‌م بن :با�سی كاریگه‌ری یەهودیەکان ده‌كه‌م ل ه گۆڕه‌پانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا ،ئەگەر نا با�سی تازه‌گه‌ریی ه دیموكراتیه‌كان ناكه‌م ك ه سیفه‌تی راستینه‌ی كۆمه‌ڵگای مێژوویی به‌رفراوان ل ه خۆوه ده‌گرێت .یه‌هودیه‌کان له‌م تازه‌گه‌ریانه‌شدا هه‌ن. به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌ك زۆری ل ه هێزی ستراتیژی خۆی له‌ده‌ستداوه. به‌ر له‌وه‌ی بچین ه سه‌ر ئه‌م بابه‌ته ،كه‌مێكی تریش شیكاركردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه سوودبه‌خش ده‌بێت .لەگەڵ ده‌ركه‌وتن ل ه چاخه‌كانی ناوین بۆ بێكاریگه‌ركردنی ركابه‌ر ه موسڵمان و كریستیانه‌كانی له‌بواری ستراتیژی ژیانه‌وه، ئایدیۆلۆژیای یه‌هوودی هیچی ل ه هه‌وڵه‌كانی خۆی كه‌م نه‌كرده‌وه .مۆدێلی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
هه‌م ب ه سیفه‌تی خوداوه‌ندێتی نه‌ته‌و ه (ره‌ب ل ه یه‌هودیه‌تدا ب ه واتای خوداوه‌ندی نه‌ته‌و ه دێت) ك ه له‌بونیادەکەیدا هه‌یه ،هه‌میش وه‌ك دۆخی چڕبۆوه‌ی سه‌رجه‌م پاوانه‌كانی بازرگانی ،فینانس، پیشه‌سازی ،ئایدیۆلۆژی و ده‌سه‌اڵت ،به‌شێوه‌ی گونجاوترین مۆدێلی ستراتیژی ژیان سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ت ه رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه .ل ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌دا عه‌ملانیه‌ت رۆڵی خوداوه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی یه‌هودی ـ ره‌ب ـ ده‌بینێت .بەم ئاراستەیەوە دروستكردنی دەستەواژ ە له‌الیه‌ن ماسۆنیه‌تی یه‌هوودی زۆر گرنگه .لەم چوارچێوەیەدا ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌گرنگترین ئامرازه‌كانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گه‌ردوونی یه‌هوودیه‌ت داده‌نرێت. پاوانه‌كانی یه‌هوودی لەگەڵ پاوان ه به ریش ه ئه‌نگلۆ ـ ساكسۆنه‌كان مۆدێلی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یان وه‌ك ئامرازێكی به‌كاریگه‌ر بۆ شیكارو هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی فه‌ره‌نساو ئیسپانیا به‌كارهێناوه .چونك ه هەردوو ئیمپراتۆریەتی فەرەنساو ئیسپانیا پیالنی كوشنده‌یان به‌رامبه‌ر هه‌ردوو هێزه‌كه‌ی دیك ه (هۆڵه‌ندا و ئینگلته‌را) هه‌بوو .هۆلەنداو ئینگلتەرا رووبه‌ڕووی مەترسیەکانی كۆمه‌ڵكوژی و سڕینه‌و ه بوون لەسە ر شانۆی مێژوودا .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی چڕترین هێزی پاوانه ،به‌رامبه‌ر به پاوانخوازی ئیسپانیاو فه‌ره‌نسا بوو ب ه مۆدێلێکی سه‌ركه‌وتووی تێکۆشان ،چونك ه له‌و الیه‌نه‌وه خۆیان رێكنه‌خستبوو و له‌میانه‌ی نه‌ریته‌كانی ئیمپراتۆریه‌تی چاخه‌كانی ناوین خوازیاربوون ئه‌نجام به‌ده‌ست بێنن .له‌كاتێكدا والرشتاین ل ه شاكار ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی به‌ناوی شیکاری «سیسته‌می جیهان» سیسته‌می ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه ب ه فاكته‌ری سه‌ره‌كی بااڵبوونی ئینگلته‌را به‌رامبه‌ر
ب ه فه‌ره‌نسا داده‌نێت ،ئه‌وا ئاماژ ه ب ه گرنگی ئه‌م راستی ه ده‌كات و دەیخاتە روو. دوای داڕماندنی خانه‌دانی هابسبۆرگ له نه‌مسا ،هاوپه‌یمانه‌كان شێوه‌گرتنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی بروسیا ده‌رده‌خه‌ن ه پێش .پێشەنگایەتی ئافراندنی یه‌كێتی ئه‌ڵمانیا ل ه ژێر رێبه‌رایه‌تی نه‌مسا ده‌رده‌خرێت و دەکرێتە سیاسەتێکی لەپێشینەی بڕوسیا .له‌كاتی شۆڕ�شی فه‌ره‌نساش له‌نده‌ن ده‌بێت ه ناوه‌ندی هه‌موو جۆر ه به‌رهه‌ڵستكارێكی دژی پادشا ك ه دوژمن ه نه‌ریتیه‌كه‌ی ئینگلتەرایە. رێكخراوی ماسۆنی رۆڵێكی گرنگ ل ه شۆڕشدا ده‌بینێت .پادشا ل ه ك ههلل‌ی ده‌درێت .له‌شۆڕشه‌كانی ئینگلته‌راو هۆڵه‌ندای پێشووتریشدا هه‌مان قڕكردن رووده‌دات .له‌كاتێكدا بڕوسیا خوازیار ه به سیفه‌تی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه وه‌ك هێزی هه‌ژموونگه‌را جێگای فه‌ره‌نسا بگرێته‌وه ،هه‌مان ته‌ڵه‌زگه‌و گه‌مه به‌رامبه‌ر ب ه بڕوسیاش به‌ڕێو ه ده‌برێت .ته‌نانه‌ت ماركسیش وه‌ك به‌رهه‌ڵستكارێك ل ه له‌نده‌ن نیشته‌جێیه .ل ه شه‌ڕه‌كانی یه‌كه‌م و دووه‌می جیهاندا، هاوپه‌یمانه‌كان بانگه‌شه‌كانی هه‌ژموونگه‌رایی ئه‌ڵمانیا تێكده‌شكێنن .هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌و ژینۆسایده‌ی هیتله‌ر به‌رامبه‌ر ب ه یه‌هوودیه‌كان ئه‌نجامیدا بۆ ئه‌و بڕوایەی هیتلە ر ده‌گه‌ڕێته‌وه ك ه سه‌رمایه‌ی یه‌هوودی هێزی ستراتیژی خۆی بۆ پشتگیری ئینگلته‌را به‌كارهێنا ،به‌مجۆره‌ش رۆڵێكی گرنگیان ل ه تێكشكاندنی ئه‌ڵمانیادا بینیوە. ێ شێوه‌و هه‌مان هاوپه‌یمانێتی له‌رێگای هه‌ند فۆرمی نوێوه ،ل ه شه‌ڕی سارددا بانگه‌شه‌كانی هه‌ژموونگه‌رایی روسیاش تێكده‌شكێنێت .ئه‌گه‌ر ئاراسته‌ك ه به‌مجۆر ه به‌رده‌وام بێت ،پێویست ه هیچ گومانێكمان نه‌بێت ك ه بانگه‌شه‌كانی چین یش بۆ هه‌ژموونگه‌رایی ـ وه‌ك بانگه‌شه‌و گریمانێك باس www.komelge.com
69
NO:38 -Nov 2019
ده‌كرێت ـ شیمانه‌یه‌كی به‌هێز ه به‌م ئاراسته‌یه‌ی ئێستای دووچاری هه‌مان چاره‌نووس ببێته‌وه. ل ه رۆژی ئه‌مڕۆماندا ل ه نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان UNنوێنه‌رایه‌تی نزیكه‌ی 200ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ده‌كرێت ك ه ناوه‌نده‌كه‌ی شاری نیویۆركه .هه‌روه‌ك ده‌زانرێت UNیش ل ه ژێر پێشه‌نگایه‌تی هه‌مان هاوپه‌یمانێتیدا ده‌جووڵێته‌وه ،به‌الی كه‌مه‌وه هیچ بڕیارێك به‌ب ێ ره‌زامه‌ندی ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه ده‌رناچێت. پێویست ه دیسان دووباره‌ی بكه‌مه‌وه، زایۆنیزم یاخود هێزێكی دیكه‌ی یه‌هوودی ئه‌م 200ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ه به‌ڕێو ه نابات .به‌اڵم هه‌ر 200یان (ب ه ده‌وڵه‌تانی ئێران و عه‌ره‌بیشه‌وه ك ه دوژمنی سه‌رسه‌ختیانن) له‌رێگای پارادایمی میللیگه‌رایی یه‌هوودی ئاواكراون و چوار سه‌د ساڵ ه جڵه‌ویان به‌ده‌ست نوخبه‌ی هه‌مان هاوپه‌یمانێتیه‌وه‌یه .ته‌نانه‌ت تاك ه یه‌هودیه‌كیش له‌ناو نوخبه‌كانی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا نه‌بێت، ئەگەر لە رووی پارادایمەوە بێت یان لە رووی ته‌گبیر ه كۆنكرێتیه‌كانی هاوپه‌یمانێتیه‌ك ه (واتا ته‌گبیر ه تیۆری و كرداریه‌كان) گۆڕه‌پانی جووڵه‌ی سه‌ربه‌خۆیان تا دوا راد ه سنوورداره .ئه‌گه‌ر ره‌فتارو هه‌ڵسووكه‌وته‌كانیان به‌گوێره‌ی قاڵبه بونیادی و ئایدیۆلۆژیی ه باوه‌كانی چوار سه‌د ساڵه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بێت ،ئه‌وه هیچ كێشه‌یه‌ك نییه ،ده‌توانن درێژ ه ب ه كاروانی خۆیان بده‌ن .به‌اڵم ب ه گوته‌ی جۆرج ده‌بڵیو بۆش ئه‌گه‌ر بۆ پێگه‌ی «ده‌وڵه‌تی یاخی» بخزێن ،ئه‌وا چاره‌نوو�سی هه‌ر ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك ئێراقی سه‌ددام ،ئه‌فغانستانی تاڵیبان و ده‌یان نموونه‌ی دیكه‌ی مێژوو ده‌بێت .ئه‌م ه ئه‌و دیارده‌یه‌ی ه ك ه به سیسته‌می نێوده‌وڵه‌تی و ستاتۆی UNناوده‌برێت. 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پیشه‌سازی كولتوور، سه‌رمایه‌ی رۆشنبیری و میدیا (راگه‌یاندن) فاكته‌ره‌كانی هێزی ستراتیژی ئایدیۆلۆژین. ته‌نانه‌ت روسیای سۆڤێتی حه‌فتا ساڵه‌ش ته‌نیا كاتێك گوێڕایه‌ڵی ته‌واوی داواكاریه‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بوو ئینجا خرایه ناو سیسته‌مه‌وه .هه‌رچی چین ه زووتر خرایه ناو سیسته‌مه‌وه .ئاشكرای ه ك ه سیسته‌م وزه‌ی خۆی ل ه دوو هێزی ستراتیژیه‌و ه وه‌رده‌گرێت ك ه له‌سه‌ره‌تاو ه هه‌وڵی باسكردنیانم دا .له هه‌ردووكیشیاندا یه‌هودیه‌ت ل ه پێگه‌ی دیاریكه‌ری نزیكه ،ئینجا ئه‌م ه ل ه مێژوودا بێت یان رۆژگاری ئه‌مڕۆمان .هه‌روه‌ها پیشه‌سازی كولتوور، سه‌رمایه‌ی رۆشنبیری و میدیا (راگه‌یاندن) فاكته‌ره‌كانی هێزی ستراتیژی ئایدیۆلۆژین .ئەم فاکتەرانەی هێزی ئایدیۆلۆژی ناوه‌ڕۆكه‌كه‌شیان ئایینی ،زانستگه‌رایی ،ره‌گه‌زگه‌رایی و میللیگه‌راییه. بونیادی پاوانه‌كانی بازرگانی ،پیشه‌سازی ،فینانس و ده‌سه‌اڵتگەرایی فاكته‌ره‌كانی هێزی ستراتیژی ماددین .ب ه سیفه‌تی سیسته‌مه‌كانی ده‌وڵه‌ت، رێككه‌وتن ه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كانی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه گوزارشت ل ه بونیادی فه‌رمی ده‌كات .پێویسته گۆڕه‌پانی هه‌ردوو هێز ه ستراتیژی ه زه‌به‌الحه‌كه لەگەڵ ده‌وڵه‌ت و سیسته‌مه‌كانیان تێكه‌ڵ نه‌كرێت ك ه گوزارشتی فه‌رمین.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 38تشرینی دووه‌م 2019ز \ سه‌رماوه‌رز 2719ك
یه‌هودیه‌كان پێویستییان ه واڵتێكی تایبه‌ت ب به‌خۆیان بینی. ده‌سته‌واژه‌ی «واڵتی به‌ڵێن پێدراو» هێشتا زیندووه. وه‌ك پاشكۆیه‌ك ئه‌نجامدانی هه‌ڵسه‌نگاندنێكی كورت ده‌رهه‌ق ب ه یه‌هوودیه‌تی ئه‌نادۆڵیش گرنگه .سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ت ه ب ه كورتی ئاماژه‌م به رەو�شی یەهودیەکان لە چاخه‌كانی یه‌كه‌م و ناوین كردبوو .په‌یوه‌ندی سه‌لجووقی ـ یه‌هوودی و گریگ ـ یه‌هوودی گرنگه .یه‌هوودیه‌كانی رۆژهه‌اڵت له چاخی ناوین ل ه ئه‌نده‌لووسه‌و ه تا ده‌گات ه ئاسیای ناوین باڵوببونه‌وه .ده‌وڵه‌تی توركی یه‌هوودی قه‌زوین به‌رهه‌می ئه‌م قۆناخه‌یه .هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یی و یه‌هودیه‌تی ئاشكرا ل ه واڵت ه ئیسالمیه‌كاندا قه‌ده‌غ ه نه‌كرابوون ،به‌ڵكو له‌میانه‌ی هێز ه ماددی و ئایدیۆلۆژیی ه نه‌ریتیه‌كه‌یانه‌و ه به‌تایبه‌تی له گۆڕه‌پان ه ستراتیژیه‌كانی ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌تاندا به‌كاریگه‌ر بوون .پێگەکەیان لە بوارەکانی بانكداری و بازرگانی ل ه هی رۆژئاوا كه‌متر نییه. كاتێك ناكۆكیی ه نه‌ریتیه‌كانیان لەگەڵ كریستیانه‌كان (ل ه خاچدانی عیساو بوونی كرستیانی ب ه باوه‌ڕی فه‌رمی رۆژئاوا ) ل ه ئاكامی بڕیاری كۆنسه‌ی التران ل ه ساڵی 1179به كۆكردنه‌و ه ل ه (گیتۆکان) گه‌ڕه‌ك و سه‌ربازگه داخراوه‌كان ئه‌نجامگیر بوو ،هه‌روه‌ها دوورخستنه‌وه‌ی سااڵنی 1391و 1492له
ئیسپانیا جێگای باس بوو ،یه‌هودیه‌كان پێویستییان ب ه واڵتێكی تایبه‌ت به‌خۆیان بینی .ده‌سته‌واژه‌ی «واڵتی به‌ڵێن پێدراو» هێشتا زیندووه .ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ی له‌سه‌رده‌می هه‌ڵكشانیدا لەگەڵ ناوه‌نده‌كانی سه‌ڵته‌نه‌تی عوسمانیدا به‌ستبوویان ده‌ره‌نجامی ئه‌رێنی لێده‌كه‌وته‌وه .كاتێك گرنگی بانكداری و بازرگانی بۆ عوسمانیه‌كان زیادی كرد ،یه‌هودیه‌تیش پێگه‌ی خۆی به‌هێز كرد. کاتێک عوسمانیه‌كان به‌رده‌وام له‌سه‌ر حیسابی جڤاتە كرستیانه‌كان ده‌سه‌اڵتی خۆیان باڵو ده‌كرده‌وه‌و په‌ره‌یان پێده‌دا ،یه‌هوودیه‌كانیش كه رۆژ ل ه دوای رۆژ ره‌وشه‌كه‌یان ل ه جیهانی كرستیانی (كاسۆلیك و ئۆرتۆدۆكسه‌كان) سه‌خت ده‌بێت، هاوپه‌یمانێتیه‌كی هاوشێوه‌ی ئینگلته‌را لەگەڵ پادشا عوسمانیه‌كانیش لەگەڵ خۆیدا دێنێ. بۆچوونی هاوبه‌ش ،ئه‌م هاوپه‌یمانێتی و رێككه‌وتنه ل ه سااڵنی 1550ـ 1600به‌هێز بووه .ل ه هه‌مان مێژوودا هاوپه‌یمانی و رێككه‌وتنێكی هاوشێوه لەگەڵ هۆڵه‌نداو ئینگلته‌رای پرۆتستانیش ده‌به‌ستێت .په‌یوه‌ندی پرۆتستانتی ،سه‌رمایه‌داری، ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و مۆدێرنیت ه لەگەڵ یه‌هودیه‌ت بابه‌تێكی گرنگ و شایسته‌ی لێكۆڵینه‌وه‌یه. وه‌ك دژ ه هه‌ڵمه‌تێك به‌رامبه‌ر بە پاككردنه‌وه‌ی ئیسپانیا و نیمچ ه دوورگه‌ی ئیبریك ل ه موسڵمان و موسه‌ویه‌كان(تا سااڵنی 1600ته‌واو ده‌بێت)، پاككردنه‌وه‌ی ئه‌نادۆڵ ل ه كریستیانه‌كان ده‌خاته رۆژه‌ڤه‌وه .به‌هۆی ئه‌م رۆژه‌ڤه‌و ه چاره‌نوو�سی كۆنترین گه‌له‌كانی ئه‌نادۆڵ رۆم ،پۆنتۆس، ئه‌رمه‌نی و سوریانیه‌كان ك ه خاوه‌ن مێژووییه‌كی به‌هێزی كولتووری ماددی و مه‌عنه‌وین ،به‌اڵم زوو بوونه‌ت ه كرستیان ،چارەنووسیان پێچه‌وانه ده‌بێته‌وه‌و دووچاری مه‌رگه‌سات دێن .تورکیاو www.komelge.com
71
NO:38 -Nov 2019
ئه‌و میللیگه‌راییه‌ی ئەوانە (مۆاز كۆهێن،ئارمین هارمان وامبه‌ری) ئاوایانكردووه تەنیا وه‌ك ه «تورك» بوونی هەیە. وش یۆنان کە دوو نیمچە دوورگەی دەریای سپین وەک بڵێی تۆڵە لە یەکتر دەکەنەوە دژ بە یەکتری گەالن و کولتوورەکان لەناو دەبەن .دوای هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی سااڵنی 1550ـ 1600یه‌هوودیه‌كان دووه‌مین هه‌ڵمه‌تی گه‌وره‌ی خۆیان له‌سه‌رده‌می پارتی ئیتحاد و ته‌ره‌قی دا ئه‌نجام ده‌ده‌ن (ئیتحاد و ته‌ره‌قی له ساڵ ی 1890ئاوادەکرێت ،كۆنگره‌ی زایۆنیزم یش ل ه 1896دا دەبەسترێت) .ئیتحادو ته‌ره‌قی ك ه به‌یه‌كه‌و ه به‌شێوه‌یه‌كی تێكه‌ڵ لەگەڵ بزووتنه‌وه‌ی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كانی ناوه‌ندی سه‌النیك و بە پێشەنگایەتی ساباتاییه‌كان (لە ساڵی ١٦٥٠ بەدواوە) پێشكه‌وت ،به‌الی كه‌مه‌و ه باڵێكی یه‌هوودییه .ئه‌و میللیگه‌راییه‌ی ئەوانە (مۆاز كۆهێن،ئارمین هارمان وامبه‌ری) ئاوایانكردووه تەنیا وه‌ك وش ه «تورك» بوونی هەیە ،به‌اڵم ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی ئەم رەوتە تورکچێتییە پڕ ل ه كورد، ئه‌ڵبانی و یه‌هوودیی ه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌و ماسۆنیه‌كانه. وه‌ك دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵنا�سی هیچ په‌یوه‌ندیه‌كیان ب ه توركێتیه‌و ه نییه .به‌ته‌واوی توركێتیه‌كی سیا�سی جێگای باسه .کێبڕکێی یەهودیەکانی ئه‌ڵمانیاو ئینگلته‌را تورکێتی فاکتەرێکی بە کاریگەرە. مێژووه‌كه‌ی درێژه‌و ئێره‌ش جێگاكه‌ی نییه. 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ب ه كورتی ،ب ه بڕوای من ،كاتێك مێژووی کۆنی یه‌هودیه‌كان ل ه ئه‌نادۆڵ ،دوورخستنه‌وه‌و ئه‌زموونه‌كانی ئاواكردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،لەگەڵ هێز ه ماددی و مه‌عنه‌ویی ه ستراتیژیه‌كه‌یان ده‌بێته یه‌ك ،رۆڵێكی گرنگ ل ه دامه‌زراندنی كۆماری توركیاو گۆڕینی خێرای بۆ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه (شیمانه ده‌كرێت ساڵی 1926روویدابێت)دا ده‌بینێت. ی ك ه ل ه سااڵنی 1600كان له هه‌ر وه‌ك ئه‌و رۆڵ ه هۆڵه‌نداو ئینگلته‌رادا بینیان لە کۆماری تورکیادا دووبارەی دەکەنەوە .ب ه رۆژه‌ڤبوونی له‌ناوبردنی كولتووری كوردان و نه‌ریتی ئیسالمی دوای قڕكردنی كریستیانه‌كان ل ه ئه‌نادۆڵ (ژینۆسایدی جه‌سته‌یی كرستیانه‌كان جێگای باسه) و گۆڕانی خێرای كۆمار بۆ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،ته‌نیا پێشكه‌شكردنی وه‌ك پڕۆژه‌ی ب ه نه‌ته‌وه‌بوونی توركان هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه .ئه‌م بابه‌ت ه زۆر به‌رفراوانه‌و ل ه نزیكه‌وه په‌یوه‌ندی ب ه یه‌هودیه‌كانه‌و ه هه‌ی ه ك ه به‌ر له ئیسرائیل ئه‌نادۆڵیان وه‌ك واڵتی خۆیان په‌سه‌ند كردبوو .وه‌ك ده‌زانرێت له‌ناو یه‌هودیه‌كاندا ئه‌م بابه‌ت ه گفتوگۆیه‌كی زۆری له‌باره‌و ه كراوه .هه‌رچی پڕۆژه‌ی یه‌هوودیه‌كان ه ك ه سه‌النیك یان ئه‌درنه ب ه ناوه‌ند داده‌نێت و ویستیان به‌سه‌ر مسته‌فا كه‌مالیدا بسه‌پێنن ،بابه‌تێكی په‌رده‌پۆشكراوه. به‌اڵم ده‌توانرێت بگووترێت دوای ئاواكردنی ئیسرائیل ئه‌م پڕۆژه‌ی ه بایه‌خی خۆی له‌ده‌ستدا. به‌اڵم تا ئێستاش په‌یوه‌ندی یه‌هوودیه‌كان و ئیسرائیل له‌رێگای كۆماری توركیاو ه سه‌باره‌ت به ئه‌نادۆڵ ستراتیژییه.