NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
36 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی)
دیدگه خۆرههاڵتی ناوین له‌به‌رده‌م جه‌نگێکی جیهانییدا؛ با مین هکان پووچ هڵبک هینه‌و ه!!3 .....
دیدار شیرینتاهیر:نوخبەیرۆشنبیرییکوردییپارادۆکسیهەیەوپیاوگەراییلەبۆچوونەکانیداهەیە.....
4
راپۆرت «ژنپێویستییبەشۆڕشێکیفیکرییوپەروەردەییە»10 ................................................
سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
وتار ساالر باسیرە :سیستەمی سیاسی تەقلیدی و کۆمه‌ڵگه‌ی دواکەوتو17 ......................... دیار غه‌ریب :باشورێ کوردستانێ پشتی 28سال خو ه رێڤه‌برن؟!30 .......................... عادل عوسامن :ئێمە لەکوێی ئاڵوگۆڕەکانی باشوری کوردستان جێگەدەگرین40 ........... عەلی مەحموود :پشکێکی بچوک لە یادگارییەکانی ئەنفالی چوار44 ........................... نافی هحه‌سۆ:ژن هنیشتامنێکیڕۆژئاڤا56 ..................................................................... خەندە حەمید :کۆمه‌ڵگه‌ی دایک وەک ڕۆڵی ژن لەنێو مێژوودا62 ............................. ع .ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی ب هرامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری69 .....................
په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگه خۆرههاڵتی ناوین له‌به‌رده‌م جه‌نگێکی جیهانییدا؛ با مینه‌کان پووچه‌ڵبکه‌ینه‌وه!! خۆرههاڵتی ناوین مینڕێژکراو ه ب ه کۆمه‌ڵێک کێش ه و مانه‌و ه و بااڵده‌ستیی خۆیان ل ه جیهاندا .ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ری گرفت و ناکۆکییه‌وه .که‌پسووله‌ی ئه‌و مینان ه ده‌مارگیرییه .ئه‌وه‌ش هه‌یه ئه‌و زلهێزان ه بۆ مانه‌و ه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان ئه‌وه‌ی ئه‌و مینانه‌ی چاندووه ،به‌پله‌ی یه‌که‌م؛ ئه‌قڵییه‌تی به‌یه‌که‌و ه بگه‌ن ب ه جۆریک ل ه رێککه‌وتن و له‌یه‌کگه‌یشتن شه‌ڕانگێزانه‌ی دۆگماتیزم (چه‌قبه‌ستوویی)ی هه‌موو و ستراتیژیی هاوبه‌ش و خۆرههاڵتی ناوین ب ه جوگرافیا و پێکهات ه نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی ،ئایینزایی و ئه‌تنکییه‌کانه .به‌پله‌ی سه‌رچاوه‌کانی وزه‌یه‌وه ،به‌خاک و ئاو و کۆمه‌ڵگه‌کانیه‌وه دووه‌میش؛ ئه‌قڵییه‌تی پاوانخوازیی زلهێزه‌کانی سیسته‌می له‌نێوان خۆیاندا سه‌رله‌نوێ دابه‌ش و به�شی بکه‌ن .به‌اڵم سه‌رمایه‌ی جیهانییه .کاتێک ئه‌قڵییه‌تی دۆگماتیزمی له‌هه‌موو دۆخه‌کاندا؛ ئه‌نجامی ملمالنێی نێوان زلهێزه‌کان زاڵ قوالنجێک ده‌ستبه‌رداریی ل ه چه‌قبه‌ستوویی هه‌ر چۆنێک بێت ،ملمالنێی نێوان ئه‌و زلهێزان ه و رژێمه‌کانی خۆی نابێت و ناهێڵێت پێکهات ه هه‌مه‌چه‌شنه‌ییه‌که‌ی ناوچه‌که‌ش به‌هه‌ر ئه‌نجامێک بگات ،ئه‌وا له‌ئاکامدا خۆرههاڵتی ناوین شۆڕشێکی زیهنیی به‌رپا بکات ،ئه‌قڵییه‌تی خۆرههاڵتی ناوین ده‌بێت ه گۆڕه‌پانی جه‌نگ ه بێکۆتاییه‌که. بێگومان ناوه‌ندی خۆرههاڵتی ناوینیش میزۆپۆتامیایه. پاوانخوازیی سیسته‌می سه‌رمایه‌ی جیهانییش باشترین و زێرینترین ده‌رفه‌ت ده‌بینێت ت ا سوود له‌و هه‌موو کێشه واتا واڵتانی دیجل ه و فورات ده‌بن ب ه گۆڕه‌پانی سه‌ره‌کی و گرفت و ناکۆکییانه‌ی که‌وا ئه‌قڵییه‌تی دۆگماتیزمیی جه‌نگ و گه‌النی بناره‌کانی زاگرۆس – تۆڕۆسیش ده‌بن به دروستیکردوون ،وه‌ربگرێت .ته‌نانه‌ت زۆرێک له‌و کێش ه و ئامانجی ئه‌و جه‌نگ ه پاوانخوازیی ه کاولکارییه‌ی زلهێزه‌کانی ناکۆکیان ه له‌سه‌ر بنه‌مای «په‌رتک ه و زاڵبه« و «که‌روێشک سیسته‌می سه‌رمایه‌ی جیهانی. به‌اڵم له‌به‌رامبه‌ر به‌م جه‌نگه‌دا؛ رێگه‌ی هه‌ر ه راست رابک ه و تانجی بیگره« هه‌ر خۆی گه‌شه‌ی پێداون یان بێالیه‌نی و خۆبه‌دوورگرتن ه له‌م جه‌نگه‌دا .هه‌ڵبژاردنی هێڵی دروستیکردوون. مسۆگه‌ر کرۆکی دۆگماتیزم ده‌مارگیرییه .سێیه‌می به‌یه‌که‌وه‌ژیانی ئاشته‌وا و ئازاد و دیموکراتیانه‌ی ده‌مارگیرییه‌کانی ئێستای هه‌رێمه‌که؛ چ دروستکراوی نێوان گه‌الن و ئایین و ئایینزا و ئه‌تنیکه‌کان راستترین و بێ زلهێزه‌کانی سه‌رمایه‌ی جیهانی بن یان ره‌گوریشه‌ی مێژوویی الیه‌نیترین رێگه‌ی ناجه‌نگییه .هه‌روه‌ک رێبه‌ر ئۆجه‌الن خۆیان هه‌بێت و تا ئێستا به‌رده‌وامییان پێدرابێت ،ل ه دواهه‌مین په‌یامی مێژوویی خۆیدا ده‌ڵێت»:له‌م پڕۆسه له‌ده‌رئه‌نجامدا بوونه‌ت ه که‌پسوولی مینه‌کانی ژێر ئه‌و مێژووییه‌دا پێویستی ب ه ڕێککه‌وتنێکی قووڵی کۆمه‌اڵیه‌تی ناکۆکیانه‌ی زلهێزه‌کا ن و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی ه ستراتییژییه‌کانی هه‌یه .له‌پێناو چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کان پێویستییه‌کی خۆیان – ک ه ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی هه‌موو سه‌رچاوه‌کانی زۆر ب ه ڕێبازێکی دانوستانی دیموکراتی هه‌ی ه ک ه دوور وزه‌ی خۆرههاڵتی ناوین ه -ده‌یته‌قێننه‌وه .ئه‌وه‌ی ده‌بێته بێت ل ه کولتووری دژایه‌تی و شه‌ڕ ».مسۆگه‌ر ئه‌مه‌ش سووته‌مه‌نی ته‌قینه‌وه‌ی ئه‌و ناکۆکییان ه هه‌ڵبه‌ت ه گه‌الن و «ب ه هێزی نه‌رم وات ه هێزی ئه‌قڵ ،سیا�سی و کولتووری چاره‌سه‌ری» دێته‌دی .بۆی ه له‌م قۆناخه‌دا له‌به‌رامبه‌ر به‌م کۆمه‌ڵگاکانی هه‌رێمه‌که‌ن ،به‌بێ جیاوازییان. زلهێزه‌کان؛ چ ئه‌وانه‌ی ده‌خوازن له‌ڕێگه‌ی به‌رگریکردن جه‌نگه‌ی ئیدی ب ه کرداریی وا به‌رپابوو ه و خه‌ریک ه هه‌موو ل ه رژێم و قه‌وار ه سته‌مکاره‌کانی خۆرههاڵتی ناوین خۆیان هه‌رێمه‌ک ه ده‌ته‌نێته‌وه ،ده‌بێت «ئاشتییه‌کی به‌شکۆ و (رووسیا ،چین ،هه‌ندێ ده‌وڵه‌تی ئه‌وروپایی) به‌سه‌ر که‌ڕامه‌ت و چاره‌سه‌ریی سیاسه‌تی دیموکراتیانه« بکه‌ینه هه‌رێمه‌که‌دا زاڵ بکه‌ن ،چ ئه‌وانه‌ش ک ه ده‌خوازن له‌ڕێگه‌ی بنچینه‌ی هه‌ڵوێستی سیا�سی و ستراتیژیمان .به‌مه‌ش راماڵین یان هه‌ڵوه‌شاندنه‌و ه و پارچ ه پارچه‌کردنی ئه‌و هه‌موو مین ه چێنراوه‌کانی خۆرههاڵتی ناوین پووچه‌ڵ رژێم و قه‌وارانه‌و ه خۆیان (ئه‌مریکا ،بریتانیا ،ئیسرائیل و ده‌کرێنه‌و ه و ژیانێکی ئازاد و دیموکراتیان ه ل ه سیسته‌مێکی هه‌ندێ ده‌وله‌تی ئه‌وروپایی) به‌سه‌ر هه‌رێمه‌که‌دا زاڵ بکه‌ن ،خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی دیموکراتیانه‌ی کۆنفیدراڵدا هه‌موو زاڵبوونیان به‌سه‌ر خۆرههاڵتی ناوین کردۆت ه مه‌رجی پێکهاته‌کان ب ه شکۆمه‌ندی و که‌ڕامه‌ته‌و ه ئازادان ه ده‌ژین.
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
شیرین تاهیر :نوخبەی رۆشنبیریی کوردیی پارادۆکسی هەیە و پیاوگەرایی لە بۆچوونەکانیدا هەیە
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه شیرین تاهیر ،رایدەگەیەنێت :ژن پێویستیی بەشەیدایی و موپتەالبوونی رۆشنبییرییە، لە دیدگای ئەنترۆپۆلۆژییەوە دەبێت خۆی بناسێت ،رەگوڕیشە و خسڵەت و کارکردن و هێزی بونیادییانەی خۆی ئەزموون بکات؛ ژنی کورد ئەزموونێکی کورتی لە سەر خەباتکردنی فیکر و تێکۆشانی پراکتیکیانە هەیە. شیرین ،نووسەر و چاالکی فێمێنیزم، جەختدەکاتەوە :تواناو بلیمەتیی ژنان ملمالنێیە لە نێوان تینوێتی ژیان و مردندا ،پیاوساالریی و ئەقڵییەتەکەی هێندە لە ژن دەکۆڵێتەوە کە پایە نزمی کااڵ و سۆپەرفاشیۆن بێت. 4
www.komelge.com
رۆڵی ژن لە نوخبەی رۆشنبییریی - کوردییدا چۆنە؟ ئایا ژن غیاب نییە لەم نوخبەیەدا؟ دەکرێت ئێمە جارێ بەو شێوەیە ئەو - پرسیارە لێک بدەینەوە ئایا نوخبەی رۆشنبییریی کورد کێیە؟ ئایا ئەو نوخبەیە یان ئەو دەستە بژێرە هەیە؟ ئەگەر هەیە تاچەند وەک هاوڕێیەکی هاوئاستی رۆشنبییریی سەیری هاوڕێ ژنەکەی دەکات؟ ئەو ژنەی کە تروسکاییەکی هەیە بۆ بییرکردنەوە و بۆ نووسیین .لێرەوە چیرۆکی درێژی نایەکسانیی زیاتر درێژ دەبێتەوە! ئەوە ئاسان نییە بڵێین نوخبەی رۆشنبییریی کۆمەڵگەی کوردیی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
نوخبەیەکی ئاوااڵیە لە نووسیینی ئەدەبیدا، ئەدەبیش بۆ خۆی لە ژانڕێکی زانستیی و کەمێک فیکریی و ئەندێشە زیاتر نییە! بنچینە و رەگەزەکانی ئەدەب بە گشتیی بەشێکی زۆری لە خزمەتی زمانێکی پارا و دوالیزمدا گەشە بە لەدایک بوونەوەی زمان دەدات .تاوەکو پێش کەوتنی کۆمەڵگە ،کێشەی ژن بە گشتیی و نووسەری ژن بەتایبەت تەوەری پڕ کێشە و بێ شوناسیی ناو ئەو کۆمەڵگەیەیە کە تێیدا دەژین .کۆمەڵگەی رۆژهەاڵت و ئیسالمیی و کوردیی و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست پڕە لە هەرە�سی فیکر و هەڵتۆقینی ئایدیۆلۆژیا ،بە ناسیۆنالیستیی و فێندەمێنتاڵیستەکانیشەوە ،ئەگەر چی دیاردەی خاپووکردنی فیکر و وشیاریی تاکی ئێمە تەنها بەوە نەبەستراوەتەوە ،بەڵکو لێشاوی سەرمایەداریی و مۆدێرنە و هەستانەوەی فیکری ئایینیی فاکتەرێکی دیکەن بۆ بەرتەسک کردنەوەی ژیان و ئازادیی و یەکسانیی ،لەم فەوزا ژینگەییە کۆمەاڵیەتییە سیاسیی و ئابوورییە دەکرێت چاوەڕێی تەشەنەکردن و تێگەیشتنی نوخبەیی بین ،نوخبەی چاالک نوخبەی ئازاد ...نوخبەیەک کە پڕ بێت لە کەڵکەڵەی فیکر و ژیانی ئازاد ،ژنی ئازاد بێت لە ناو ئەم نوخبەیەدا و گوزارشت لە خۆی بکات .کۆنتێکستی کۆمەاڵیەتیی و سیاسییدا پێویستە وتاری هەبێت بۆ وتن ،بەناوی هێزێکی رۆشنبییرییەوە لە پێناوی ژیاندا بژی. بۆچی لە نوخبەی رۆشنبییریی کوردییدا - زیاتر گوتارێکی دەسەاڵتداریی پیاوساالریی زاڵە ئەمە بۆچی وایە ،ئایا ژنان بۆ خۆیان نەیانتوانیوە ڕۆڵی خۆیان وێنە بکەن یان چی؟ ئەگەر وەاڵمی ئەو پرسیارە گرێبدەینەوە - بە پرسیارەکەی پێشووترەوە ،کەمێک لەم ساتەی
لە ئێستادا کە سەرمایەداریی هەڵتۆقیوی کوردیی لەگەشە سەندندایە لە باشووری کوردستان لەو دیو سنوورەکانەوە لە دووری دوورەوە بە کااڵو بەرهەمەکانییەوە سەر بەناو بازاری ئازاد و سیاسیەتی بازرگانی کردنی ئازاد دەکات کە لە ئەمڕۆدا بۆچونمانی تو�شی گێژاو کردووە! تێدەگەین ،ئەگەر چی بۆچوون وەک قسەکەی ئاناهارێنت کە دەڵێت»بۆچوون تاکە بەرەنگاریی توندو تیژییە» ،کەمێک نوکتەبێت بۆ بۆچوونی ژن لە ناو گوتاری پیاوساالرییدا ئەگەر چی بۆچوونەکە�شی پیاوانە بێت هەر لە کۆمەڵگەیەکی داماڵراو لە ئەقڵی ئازاد کاریگەریی الوازیی رێشەیی پێوە دیارە ،لە ئاست کاریگەریی گوێگردا .لە ئێستادا کە سەرمایەداریی هەڵتۆقیوی کوردیی لەگەشە سەندندایە لە باشووری کوردستان لەو دیو سنوورەکانەوە لە دووری دوورەوە بە خۆیی و کااڵو بەرهەمەکانییەوە سەر بەناو بازاری ئازاد www.komelge.com
5
NO:36 -May 2019
یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی ژنی کورد نامۆ بوونییەتی بە خۆی کە بە بێ ئیرادەی خۆی ئەمەی بەسەردا سەپێندراوە ،ژن بە ئێستایشەوە کە ئەو هەموو ژاوە ژاوە هەیە ،لە ئەقڵییەتی تاکی کوردا ،هەبوویەکی ئیستاتیکیی عەقڵی هۆشیار پێشەنگایەتیی ناکات و سیاسیەتی بازرگانی کردنی ئازاد دەکات ،پانتایی گشتیی و جیهانی هاوچەرخ داگیر دەکات ،لەم بە وزە هاتنەوەیەی سەرمایەدار لە ناو کۆمەڵگەی کوردییدا بۆچوونەکان کە سەر بە ئەقڵێکی ئازادن لە راستییەوە دەبن بە ناڕاست ،پشت بە مەعریفەیەکی ئایدیۆلۆژیی دەبەستیت کە ریسکی فیکریی تێدا وەستاوە ،پیاوساالریی کە لە هەناوی ئاییندا گەشەی کردووە .دیسانەوە بەرهەم و تێکەاڵوی هەناوی سەرمایەداریی-شە .تواناو بلیمەتیی ژنان ملمالنێ یە لە نێوان تینوێتی ژیان و مردندا ،پیاوساالریی و ئەقڵییەتەکەی هێندە لە ژن دەکۆڵێتەوە کە پایە نزمی کااڵ و سۆپەرفاشیۆن بێت .ئینجا لە دیوە کۆمەاڵیەتیی و سیاسییەکەشدا تو�شی شکستی بەرخۆریی و مۆدێرنە دەبێت .ژن دەکاتە ئایدیاڵ و تو�شی وەهمی خواوەندی دەکات. 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژنی کورد ئەزموونێکی کورتی لە سەر خەباتکردنی فیکر و تێکۆشانی پراکتیکیانە هەیە .بەپێچەوانەوە ئەزموونێکی لە رادەبەدەری پڕ لە پرسیار و گۆڕا و ناجێگیر و چەپێندراو و تۆمار نەکراوی هەیە. ئەو هۆکارانە چین رەوتی مۆدێنرنیتەی - سەرمایەداریی بە سیستمێکی دژبەریی ژن لە قەڵەم دەدرێت ،ئەمەیش وای کردوە ژن بگەیەنێتە سنووری نامۆ بوون لە خودی خۆی؟ یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی ژنی - کورد نامۆ بوونییەتی بە خۆی کە بە بێ ئیرادەی خۆی ئەمەی بەسەردا سەپێندراوە ،ژن بە ئێستایشەوە کە ئەو هەموو ژاوە ژاوە هەیە ،لە ئەقڵییەتی تاکی کوردا ،هەبوویەکی ئیستاتیکیی عەقڵی هۆشیار پێشەنگایەتیی ناکات و تەواو ئەقڵێکی الواز و دەستەمۆ حکومی دەکات ،لە ناو نائاگایی نەزمێکدا نقوم بووە و پێویستی بە سیتماتیکردەنەوەی کەرستە ئاڵۆگۆڕەکانی عەقڵی هۆشیارانە هەیە کە بۆ ئازادیی ئەقڵ پێویستە ،ژن پێویستیی بەشەیدایی و موپتەال بوونی رۆشنبییرییە لە دیدگای ئەنترۆپۆلۆژیی(مرۆڤناسیی)ەوە دەبێت خۆی بناسێت ،رەگوریشەو خسڵەت و کارکردن و هێزی بونیادییانەی خۆی ئەزموون بکات ،لە هەموو بارودۆخە جەستەیی و دەرونییەکاندا ئەزموون و تێگەیشتنی بونیادیانەی حاڵێکە کە پێویستیە خەریزەویی و بایۆلۆژییەکاندا خۆی دەبینێتەوە ،ئەگەر چی ژنی کورد لەم بارەشدا تاڕادەیەک کە لەدۆخی راستەقینەی ئەو پەیوەندییە تێنەگەیشتووە ناکامانە وەک رەمز و بتێکی «تیمسال» ناتەواوکەر و ناکاریگەری پەیوەندیی لەگەڵ دۆخە واقیعییەکەی دەکات کە خۆی بە ئاستەم درک بەو نائاگاییەی خۆی دەکات،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
وا ئەزموونی ئەو واقیعە دەکات کە ئەو جەستەیەی ئەو کارگەی منداڵ دروستکردنە ،لە کاتێکدا گوتار و کێبڕکێی وشیاریی و ئازادانە دەر ئەنجامی نوخبەی کوردیی جۆرێک لە رووبەڕوونەوەکان و بییرکردنەوەی ئازادانەیە. پارادۆکس و خود پارێزیی
-وێڕای رۆڵ و کاریگەریی ژن لە هەموو هەیە ،لێکترازان و بەد حاڵی تێکۆشانە شۆڕشگێڕییەکاندا ،هێشتا پر�سی بون هەیە ،لە ناو دەستە و
ژن وەک پرسێکی سەرەکیی و چارەنووسساز هەڵسوکەوتی لە گەڵدا نەکردوە ،ئەمە بۆچی دەگەڕێتەوە؟ ئەگەر سۆبێکتی شۆڕشگێڕیی لە جەنگی - کورتخایەن بەردەوام نەبوو ،ئەوە ئەگەری کەمترە ببێتە پێشەنگ ،ئەمە بۆچونێکی گرنگە پێویستە ژن بە دیقەتەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات ،سۆبێکتی ژن ئەگەر نەیەوێت ئامانجی هەبێت کەواتە پێویستیی بە شەڕێکی سیاسیی و کۆمەاڵیەتییش نابێت، ئەگەر پێی وابێت لەبەر چی بجەنگێت؟! تاچەند دەیانەوێت لەبەرمبەر هەر دەستدرێژییەکدا زامنی سەالمەتیی خۆیان بکەن ،ئەم سادەیی و ساناییەی ئێستا لە خەباتی ژناندا هەیە ،شانبەشانی سیستمە دەکوژێتەوە ،ئەمەیش بەشێکە لە سروشتی ناکامڵی شۆڕش و خەبات ،ئەگەر چی لەبەرەی دژیشدا راوەستا بێت ،تاکی کورد پێیوایە هەمیشە سیاسەت دەکات ،ژنیش هەرەها .ئەی کەواتە لەبەرمبەر تەشەنە نەکردن هۆشیاریی مۆرڤایەتیی دا چۆن دەکرێت رابووەستێت ،تەماشای گۆڕانکارییەکان بکە وەک ئەوەی بکەرێک نەبێت لەو گۆڕانکارییە مرۆیی و عەقاڵنییە. چی بکرێت تاکوژنان لە کایەی نوخبەی - رۆشنبییریی کوردییدا چاالک ببن؟ ئەمە ئەرکی ئەو نوخبە رۆشنبییرییە کە زیاتر بایەخ بەژنان بدەن وەک پر�سی ژن؟
گرووپ و جیلەکاندا نوخبەی کوردیی جۆرێک لە پارادۆکس و - خود پارێزیی هەیە ،لێکترازان و بەد حاڵی بون هەیە، لە ناو دەستە و گرووپ و جیلەکاندا ،بەهەمان شێوە تەنزی زەوقی نووسیین و ئەبستراکێتی کۆنە پەسەندی زاڵە و خوێندنەوە و هۆشیارییش لەم حاڵەتەدا بە نالێچوونەوە هەیە لەسەر ئەوەشەوە پیاوگەرایی لە ناو بۆچوونەکانییدا شتێکە کەناتوانێت هەروا بەئاسانیی گۆڕانی بەسەردا بێت ،ئەگەر چی بەشێکی پەیوەندییدارە بەژنانەوە کە پەرشوباڵون لە خەباتدا ،هێزێکی یەکگرتوویان نییە پێناسەی شوناسەکەیان بکات .ئەگەر راگوزەرانە تەماشای ئەو بارودۆخە سەختانە بکەین کە ژن دەی گوزەرێنێت ،لەم کۆمەڵگەیەدا لە ئاستی کیان و بوون وەزیفەیاندا بەرامبەر بە ژینگەی کۆمەاڵیەتیی لە ئاستێکی شڵۆقدان و وەک ئەوەی کە ناتوانن بڵێن چۆن دەکرێت ئێمە وەک مرۆڤ نەژین ،لە زمەنێکدا کە تروسکایی ئازادیی تێیدا دەدروشێتەوە ،هاوکات چاڵێکی گەورە�شی هەیە بۆ خنکاندن و کوشتنی مرۆڤ! سەرباری کێشە کۆمەاڵیەتییەکان کە ژن دەکاتە قوربانیی سەرەکیی لە ئاستی خوارەوەی کۆمەڵگە ،بە هەمان شێوە ژن لە ئاستە بااڵکانی www.komelge.com
7
NO:36 -May 2019
سیاسەتیشدا لە باشوور دەبێتە قوربانیی لە پێناوی گەورەبوونی هەیمەنەی دەسەاڵتی حیزبەکان، بەردەوام لەرووی جەستەییە قوربانیین ،بێکاریی و هەژاریی هۆکاری سەرەکییە لە ئێستادا بۆ مامەڵە کردنی بەکااڵکردنی ژن ،وایکردوە کە ژن و پیاو هەر یەکەیان کۆیلەی سەروی خۆی بێت وەک سەرۆک و ژیردەستە ،کەواتە ژینگەی کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی کۆمەڵگەی کوردیی کە لە بێئومێدییدایە ،دەبێت هانابەرێت بۆ بەرنگاریی دروست بۆ ئەزموون کردن و تێگەیشتن لە خۆی و دەوربەرە کۆمەاڵیەتیی و سیاسییەکەی لەگەڵ ئەوەی ستەمکاریی پیاو ،لەهەموو بارودۆخەکاندا بەرامبەر بە ستەمدیدەیی ژن بەهێزترە! ژن دەبێت بە فیکری و ئازادییدا تێبەپەڕێندرێت خەباتی ژن هەتاوەکو لە دوو دڵیی الوزیی نەیەتە دەرەوە ناگاتە ئەنجام ،چەکی مرۆڤ فیکرە ،فیکری ئازاد، فیکریش دەبێت پراکتیزە بکرێت .ئەگەر پێشتر ژنان لە ناو ریزی شەپۆلەکانی فێمێنیزم بڕوایان وەها بووبێت کەسەرکەوتنی فێمێنیزم پێشکەوتنی حەتمی بەدەست دەهێنێت ،ئەوا ئەو هیوا بەخۆدانە پێویستبوو بێت ئەگەرچی تاڕادەیەک ددان نانرێت بە یەکڕیزیی خەباتەکەیاندا بەهۆی گیرۆدەبوونی فێمێنیزم بە ئایدیۆلۆژیا ماتریالیزمی و ئایدیۆلۆژیا کانی تر ،لە وێوە خەبانی ژنان پێویستی بە دستکاریی ریشەیی هەبوو ،لە چۆنیەتیی و ماهیەتیشدا ،ئەگەر چی لە بنەڕەتدا هەموویان خەونی ئازادییشیان هەبێت ،لەو شوێنەی خەباتی ژنان پێویستی بە گۆڕانکارییە ئەو بۆشاییەی کە بابەتی دیالێکتیکی لۆژیکیی گونجاو پڕدەکاتەوە لەو شوێنەدا کەموکوڕییەکانی مافی ژنان دەبنە تەوەرە و دیدگای وتن ،بەرامبەر کێشە کۆمەاڵیەتییەکانی کە بەهێندەی ئایدیۆلۆژییەکان دوژمنایەتیی دەکات، 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەداخەوە میدیای کوردیی بە تایبەت میدیای بینراو، ژنی ون کردووە بەتەواوەتی ژنی کردووە بە کااڵ! بەجۆرێک کە لێوان لێوە لە گێژاو و خۆمەاڵسدانی ئەقڵی سێکسیی بۆ جەستەی ژن بەهەموو کەموو کوڕییەکانییەوە مەترسیی بوو بۆ عەقڵیەتیی پیاوساالریی ،چونکە ئاماژەیەکی بەهێز و کاریگەرییانەی بۆ ئەم رووبەرووبنەوەیە هەبوو، دواجار ژن وەک تاک لە ناو ئەو دەستانەی کە تەوقی کردووە! بڕیارێکی بە ئیرادە کاریگەرییەکانی خۆی بەهێزتر و ئاڕاستە کراوتر دەبن بەرەو ئامانجەکان. رۆڵی ناوەندە ئەکادیمیی و سیاسییەکان - و کۆمەڵگە چۆن ژن هەڵدەسەنگێنێت لە کایەی رۆشنبییرییدا؟ رۆڵی ناوەندە ئەکادیمیی و سیاسییەکان - رۆڵێکی چەقبەستووی ئایدیۆلۆژیی و لە ژێر سایە و پەیڕەو و پڕۆگرام و ئامانجی حیزب و پارتە سیاسییەکاندان ،بەاڵم دەشێت بڕێک جیاوازیی لەپشت ئایدیا کانیانەوە هەبێت ،بۆ تیڕوانین لەبارەی ژن ،لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین وێنەی تەواو بەرجەستەکراوی ژن ببینینەوە لە ناو کیانێکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
تۆکمەدا کە پێناسەی شونا�سی ژن بکات ،هەروەکو ناتوانین وێنەی تەواویی مافەکانی ژن بکەین لە ناو ئەکادیمیای پەروەردە کردنی حیزبەکاندا ئەگەر پیشاندانی تێپەڕاندنی کۆمەڵگەی ئایینیی و ئەخالقیی و ئادۆلۆژییەکان بکات کە دەستکردی مرۆڤ خۆیەتی لە تەواویی کۆمەڵەگەکاندا ،کۆمەڵگەی کوردیی-ش بێبەری نییە لەو پایە نزمەی کە چۆن مامەڵەی جێندەری لەگەڵ ژن دەکات لە تەواویی جیاوازیی ناوەندە سیاسییەکاندا بە هەمە الیەنەی بییر و باوەریانەوە ،ئەمەیش بۆشاییەکە لە فیکر و فەلسەفەی حیزبەکاندا هەستی پێدەکەین مایەی نیگەرانییە کە ئەم ناکۆکیی و نایەکسانییە دەخرێتە سەر بار و نایەکسانیی کۆمەاڵیەتیی کۆمەڵگە. ئەگەر ئێمە وای ببینین کە فێمێنیزم ئاوا بووە و بە جۆرێک وزەی لێ بڕاوە کە توانای خەباتکردنی نەماوە بۆ ژن ،ئەوا مانای وایە دەبێت بە دوای ئەڵتەرناتیفی فیکرێک و خەباتێکدا بچین کە هیز و وزەمان پێدەداتەوە بۆ بەردەوامیی وەستانەوە لە بەرامبەر ئەو زۆرداریی و ئەشکەنجە و ستسمی بە خودی جەستەو دەرونیی ژن دەکرێت ،ژنانی نێو ئەکادیمییەکان ژنانی تێکۆشەرن پەروەردە دەکرێن بە بییر و باوەڕی ئایدیۆلۆژیی پارت و حیزبەکان تاڕادەیەک دەتوانن پۆاڵین بن ،لەگەڵ ئەوەشدا بەدەر نیین لە کێشە و دەستە پاچەیی جەبری ناو حیزب و دەسەاڵتگەریی پیاوانی ناو حیزب. ئایا میدیای کوردیی توانیویەتی - کاریگەریی هەبێت لە بەرەو پێشبردن و ئاراستەکردنی ژناندا بۆ ناو کایەیەی رۆشنبییریی؟ بەداخەوە میدیای کوردیی بە تایبەت - میدیای بینراو ،ژنی ون کردووە بەتەواوەتی ژنی کردووە بە کااڵ! بەجۆرێک کە لێوان لێوە لە گێژاو
و خۆمەاڵسدانی ئەقڵی سێکسیی بۆ جەستەی ژن، پرسیاری ئاراستەکردنی ژنان بۆ میدیای کوردیدا سەرلەبەری قۆرخکردنی ئەقڵ و وشیاریی ژن و سەرقاڵکردنێتی بە جۆرێک لە مۆدێل پەرستیی. کە پەرچەکرداری چییەتی رۆڵی ژن و دیسپلینی هزریی بەشێوەیەکی نادروست.ئەو کاتەیە کە کەناڵێکی راگەیاندن کە رۆڵی دەرکەوت و یان بەرنامەیەکی رۆژانە یان شۆ دەدات ،بە ژن ئەم رۆڵە رۆڵێکی شایستە نییە ،لە رۆڵی ئامادەگیی جەستەیی هیچی تر هەست پێ ناکەیت ،وەک ئەوەی مەخلوقێکی دەستکردنی کەناڵەکە بێت وەهایە! لە ناوەوەدا ئەقڵ و فیکر غائیبە ژینگەی میدیای کوردیی ژینگەیەکی تاساندنی کەسایەتیی ژنە ،چ وەک بەکارهێنانی توانا و وزەی ژن لە کاری ناپرۆفیشناڵییدا بارو دۆخی میدیای کوردیی پڕە لە درز و قڵی�شی نایەکسانیی و نا مۆڕاڵیی و پڕە لە روخساری ون کردنی ئەقڵی ئازاد و فیکری ژن ...هەر بۆیە میدیاش سەر لەبەری مامەڵەیەکی کولتووریی لەگەڵ ژن و جەستەیدا دەکات کەواتە لەسەر ستەیجی کەناڵەکان ئێمە بێجگە لە جەستە و و روخسارێکی ئارایشت کراو هیچ هەناسەیەکی بەرەنگاریی نابینین! لەگەڵ ئەوەی میدیا لە سەر ئاستی دونیا و گەالن و کۆمەڵگەکان خوڵقێنەری ئافاتە سیا�سی و ناکۆکییەکانە بە رای پلۆرالیزم و پارادایمی فیکرییە وە داوای ئاشتیی و ئازدیی دەکەن ،ئەقڵێکی ئازاد دەتوانێت ریسک بکات لە بەردەم دەربڕینی گشتیدا میدیای کوردی ئەقڵی ئازاد دەپوکێنێتەوە و ئاراستەکردنێکی بی مانای هەیە کە پڕە لە مانای پاشکۆیەتیی و نا رۆشنبییریی و نا پێویست بۆ ئێستای تاک بە گشتیی کە لە ناو ژاوە ژاوی هەڵبژاردەی سەیر و ئیزدیواجییەتدا دەژین. www.komelge.com
9
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕاپۆرت
«ژن پێویستیی بە شۆڕشێکی فیکریی و پەروەردەییە»
ئا:ئاسۆ جه‌وهه‌ر
ئه‌کادیمیست ،نووسه‌ر ،چاالکوانی بواری مافه‌کانی ژنان رایده‌گه‌یه‌نن :سیمای نوخبەی رۆشنبییریی کوردیی زیاتر مۆرکی پیاوانەی هەی ه و «گوتار»ێکیان نییە له‌سه‌ر مافەکانی ژنان ،بۆیە بە پراکتیکیی دەنگی ژن غیابە لە نوخبەی ڕۆشنبییرییدا. ده‌شڵێن ،ئه‌رکی نوخبه‌ی رۆشنبییریی کوردیی ه کار بکات بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌ی ژنان و به‌رزکردنه‌وه‌ی ئاستی ئاگاییان، جه‌ختیش ده‌که‌نه‌وه :ئەوەی هاوکاریی ژن ده‌کات تەنها بییرکردنەوە و تواناکانی خۆیەتی.
10
www.komelge.com
خه‌ند ه حه‌مید ،نووسه‌ر و توێژه‌ر ل ه بواری جێنده‌ر ،ره‌خنه‌ی له‌و ه گرێت ک ه نوخبه‌ی رۆشنبییریی کوردیی پیاوساالریی ه و ب ه «ئازادیی کۆمه‌ڵگه«ی راگه‌یاند :بەداخەوە کە دەبێ بڵێم سیمای نوخبەی رۆشنبییریی کوردیی پیاوانەیە و زیاتر مۆرکی پیاوانەی هەیە .لەبەرئەوە بەتەواویی رۆڵی ژن الوازە لە نوخبەی رۆشنبییرییدا ،چونکە خودی بەناو نوخبەی رۆشنبییریی -هەڵبەت زۆرینەی نوخبەکە پیاوەکانن! -بڕوایان بەوە نییە ژنان بەشداریی پرس و کایە جیاوازەکانی بڕیاردان بن؛ تاکو لە گۆڕینی کۆمەڵگە بەشدار بن و کاریگەریی خۆیان دابنێن .ئه‌گەر زۆر سادە و ئاسان ئەمە بسەملێنین دەبینین هەندێک هاوسەری نوخبە ڕۆشنبییرەکان دەچەوسێنرێنەوە لەالیەن پیاوە ڕۆشنبیرە کەیەوە! من نموونەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
لەم جۆرەم زۆر بینیووە .بۆیە گەر ئەوان بیان توانیبا دەستپێشخەر و کاریگەربن ئەوا ئێستا کۆی کۆمەڵگە بە ئاڕاستەیەکی تردا دەرۆیشت .لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا نوخبەی ڕۆشنبییریی باوەڕی بە ئازادیی و مافەکانی ژنان هەیە؟! ئایا هەر خۆیان رێگر نیین لەبەردەم ئازادیی راستەقینەی ژنان؟! چونکە گەر نوخبەی ڕۆشنبییریی لە نووسیین و بەرهەمەکانیاندا ئازاد و یەکسانییخوازبن و داوای مافی ژنان بکەن ،ئەوا لە پراکتیکدا بەرانبەر بە خوشک و هاوسەر و کچەکانیان جیاوازییەکی ئەوتۆیان نییە لەگەڵ پیاوێکی ترادیسیۆنی خێڵەکیی و پیاوساالردا.
لە هەموو جیهاندا بە فۆڕمی جیاواز ئەمە دووبارە دەبێتەوە .کایەی ڕۆشنبییریی و کولتوورییەکان لەالیەن پیاوانەوە قۆرغکراون و ژنان وەدەرنراون لە زۆربەی بوارو کایە جیاوازەکانی رۆشنبییرییدا.
ئاماده‌نه‌بوونی ژن له نوخبه‌ی رۆشنبییریی کوردییدا «تەنیا پەیوەست
ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌شده‌کات« :نوخبەی ڕۆشنبییریی نییه بە نەتوانینی رۆڵی ژن بەتەواویی دابڕاوە لە کۆمەڵگە ،بۆیە کاریگەرییەکی لەم کایەدا
ئەوتۆیان لەسەر کۆمەڵگە نییە ،هەروەها پێم وایە هیچ دیسکۆرس (گوتار)ێکیان نییە لەسەر مافەکانی ژنان ،بەڵکو بگرە هەندێ لەوان هەر بڕوایان بە ماف و دۆزی ژنان نەبووە ،تاکو کاربکەن لەسەر یەکسانیی و هۆشیارییەکی شایستە کە شایەنی ژیان و گوزەرانی ژنان بێت». وتی�شی :ئەم رۆڵە الوەکیی و سادانەی بە ژنان دراوە لەنێو نوخبەی ڕۆشبییریی کوردییدا زیاتر بۆ مکیاژکردنی ئەم ڕەوتە بووە ،بۆیە بە پراکتیکی دەنگی ژن غیابە لە نوخبەی ڕۆشنبییرییدا .دوا جار نوخبەی ڕۆشنبییریی-ش بە هەمان شێوەی کۆمەڵگە ئەو وێنە گشتییەی بۆ ژن دروستکراوە وەک ئامرازێک بۆ ماڵداریی و منداڵخستنەوە، بەرهەم دەهێنێتەوە و پەیڕەوی دەکات. ئه‌و نووسه‌ره ،جه‌ختی له‌وه‌شکرده‌وه :نوخبەی رۆشنبییریی زیاتر ڕووخسارێکی پیاوانەی هەیە، ئەمە نەک تەنیا لە کوردستان ،بەڵکو بەگشتیی
ئه‌و الیوایه ،ئاماده‌نه‌بوونی ژن ل ه نوخبه‌ی رۆشنبییریی کوردییدا «تەنیا پەیوەست نیی ه بە نەتوانینی رۆڵی ژن لەم کایەدا ،بۆیە گەر بڵێین تەنیا هۆکارەکە خودی ژنانن ئەوا بابەتەکان سادە و ناڕوون دەکەین ،وەک هەمیشە وەاڵمە ئامادەکراوەکە دەدەینەوە کە زۆرکات بۆ زۆر بواری تریش پەیوەست بە ژنانەوە گوێمان لێدەبێت. کاتێک دەگوترێ ژنان خۆیان نایەنە پێشەوە یاخود خۆیان تاوانبارن لە هاتنە ناوەوەیان لە کایە گرنگ و پرسە گرنگەکاندا .بەڵکو دەبێت هۆکاری پشت ئەمانە ببینین ،دەستنیشانیان بکەین ،تیشکیان بخەینە سەر کە بۆچی وایە یاخود بۆ وای لێهاتووە؟ www.komelge.com
11
NO:36 -May 2019
یەکێ لە ئەرکە سەرەکییەکانی نوخبەی ڕۆشنبییریی کوردیی ئەوەیە کە بایەخ بە پرسەکانی ژنان بدەن، بەهای پرسی ژن ،ماف و ئازادییەکانی بزاندرێت. بۆ ئەوەی ژنان لە کایە و نوخبەی ڕۆشنبییرییدا چاالکبن چونکە ئەم پەڕاوێزخستن و دوورخستنەوەی ژنان لە سەرجەم کایەکان مێژوویەکی درێژی هەیە، نەک تەنیا کۆمەڵگە و کولتوور بێت. ئه‌وه‌ش ده‌خات ه روو :ئەم وەدەرنان ه عەقڵیەتێکی پیاوساالریی لەپشتە کە پێیوایە بەرهەمهێنانی کولتووریی و ڕۆشنبییریی پەیوەست نییە بە ژنانەوە ،بەڵکو ئەمە کایەی پیاوانە وەک چۆن سیاسەت و ئابوورییش لەالیەن پیاوان و عەقڵیەتی پیاوساالرییەوە داگیرکراوە ،دەتوانم بڵێم کە کایەی ڕۆشنبییریی-ش بەدەر نییە لەم داگیرکارییە و ئەمە مێژووی هەیە .چونکە کۆی کایەکانی ژیان بەدەست پیاوەوەیە ئەمەش بەشێکە لە سیستمێکی گەورەتر کە پیاوساالرییە و هەموو ئەمانەی رێکخستووە و کردوونی بە فاکتێکی مێژوویی، 12
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی .گەر بەوردیی بگەڕێینەوە بۆ مێژوو دەبینین چەندین نووسەری کاریگەر و هونەرمەندی بااڵی ژنمان هەن ،بەاڵم لە نووسیینەوەی مێژوودا ناویان نەهاتووە و بەرهەم و هونەرەکەیان پەڕاوێزخراوە ،لەبەرئەوەی مێژووی ئێمە مێژوویەکی پیاوانەیە و بەدەست خودی پیاو و عەقڵیەتی پیاوانەوە بووە .کەوایە دە�شێ کۆی ئەمانە هۆکاربن بۆ الوازیی و غیابی ژن لە نوخبەی رۆشنبییرییدا. ئه‌و توێژه‌ره‌ی بواری جێنده‌ر ،ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌ده‌کات»یەکێ لە ئەرکە سەرەکییەکانی نوخبەی ڕۆشنبییریی کوردیی ئەوەیە کە بایەخ بە پرسەکانی ژنان بدەن ،بەهای پر�سی ژن ،ماف و ئازادییەکانی بزاندرێت .بۆ ئەوەی ژنان لە کایە و نوخبەی ڕۆشنبییرییدا چاالکبن ،پێویستمان بە بەرزکردنەوەی هۆشیارییە ،چونکە هۆشیاریی ئازادیی دروست دەکات. خه‌نده ،جه‌ختیرده‌وه :ئەوەی پێویستە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ژنان ،هەبوونی بزوتنەوەیەکی فمێنیستییە کە پرۆژەی بۆ بەرەو پێشچوونی هۆشیاریی و فیکریی ژنان هەبێت، چونکە هۆشیارییەکی دروست دەتوانێت خواست و گوتاری ژنانە پەرەپێبدات ،هەروەها پێویستە ژنانی هۆشیار و چاالک بۆ نیوە چەوساوەکەی کۆمەڵگە خەمخۆربن و بییر لە تێکشکاندنی بەربەست و رێگەچارەیەکی یەکال که‌ره‌و ه بکەنەوە .پێویستە لە ڕێگەی کاری جددیی و کولتوورییەوە هۆشیاریی تاک بەرزبکرێتەوە و ژنان لە کۆت و بەندی ئایین و نەریتی کۆمەاڵیەتیی و پیاوساالریی ئازاد بکرێن .بە هەمان شێوە پێویستە ژنان بە ماف و توانستەکانی خۆیان بناسێنرێن و لە گۆڕانکارییەکاندا بەشداربن. تاکو کاریگەرییەکانیان زیاتر و بەرچاوتر بێت،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
رۆڵی ژن لە کوردستان لە سەرجەم کایە سیاسیی و ئابووریی و کۆمەاڵیەتییەکاندا الوازە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵێک نەریت و بەھا کە رەگێکی مێژوویی ھەیە
هەروەها پێکەوە کار لەسەر کێشەکانی ژنان بکەن بۆ ئەوەی زەمینەیەکی لەبار دروست بکەن تاکو ژنان بتوانن بەربەست و رێگرییەکان بشکێنن و بێنە نێو سەرجەم کایە رۆشنبییرییەکانەوە. ئه‌و ژنانه‌ی ل ه کایه‌ی رۆشنبییریی کوردییدا کارده‌که‌ن ،ئه‌و ه ده‌خه‌ن ه روو ک ه ژن ب ه هۆی کاریگه‌ریی دابوونه‌ریته‌وه ،به‌شێوه‌یه‌کی گشتیی له‌م کایه‌دا الوازه.
ساڤان ئاکۆ ،نووسه‌ر و وه‌رگێڕ ،بۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه جه‌خت له‌و ه ده‌کاته‌وه :ئەگەر بەشێوەیەکی گشتییتر خوێندنەوەی بۆبکەین، رۆڵی ژن لە کوردستان لە سەرجەم کایە سیاسیی و ئابووریی و کۆمەاڵیەتییەکاندا الوازە .ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵێک نەریت و بەھا کە رەگێکی مێژوویی ھەیە ،قۆناغ بە قۆناغ شێوە و رۆڵی ژنانی داتاشیوە .بە گشتیی ژنان و پیاوان لە ئاستێکی الوازی رۆشنبییرییدان ،قوربانیی دەستی سیستمێکی مشەخۆرن کە لەسەر حسابی کەم مەعریفەیی ئەوان خۆی پێدەگەیەنێت، ژنانیش بە تایبەتیی دووجار قوربانیین ،چونکە سەرەڕای چەوساندنەوەیان لەالیەن سیستمەوە، پەروەردەی کۆمەڵێک بەھا و نەریتی دیینیین کە زیاتر دەیانچەوسێنێتەوە ،رۆڵێکی پەراوێزیان دەداتێ لە بەشداریی ژیانی رۆژانەدا و هەژماردی ڕەگەزی دووەمیان بۆ دەکات و رەگەزی یەکەم دەکات بە مامۆستا بەسەریانەوە .کۆمەڵگەیەک کە ژنانی بەمجۆرەی سوڕی مێژوودا پەروەردە بووبن، بێگومان لە ئاستی ڕۆشنبییرییدا رۆڵێکی الوازیش دەگێڕن. وتی�شی :سەبارەت بە نوخبە ،من ھەرگیز پێم وانییە کە کۆمەڵگەیەک نوخبەیەکی ڕۆشنبییریی www.komelge.com
13
NO:36 -May 2019
ه هۆی ه کۆندا ب ل کولتووری ئایینیی و پیاوساالرییه‌وه ژن له سنوورێکی بچوکی ماڵ و خێزاندا به‌کار ده‌هێندراو ده‌چه‌وسێندرایه‌وه ،به‌اڵم ه رێگه‌ی سیستمی ئێستا ل سه‌رمایه‌دارییه‌وه له ده‌ره‌وه وه‌ک ئامێر به‌کار ده‌هێندرێت ھەبێت ،ئیتر کۆمەڵگه‌یەکی پێشکه‌وتووه .لەکاتێکدا دەتوانین ئەمە بڵێین ،ئەو نوخبەیە رۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە گەیاندنی ئاگایی و بەشدارییکردنی کایەکانی کۆمەڵگە و ھەمیشە لە بانگەوازدابن بۆ شکاندنی کۆت و بەند و نەریتەکان .ھێشتاش ناتوانین بڵێین ژنان رۆڵیان نەبووە لە نوخبەی ڕۆشنبییری کوردییدا ،چونکە ژنانمان ھەبوون توانیویانە ئازایانە لەڕێگەی نووسیینەکانیانەوە، راوبۆچوونی کاریگەر دەرببڕن و لە ژنبوونی خۆیان سڵ نەکەنەوە! ببنە رابەر بۆ ئەو ژن و پیاوانەی خوێنەریانن. ئه‌و ژن ه نووسه‌ره ،هێما بۆ ئه‌و ه ده‌کات ک ه له کۆندا ب ه هۆی کولتووری ئایینیی و پیاوساالرییه‌وه ژن ل ه سنوورێکی بچوکی ماڵ و خێزاندا به‌کار 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌هێندراو ده‌چه‌وسێندرایه‌وه ،به‌اڵم ئێستا ل ه رێگه‌ی سیستمی سه‌رمایه‌دارییه‌و ه ل ه ده‌ره‌وه وه‌ک ئامێر به‌کار ده‌هێندرێت .وتی :سەرەڕای چەوساندنەوەیەکی راستەوخۆی سیستم کە دێت وەک ئامێر مامەڵە لەگەڵ ژنان و پیاوان دەکات، باکگراوندێکی نەریتی دیینیی لە کۆمەڵگەدا ھەیە، وادەکات گوتارێکی دەسەاڵتداریی پیاوساالرانە زاڵ بێت .باکگراوندێک کە ھەمیشە ژنانی لە چوار دیواردا سجن کردووە و رۆڵی ژنانی کورت کردۆتەوە بۆ کۆمەڵێک کاری الوەکیی ناوماڵ، شونا�سی ژنی بەستوه‌تەوە بە بەڕێوەبردنی ماڵ و رێگەینەداوە کە راوبۆچوونی ھەبێت .لە ئێستادا کە دەبینین دۆخی ژنان گۆڕاوە و ئازادتر دەتوانن بێنە ناو کۆمەڵگە و بەشداریی بکەن ،لە راستییدا دیمەنێکی خەڵەتێنەر ه و ھیچ پێگەیەکی شایستە ناگەڕێنێتەوە بۆ ژنان .بۆ نمونە ئەگەر ژنێک لە پێشوودا کۆیلەی باوک ،مێرد ،برا و ماڵ بووبێت، ئەوا ئێستا کۆیلەی کار و سەرۆک کارە و وەک ھەمان ھاوکێشەی پێشوو ،بەکاردەھێنرێتەوە .واتە دونیای ئەمڕۆی باشووری کوردستان کە خەریکی کرانەوەیە بە ڕووی سیستمی سەرمایەدارییدا و ژنان خەریکی کرانەوەن بە رووی ھەمان سیستمدا ،ھیچ ئازادییەکی ڕادەربڕین نە بۆ ژنان و نە بۆ پیاوان فەراھەم ناکات .سیستم بەجۆرێک کاردەکات کە نوخبەکان دەگرێتەوە و ئەوانیش موزاییەفانە لەژێر سێبەری حیزب یاخود رێکخراوێکی تایبەتدا نووسیینەکانیان دەخەنە ڕوو و بێگومان ھەر لە بەرژەوەندیی ئەوانیشدان. ساڤان ،ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌شده‌کات نه‌ک هه‌ر ژنان به‌ڵکو هه‌موو کۆمه‌ڵگ ه پر�سی گرنگی هه‌یه و هه‌موو�شی یه‌کتر پێوه‌ندییدار ده‌که‌ن ،ئه‌وه‌ی ئه‌رکی رۆشنبییرانیش ه کارکردنی جددییان ه بۆ به
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
و یەکسانیی ،نەک لە پێماو بەرژەوەندییەکی تایبەتدا». ئەگەر بەوردیی لە رۆڵی ژن ئه‌و ژن ه نووسه‌ر ه ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌شده‌کات، ژنانیش وه‌ک ره‌گه‌زی به‌رامبه‌ریان ل ه ماف و بدوێن ،لە هەمووکایەکانی رۆڵدا یه‌کسانن ،هه‌ر بۆی ه ده‌توانن به‌شداریی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیی ،سیاسیی و ئابووریی بن»:لە تری ژیاندا ،ئەوا ئێستادا ڕۆڵی ڕۆشنبییر کارکردنێکی جددییە بەدڵنیاییەوە توشی لەسەر بەئاگاھێنانەوەی گەنجان و چاندنی تۆوێکە کە چاونەترسیی ،ئازایی و جورئەتی لێ سەوز ببێت نیگەرانیی ده‌بین و ئه‌وا نەک ترس و کڕوزانەوە و کۆیالیەتیی ،چونکە لە کایەی ڕۆشنبیرییشدا ڕۆژ ڕۆژی ئازایی ه و پێویستمان بە گەنجانی چاونەترس و بە مەعریفە ھەیە بۆ گەیشتن بە بەتەواویی رۆڵی ونە. یەکسانیی و دادپەروەریی .ژنانیش پێویستە بگەن بەو قەناعەتەی کە چیتر جیاوازییەک نییە لەنێوان هەرچەند ئەگەر بەمێژووی ژن و پیاودا و ھەردووال لە ماف و ڕۆڵدا یەکسانن، ژناندا بچینەوە ،ئەوا تاکە تا بتوانن ب ه ئاگاییه‌و ه بێن و بەشداریی ژیانی کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی و ئابووریی و کولتووریی تاکە ژنی نوخبە بەدی بکەن». ده‌کەین ژنان له‌وه‌شده‌دوێن ،ل ه کایه‌ی رۆشنییرییدا ئاگاهێنانه‌وه‌ی گه‌نجان».سەرەتا دەبێت روون بێت رۆڵیان ونه ،داوایشده‌‌که‌ن ئه‌کادیمیا و ناوه‌ندی المان کە پر�سی ژن ،ھیچ جیاواز نییە لە پر�سی ،تایبه‌ت دابمه‌زرێت بۆ رۆشنبییر کردنی ژنان. خوێندکار ،مامۆستا و ھەموو پرسەکانی تری کۆمەڵگە ،دەبێت لە وێنە گشتییەکە بڕوانین و بزانین کە ئەمانە ھەمووی پێکەوەلکاون و ئەوەی کار بۆ ھێشتنەوە و پەرەپێدانیان دەکات سیستمێکی سەرمایەداریی خێڵەکییە .ئەگەر شتێکیش لە ئارادا بێت بۆ کردن تەنھا و تەنھا ڕووخاندنی ئەو سیستمه‌یە لەالیەن گشت خاوەن پرس و یریڤان شاسوار ،چاالکوانی بواری مافه‌کانی کێشەکانەوە .بێگومان ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت کە کارەکانی تر جێگای گرنگیی نیین ،بێگومان ھەمووی ژنان ،هێما بۆ ئه‌وه‌ده‌کات»:ئەگەر بەوردیی لە رۆڵی جێی خۆی دەگرێت بەمەرجێک ئامانجە گەورەکەی ژن بدوێن ،لە هەمووکایەکانی تری ژیاندا ،ئەوا پشتی بریتی بێت لە بەدەستھێنانی دادپەروەریی بەدڵنیاییەوە تو�شی نیگەرانیی ده‌بین و ئه‌وا لە کایەی www.komelge.com
15
NO:36 -May 2019
ڕۆشنبیرییشدا بەتەواویی رۆڵی ونە .هەرچەند ئەگەر بەمێژووی ژناندا بچینەوە ،ئەوا تاکە تاکە ژنی نوخبە بەدی ده‌کەین لە بواری ڕۆشنبییریی و کۆمەاڵیه‌تییدا ،بەاڵم هەرگیز بەوشێوەیە نەبووە کە کاریگەریی هەبێت لە سەر پێگەی ژن و وەرچەرخاندنی لە ڕۆڵی ژناندا دروست نەکردوە». ئه‌و ب ه ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :بەهۆی سیستمی دەسەاڵتداریی پیاوساالرییەوە، بەتەواویی دۆزی ڕاستەقینەی ژنان کراوە بە قوربانیی دەسەاڵتخوازیی و پاوانخوازیی پیاوان .ئەگەر ژنانێک هەبن لە پێگەی جۆراوجۆر و تایبەتدا ،چ لە بواری حزبیی دا یان سیستمی حکومڕانیی ،دیسانەوە تەنها بەڕواڵەت ژنە و هەموو دەسەاڵت و توانای تەنها بۆ خزمەت دەسەاڵتداریی و سیستمی پیاوساالرییە ،هه‌ربۆیه تەنها لە بەرژەوەندیی ئەوان کار دەکات .هەر ئەو سیستمە پیاوساالرییە یە ژنێکی الوازیی تەلقین دراو توتی ئاسا! ده‌یگەیەنێت بەپێگەیەک و دواتریش ناچاری ده‌کات! خزمەت بەو الیەنە بکا کە پشتگیریی کردوە .ئیتر ئەگەر لەژێر هەڕەشدا بێت یان ناچاربکرێت لە رێگەی دەستبردن بۆ شکۆ و کەسایەتیی. ئه‌و ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌شه‌کات ،ته‌نها شتێک بتوانێت ژنان له‌و گێژاوه‌ی تێیدان رزگار بکات «خۆ په‌روه‌رده کردن و خۆ رۆشنبییر کردنه« و جه‌ختیده‌کرده‌وه :ئێمەی ژنان بەشێوەیەک لەنێوان دەسەاڵتی پیاوساالریی و سیستمی سەرمایەدارییدا ون بووین! تەنها شتێک بتوانێ لە ئەو گێژاوە دەرمان بهێنێ ،خۆ پەروەردە کردن و خۆ رۆشنبییر کردنە ،بەاڵم دیسانەوە ئەوەش کراوە بەقوربانیی ،پێشبڕکێیی مۆدیلی روخسار و جل و بەرگ و دەرمانە بەکارهاتووە ترسناکەکانی 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نۆڕێنگەکانی جوانکاریی. ئه‌و چاکوانه‌ی بواری مافه‌کانی ژنان ،داوای ئه‌وه‌کات «بۆ چاالککردن و رۆشنبییر کردنی ژنان ،پێویستمان بە چەندین ئەکادیمیا ،ناوەندی پەروەردە کردنی ژنان و ژنانی بەناو نوخبە و خاوەن پێگە هه‌یه ،بەاڵم بەشێوەیەک رۆڵی بەرچاو کاریگەر ببینن .نەک تەنها لە پێناو چەند کەسێکدا و لەبەرژەوەندیی چەند حزبێک ناوەندێک دابمەزرێ ،دواتر تەنها ناوی گەورە و دێی وێران بێت! دیسانەوە نەتوانێت رۆڵی خۆی بگێڕێت». یریڤان ،وتی�شی :ئێمە پێویستمان بەم رێکخراوە حزبیانە نییە کە لەژێر ناوی داکۆکیی کردن لە کێشەی ژن ،هەزارەها بەندوداوی تر لە پێی ژنان بئاڵێنن! ژن پێویستە پێش هەموو کەس خۆی لەسەر ئاستی تاک تێبگات کە چەند پەراوێز خراوه و بەکارهێنراوە .ده‌بێ تێبگات ،ئەوەی هاوکاریی ده‌کات تەنها بییرکردنەوە و تواناکانی خۆیەتی ،هەرکات ژن لەسەر ئەم بنەمایە خۆی پێگەیاند ،دواتر ده‌توانرێت لەسەر کرۆکی بابەتێ یەکبگرن ئەویش کێشەی ژنە چونکە ژن پێویستیی بە شۆڕشێکی فیکریی و پەروەردەییە پێش هەمووکەس .
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
وتـــار
سیستەمی سیاسی تەقلیدی و كۆمه‌ڵگه‌ی دواکەوتو
هەرێمی کوردستان وەک نمونە
پ .د .ساالرباسیرە
سیستەمی سیا�سی و دامەزراوەکانی سیستەمی سیا�سی دەولەتێک بە دەستورو كولتوری سیا�سی و ئەلیتە سیاسیەکەیەوە دیاری دەکرێت ،هەروەها لە دابەشکردنی ده‌سه‌اڵتە واقعیەکانە لەنیوان ناوەندەکانی بریاردا. سیستەمە سیاسیەکان و دامەزراوەکانی وەک (پەڕلەمان ،حکومەت ،دادوەری) ،دەوڵەت ،حیزب و رێکخراوەکانی و ڕای گشتی و هاوبەشیی هاواڵتی لەحکومەت و کارگێریدا ،هەروەها رێکخراوە كۆمه‌اڵیه‌تیەکان ،ده‌سه‌اڵت و هێزو پێشبرکێیەکانی
هەلبژاردن هەموو ئەمانە لەژێر چەتری سیستەمی سیاسیدا کۆدەبنەوە .سیستەمی سیا�سی داینەمۆی دەولەت و ژیانی كۆمه‌ڵگه‌یە ،هەروەها ئەرکی رێکخستنی كۆمه‌ڵ دەگرێتە ئەستۆ .سیستەمی سیا�سی زیاتر تایبەتە بەرێکخستنی شێوازو کاری ده‌سه‌اڵت و كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵە سیاسیەکان و چەند دامودەزگایەکە لە كۆمه‌ڵگه‌یەکی دیاریکراودا کاروباری بەریوەبردن دەگرنە ئەستۆ لە رێگه‌ی ئەو یاساو ریاسا مولزیمانەی لە ئارادان ،یان دانراوون لەچوارچێوەی ئایدیۆلۆژیایەکی سیا�سی پەیرەوکراودا .به‌اڵم سیستەمی سیا�سی بەتەنیا بریتی نیە لە دامەزراوە حکومیەکان به‌ڵكو لەهەموو پێکهاتە كۆمه‌اڵیه‌تیەکان بەهەموو الیەنە سیاسیەکانیەوە بە پێکهاتە تەقلیدیەکانیشەوە کە لەسەر بنەمای خزمایەتی و عەشیرەت دامەزراون. کەواتە سەرجەم دیاردەکان پێکەوە سیستەمێک پێک دەهێنن.
www.komelge.com
17
NO:36 -May 2019
سیستەمی سیا�سی و كۆمه‌ڵگه‌ی تەقلیدی خه‌سله‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی ته‌قلیدی بریتی ه له‌کرده‌وه ته‌قلیدی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان .واتا ئه‌و کرده‌وانه‌ی که له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌قل و مه‌نتق دانه‌مه‌زراوه ،به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و کرده‌وانه‌ی که سه‌رده‌مانێک کاری پێکراوه‌و جێگیربوه‌و ب ه میرات ماوه‌ته‌وه وه‌ک شتێکی ته‌قلیدی .یه‌کێک له‌خه‌سله‌ته‌کانی كۆمه‌ڵگه‌ی ته‌قلیدی بریتی ه له‌پێکهاته‌یه‌کی داخراوی كۆمه‌اڵیه‌تی ک ه به‌زه‌حمه‌ت خۆی ده‌دات ه ده‌ست گۆرانکاری به‌تایبه‌ت به‌مۆدێرن کردنی هه‌ره‌می سه‌ره‌وه‌ی .جگ ه له‌مان ه زۆربه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی ه سه‌ربه‌خۆییان نیه‌و به‌ستراونه‌ته‌و ه به‌نه‌ریتی گشتی كۆمه‌ڵگه‌که. لێره‌دا هوشیاری ئاینی زال ه به‌سه‌ر ته‌واوی بواره‌کانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌که .ده‌سه‌اڵتی سیاسیش خه‌سله‌تێکی حوکمی فه‌ردی ه تێیدا .بۆی ه ئه‌م جۆره كۆمه‌ڵگه‌ی ه هه‌روه‌ک ئاماژه‌م پێدا به‌پێی سروشتی خۆی ،خۆی که‌متر ده‌دات ه ده‌ست به‌مۆدێرن کردن .زیاتر له‌شوێنی خۆی ده‌چه‌قێ و گۆڕانی�شی کاتێکی درێژی ده‌وێ ک ه ئه‌میش به‌ند ه به‌کۆمه‌لێک فاکته‌ره‌وه. ئابوری خزمایه‌تی و بارودۆخی پابه‌ندبوون له‌م سیسته‌م ه ته‌قلیدیه‌دا وه‌ک نمونه‌ی هه‌ریمی کوردستان په‌یوه‌ندی شه‌خ�سی دروست ده‌بێت و ڕۆل ده‌بینێت و داروده‌ست ه کاره‌کان بۆ ده‌سه‌اڵت ده‌به‌ن ب ه ریگاوه .به‌م شێوه‌ی ه گه‌شه‌کردنی ئابوری گێڕ ده‌بێت و ده‌سه‌اڵته‌ک ه ده‌سه‌اڵتێکی دواکەوتوی تەقلیدیە‌و هوشیاری کۆمه‌ل وه‌ک پێویست له‌ئارادا نیه‌و ده‌سه‌اڵتداری ته‌قلیدی و کالسیک سوود له‌م دیارده‌ی ه وه‌رده‌گرێ و ده‌شیه‌وێ که‌ش و هه‌وا كۆمه‌اڵیه‌تی ه دواکه‌وتوه‌ک ه هه‌ر به‌م 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شێو ه کۆن ه بمێنێته‌و ه ل ه شێوه‌ی داب و نه‌ریت ه ته‌قلیدیه‌کان ،هۆزو خیل و عه‌شره‌ت و ئاغا ده‌‌بوژینیته‌وه .هه‌موو پێشکه‌وتن و هوشیاریه‌کی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێت ه الوازکردن و گۆرینی ئه‌و نه‌ریت ه ته‌قلیدیه‌ی ک ه دواتر ده‌بێت ه رێگر له‌به‌رده‌م ده‌سه‌اڵتی ده‌سه‌اڵتدارو سیسته‌م ه سیاسیه ته‌قلیدیه‌که‌دا .هه‌ربۆی ه به‌گشت شێوه‌یه‌ک ئه‌م الیه‌ن ه هه‌وڵی له‌ناوچونی پێشکه‌وتن ئه‌دات و ده‌یه‌وێ كۆمه‌ڵگ ه کۆنه‌ک ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌کی داخراو بێت و به‌هۆی ناهوشیاری کۆمه‌ڵه‌و ه بۆی بچێته سه‌رو ده‌سه‌اڵتدار جێگای یاساش بگرێته‌وه‌و ده‌یه‌وێ له‌م زیاتر کۆمه‌ڵ هیچی تر نه‌بینێت. له‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی هوشیاری سیا�سی هاواڵتیان کزو الوازه‌و هه‌روه‌ها ره‌و�شی ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی تیایاندا الوازه ،ئه‌وا مەتر�سی ئەوە زۆرە سیسته‌می سیا�سی په‌یره‌وکراو له‌ده‌وله‌تدا سیسته‌مێک بێت ک ه له‌سه‌ر زه‌برو زه‌نگ و خۆسه‌پاندن بونیاد نرابێت .لێره‌دا پێشێلکردنی مافی تاکه‌کانی کۆمه‌ل و سه‌ربه‌ستیه‌کانیان و بوارنه‌دان به‌گروپی سیا�سی جۆراوجۆر ل ه ده‌وڵه‌تدا شتێکی ئاسایی ده‌بێت .واتا ل ه والتدا سیسته‌می دیکتاتۆری په‌یره‌و ده‌کرێت ،ئیتر ئایا ئه‌و سیسته‌م ه دیکتاتۆری ه سیسته‌می دیکتاتۆری تاک ه که�سی بێت ،یان تاقم و گروپ بێت . ده‌سه‌اڵت و سیسته‌می سیا�سی نه‌گۆر نییه به‌الم په‌یره‌و کردنی هه‌ر شێوه‌یه‌ک له سیسته‌م له‌ده‌وله‌تدا شتێک نی ه بۆ هه‌میش ه به‌زۆر بسه‌پێندرێ ،یان هه‌تا سه‌ر بڕ بکات و نه‌گۆڕ بێت. ئه‌گه‌ر سیسته‌م ه سیاسی ه په‌یڕه‌و کراوه‌ک ه له‌گه‌ڵ باری سایکۆلۆجی و فکری و كۆمه‌اڵیه‌تی خه‌لکی والتدا گونجاو نه‌بوو ئه‌وا ئه‌و سیسته‌م ه سیاسیه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
مێژووی مرۆڤایەتی ئەو ڕاستیەی بە ڕوونی نیشانداوە کە گۆڕانکاری كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی پڕۆسەیەکی حەتمیە. ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌کی زه‌مه‌نییش په‌یڕه‌و بکرێت به‌الم وه‌کو ئه‌نجام هه‌ر هه‌ره‌س دێنێت و ئامانجی رێکخستنی ده‌وڵه‌ت ناپێکێ ک ه له‌ڕاستیدا پێویسته بۆ خۆش گوزه‌رانی و سه‌قامگیرکردنی ڕه‌و�شی سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری هاتبێت ه کایه‌وه. ڕوداوه‌کانی ئه‌م دواییه‌ی والت ه عه‌ره‌بیه‌کان په‌یامێکی گرنگ ه بۆ ده‌سه‌اڵتداران. مێژووی سیا�سی بۆ ئه‌وه‌ی ه مرۆڤ لێوه‌ی فێر بێت .ده‌سه‌اڵتی کۆنەپارێزو ته‌قلیدی هه‌ر هێشتا به‌ربالوترین شێوه‌کانی ده‌سه‌اڵت و سیسته‌مه سیاسیه‌کان ه چونک ه ده‌سه‌اڵتی یاسایی و ئه‌قالنی له گه‌ش ه مێژوییه‌که‌یدا دره‌نگ هاتۆت ه دروست بوون. سیستەمی سیا�سی و سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تی سیستەمی سیا�سی لەناو سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تیدا پەیدا دەبێت .هەموو گۆڕانێک لەسیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تی و دۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی کار لە سیستەمی سیا�سی دەکات و ئەوانیش گۆڕانیان بەسەردا دێت .لەبەر ئەوەی سیستەمی سیا�سی تاڕادەیەک بریتیە لە سیستەمی كۆمه‌اڵیه‌تی بۆیە هەر جۆرە ناسەرکەوتنێک لە سیستەمی سیاسیشدا دەبێتە هۆی دواکەوتنی دۆخە
كۆمه‌اڵیه‌تیەکەو سیستەمە كۆمه‌اڵیه‌تیەکە .لەم بوارەدا حیزب و رێکخراوی سیا�سی بە تایبەت گرنگیدان بە ئایدیۆلۆژیای ئەو حیزبە ڕۆڵی گرنگ دەبینێت و هێزێکی بەتوانایە بۆ گۆڕین و بەمۆدێرن کردن .پێشکەوتنی سیستەمی سیا�سی پێویستی بە هوشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی هەیە کە یارمەتی کۆمەڵ ئەدات بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەکانی سیستەمەکە. هوشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی رێگ ه بۆ هاواڵتیان خۆش دەکات لەزۆر الیەنەوە چاودێری ژیان بکەن لەبواری سیا�سی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،کەسایەتی، ئەخالقی..تاد. کێشەی لەسەرخۆ گەشەکردنی كۆمه‌ڵگه لەبوارەکانی سیا�سی و ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی و فەرهەنگیی دەمێکە لەالیەن زاناکان و كۆمه‌ڵناسەکان بایەخی پێدراوە .مێژووی مرۆڤایەتی ئەو ڕاستیەی بە ڕوونی نیشانداوە کە گۆڕانکاری كۆمه‌اڵیه‌تی و سیا�سی پڕۆسەیەکی حەتمیە .هەموو ئەو كۆمه‌ڵگه‌یانەی لە ئاستی نزمی ئابوری و سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تیدان دەبێت بەو رێگه‌یانە تێپەڕن کە والتانی پێشکەوتوی جیهان پێیدا تێپەریوون .هەربۆیە دەوڵەتی عێراق و هاوشێوکانی بە کوردستانیشەوە بێبەش نیە لەم یاسایە .به‌اڵم دیارە هەر كۆمه‌ڵگه‌یەک بەگوێرەی خەسڵەتی نەتەوەیی خۆی بەم پڕۆسەیەدا تێپەڕ دەبێت .بەم پێیە پێکهاتەی سیا�سی حیزبی سیا�سی و سیستەمی سیا�سی ڕەنگدانەوەی بارودۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی ئەو كۆمه‌ڵگه‌یە خۆیەتی .بەواتا بەرهەمی واقعی كۆمه‌اڵیه‌تیە .سەدام حسێن هیچی تر نەبوو لە بەرهەمی واقعی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراق خۆی هەربۆیە توانی�شی دیکتاتۆربێت ،دیکتاتۆرتر لە دیکتاتۆرەکانی تر. www.komelge.com
19
NO:36 -May 2019
بێگومان هەر كۆمه‌ڵگه‌یەک تایبەتمەندی خۆی هەیە .بیروبۆچوونی هەر كۆمه‌ڵگه‌یەکی مرۆڤایەتی دەربارەی ده‌سه‌اڵت و سیستەمی سیاسی لەگەڵ ئەوی تردا دەگۆڕێ هەر كۆمه‌ڵگه‌یەک تایبەتمەندی خۆی هەیە بێگومان هەر كۆمه‌ڵگه‌یەک تایبەتمەندی خۆی هەیە .بیروبۆچوونی هەر كۆمه‌ڵگه‌یەکی مرۆڤایەتی دەربارەی ده‌سه‌اڵت و سیستەمی سیا�سی لەگەڵ ئەوی تردا دەگۆڕێ ئەویش بەپێی ڕەو�شی تایبەتی هەر كۆمه‌ڵگه‌یەک لەڕووی مێژوویی و ڕەو�شی ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئاستی هوشیاری و جیۆپۆلەتیکەوە کە بە هەمویانەوە باری سایکۆلۆجی و كۆمه‌اڵیه‌تی و هوشیاری سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی تاکەکانی كۆمه‌ڵگه دیاری دەکەن .ئەم فاکتەرانە بۆنمونە لە والتێکی ڕۆژئاوای ئەوروپا بەپێی تایبەتمەندیەکانی خۆی شێوازێکی ترە بە بەراورد لەگەڵ والتێکی تری دواکەوتوو ،یان تازەگەشەکردوو .واتا سیستەمی سیا�سی پەیڕەوکراو لە والت و دەوڵەتێکەوە بۆ یەکێکی تر دەگۆڕێ .لەهەر دەولەتێکدا ڕادەی هوشیاری سیا�سی کۆمەڵ و بیروبۆچوونی مرۆڤەکانی دەبارەی ده‌سه‌اڵت لەسەر بنچینەی قۆناغە مێژوییە جیاجیاکان بەخۆوە وەردەگرێ کە دەوڵەتی پێدا ڕۆیشتوە. 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كۆمه‌ڵگ ه پێویستی بە رێکخستن هەیە كۆمه‌ڵگ ه بەبێ ده‌سه‌اڵتی سیا�سی رێکخراو مەحاڵە ،لەبەر ئەم هۆیە پێویستی بەده‌سه‌اڵتێکی سیا�سی ،بە سیستەمێکی سیا�سی رێکخراو هەیە تاوەکو بنەماکانی ژیان و گوزەران رێک بخات. دەزگاکانی دەوڵەت کە سیستەمە سیاسیەکە پێکدەهێنن وەک پەڕلەمان و حکومەت و دادوەری ڕۆڵی گرنگ دەبینن تێیدا .لێرەدا حیزبی سیاسیش گرنگ و پێویستە بۆ سیستەمی سیا�سی کە بریتیە لەشێوازێک بۆ بەیەکەوە گرێدان و بەستنەوەی گشت پەیوەندیە سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوریەکانی نێو كۆمه‌ڵگه ،هەروەها ئەرکی رێکخستنی کۆمەڵ و ڕۆڵی بەرێوەبردن لە رێگه‌ی ئەو یاسایانەی کە هەن لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیایەکی سیا�سی پەیڕەوکراودا دەگرێتە ئەستۆ .ئەو كۆمه‌ڵگه‌یانەش کە پەیکەری دەوڵەتیان نیە دەکرێ دابنرێن کە سیستەمی سیاسیان هەبێت. زاراوەکە بەشێوەیەکی دیاریکراو لە زانستی سیاسیدا بریتیە لە كۆمه‌ڵێک پەیکەرو پڕۆسەو دەزگا کە لە نێوان خۆیاندا کارلێک دەکەن .لەبەر ئەوەی زاراوەکە بەفەرمانەکانیەوە دەناسرێت ئەوا دەکرێت ئاماژە بدات بەو رێکخستنە سیاسیانەی دەوڵەت و نادەوڵەتیش. سیستەمی سیا�سی هەرێمی کوردستان ئایا «سیستەمی سیا�سی» هەرێمی کوردستان دەچێتە خانەی کام لە سیستەمە سیاسیەکان و تەنیا لەم ڕوانگەیەوە دەکرێ خوێندنەوەیەکی زانستیانەی بۆ ئەنجام بدەین ،ئایا شتێک هەیە لە هەرێم پێی بوترێت سیستەمی سیا�سی؟ یان ده‌سه‌اڵتی تاقم و گروپێکی سیاسیە؟ سەبارەت بەم شێوە ده‌سه‌اڵتە سیاسیە کە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
پەڕلەمانێکی کارای دیموکراسی وەک ئەوەی كۆمه‌ڵگه مەدەنیەکان لەم سیستەمەدا هێشتا دروست نەبووە .هەرێمی کوردستان وەک نمونە. هەرێمی کوردستانیش بەدەر نیە لێی دەکرێ باس لە چەند تیۆریەک بکرێ کە لە ئەدەبیاتی زانستیدا بەم رێگه‌یەوە دەکرێ کاراکتەری ده‌سه‌اڵتی سیا�سی لە سەرجەم سیستەمەکەدا دیاری بکرێ ،تیۆریەک بەکاردێت بەسەر سیستەمە سیاسیەکانی «جیهانی �سێ» بەگشتی. (مۆدێلی بە موئەسەسە کردن) هەوڵی ئەوە ئەدات سیستەمە سیاسیەکانی «جیهانی �سێ» بەوە جیابکاتەوە تا چ ڕادەیەک توانیویانە سیستەمی سیا�سی بە موئەسەسە بکەن .زیندو کردنەوەو گەشە پێدانی خێڵ و عەشرەت و ساالنە ڤێستیڤالی خێڵ و هاوشێوەکانی لەالیەن ده‌سه‌اڵتدارانی هەرێمی کوردستان و بە خێڵ و خێزان کردنی سیاسەت و تەوری�سی سیا�سی دوور کەوتنەوەیە لە سیستەمی بە موئەسەسە کردن. تەنانەت لە پێشکەوتوترین دەوڵەتی عەرەبیدا دژە قورساییەک بەرامبەر بە ده‌سه‌اڵتی ئۆتۆکرا�سی دروست نەبووە.
خالێکی تر بریتیە لە . Prätorianismباس لە بەکاراکتەر کردنی سیستەمێکی سیا�سی دەکات کە تێیدا سوپاو هێزی چەکداری فەرمانڕەوایی دەزگای جێبەجێکردن دەکات ،یان مەیالە بەالیدا پڕۆسەی بریارە سیاسیەکان داگیر بکات .لێرەدا دەزگا مەدەنیەکانی نێو ئەم سیستەمە ناتوانن کارا بن .پەڕلەمانێکی کارای دیموکرا�سی وەک ئەوەی كۆمه‌ڵگ ه مەدەنیەکان لەم سیستەمەدا هێشتا دروست نەبووە .هەرێمی کوردستان وەک نمونە. یەکێک لەو تیۆریانەی بۆ ئەم مەبەستە ئاماژەی پێبدەم بریتیە لە سیستەمە پاتریمۆنیالیزمەکەی ماکس ڤێبەر کە بریتیە لە شێوازی ده‌سه‌اڵتداری کە�سی تاک کە بنەما شەرعیەکەی وەالی تەقلیدی و ئینجازی ماددیە .لە كۆمه‌ڵگ ه گەشە کردوەکاندا کە پێکهاتەی مۆدێرنی دەوڵەتیان پێوە دیارە ئەم شێوە فەرمانڕەواییە شێوازێکی تری دراوەتێ کە بە نیوپاتریمۆنیالیزم ناو دەبرێ. ئەم شێوازی ده‌سه‌اڵتە بەوە دەستنیشان دەکرێ کە کە�سی ده‌سه‌اڵتدار خاوەنی ئیدارەو دەزگای سەربازی و دارایی و ئامرازی فەرمانڕەوایی خۆیەتی ،بەواتا بە مەرکەزیەت کردنی ده‌سه‌اڵت هەیە .ئەم جیهازی ده‌سه‌اڵتە بە شێوەیەکی سەرەکی لە کەسانی پابەند دروستبووەو دادوەری و مافە سیاسیەکانی تر لەالیەن ده‌سه‌اڵتدارەوە وەک شتێکی ،مولکێکی شەخ�سی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێ و توانای بەسەر ئامرازەکانی ده‌سه‌اڵتدا هەیە هەروەک بەسەر شمەکێکی خۆیدا هەبێت، بەم شێوەیە دەکرێ بکڕدرێ و موزایەدەی پێوە بکرێ ،بە قەرز بدرێ و لە وەرەسەدا بەش بکرێت ئەوەی لە الیەن ده‌سه‌اڵتی سیا�سی هەرێمی کوردستانەوە پەیڕەو دەکرێت. لەم بارودۆخەدا گەل بێ سیاسە کراوە ،ئیرادەی www.komelge.com
21
NO:36 -May 2019
لەالیەن توێژە ده‌سه‌اڵتدارەکەوە وەک ئۆبجەکتی ڕوتاندنەوە سەیر دەکرێ .ئەمە داگیرکردنی موڵکی گشتیە بە رێگه‌ی ده‌سه‌اڵتداری کەس و دەستەو تاقمەوە. سیا�سی لێ سەندراوەتەوەو دوور دەخریتەوە لە هوشیاری سیا�سی و وەک بتێک لێی دەڕوانرێت ،بێ مافی سیاسیەو وەک خزمەتکار سەیر دەکرێ نەک وەک هاواڵتی لە دیدگ ه مۆدێرن و مەدەنیەکەوە. لەالیەن توێژە ده‌سه‌اڵتدارەکەوە وەک ئۆبجەکتی ڕوتاندنەوە سەیر دەکرێ .ئەمە داگیرکردنی موڵکی گشتیە بە رێگه‌ی ده‌سه‌اڵتداری کەس و دەستەو تاقمەوە .ئەم سیستەمە سیاسیە تەقلیدیە بەهۆی بلۆک کردنی خۆیەوە رێگر دەبێت لە گەشەکردن بە ئاڕاستەی والت و دەوڵەتێکی مۆدێرن. ده‌سه‌اڵتدار پشت بە ئیدارەکانی سەر بە شەخ�سی ده‌سه‌اڵت و سوپاو میلیشیاکانی دەبەستێت .لەم سیستەمەدا سەرجەم پەیوەندیەکانی ناوەوەو دەرەوەی ده‌سه‌اڵت پەیوەندی شەخسیە .لێرەدا جودا کردنەوەی دەزگاکان النی کەم بە ڕووکەش ددان پێدا نراوە ،هەربۆیە دەکرێ لە ڕای گشتیدا ئاماژەی پێ بدرێ ،به‌اڵم لە پراکتیکدا بوارە 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شەخسیەکان و گشتیەکان لەیەکتر جودا جودا ناکرێنەوە. بەم شێوەیە دوو سیستەم لەتەنیشت یەکترەوە دەبن .پەڕلەمان و حکومەت و دادوەری کە لە یەکتر جودا نەکراونەتەوە ،به‌اڵم لە ڕاستیدا ده‌سه‌اڵتدارە (پاتریمۆنیالەکە) تەقلیدی و خێڵ و خێزان و دەرەبەگ و عەشرەت خۆی دەخنێتە نێو سیستەمە شەرعیە ئەقالنیەکەو فۆرمی دەگۆرێت و کرمێی دەکات و بێکاریگەریی دەکات. بۆ پڕۆسەی بەمۆدێرن کردن دەرکەوتەیەکی قۆناغی ئینتیقالیە ئەم سیستەمە بریتیە لە گرێدانێکی تەقلیدی و ئەلەمەنتی مۆدێرن .هەربۆیە بۆ پڕۆسەی بەمۆدێرن کردن دەرکەوتەیەکی قۆناغی ئینتیقالیە به‌اڵم سیستەمە سیاسیە تەقلیدی و خێڵەکیەکانی وەک ئەوەی هەرێمی کوردستان توانای گواستنەوەی ئەو قۆناغە مێژوییەی نیە .ئەم ڕژێمە دەبێت جۆرێکی تر شەرعیەت بدات بەخۆی و تەواو لێرەدایە یەکێک لە کێشە سەرەکیەکانی. ئۆرگانەکانی وەک پەڕلەمان و حکومەت و حیزب ڕووکەش بەکار دەهێنێت بۆ خۆشاردنەوەی لە پشتی ئەمانەوەو تەنانەت حیزبیش دەبێتە ئامانج نەک ئامراز .هەربۆیە سەقامگیریەکەی بەتەنیا لە پیادەکردنی هێزەوە سەرچاوە ناگرێت هەرچەندە ئەوە ناگەیەنێت بەدوور بێت لە میکانیزمی کۆنترۆڵ و ئیرهاب .شارەزایانی زانستی سیا�سی دەگەنە ئەو ڕاستیەی کە دەرئەنجامەکانی لە کۆتایدا دەبێتە هۆی وێران کردنی پێکهاتەکەی خۆی. خەسڵەتێکی تری بریتیە لە چڕکردنەوەی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
ده‌سه‌اڵت ،ئەمەش لەنێوان ده‌سه‌اڵتی مەرکەزی و کۆمەڵدا .لەم سیستەمەدا جیهازی دەوڵەت لە هەوڵی ئەوەدایە رێگر بێت لە دروستبوونی رێکخراوی سەربەخۆی كۆمه‌اڵیه‌تی .هەربۆیە لە هەوڵی کۆنتڕۆڵ کردنی سەرجەم بزوتنەوەو چاالکیە كۆمه‌اڵیه‌تیەکاندایەو بەردەوام میتۆدو ستراتیجی نوێ گەشە پێئەدات بۆ بەرتەسک کردنەوەو ژێردەست کردنی داواکاریەكۆمه‌اڵیه‌تیەکان.پێکهاتەبیرۆکراسیەکان (دامودەزگاکانی ده‌سه‌اڵت) لەم سیستەمەدا مۆنۆپۆڵی سەرجەم پەیوەندیەکانی نێوان ئەلیتەی سیا�سی و کۆمەڵ دەکەن .ده‌سه‌اڵتی جێبەجێ کردن (سوڵتەی تەنفیزی) لە خودی سەرۆکدا کۆدەبێتەوەو کاریگەر دەبێت بەسەر سیستەمە سیاسیەکەدا .لەنێو دەزگا دەوڵەتیەکەدا (والتدا) ده‌سه‌اڵت لە شەخ�سی سەرکردە سیاسیەکەدا چڕ بۆتەوە (صدام ،بارزانی ،تاڵەبانی ،قەزافی، ئەردۆگان ،بەشار ئەسەد ،ئەمیرو شێخەکانی سعودیە .)... ئەوەی لەم شێوە ده‌سه‌اڵتەدا بەتوندی پیادە دەکرێ ئەوەیە خەڵکان و کارمەندان لە دەزگاو دائیرەکانی خۆیاندا خاوەن مافی خۆیان نین .ئامرازە ئیداریەکان دەخرێنە خزمەتی ده‌سه‌اڵتەوە. دادوەری و مافە سیاسیەکانی تر وەک شمەکێکی شەخ�سی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێ .هیچ بەرپرسێکی باال بۆ هەر ڕەفتارێکی تیرۆر کردن و بازرگانی ناشەرعی و بەهەدەردانی سامانی گشتی وەک نمونەی باشوری کوردستان ڕوبەرووی دادگاو لێپێچینەوە ناکرێنەوە چونکە سیستەم و ده‌سه‌اڵتەکە خۆی لەوە پێکهاتوە .ئەم ده‌سه‌اڵتە توانای رێفۆرمی ڕاستەقینەی نیە چونکە خۆی لەگەندەڵیی دروستبوەو هەر رێفۆرمێکی
ئەم ده‌سه‌اڵتە تەقلیدیە لەالیەن ئەلیتەیەکی سیاسی و بیرۆکراتی دەورە دراوە هەرچەندە مەبدەئیەن بەناوی سەرجەم موئەسەساتەکانی دەوڵەتەوە دەدوێ به‌اڵم لە ڕاستیدا لە هەوڵی ئەوەدایە ده‌سه‌اڵت و کاریگەریی خۆی گەورەو سەالمەت بکات. ڕاستەقینە واتای هەرەسهێنانی سیستەم و ده‌سه‌اڵتەکە خۆی دەبەخشێت .هەربۆیە خۆی بە ناچار دەبینێت لەسەر پیادە کردنی سیاسەتە ستەمکارانەکەی خۆی بەردەوام بێت. ئەم ده‌سه‌اڵتە تەقلیدیە لەالیەن ئەلیتەیەکی سیا�سی و بیرۆکراتی دەورە دراوە هەرچەندە مەبدەئیەن بەناوی سەرجەم موئەسەساتەکانی دەوڵەتەوە دەدوێ به‌اڵم لە ڕاستیدا لە هەوڵی ئەوەدایە ده‌سه‌اڵت و کاریگەریی خۆی گەورەو سەالمەت بکات ( .ئەلیتەی سیا�سی ئەو کەسانەن یان لە توێژو چینێکی سیاسین کە لەناو رێکخراو و دامودەزگاکانی سیستەمە سیاسیەکەدا خاوەن www.komelge.com
23
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كۆمه‌ڵگه‌ش لە دین و خێڵەوە بەلگەی وەستانی گەشەی ئەقڵیی ئەو كۆمه‌ڵگه‌یەیە. ده‌سه‌اڵتی خێزان و خێل و بنەماڵەی سیا�سی کە ده‌سه‌اڵتی تەقلیدیە خەسلەتی تۆتالیتاریزمی�شی پیوە دیارە وەک خواست لە بوونی تاک حیزبی جەماوەریی ،سیستەمی تیرۆر ،مۆنۆپۆل کردنی ئامرازەکانی ڕاگەیاندن و رێکخراوە جەماوەریەکان و کۆنترۆڵ کردنی سوپاو دەست گرتن بەسەر ئابوری و سامانی والتدا .سیستەمێکی تیرۆر لەسەر بنچینەی فیزیکی و دەرونیی کە لەالیەن حیزب و پۆلیس و دەزگای نهێنیەوە کۆنتڕۆڵ و پڕاکتیزە دەکرێ .حیزبیش بۆ سەرکردەکەی نەک هەر چاودێر به‌ڵكو دژایەتی «دوژمنانی»ڕژێم دەکات و سەرکوتی ڕاپەرینی عەفەوی و رێکخراوەیی دانیشتوان دەکات و تیرۆری سیستێماتیک دژ بەو الیەنانەی کە بە نەیاری ڕژێم ناو دەبرێن و هەروەها دژ بەو گروپە كۆمه‌اڵیه‌تیانەش کە دروست دەبن. ئەوەی ببێتە ئۆپۆزیسیۆن ئەوا شونا�سی دوژمنی سیستەمەکەی ئەدرێتێ و دەبێت لەناو ببرێت ئەگەر بۆی بکرێت .ئازادیی لەم سیستەمەدا لەناو دەبرێت ،هەڵبژاردن گاڵتەجاریەو دیموکراسیەت ساختەیە .ئەوە بنچینەی سەرەکی هەر سیستەمێکی سیاسیە کە بیەوێ بەرەو دیکتاتۆریەت و تۆتالیتاریزم گەشە بکات .نە لەناو، وە نە لە دەرەوەی حیزب ئۆپۆزیسیۆنی قبوڵ نیە. لەبەر ڕۆشنایی قەدەغەکردنی تەکەتوالت بەتەنیا سەرووی حیزب فەرمان دەردەکات.
بریارو پۆزیشنن). لە ژێرەوە شەڕی کێبرکێی ئەلیتەکان هەیە کە لەالیەن ده‌سه‌اڵت خۆیەوە دروست دەکرێ بۆ سوود وەرگرتن لەم میتۆدە کە خزمەتی سەقامگیری و ده‌سه‌اڵتەکە دەکات .کار بۆ لەیەکتر ترازاندن و دابەش کردنی ئۆپۆزیسیۆن دەکات ئیتر ئەوەی شەقام یان پەڕلەمان بێت، بەم میتۆدە ده‌سه‌اڵتدار کار بۆ سەقامگیر کردنی ده‌سه‌اڵتەکەی دەکات و تەنانەت ڕۆڵی حەکەمی سیاسیش دەبینێت. کێبڕکێ لەنێوان ئەلیتەی سیا�سی هەیە بۆ جێ پێکردنەوەی خۆیان به‌اڵم تەنیا ده‌سه‌اڵتدارە تەقلیدیەکە بڕیار ئەدات ئایا ئایدیای سیا�سی، بەرنامەو ئامانج و ستراتیجیەت کە لەنێو ئەلیتەکەدا نوێنەرایەتی دەکرێن لە نێو پڕۆسەی بریاری سیستەمەکەدا چوونە ژورەوەی هەیە یان نا .شتێکی ئاساییە ستەمکارێکی لەم جۆرە کە سەربازو کارمەندان لەژێر ڕەحمەت و بریاری بێسەروبەری ئەمدان لە بارودۆخێکی وادا نین عەرزی ئارەزوەکانی خۆیان بەرامبەر بە ده‌سه‌اڵتی بێسەروبەر بکەن. ده‌سه‌اڵتە سیاسیەکەی هەرێم ده‌سه‌اڵتێکی ئۆتۆکرا�سی و ئاوتۆریتێرو تەقلیدی و ناتەکنۆکراتە. دەیەوێ سوود لە کەسە تەکنۆکراتەکان وەرگرێ به‌اڵم رێگ ه نادات بگەنە ده‌سه‌اڵت. وەک یەکێک لە سیستەمە سیاسیە دیکتاتۆری و تەقلیدیەکان ئامانجیانە کۆمەڵ قبوڵیان بکات و ده‌سه‌اڵتیان نەخەنە بەر مەتر�سی .دەرفەتی خاڵی جەوهەری لەم بەرپرسیارێتیە ئەوەیە ڕەخنە گرتنیش تەنیا ئەوەندەیە نەبێتە مەتر�سی بۆ سەر ده‌سه‌اڵت .دروستکردنی كۆمه‌ڵگه‌یەکی کە هەر بەرپرسێک نەک هەر لەالیەن حیزب و نوێ و گۆڕینی ئەو کۆمەڵگە کۆنە بەنوێ ئامانجی سەرۆکەوە دەستنیشان دەکرێ به‌ڵكو ئەوەندەش سیستەمە دیکتاتۆریە تەقلیدیەکان نەبوە .تێئاالنی لە پۆستەکەیدا بێت لەبەرگی سەرۆکدا ڕۆڵ و 24
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
کاریگەری و چاالکی دەبینێت .جا ئەگەر سەرۆک تەنیا یەک ئامانجی هەیە بریتیە لەوەی ئەو ئیرادەو بیەوێ هەڵەکانی خۆی یان هی تر ڕاست بکاتەوە ویستە ڕاستەوخۆ لە هەموو ئاستەکانیدا جێبەجێ بکرێت .ئەگەر گەیشتە ئەم قۆناغە ئەوا سەرۆک بێ بەدیل دەبێت چونکە گشت پێکهاتە ئالۆزەکەی بزوتنەوەکە بێ فەرمانی سەرۆک یەکسەر دەکەونە ئەم ده‌سه‌اڵتە کار بۆ بۆشاییەوەو خۆی وێران دەکات .لەو بڕوایەدان کە بەکاریزما بوون دەکات بەبێ سەرۆک ئیتر هەرچییەک بێت و هەرچۆن بێت هەمووی وون دەبێت و لەدەست دەچێت .سەرۆک کە بەرێگه‌ی سەرۆکەوە شوێنی حیزب و ئایدیۆلۆژیاش دەگرێتەوە.
پراکتیزە دەکرێ .بەر لە
هەموو شتێک پێویستە بایەخ بە باش گوزەرانی دارودەستەکەی بدات. بەرێوەبەرانی ئیداری لەالیەن سەرۆکەوە یان سەرۆکی باڵێکی ناو حیزب هەڵدەبژێردرێن وەک ئەوەی لە ناو یەکێتی و پارتی پراکتیزە دەکرێت. ئەوا هیچ رێگه‌یەکی تری لەبەردەم نابێت جگە لەوەی کە ئەوانەی فەرمانەکان جێبەجێ دەکەن دوور بخرێنەوە ،سزا بدرێن یان لە ناویان بەرێت، ئەوانە دەبێت لەنێو ببرێن کە هەڵەکانی خۆی بەسەریاندا ساغ دەکاتەوە .ئەوە یاسای حیزب و ئیرادەو ویستی سەرۆکە .وا ئۆرگانیزە کراوە کە
«هەرچەندە نوسراوە ،به‌اڵم من پێتان دەڵێم».. ئەم ده‌سه‌اڵتە کار بۆ بەکاریزما بوون دەکات کە بەرێگه‌ی سەرۆکەوە پراکتیزە دەکرێ .بەر لە هەموو شتێک پێویستە بایەخ بە باش گوزەرانی دارودەستەکەی بدات .بەرێوەبەرانی ئیداری لەالیەن سەرۆکەوە یان سەرۆکی باڵێکی ناو حیزب هەڵدەبژێردرێن وەک ئەوەی لە ناو یەکێتی و پارتی پراکتیزە دەکرێت .هەروەها سەرجەم نمونە تەقلیدیەکان لە ڕاستیدا بەو شێوەیە چارە دەکرێن کەدەلێت« :هەرچەندە نوسراوە ،به‌اڵم من پێتان دەڵێم .»..هەر بۆیە لەم شێوە ده‌سه‌اڵتەشدا کەپیتالیزم ناتوانێ گەشە بکات .بیست و هەشت ساڵی ئەزمونی باشوری کوردستان ئەو ڕاستیەمان بە ڕوونی پێ دەڵێت .ڕاڤەکردنی ماکس ڤێبەر بۆ مێژوو لەسەر ملمالنێی نێوان کاریزما (ڕەوتێکی نائەقالنی و سۆزگەرایە) ،لەگەڵ ده‌سه‌اڵتی یاسا (ڕەوتێکی ئەقالنیە) دروست دەبێت .کاریزما بەو واتایە کە گروپێک بڕوایان وایە کەسێک هەیە کە خاوەنی چەند خەسڵەتێکی نائاسایی و لە ڕادەبەدەرو ڕزگاریی كۆمه‌ڵگه‌یە .دەشێت ئەم کەسە چاکەخواز بێت و وێرانکەریش بێت. www.komelge.com
25
NO:36 -May 2019
سەقامگیری ڕژێمی بەعس و ئاکەپە بەر لەهەموو شت ئەنجامی گۆرینی دەوڵەت و کۆمەڵ بوو بەرێگه‌ی ئیرهابی بەردەوام .ئیرهاب و زەبروزەنگ تەنانەت دوای سەقامگیری ده‌سه‌اڵتیش بۆ کۆنترۆڵ کردنی کۆمەڵ بە موئەسەسە کراوە چونکە هەر فەرمانێک لەالیەن ئەو سەرکردەیەوە (کاریزمای نەگەتیڤ) دەربچێ بە یاسایەک دادەنێ و دەبێت کۆمەڵ جێبەجێی بکات و لەو فەرمان و یاسایانە النەدەن. دەزگای بیرۆکرا�سی و ئیرهاب وەک ئامرازی سەقامگیری سەقامگیری ڕژێمی بەعس و ئاکەپە بەر لەهەموو شت ئەنجامی گۆرینی دەوڵەت و کۆمەڵ بوو بەرێگه‌ی ئیرهابی بەردەوام .ئیرهاب و زەبروزەنگ تەنانەت دوای سەقامگیری ده‌سه‌اڵتیش بۆ کۆنترۆڵ کردنی کۆمەڵ بە موئەسەسە کراوە، بە شێوەیەک کە بە دەگمەن توانای کاردانەوە بۆ بەرامبەرەکەی بمێنێتەوە .داڕمانی سیستەمی سیا�سی سەدام حسێن بە ڕوونی نیشانیدا کە 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گۆڕانکاریە ڕاستەقینە كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و سیاسیەکانی ئەو 35ساڵەی فەرمانڕەوایی بەعس بێ ئەنجام و بێکاریگەری نەبوو .هەربۆیە ده‌سه‌اڵتی بەعس دیاردەیەکی نەگۆڕ نەبوو .لەبەر ڕۆشنایی ئەم گۆڕانە كۆمه‌اڵیه‌تیانە ئەو پرسیارە دێتە پێش چۆن ئەم سیستەمە سیاسیە سەرەڕای ئەم گۆڕانانە کۆمەڵ و دەوڵەتی بەردەوام کۆنترۆڵ کردو بەعسیش ئەو هەموو چەند ساڵە بمێنێتەوە .چۆن یەکێتی و پارتی وەک دوو حیزبی خێزان و بنەماڵە توانیویانە ئەو هەموو ساالنە فەرمانڕەوایی بکەن؟ ئەوەی پەیوەستە بە پەیوەندی نێوان دەزگا بیرۆکراسیەکان و ئەلیتە سیاسیەکە ،ئەو دەزگا بیرۆکراسیە ئاوتۆنۆمیەکی زۆر سنورداری پێئەدرێ .هەرچەندە هەوڵێکی بەردەوامی مەدەنی و بیرۆکراسیە عەسکەریەکانیش هەیە دەرفەتی گەمە کردن پێکبهێنن و کاریگەریی لەسەر پڕۆسەی بریارەکانی سەرکردایەتی سیا�سی دروست بکەن به‌اڵم پابەندبوونی کارمەندە قیادیەکان بە ده‌سه‌اڵتدارەوە هەیە وەک پڕەنسیپێکی پێکهاتەی بیرۆکراسیەتی ده‌سه‌اڵتە تەقلیدیەکە. لە بەرژەوەندی ئەم شێوە ده‌سه‌اڵتە نیە رێگ ه بە دروستبوونی ئەلیتەیەکی بیرۆکراتی بەهێز بدات. هەربۆیە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە رێگربێت لەم جۆرە ئەلیتانە یان سنوورداریان دەکات. بە کۆنترۆڵ کردن و ژێر دەست کردنی ئەلیتە بیرۆکراتیەکە ده‌سه‌اڵتدار دەتوانێت قورسایی خۆی لە سیستەمدا بۆ مەودای دوور بەهێز بکات. ئەوەی پەیوەندی بە نێوان بیرۆکراسیەت و کۆمەڵ هەیە الیەنە بیرۆکراسیەتەکە بەو ئاڕاستەیەدا مەیالە چەقی سەرجەم پڕۆسە سیاسیەکە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
بێت .جیهازە بیرۆکراسیەکە لەم سیستەمەدا هەوڵی مۆنۆپۆل کردن ئەدات بەرژەوەندیە كۆمه‌اڵیه‌تیەکان لەناو پڕۆسەی بریاردا قوت بدات و بریارە سیاسیەکان لەسەر ئاستی سەرجەم کۆمەڵدا کاریگەر بکات .بۆ پاراستنی ئەم ڕۆڵە دەزگا بیرۆکراسیەکەی ده‌سه‌اڵتدار لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت رێگر بێت لەبەردەم دروستبوونی رێکخراوی سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی سەربەخۆ .به‌اڵم ئەزمونە مێژوییەکانیش ئەوە نیشان دەدات ئەو سیستەم و ده‌سه‌اڵتانەش ڕۆژگارێک بەر هەرەس و داڕمان دەبن ئیتر بەهەر هۆکارێکی ناوخۆ یان دەرەکی بێت.
لە عێراق بەتایبەتی بازرگانی کردن بە نەوتەوە پێوانەی گەندەڵی بردە لوتکە .بە ملیارد دۆالری ئەمریکی لە ناوەڕاستی سااڵنی حەفتاکانەوە سااڵنە لە سامانی گشتی و داهاتی
لە جیهانی �سێ فراوان کردن و مۆدێرنیزە دەوڵەت کرایە موڵکی
کردنی جیهازی بیرۆکرا�سی بوونی نەبووە وەک
لەوەی لە گەشەکردنەکانی ئەوروپادا هەبووە .شەخسیی
لەبری فراوان بوونی دیموکراسیەت لە جیهانی �سێ زۆرتر بە ئاڕاستەی مەرکەزیەت بوونی ده‌سه‌اڵتی سیا�سی و ئاوتۆنۆمی ده‌سه‌اڵتداراندا ڕۆیشتوە، نوێکردنەوەو مۆدێرنیزە کردن لە گۆڕانکاریەکانی سیستەمدا بۆ ئەم دەزگا بیرۆکراسیەی ده‌سه‌اڵت نامۆیە. جیهازی بیرۆکراسیەت لێرەدا وەک ئامراز لە خزمەت و مانەوەو پیادە کردنی ده‌سه‌اڵت و کۆنترۆڵ کردنی کۆمەڵ و سامانی گشتیدایە. کەواتە مەیالە بەالی ئەوەدا تەواوی کارلێک کردن (شبکات التفاعل) لە نێوان ئەلیتەی سیا�سی و کۆمەڵدا کۆنترۆڵ بکات بە هەردوو دیودا. گەندەڵی لە بیرۆکراسیەتی ئەم سیستەمەدا خالێکی تری قیادەی سیا�سی لەم سیستەمەدا بریتیە لە بواری گەندەڵی .لە کاتی ڕژێمی بەعسدا
دیاردەی گەندەڵی گەیشتبوە لوتکە .لە عێراق بەتایبەتی بازرگانی کردن بە نەوتەوە پێوانەی گەندەڵی بردە لوتکە .بە ملیارد دۆالری ئەمریکی لە ناوەڕاستی ساالنی حەفتاکانەوە ساالنە لە سامانی گشتی و داهاتی دەوڵەت کرایە موڵکی شەخسیی بەمە توێژێکی دیاری ملیۆنەرو ملیاردێری دۆالر دروستبوو .هەروەک ئەوەی لە هەرێمی کوردستانیشدا هەیە .بەتەنیا سەدام حسێن لە سەرەتای ساالنی هەشتاکانەوە ملیاردەها دۆالری لە بازرگانی نەوت بۆ خۆی الدابوو .بازرگانی کە لەکاتی ئابڵوقە ئابوریەکەی سەر عێراق لە بازاڕی ڕەشدا دەکران .ئەم پارەیە خرابوە سەر حیسابی بانکە بیانیەکان .هەروەک الی سەرجەم دیکتاتۆرەکان باوە تەواوی شتە شاراوەکان دوای ڕوخانی ئەم کەسانەو ڕژێمەکانیان بە دەر دەکەوون .خۆ دەوڵەمەند کردن ئەگەر بگەرێینەوە www.komelge.com
27
NO:36 -May 2019
بۆ نمونەکەی عێراقی بەعس لە نێو ئەفسەرە پلە بەرزەکان و سیاسیە مەدەنیەکان زۆر بەربالو بوو. لە عێراقی بەعس و سوریاو هەرێمی کوردستانیش گەندەڵی بەشێوەیەکی وا ببوە وە بۆتە شتێکی ئاسایی کە کەس تر�سی لە سزادان نەبووە .بیرۆکراسیەتی حیزب و بیرۆکراسیەتی دەوڵەت لە عێراق لەیەکتر جودا نەبوون و دەوڵەت ڕۆڵی سەیتەرە کردنی نەبووە لە بواری ئابوریدا .ئەوەندەی ئەم بارودۆخە بەم شێوەیە مایەوەو ئەوەندەی ڕۆڵی شەخس شوێنی حیزب و دەوڵەت بگرێتەوە لەنێو گەلدا بێ بڕوایی بەرامبەر بە حیزب زیاتر دەبێت .خەلکی ڕوو لە سیاسەت وەردەگێڕن و بەدوای ستراتیجیەتی خۆ دەوڵەمەند کردندا دەگەرێن .ژمارەیەک لە کەسەکان و حیزبیەکان لە عێراقی ئێستەو باشوری کوردستان بوونە بازرگانی سەرکەوتوو ،هەندێکی تر هەر لەسەر ستایلە کۆنەکە ماونەتەوەو هەژار کەوتوون .کەواتە گەندەڵیی پالنکراو لەم شێوە سیستەمەدا خزمەتی سەقامگیری سیستەم دەکات به‌اڵم دەرئەنجامەکەی دژوار دەبێت بۆ کۆمەڵ و ئابوری والت. زەبروزەنگ و هەڕەشە کردن بە شێوەیەکی وا توند بە موئەسەسە کراوە کە بەردەوام خۆی دوبارە دەکاتەوە .دەبێتە هۆی گومان دروست کردن هەر یەکێک بەرامبەر بەوی دی .سەرجەم ده‌سه‌اڵتی دەوڵەت دەگوازرێتەوە بۆ ده‌سه‌اڵتدارە تاک و تەقلیدیەکە .دەستورو یاساکان و تەنانەت حیزب نرخی نادرێتێ .ئەم جۆرە ده‌سه‌اڵتە بە ڕای من چەندین خەسڵەتی ده‌سه‌اڵتی شمولیی هەیە. ئەوەی پەیوەندی بە مۆنۆپۆلی حیزبەوە هەیە. ده‌سه‌اڵتدار لەم سیستەمەدا ئەگەر بۆی بکرێت ئارەزووی تەنیا لە بوونی یەک حیزبی سیا�سی 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەیە کە سەرجەم ده‌سه‌اڵتەکانی لەدەستدا بێت و بەتەنیا بریار بدات .نە لە نێو ،و نە لە دەرەوەی حیزبەکەیدا ئۆپۆزیسیۆن قبوڵ ناکات .یەکێتی و پارتی هەر یەکەو لە زۆنێکی داگیر کراوی خۆی بۆتە حیزبی قائیدو ،حیزبی قائیدیش بە ئاڕاستەی تاک حزیبیدا دەڕوات .ئەم شێوە حیزبانە وەک پێویستیەکی سیا�سی و كۆمه‌اڵیه‌تی دروست نەبوون به‌ڵكو تەنیا ئامرازن لە خزمەتی ده‌سه‌اڵتدا. لەبەر ڕۆشنایی قەدەغە کردنی فراکسیۆن بەتەنیا سەرانی حیزب فەرمان دەردەکەن .ئەو کەسەی پیادەی سیاسیەت بکات هەوڵ بۆ گەیشتن بە ده‌سه‌اڵت ئەدات ،ده‌سه‌اڵت وەک ئامراز لە خزمەتی ئامانجی تردا .لێرەدا ده‌سه‌اڵتدارێک لە چەقی سیستەمە سیاسیەکەدایە کە سەرجەم بریارە سیاسیەکان بەرێگه‌ی هێالنەیەک لە پەیوەندی ئیداری و جیهازی بیرۆکرا�سی پیادە دەکات .سیاسیە قیادیەکان و دارودەستەو کارمەندەکان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بە کە�سی ده‌سه‌اڵتدارەوە پابەندن .ئەوەندە�شی خۆیان بریار بدەن ئەوا وەک ئیرادەی ده‌سه‌اڵتدار دەبینرێت .نە دامودەزگا دەوڵەتیەکان وە نە ئینستیتوتەکان وەک نمونە �سێ ئۆرگانەکەی دەوڵەت لەم سیستەمەدا خاوەنی قورسایی خۆیان نین. پیادەکردنی ده‌سه‌اڵتی سیا�سی هەرێم مەرکەزیە ناکۆکە بەخۆی ئەگەر لە بەغدا باس لە فیدرالیەت بکرێت و لە هەرێمیش مەرکەزیەت پیادە بکرێ .بێده‌سه‌اڵتکردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان نیشانەی ئەم بۆچونەیە .مەرکەزیەتیش لەگەڵ دیموکراسیەتدا یەکناگرێتەوە. ده‌سه‌اڵتدارانی هەرێم پشت بەدارو دەستەکانی ،بە ئیدارەکانی و بە هێزی چەکدارو ئاسایش و دەزگا هەوالگریەکانى دەبەستێت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
(زێڕەڤانی و لەشکری بارزان و گوالن و دوو هێزی پێشمەرگەی حیزبی و دەزگای پاراستن ،دەزگای زانیاری و دژە تیرۆر و هێزی ئاسای�شی حیزبی و بنەماڵە ، )...دوو ئیدارەیی ژێر ده‌سه‌اڵتی سوڵتانیی و هەروەها پیادەی ئابوری بنەماڵەو خێزان تاقم دەبەستێت .لەبری دروستکردنی ئەنجومەنی ئاسای�شی نەتەوەیی و نیشتیمانیی ئەنجومەنێکی هەوالگری هەیە لەژێر سەرکردایەتی ئەندامێکی خێڵە سیاسیەکە («ئەنجومەنی ئاسای�شی هەرێم»). هەروەها سەرۆکی هەرێم وەک ئەندامێکی تری
هەردوو بنەماڵە گەورەو بچوکەکان بازاڕی هەرێمیان کردۆتە بازاڕی بازرگانی شمەک و نەوت و قاچاقچێتی ناوخۆ بۆ ئێران و تورکیاو بۆ بەرژەوەندی خۆیان خێڵ کە سەر بە حیزبێکی ده‌سه‌اڵتە. ده‌سه‌اڵتەکانی سەرۆکی هەرێم لەگەڵ سیستەمی پەڕلەمانیدا یەک ناگرێتەوە .سەرۆکی باالی ڕاپەڕاندنیشەو هیچ باالنسێک نیە لەنێوان سەرۆکی هەرێم و حکومەتدا (دەزگای ڕاپەڕاندن) .پەیوەندی نێوان پەڕلەمان و حکومەت پەیوەندیەکی ناتەندروستەو �سێ ده‌سه‌اڵتەکە بەنێو یەکتردا تواونەتەوەو ئەمەش خەسلەتێکی
سیستەمە دیکتاتۆرەکانە .ئەم دامەزرێنەری بەڕێوەبەرە گشتیەکانە ،...هەربۆیە دەکرێ لێرەدا باس لە سیستەمێکی سەرۆکایەتی بکەین لە والتێکی دیکتاتۆردا .لە ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاش سیستەمی سەرۆکایەتی پیادە دەکرێ به‌اڵم کۆنگرێس (پەڕلەمان) بەهێزەو توانای کاردانەوەی هەیەو دەوڵەتی قانونە .لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە گۆڕێ ئایا ئەم هەرێمە چ پێویستیەکی بە سەرۆک هەیە؟ نمونەی تورکیاشمان هەیە کە سیستەمی سەرۆکایەتی لە والتە دواکەوتو وە دیکتاتۆرەکاندا سەرکەوتو نابێت. هەردوو بنەماڵە گەورەو بچوکەکان بازاڕی هەرێمیان کردۆتە بازاڕی بازرگانی شمەک و نەوت و قاچاقچێتی ناوخۆ بۆ ئێران و تورکیاو بۆ بەرژەوەندی خۆیان و مۆنۆپۆڵ کردنی بازاڕو وێران کردنی سەنعەتی محەلیی والت و بواری کشتوکاڵی. گەرنا وەالمی ئەو پرسیارە چۆن ئەدرێتەوە کە بە هەزاران میلۆنەرو بە دەیان ملیاردەری دۆالر لە هەرێمی کوردستان دروست بووە ئەگەر بە رێگه‌ی ڕەفتاری چەتە گەری و ناشەرعی نەبێت .خاوەن پڕۆژەو الیەنە ئابوریەکان دەبێت لێرەدا هەمیشە حیساب بۆ بریاری هەڕەمەکی و بێسەروبەر بکەن. ئەوەی ئەم سیستەمە کاری لەسەر دەکات بریتی نیە لە دروستکردنی ژێرخانی ئابوری نەتەوەیی هەرچەندە ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانیی یەک ناگرێتەوە لەگەڵ سروشتی ئەو ده‌سه‌اڵتەدا ،تەنیا ڕوو دەکەنە ئەو پڕۆژانەی کە دەستکەوتی ماددی خۆیانی تێدایە. خوێندنەوەی ئەم توێژینەوەیە یارمەتیدەرە بۆ دروست کردنی ستراتیژیەتی پێچەوانە بەرامبەر ئەو شێوە سیستەمانە. www.komelge.com
29
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
باشورێ كوردستانێ پشتی 28سال خو ه رێڤه‌برن؟!
دیار غه‌ریب
به‌ریا 28سال ل 1991-03-05د ه گه‌لی باشورێ كوردستان ل هه‌مبه‌ری رژێما سه‌دام هوسه‌ین رابو سه‌رهالن .د ئەنجامێ وێ سه‌رهلدانێ ده ،هه‌یا 1991-03-21پرانیا خاكێ باشورێ كوردستان ژ ده‌ستی هزبا به‌س و ده‌سه‌التێ سه‌دام هات رزگار كرن .روخما كو ده‌وله‌تا ئێراق د داویا ئادارێ 1991د ه ئێرش ئانی سه‌ر باشوری كوردستان و پرانی وان هه‌رێمێن كو هاتبون رزگار كرن خست بن ده‌ستا خوه ،به‌شه‌كی مه‌زن ژ گه‌لی باشور كۆچبه‌را رۆژهالت و باكورێ كوردستان بو ،لێ به‌شه‌ك ژ باشور د ده‌ستێ گه‌ل و پێمه‌رگ ه د ه ما. 30
www.komelge.com
كۆچبه‌ری هه‌ژماره‌كا زێد ه ئا گه‌لی كورد و هۆڤێتیا سه‌دام هوسه‌ین كو به‌ریا 3ساالن هه‌له‌بج ه و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن دن ب كمیایی بۆمباباران كربو، گه‌له‌ك كه‌س كوشتبو ،هه‌مان ده‌م د.ئێرشێن ئە‌نفالێ د ه پرانی گوندێن باشور شه‌وتاندبو نه‌زی 182000كه‌س ژی وه‌ندا كربو ،بون سه‌ده‌م كو كۆنسه‌یا ئە‌وله‌كاری یا نه‌ته‌وا یه‌كبوی د -04-05 1991د ه بریارا 688ده‌ربخه .د بریارێ د ه پێویست بو ناڤچه‌یێ ب ئەول ه ژ بۆ كورد وه‌ر ه ئاڤاكرن و گه‌لی كورد ژ زملا سه‌دام وه‌ر ه پاراستن .ئەڤ یه‌ك بو سه‌ده‌م كو گه‌ل هێدی هێدی ڤه‌گه‌ره‌ن جهی خو ه و ده‌سه‌التی پێشمه‌رگ ه زێد ه بب ه و ده‌سه‌التی هكومه‌تا ئێراق كێم ببه .هه‌یا د مه‌ها جۆتمه‌ه ئا 1991د ه هكومه‌تا ئێراق هێزا خو ه و هه‌می سازیێن خو ه ب ته‌مامی ژ هه‌ر 3پارێزگه‌ها هه‌ولێر، سوله‌یمانی و دهۆك ڤه‌كشاند و ئەمبارگۆ(گه‌مارۆ) یا ئابوری خست سه‌ر باشور. ڤه‌كشاندنا حكومه‌تا ئێراق ژ باژێرێن باشورێ كوردستان بو سه‌ده‌م كو ڤاالتیا رێڤه‌برن چێ ببه.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
مخابن پارتیێن ده‌سه‌التدار وان شه‌رتا قه‌بول كرن و ب ڤێ ئاڤاهی خوه مه‌هكوما وان ده‌وله‌تا كرن .جودایی وی ژبۆ هه‌لبژاردن ژ قانونێ ه سود وه‌رگرتن. تركی ڤێ یه‌كێ گه‌لی باشور دلخوه‌ش كر ،ئێدی گه‌ل ژ پارتیێن كوردستانی دخوه‌ست ئەو ڤاالتی تژی بكن و رێڤه‌بریه‌ك خوه‌مالی ئاڤا بكن .پارتیێن كوردستانی ژی كو ئەو ده‌م دناڤا به‌ره‌یا كوردستانی د ه ل هه‌ڤ كربون و پێكڤ ه ته‌ڤدگه‌ریان كه‌تن ناڤا لڤ و ته‌ڤگه‌ره‌ك .ئەڤ یه‌ك ژ بۆ پارتیێن كوردستانی ئەزمونه‌كا نو بو ،به‌رپرسیاریه‌ك گران ژی بو .لێ به‌رپرسیاریه‌كا دیرۆكی ژی بو. گه‌ل وێ ده‌مێ دخوه‌ست ب رێكا هه‌لبژاردن په‌رله‌مان وه‌ر ه ئاڤاكرن و هكومه‌ته‌ك ژی د بن سێوانا ئەو په‌رله‌مان د ه وه‌ر ه چێكرن .لسه‌ر ڤێ بنگه‌ه بریار هات داین كو د 1992-05-17د ه ژ بۆ جارێ یه‌كه‌مین ل باشور د ه هه‌لبژاردنا په‌رله‌مانا هه‌رێم وه‌ر ه ئەنجامدان .هه‌مان ده‌م هه‌لبژاردن ژ بۆ كه�سی كو بب ه رێبه‌رێ ته‌ڤگه‌ری كوردستانی وه‌ر ه ئەنجامدان .به‌ریا كو هه‌لبژاردن وه‌ره ئەنجامدان ،هه‌ردو هكومه‌تێ تركی ه و ئیران قه‌بول نه‌دكرن كو هه‌لبژاردن ل باشور د ه وه‌ر ه چێكرن و په‌رله‌مان و هكومه‌تا كوردی چێ ببه .لێ پشتی چه‌ند جار رونیشتن ب دو مه‌رج(شه‌رت) قه‌بول
كرن كو هه‌لبژاردن وه‌ر ه چێكرن .ئەو ژی ئەوه‌بو كو په‌رله‌مان و هكومه‌ت ده‌مكی ب ه و هه‌ر ده‌مه‌ك رژێما سه‌دام داوی بو ،په‌رله‌مان و هكومه‌تا هه‌رێم ژی وه‌رن هه‌لوه‌شاندن .وه‌كی دن ئەو هكومه‌تی كو ئاڤا دبه ،رێك نه‌د ه پارتی ه په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستان دژی وان هكومه‌تا چاالك بن و شه‌ر بكن .ژبۆنا وی هه‌ول بدن وان پارتی ه ئیقنا بكن كو ده‌ست ژ تێكۆشینا له‌شكه‌ری به‌ربدن ،ئەگهر ئیقنا نه‌بن ژی ب رێكا هێز وان نه‌چار بكن كو ژ تێكۆشینا له‌شكه‌ر به‌ردن .ئەگهر ئەم بنه‌رن هه‌یا ئیرۆ ژی وان ده‌وله‌تا لسه‌ر ڤێ بنگه‌ه نێزی هكومه‌تا هه‌رێم دبن ،ب ته‌یبه‌ت تركی ه هه‌یا نها ب فه‌رمی هكومه‌تا هه‌رێم ناس ناك ه و قه‌بول ناك ه نونه‌را وی ل وی وه‌الت هه‌به .نونه‌را ینك ،پدك و پارتیێن دن وه‌كه نونه‌را پارتی قه‌بو دكن ،لێ نونه‌ر ب ناڤێ هكومه‌تا هه‌رێم قه‌بول ناكن. مخابن پارتیێن ده‌سه‌التدار وان شه‌رتا قه‌بول كرن و ب ڤێ ئاڤاهی خو ه مه‌هكوما وان ده‌وله‌تا كرن .جودایی وی ژبۆ هه‌لبژاردن ژ قانونێ تركیه سود وه‌رگرتن .لگۆر وی به‌نداوا %7دیار كربون، هه‌ر پارتیه‌ك ئەو به‌نداو ده‌رباس نه‌كربا نه‌دكاری بچ ه په‌رله‌مان .لسه‌ر وان ل هه‌ڤكرن و لگۆر ئەو قانون ل 1992-05-19د ه ژ بۆ جارا یه‌كه‌مین هه‌لبژاردن ژبۆ په‌رله‌مانا هه‌رێم و رێبه‌رێ ته‌ڤگه‌رێ رزگاری كوردستان هات ئەنجامدان. لگۆر ئەنجاما ده‌نگدان ته‌نێ پدك و ینك به‌نداو ده‌رباس كرن .ده‌نگێ وان ژی نێزی هه‌ڤدو بو .ژ بۆ هه‌لبژاردنێ رێبه‌رێ ته‌ڤگه‌ری رزگاری كوردستان ژی ده‌نگێ مه‌سود بارزانی و جه‌الل تاله‌بانی نێزی هه‌ڤدو بون و كه‌س ژ وان %50ده‌رباس نه‌كر .د ئەنجامێ هه‌لبژاردن د ه پرسگرێك دناڤبه‌ر ینك و پدك د ه چێبو .پدك و ینك هه‌ڤدو ته‌وانبار دكرن www.komelge.com
31
NO:36 -May 2019
نها 28سال ب سه‌ر راپه‌رینێ ده ده‌رباس دبه و پشتی نێزی مه‌هه‌ك ژی 27سال بسه‌ر یه‌كه‌مین هه‌لبژاردنێ هه‌رێما كوردستانێ ده ده‌رباس دبه. ه ل باشور هه‌یا نها گه‌لێ م ه كو رێڤه‌بری ل به‌ندێ ن باشور كو پدك و ینك سه‌ركێشیا وی دكن گاڤێن دیموكراتیك و نه‌ته‌وی باڤێژه. كو سه‌خته‌كاری هاتی ه كرن ،ژ بۆنا وی هه‌ر ئالی خو ه سه‌ركه‌فتی ددیت .مه‌سود بارزانی و جه‌الل تاله‌بانی ژی هه‌مان ره‌وش ژیان دكرن .ئەڤ دو مژار بو سه‌ده‌م كو ره‌وش ئالۆز بب ه و ترشه‌ن په‌ڤچون دناڤبه‌را وان هێزا چێ ببه .د ئەنجامێ ده لهه‌ڤ كرن كو په‌رله‌مان و هكومه‌ت ب ئاڤایه‌كه %50و %50دناڤا خو ه د ه پارڤ ه بكن .وه‌ك ه دن ژ بۆ جارێ دویه‌مین هه‌لبژاردن دناڤبه‌را بارزانی و تاله‌بانی چێ نه‌ب ه و هه‌ردو پێكڤ ه كار بدن مه‌شاندن. ژبه‌ر كو هه‌لبژاردن چێبو ،هه‌مان ده‌م شه‌ر چێنه‌بو ،گه‌ل كه‌یفخوه‌شبون .لێ كه‌سێن هشیار 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژبه‌ر وان نێزیكبون و ئەنجاما نیگه‌ران بون .گومانا وان هه‌بو كو ئەنجامی باش ژ ڤێ ئەزمون ده‌ربكه‌ڤه. مخابن گومانا وان كه‌سا د ده‌مه‌كی كن د ه بو راستی. ئەو بو پدك و ینك پارتیێن رۆژهالت نه‌چار كرن كو ده‌ست ژ تێكۆشینا له‌شكه‌ر به‌ربدن و ل باشور وان دان رونیشكاندن .ژبه‌ر كو پەكەكە قه‌بول نه‌كر رونه ،ب ئالیكاریا تركی ه د جۆتمه‌ها 1992 د ه ئێرشا سه‌ر پەكەكە كرن و پروپاگه‌ند ه كرن كو پەكەكە دژی ده‌سكه‌فتیێ باشور ه و ئەمبارگۆیێ لسه‌ر باشور دانی ه و رێك ناد ه ب رێكا ئیبراهیم خه‌لیل ئەرزاق وه‌ر ه ژ گه‌لی باشور .د ساال 1993 د ه ژی ینك ب بزوتنه‌وا ئیسالمی ر ه و پدك ب هزبا سۆسیالت ر ه شه‌ر كرن .د 1994-05-02د ه پدك و ینك كه‌تن شه‌ری هه‌ڤدو ،ئێدی هه‌یا ساال 1998 شه‌ر دناڤبه‌را وان د ه به‌رده‌وام بو ،هه‌یا ئە‌مه‌ریكا ل 1998-09-17د ه وان ل هه‌ڤ ئانی و به‌ری وان هه‌ردو پارتی دان پەكەكە و ته‌ڤلی كۆمپلۆیا ناڤده‌وله‌تی بون دژی پەكەكە و رێبه‌ر ئاپۆ .پشتی سالێ 1992هه‌یا نها گه‌له‌ك مرۆڤێن تێكۆشه‌ر وه‌ك ه سادق.عومه‌ر ،ئالی شه‌بان ،هاورێ رێناس، ره‌وف ئاكرێید ،ئە‌بوبه‌كر ئە‌لی ،مهه‌مه‌د هه‌الق، در .سیروان ،به‌كر هه‌له‌بجه‌ی ،كه‌مال په‌نجوێنی، سدیق سالیاوای ،ئیقبال مورادی ،رۆژنامه‌نوسێن وه‌ك ه سه‌رده‌شت.عوسمان ،كاو ه گه‌رمیانی ،وداد هوسه‌ین د بن سێیا ده‌سه‌التی كوردی د ه هاتن ته‌رۆر كرن .وه‌ك ه دن كۆمكوژیا وه‌ك ه كۆمكوژی هه‌ولێر ،كوشتنا سه‌دان ژن د بن ناڤا جودا جودا د ه و كوشتنا ده‌یان كادر و پێشمه‌رگ ه یا پارتیێن رۆژهالتا كوردستان د بن ده‌سه‌التی ڤێ رێڤه‌بری د ه چێبون .كۆمكوژی وه‌ك ه شنگال ژی د ڤێ ده‌مێ د ه چێ بو. نها 28سال ب سه‌ر راپه‌رینێ د ه ده‌رباس دبه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
و پشتی نێزی مه‌هه‌ك ژی 27سال بسه‌ر یه‌كه‌مین هه‌لبژاردنێ هه‌رێما كوردستانێ د ه ده‌رباس دبه. گه‌لێ م ه ل باشور هه‌یا نها ل به‌ندێ ن ه كو رێڤه‌بری باشور كو پدك و ینك سه‌ركێشیا وی دكن گاڤێن دیموكراتیك و نه‌ته‌وی باڤێژه .گه‌لێ م ه ل په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستان ژی به‌نده‌واریا وان هه‌ی ه كو په‌رله‌مان و هكومه‌تا هه‌رێمێ كوردستان خوه‌دی ل وان ده‌ربكه‌ڤه .لێ د پراتیكێ د ه به‌ره‌ڤاژۆیا وی ده‌ردكه‌ڤه. بێگومان به‌رپرسێن پدك و ینك دب ه د ڤێ پێڤاژۆ ده ،ب تایبه‌ت پشتی 28سال ل خو ه رێڤه‌برن خوه به‌رچاڤان ده‌رباس بكن .ئەگهر به‌رچاڤ ده‌رباس كرنه‌ك بنگه‌هی چێ نه‌به ،وێ ده‌سكه‌فتیێ گه‌له باشورێ كوردستان نه‌ب ه ده‌سكه‌فتیێن مایند ه و د ده‌می پێشد ه به‌رڤ ه هه‌لوه‌شاندن بچه .ن ه ته‌نێ تێك بچه ،به‌لكی بب ه مناكه‌ك خه‌راپ ژ بۆ گه‌لی كورد ل په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستان و هه‌رێمێ رۆژهالتا ناڤین .ئەڤ یه‌ك ژی گه‌له‌ك زیان ب گه‌لێ كورد دگه‌هین ه و نه‌ینی باندۆر لسه‌ر نێزیكبونا ده‌وله‌ت و هێزێن هه‌رێمی و جهانی دب ه ژ بۆ دۆزا كورد و قه‌ده‌را كورد و كوردستانێ. ئه‌م نها دبینن كو نێزی 7مه‌ه ب سه‌ر هه‌لبژاردنا په‌رله‌مانا هه‌رێما كوردستانێ د ه ده‌رباس دبه .لێ هه‌یا نها ئالیێن سه‌ركه‌فتی نكارین ه لهه‌ڤ بكه‌ن و هكومه‌ته‌ك چێ بكن ،ن ه دیار ه وێ كه‌نگێ لهه‌ڤ ژی بكن .ئەم دبینن جاره‌ك گۆڕان -پدك لهه‌ڤ دكن، لێ ینك پرۆته‌ستۆ دكه .جاره‌كی دن پدك – ینك لهه‌ڤ دكن و گۆڕان ڤه‌تۆ دكه .ئەڤ ره‌وش هه‌یا كه‌نگێ ده‌وام دكه ،ن ه زه‌الله .وه‌ك ه دن روخمی كو ناڤبه‌را به‌خداد و هه‌رێم كه‌مه‌ك به‌رڤ ه با�شی دچه، لێ پرسگرێكێن دناڤبه‌را وان د ه چاره‌سه‌ر نه‌بوی ه و داویا وی چه‌وا ب ه ئەو ژی ن ه دیاره! ژ وان هه‌می
دۆزا كورد ژی د ئاستا رۆژهالتا ناڤین د ه بویه ه و هه‌ر دۆزه‌ك سه‌ره‌ك ئالی سیاسه‌ت لسه‌ر دكن، لێ ده‌سه‌التی هه‌رێم نه خوه‌دی ستراتیژه‌كه گشتی یه ژ بۆ دۆزا كورد گرنگتر ئەو ه كو ره‌وشا رۆژهالتا ناڤین رۆژ ب رۆژ ئالۆزتر دبه ،دۆزا كورد ژی د ئاستا رۆژهالتا ناڤین د ه بوی ه دۆزه‌ك سه‌ره‌ك ه و هه‌ر ئالی سیاسه‌ت لسه‌ر دكن ،لێ ده‌سه‌التی هه‌رێم ن ه خوه‌دی ستراتیژه‌كه گشتی ی ه ژ بۆ دۆزا كورد ،هین لگۆر پێڤاژۆیا سه‌دساال بیسته‌مین ته‌ڤدگه‌ره .د ئاستا هه‌رێما كوردستان د ه ژی ره‌وشا گه‌ل رۆژ ب رۆژ به‌رڤه خه‌راپبون دچه ،هه‌ژمارا كه‌سێن كو ب سه‌ده‌مێ كێما�سی رێڤه‌بری كوردی ژ تێكۆشین دور دكه‌ڤن رۆژان ه زێد ه دبن .ئاستا ته‌ڤلیبونا گه‌ل ژ بۆ هه‌ردو هه‌لبژاردنێ په‌رله‌مانی ئێراق ئا 2018-05-12و هه‌لبژاردنێ په‌رله‌مانێ هه‌رێما كوردستانێ -09-30 2018ئەڤ یه‌ك ب زه‌اللی ده‌رخست هۆلێ .ڤێ یه‌كه دیار دك ه كو پارتیێن كو سیاسه‌ت ددن مه‌شاندن ل باشورێ كوردستان ئێدی نابن به‌رسڤا گه‌ل. ئەڤ یه‌ك ژی ئان ب خو ه به‌رچاڤ ده‌رباسكرنه‌ك بنگه‌هی ئا وان پارت و رێخستنا چاره‌سه‌ر دبه ،ئان www.komelge.com
33
NO:36 -May 2019
ژی ئێدی نڤشێن نو ئان سیا�سی ده‌ردكه‌ڤن و وان ده‌رباس دكن. پرسگرێكا هه‌رێما كوردستان لسه‌ر ئاستا ئێراق و ناڤچه‌یێ رۆژهالتا ناڤین هه‌رێما كوردستان كو په‌رچه‌یه‌ك ه ژ باشوری كوردستان و ئێراق ،د سه‌دساال .20د ه هه‌رتم دناڤ تێكۆشین و به‌رخوه‌دانێ د ه بویه .ئەڤ تێكۆشین و به‌رخوه‌دان بون ه سه‌ده‌م كو ده‌وله‌تا ئێراق و هێزێن هه‌گه‌مۆن به‌شه‌ك ژ ماف و ئازادی ڤێ گه‌ل و ناڤچه قه‌بول بكن .لگۆر به‌شێن دن ئا كوردستان ڤێ په‌رچ ه كوردستان هندك ماف خستی ه ده‌ستی خوه. ئەم دب ه ئەو راتی ژی بێژن كو ده‌سه‌التدارێن ئێراق و گه‌لی عەرەب ژی هه‌رتم گه‌لی كورد وه‌ك ه گه‌له‌ك قه‌بول كرنه ،ئینكارا گه‌لی كورد نه‌كرنه .خوه‌ستنه كورد وه‌ك ه برایێ بچوك ئان ژی هه‌موه‌التیا ددو به، لگۆروی ژی نێز بونه ،لێ كورد ئینكار نه‌كرنه .ساال 1970هكومه‌تا ئێراق ب فه‌رمی مافا.ئۆتۆنۆمی ژ بۆ كورد قه‌بول كر .ساال 2005ژی د ده‌ستورا ئێراقا نو د ه هه‌رێما كوردستان وه‌ك ه هه‌رێمه‌ك تایبه‌ت هات قه‌بول كرن..ئێدی ستاتۆیا هه‌رێم بو فه‌رمی، ئەڤ مژاره‌ك بو كو ئە‌ردۆخان پر نه‌ره‌هه‌ت كر. چونكو ئەو دخوه‌ستن پشتی هه‌رفاندنا رژێما سه‌دام ،ستاتۆیا هه‌رێما كوردستان ژی وه‌ره راكرن ،لێ به‌راڤژۆیا وی چێبو ،ژ بۆنا وی ساال 2005هه‌یا ساال 2007ئە‌ردۆخان پر ب دژمنتی نێزی باشورێ كوردستان دبو .نونه‌ر پدك ل ئە‌نقه‌ر ه ئاڤێتن و ژ بۆ مه‌سود بارزانی دگۆتن ئەو ن ه تشته‌ك ه ته‌ن ه سه‌رۆكا ئە‌شیره‌كه .لێ ده‌مه‌كی كو پدك ده‌ری هه‌رێم ب ته‌مامی ژ بۆ ئە‌ردۆخان ڤه‌كر ،هه‌می ئیمكانا ئابوری ،بازار و سه‌ر ئە‌رد و بن ئە‌ردی هه‌رێم خست بن كۆنترۆال ئە‌ردۆخان و گوله‌ن ،ئێدی ئە‌ردۆخان سیاسه‌تا خو ه گۆهرت و 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بارزانی ژی وسا فێم كر كو ئێدی ئە‌ردۆخان هه‌ر تشتی وی قه‌بول كریه ،ئان دكه. لێ د ریفراندۆمێ ده ده‌ركه‌ت كو ئە‌ردۆخان پر رۆژانه‌یی و ته‌كتیكی نێزی بارزانی و هه‌رێم دبه. ده‌ستی خو ه ل پشتا بارزانی دخست .ئەڤ ره‌وش هه‌یا رفراندۆما 2017-09-25ده‌وام كر .بارزانی ژی وسا فێم كر كو ئێدی ئە‌ردۆخان هه‌ر تشتی وی قه‌بول كریه ،ئان دكه .لێ د ریفراندۆمێ د ه ده‌ركه‌ت كو ئە‌ردۆخان پر رۆژانه‌یی و ته‌كتیكی نێزی بارزانی و هه‌رێم دبه .ب ت ئاڤایه‌ك قه‌بول ناك ه هه‌رێم بب ه ده‌وله‌ته‌ك سه‌ربخو ه ئان ژی بب ه هه‌رێمه‌ك كو خو ه رێڤ ه بب ه و خورت ببه .ئەو دخواز ه هه‌رتم هه‌رێم الواز به ،هه‌رتم ژی پرسگرێكا وی ب ئێراق ر ه هه‌به ،هه‌یا ئەو ژ ناكۆكی و پرسگرێكا وان سود بگره ،هه‌رێم ژی خو ه بسپێر ه تركیه .سیاسه‌تا ئیران ژی د هه‌مان چارچۆڤ ه د ه یه ،لێ ژبه‌ر پشتی روخاندنا سه‌دام هوسه‌ین ،ده‌سه‌التا ئێراق هه‌رتم نێزی ئیران بویه ،ئیران دخوه‌ز ه هكومه‌تا هه‌رێم ژی ب ئێراق ر ه بمه‌شن. سیاسه‌تا ده‌سه‌التدارێن ئێراق ژی كو شیعە حاكمن ،ژبۆ رێڤه‌برن ته‌نگ ه و هه‌یا نها ب ته‌مامی نكارین ه هه‌می ئێراقیان بخن هه‌مبێزا خوه .ب به‌رته‌ك ته‌ڤدگه‌رن .ئەڤ یه‌ك ژی بوی ه سه‌ده‌مه‌ك
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
رۆژنامه‌نڤیسا فرانسی كریس كۆچێرا به‌هس دكه، دبێژ ه ئەز چوم گه‌ل مه‌له مسته‌فا بارزانی ،من ژێ پرس كر كو هون ژ بۆ چ شه‌ر و تێكۆشینێ دكن؟ دبه مه‌له مسته‌فا به‌رسڤ دا من گۆت ئەم ژبۆ.ئۆتۆنۆمی شه‌ر دكن .دبێژه پشتی كو كار ه من لگه‌ل وی خالس بو، ئەز ده‌ركه‌تم ،من ژ یه‌ك ژ ئەندامێن ئەوله‌كاریا وی پرس كر ،هون چما شه‌ر دكن ،دبێژ ه ئەو ئەندام گۆت ئەم ژبۆ سه‌رخوه‌بون شه‌ر دكن! كو پرسگریێن هه‌یی هه‌یا نها چاره‌سه‌ر نه‌بن .دناڤ كورد و سوننی د ه ژی به‌رته‌كی جودا ده‌ربكه‌ڤه .د ڤێ ده‌رێ د ه ئەوی ژ بۆ م ه گرنگ ه مژارا هه‌لوێستا هێزێن ده‌سه‌التدارن ل هه‌رێما كوردستانێ .گه‌له‌ك پرس هه‌ی ه كو دب ه وان هێزا به‌رسڤا وان بدن .دبه
بپرسن چما ئەوقاس جار به‌رخوه‌دان و سه‌رهلدان چێبونه ،لێ داویا وی چاره‌سه‌ری چێ نه‌بویه؟ گه‌لۆ ت جاره‌ك ل خو ه پرس كرن ه كو كێما�سی وان چیه؟ ئان هه‌رتم به‌ری وان ل ده‌رڤ ه بویه! گه‌لۆ ته‌ڤگه‌را كوردی ل باشور هه‌رتم گۆتی ه كو ئەم ده‌وله‌ت و سه‌رخوه‌بون ناخوازن ،ئەم دخوازن د هندر ئێراق د ه ژیان بكن ،لێ ل پراتیكا خو ه نه‌رین ه چقا�سی ب ئاخافتنا وان ر ه ل هه‌ڤ دك ه ئان ژی ناكۆكه؟! گه‌لۆ ت جاره‌ك ئاستا تێكه‌لی خو ه ب هێزێن ده‌رڤه‌ی ئێراق ر ه به‌رچاڤان ده‌رباس كرنه؟ هه‌یا بزانن كو چقا�سی دۆستانه‌یه؟ وه‌ك ه دن ب هكومه‌تا ئێراق ر ه چقا�سی جددی كار كرن ه ژ بۆ پرسگرێكان ب هه‌ڤر ه چاره‌سه‌ر بكن؟ وه‌ك ه دن چقا�سی د هندر هه‌رێم د ه پێڤانێن كو ژ ئێراق دخوه‌زن ژ ئالیێ دیموكراتیكبون د ه ب خو ه پێك ئانین ه و میناكه‌ك خوه‌شك نشانا به‌رپرسێن ئێراقی دانه؟ ئه‌گه‌ر ئەم ل پراتیكا 70سالێن ده‌رباسبوی بنه‌رن كو خه‌ته‌ك ه سیا�سی ل باشور د ه ئاڤابویه و هه‌یا نها خه‌تا سه‌روه‌ر ه دناڤ پارتیێن باشور و سیاسه‌ت ه باشور ده ،دبینن كو رێبه‌ر و پێشه‌نگێن ته‌ڤگه‌را كوردی دو خیتابی جودای وان هه‌یه، یه‌كه‌م ژ بۆ گه‌ل و ئەندامێن وانه ،د ڤێ خیتابێ ده خو ه ب ئێراقی نزانن و ڤه‌قه‌تاندن ژ ئێراق دخوه‌زن، هه‌رتم دخوه‌زن ئەندامێ خو ه و گه‌ل لسه‌ر وی په‌روه‌رد ه بكن .ئەڤ یه‌ك ژی دناڤ ئەندامێن وان و گه‌ل د ه باندۆر دكه .لگۆر گه‌ل ئەو پارتیێن د باشور د ه چێدبن ژ بۆ سه‌رخوه‌بونا كوردستان چێ دبن .یا دویه‌م ئەو ه كو د فه‌رمیه‌ت و دپلۆماسی ه ده دبێژن ،د وان ده‌را دبێژن ئەم ژ بۆ عوتۆنۆم ،مافی چاره‌یا خوه‌نڤیساندن ئان ژی فه‌ردرالی تێكۆشین دكن و ئەم ئێراقینه .د ڤێ وارێ د ه بویه‌ره‌ك هه‌یه رۆژنامه‌نڤیسا فران�سی كریس كۆچێرا به‌هس دكه، www.komelge.com
35
NO:36 -May 2019
دبێژ ه ئەز چوم گه‌ل مه‌ل ه مسته‌فا بارزانی ،من ژێ پرس كر كو هون ژ بۆ چ شه‌ر و تێكۆشینێ دكن؟ دب ه مه‌ل ه مسته‌فا به‌رسڤ دا من گۆت ئەم ژبۆ. ئۆتۆنۆمی شه‌ر دكن .دبێژ ه پشتی كو كار ه من لگه‌ل وی خالس بو ،ئەز ده‌ركه‌تم ،من ژ یه‌ك ژ ئەندامێن ئەوله‌كاریا وی پرس كر ،هون چما شه‌ر دكن ،دبێژه ئەو ئەندام گۆت ئەم ژبۆ سه‌رخوه‌بون شه‌ر دكن! بێگومان نزیكبونه‌ك ب ڤێ ئاڤاهی باوه‌ری دناڤبه‌را ئالیێن سیا�سی د ه الواز دكه ،وه‌ك ه دن ژی دو روییا سیا�سی پێش دخ ه و دب ه ئاسته‌نگ ژبۆ چاره‌سه‌ری. هێدی هێدی باوه‌ری گه‌ل ژی دشكینه .ئەڤ یه‌ك د 10سالێ داویێ د ه پر جاران زه‌الل خو ه دا پێش، هه‌ری داوی ژی ده‌ما ریفراندۆما 2017-09-25بو. رفراندۆمه‌ك هات ئەنجامدان ،لێ كه‌س خوه‌دی لێ ده‌رنه‌كه‌ت! وه‌ك ه دن رێبه‌ر و پێشه‌نگێن وان پارتیا هه‌ر كه‌س و ئالیه‌ك دژبه‌ر ئێراق ب ه وه‌كه دۆستی خو ه لێ دنه‌رن ،ب تێگه‌ها (دژمنا دژمنا من دۆستێ منه) كار دكن و تێكه‌لی چێ دكن .ئەڤ یه‌ك پرسگرێكێن مه‌زن چێ دكن .ل ئالیێك باوه‌ری دناڤبه‌را هێزێن كوردی و پێكهاته‌یێن دن د ه ناهێله. ل ئالیێكێ دن ژی ده‌رفه‌ت دد ه هێزێن نه‌یارا ئێراق و كورد لسه‌ر بلزن .ئەڤ یه‌ك ژی گه‌له‌ك جار هاتیه دیتن و هه‌رتم د داویێ د ه كورد بوی ه قوربانی .رژێما شاه ئا ئیران دناڤبه‌را سالێن 1975-1961ژ ڤێ یه‌كه سود وه‌رگرت .هه‌ری داوی ژی د 1975-03-06 د ه ل جه‌زایر ب هكومه‌تا ئێراق ر ه ل هه‌ڤكرن و د ئەنجامێ د ه ته‌ڤگه‌را كوردی تێك چو .ئە‌ردۆخان ژی ژ 2007هه‌یا 2017خو ه وه‌ك ه دۆستێ بارزانی و هكومه‌تا هه‌رێم دیار دكر ،لێ د ده‌ما رفراندۆما 2017-09-25د ه هه‌لوێستا خو ه ئا راست دیار كر و هه‌ر كه‌س دیت ره‌وشا باشوری كوردستان و بارزانی چ پێهات! لێ تشتی جهی بالكێش ه ئەو ه كو هین 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌رده‌وامی ددن ب وان سیاسه‌تا! ئەڤ یه‌ك ژی نها تێ دیتن ،ژ بۆی كو ئە‌ردۆخان وان داوه‌تی تركیه بكه ،هه‌ر تشت دكن! بێگومان وان پارتیا ،ئان ژی ئەو پارتی و رێخستنێن كو بخوه‌زن ببن ئەلته‌رناتیفا وان پارتیه ،پێویست ه ده‌ست ژ وان سیاسه‌تا به‌ر بدن .ئەگهر پارتیه‌ك جودابون ژ ئێراق بخوازه، ئەوده‌م پێویست ه هه‌می سیاسه‌تی خو ه لسه‌ر وێ ئەساس برێخستن بكه .میناك پەكەكە هه‌یا سالێ 1999ژ بۆ ئاڤابونا ده‌وله‌ته‌كا كوردستانی كار دكر، ستراته‌ژیا خو ه ژی لسه‌ر وێ ئەساس ئاڤا كربو. لێ پشتی سالێ 2000كو ستراته‌ژیا خو ه گۆهرت، ئێدی لسه‌ر ستراته‌ژیا نو سیاسه‌ت دد ه مه‌شاندن. ب نه‌رینا من مرۆڤ دكار ه دناڤا ئێراقێ د ه لسه‌ر بنگه‌ها پێڤانێن دیموكراتیكا رادیكال ،ئاڤاكرنا سیسته‌مه‌كا كۆنفه‌دراال دیموكراتیك و پێڤانێن نه‌ته‌و ه دیموكراتیك هه‌می پرسگرێكێن ئێراق و دۆزا كورد ژی چاره‌سه‌ر بكه .ژ بۆ ڤێ ستراته‌ژی ژی گرنگ ه كو گه‌ل وه‌ر ه ئاماد ه كرن ،هه‌می پێكاهاته‌یێن ئێراق ،هێزێن ئێراقی ژی ده‌ست بدن ده‌ستی هه‌ڤدو. ب ڤێ ئاڤاهی دكارن ده‌ستێ ده‌رڤ ه ژی الواز بكن .د ڤێ ده‌رێ د ه پێویست ه پێشه‌نگتی وه‌ر ه كرن نه‌بێژن جڤاكا ئێراق ژبۆنا ڤیا ن ه ئاماده‌یه .جڤاكێ ئێراق ژ هه‌ر جڤاكه‌كی دن زێده‌تر ژ بۆ قه‌بول كرنا هه‌ڤدو ئاماده‌ن ه و ب تایبه‌ت د ئالی ه نه‌ته‌وی د ه شۆڤێنزم و نژادپه‌رستی پر ن ه ل پێشه .ژ بۆنا وی گرنگ ه كو پدك و هكومه‌تا هه‌رێم د ڤێ وارێ د ه سیاسه‌تا خوه ب ته‌مامی به‌رچاڤ ده‌رباس بكن..ئێدی نكارن وه‌كه به‌رێ سیاسه‌ت بكن و ئەگهر وه‌ك ه به‌رێ ده‌وام بكن ،ئەوده‌م دبن ب به‌شه‌ك ژ دیرۆك. پرسگرێكێ ناڤخو یا هه‌رێما كوردستانێ ئه‌م دبینن كو روخمێ پرسگرێكێن كو ب ئێراق ر ه تێ ژیان كرن ،د هندر هه‌رێمێ كوردستان ده
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
ژی گه‌له‌ك پرسگرێك هه‌نه .جڤاك ژ پێشه‌رۆژا خو ه دلنیا نینه ،وێ سب ه چ ب وی وه‌ر ه ن ه دیاره. ده‌سكه‌فتیێن خو ه مسۆگه‌ر نابینه ،باوه‌ری ب رێڤه‌برا سیا�سی پر الواز بویه .باوه‌ریا وی ب گۆهرتن و ڤه‌گۆهرتن كێم بویه .پسكۆلۆژیا ته‌كه‌كه‌س و جڤاك رۆژ ب رۆژ ئالۆز دبه .خوه‌كوشتن ،ژن كوشتن ،كوشتن ،ته‌جاوز ،دزیكرن ،بكارانینا مادده‌یێن هۆشبه‌ر و الوازبونێن پێڤانی ئەخالقی رۆژان ه زێد ه دبن .ره‌وشا ئابوری ژ خه‌راپ به‌رڤه خه‌راپتر دچه .جودایی دناڤبه‌را زه‌نگین(به‌رپرسێن پارتیێن ده‌سه‌التدار) و فه‌قیر زێد ه دبه .جودایی دناڤبه‌را گوند و باژێر د ه زێد ه دبن .گوند به‌رڤه تنه‌بونچ دچ ه و باژێر ژی وه‌ك ه په‌نجه‌شێر مه‌زن دبه .به‌رهه‌مێن جڤاكی پر كێمبونه ،ژ ده‌رڤ ه ئانین پر زێد ه بویه .ئەڤ ژی بوی ه سه‌ده‌م كو جڤاك خو ه بێ چار ه ببین ه و چاره‌سه‌ری ژ ده‌رڤ ه ببینه. ل كێله‌كێ وان ه پارتی ه ده‌سه‌التدار ب سه‌ده‌مێن كو پارڤ ه كرنێن ده‌سه‌الت و په‌ر ه ژ بۆ خو ه ئەساس وه‌ردگرن ،ن ه خزمه‌ت و ئاڤاكرن ،هه‌مان ده‌م ب سه‌ده‌مێن كو گرێدایی ده‌رڤ ه ته‌ڤدگه‌رن نه ئاماده‌ن ه ده‌ست ژ به‌رژه‌وه‌ندیێ خو ه به‌ربدن ،ئەڤ ژی دب ه سه‌ده‌م كو نكارن هكومه‌ت ئاڤابكن ،ئاڤا ژی بكن نكارن تشته‌كی جددی بگۆهرن .ئەڤ ژی بوی ه سه‌ده‌م كو نێزی 7مه‌ه ه هه‌لبژاردن چێبویه لێ هین هكومه‌ت ئاڤا نه‌كرنه .گه‌ل ژی ده‌نگی خوه ده‌رناخه. پرسگرێكا هه‌رێمێ كوردستان ئالیێك ه وی گرێدایی سیاسه‌ت ه هندر ئا وان پارتیا ی ه كو سه‌روه‌رن ل باشورێ ده .رێبه‌ر ئاپۆ دبێژ ه ‘‘پارتیێن كو د ده‌ما به‌رخوه‌دانا چیا د ه ل باشور خه‌بات دكرن هه‌می وه‌ك ه پارتیێن یه‌ك دبستانن ،جودایی وان د ستراته‌ژی ،مۆدێال رێخستنی و ئوسلوبا كار
و خه‌باتێ د ه تونه‌یه ،د وارێ تشتێن تالی و شه‌خ�سی د ه جودایی وان هه‌یه’’ .د ڤێ وارێ د ه ئاخافتنه‌ك ئیدریس بارزانی ژی هه‌ی ه د دسپێكا سالێ 1980ده كریه ،دبێژ ه ‘‘ئه‌م ژ وان پارتیا ناترسن كو چێبونه، چونكو ئەو كه�سی وان پارتیا چێكرن ه باش ناس دكن ،كه�سی وان تشته‌كی ژ م ه زێده‌تر ناكن ،ژ بۆنا وی ترسا وان ژ بۆ ما نینه’’ .ئەڤ ته‌سپتا رێبه‌ر ئاپۆ نها ژی راستیا خو ه دپارێزه .نها ل باشور پارتی زێد ه بونه ،لێ ئەوێن پارتی ئاڤا دكن لسه‌ر رێك و ئەزمونێن پارتیێ به‌ریا خو ه دچن ،تشتی بنگه‌هی نو ئاڤا ناكن .هه‌ر چقا�سی د ده‌سپێكێ د ه تشتی پارتیێن كه‌ڤن ره‌خن ه دكن ،به‌هسا ئاڤابونا نو دكن ،لێ لگۆر پێویستیا وان خو ه ئاماد ه ناكن ،رێخستن ئاڤا ناكن، ئەڤ یه‌ك ژی دب ه سه‌ده‌م كو نوبونا وان ده‌وام نه‌ك ه و ببن ته‌كرارێن ئا به‌رێ ،ئەڤ یه‌ك ژی هێز دد ه پارتیێن به‌رێ و جڤاك ژی بێی چاره‌سه‌ر دكن. ئەوی كو وه‌ك ه وان پارتیا ژی نێز نه‌به ،د گۆهرتن د ه ئیسرار بكه ،ب هه‌می ئاڤایه‌ك ئاسته‌نگی ژێره چێ دكن و ده‌رفه‌تی ژیان ژبۆ ئەندامێن وان ناهێلن، هه‌یا نكارن ده‌وام بكن .به‌شه‌كی زێد ه ئا گه‌لی م ه ژی ل باشور وسا فێم دكن كو گۆهرتنێن دیموكراتیك ب هه‌سانی وێ چێ ببه ،ئان ژی ناخوازن ل هه‌مبه‌ری رێڤه‌بری كوردی هه‌لوێستا رادیكال دیار بكن ،ژ بۆنا وی هه‌یا ئاسته‌ك ل هه‌مبه‌ر وان پارتی و ده‌سه‌التا تێكۆشین دد ه مه‌شاندن ،ئەو ئاست ژی تێرا ناكه .ژ بۆنا وی وان كه‌س و پارتیا ژی نكارن ببن به‌رسڤ و باندۆرا وان كێم دبه .ژ بۆنا وی تشتی هه‌ری گرنگ ئەو ه كو كه‌سێن كو دخوه‌زن گۆهرتن بكن ،د ده‌سپێكێ د ه دب ه خو ه بگۆهرن .دب ه نه‌كه‌ڤن ناڤ شه‌ری پارڤ ه كرنا ده‌سه‌الت و ده‌سكه‌فتیێن هه‌ی .دب ه سازیبون و جڤاكبون ئەساس بگرن نه ته‌ك ه كه‌س و مالباتان ئەساس بگرن .دب ه ئارمانجا www.komelge.com
37
NO:36 -May 2019
وان ئا مه‌زن ئاڤاكرنا سیسته‌مه‌ك ب ه ژ بۆ گه‌ل كو گه‌ل بكارب ه دبن سێیا وی د ه ئازاد و ئادل ژیان بكه. دب ه پرسێن پێكهاته‌یێن جڤاكی ژ هه‌ڤ قوت نه‌كن و ته‌نێ زێده‌كرنا موچه نه‌كن دروشمێن چاالكیا خوه. وه‌ك ه دن دب ه دیموكراتیكبون ژبۆ خو ه ئەساس وه‌رگرن ن ه ده‌سه‌الت وه‌رگرتن ،ژ بۆ ڤیا ژی دبه ب خو ه دیموكرات بن ،باوه‌ریا وان ب ئازادی ژن و رۆال ژن و جوان هه‌به. مژاره‌ك ه دن گرنگ هه‌ی ه ئەو ژی ئەو ه كو پارتیێن ده‌سه‌التدار هه‌رتم دخه‌بتن كو وسا بدن دیار كرن كو پرسگرێكێن باشورێ كوردستان نه گرێدایی په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستانه ،ده‌وله‌تێن جیران و هێزێن هه‌گه‌مۆن ئەالقه‌دار ناكه. دخوه‌زن لسه‌ر ڤێ بنگه‌ه ژی جڤاك په‌روه‌رد ه بكن و هه‌یا ئاسته‌ك ژی ئەڤ زهنیه‌ت ب جه كرنه .ئەڤ ژی یه‌ك ژ شاشیا سیاسه‌ت ه هه‌رێمێ كوردستانێ یه .ب ڤێ ئاڤاهی هه‌م پرگرێك راست ته‌سپت ناكن كو ئەڤ دب ه سه‌ده‌مێن كو چاره‌سه‌ری راست ژی ده‌رنه‌كه‌ڤ ه هۆلێ .ژ ئالیێك ه دنڤ ه هێزێ گه‌لی كورد ژ هه‌ڤ قوت دكن دۆزا باشور ناب ه هێز ژبۆ دۆزا كورد ل په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستانێ .د كێله‌كا وی د ه ره‌وایی ددن هه‌ڤكاریا خو ه ب هێزێن داگیركه‌ری په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستان و ب گه‌ل ژی ددن داقورتاندن .ئەڤ یه‌ك ژی نها پر ب ڤه‌كری دكن. ئەو هه‌ڤكاری كو نها ب ده‌وله‌تێ تركی ه و ئیران ره دكن گرێدایی ڤیا یه. وه‌ك ه ئەنجام ره‌وشا رۆژهالتا ناڤین و جهان رۆژ ب رۆژ هه‌ستیار دبه .دۆزا كورد ژی هه‌ر دچ ه زێده‌تر ده‌ردكه‌ڤ ه پێش .ب تایبه‌ت پشتی سه‌ركه‌فتنا قەسەد ل رۆژاڤا ب سه‌ر داش ده ،وه‌ك ه دن به‌رفره‌هبونا به‌رخوه‌دانی گره‌ڤا برچیبون 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ل زندان ،كوردستان و ده‌رڤه‌ی كوردستان، ئەنجامێن هه‌لبژاردنێن شاره‌داری تركی ه و بن كه‌تنا هه‌ڤالبه‌ندی ئە‌ردۆخان و باخچه‌لی ،هه‌مان ده‌م ئەو به‌رخوه‌دانی كو گه‌ریال ل هه‌ر ده‌ر پێش دخه .د كێله‌كا وان د ه رۆژ ب رۆژ فكر و رامانێن رێبه‌ر ئاپۆ و مۆدێال وی زێده‌تر دب ه رۆژه‌ڤا جڤاكێن رۆژهالتا ناڤین و دنیا .ئەڤ یه‌ك ده‌رفه‌ت ژ بۆ گه‌لی كورد ئاڤا دك ه و رۆلێ كورد د گۆهرتن د ه زێد ه دكه ،ژ ئالیه دنڤ ه مه‌تر�سی لسه‌ر گه‌لی م ه زێده‌تر دكه .سه‌ده‌مێن كو ئە‌ردۆخان و باخچه‌لی ئەوقا�سی ب هۆڤتی تین سه‌ر گه‌لی م ه ژ بۆنا ویا یه .ئەو سه‌ركه‌فتنا كورد وه‌ك ه تنه‌بونێ خو ه دبینن .ژبۆی كو كورد ژی بسه‌ر نه‌كه‌ڤ ه ئاماده‌ن ه هه‌ر تشته‌ك بكن .ژبۆنا وی گرنگ ه ده‌سه‌التی باشورێ كوردستان و پارتی و رێخستنێن دن ئەڤ راستی وه‌ك ه خو ه ببینن .لگۆر ویا ژی خو ه ئاماد ه بكن .ئەگهر ڤان مژارا وه‌رن ئەساس وه‌رگرتن وێ پرسگرێكێن هندرا هه‌رێم و پرسگرێكێن ب به‌خداد ر ه تێ ژیان كرن وێ چاره‌سه‌ر ببن. د ڤێ وارێ د ه رۆال ته‌ڤگه‌را ئازادی كۆمه‌لگای كوردستان و رێخستنێن كو فكرا رێبه‌ر ئاپۆ ژ بۆ خو ه بنگه‌ه دگرن گرنگه .ئەڤ رۆال وان ژی دب ه سه‌ده‌م كو پارتیێن ده‌سه‌التدار ژ وان بترسن و ئاسته‌نگی ژ وان ر ه چێ بكن .ئەڤ یه‌ك ژی نابه بب ه كه‌له‌م ل پێشیا خه‌باتێن وان رێخستنا ده. به‌ره‌ڤاژۆیا وی دب ه د خه‌تا خو ه د ه خو ه كور بكن و جڤاك ئاماد ه بكن .وه‌ك ه رێبه‌ر ئاپۆ دبێژ ه ‘‘یسرار كرن د سۆسیالزمێ د ه ئیسراكرن ه د ژیانا ئازاد ده ’’ ،ئەو ژی دب ه بزانبن ئیسرارا وان ،وان دگه‌یژنه چارسه‌ری و ژیانا ئازاد .پێویستی هه‌ی ه كو جڤاكا باشور وه‌ر ه ئیقنا كرن كو ده‌ما تێكۆشین ده‌رباس نه‌بویه ،هه‌یا ژیان هه‌ب ه تێكۆشین ژی پێویسته
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
هه‌به .چونكو وه‌ك ه پێشیا كوردان گۆتن ه ’ژیان بێی خه‌بات شه‌رمه’ ،ئەم ژی دب ه ژیان بێی تێكۆشین ژ بۆ خو ه وه‌ك ه شه‌رمه‌ك ه مه‌زن ببنن .ئەوێن كو دخوازن مرۆڤان بێی تێكۆشین بكن ،ئەو كه‌سن كو دخوه‌زن لسه‌ر كه‌دا مرۆڤ رونن و ژیان بكن. ئەوی كو نها ل باشور ژی تێ دیتن ئەڤ ه یه .جودای وی گرنگ ه ئەو تێگه‌ه وه‌ر ه ده‌رباس كرن كو دبێژه م ه پرسگرێكا نه‌ته‌وی خو ه چاره‌سه‌ر كریه ،بال په‌رچه‌یێن دن ژی پرسگرێكا خو ه چاره‌سه‌ر بكن. ئەڤ یه‌ك ن ه راست ه و پرسگرێكا نه‌ته‌وی كورد نه
ته‌قه‌ز ئەگهر وان پێڤان وه‌رن بنگه‌ه گرتن و هه‌می هێزێن نه‌ته‌وی و دیموكراتیك وه‌رن گه‌ل هه‌ڤدو ،وێ ئەنجامێن گرنگ بگرن و گه‌له‌ك پرسگرێكێن باشور وێ چارسه‌ر ببن. ل باشور ن ه ژی په‌رچه‌ی دن چاره‌سه‌ر نه‌بونه .ئەو هه‌لوێست خو ه خاپاندنه‌ك ه مه‌زنه .ب ئاڤایه‌كی دن گه‌ل ژ تێكۆشین دور خستنه .وه‌ك ه دن پێویسته ئەو تێگه‌ه كو دبێژ ه نها ل باشور ده‌م ده‌ما تێكۆشینا دیموكراتیكه ،تێكۆشینا دیموكراتیك ژی ب كه‌ده‌كی نۆرمال چێ دب ه وه‌ر ه ده‌رباس كرن .راسته
نها ل باشور شه‌ر دناڤبه‌را كورد و ده‌وله‌تی ئێراق د ه نینه ،وه‌ك ه دن زه‌مینێ ده‌ستوری هه‌ی ه كو خه‌باتی دیموكراتیك وه‌ر ه كرن ،ئەڤ ژی ده‌رفه‌ته‌كه ئەرێنیه .لێ ئەڤ پێویست ه وسا نه‌گرن ده‌ست كو خوه‌پارێزی ن ه پێویسته ،م ه ئێرشا داش دیت ،ژبه‌ر كو سالێن درێژ ه به‌رپرسێن هه‌رێم لسه‌ر ڤان شا�شی نێز دبن ،ده‌ما كو ئێرش چێبو نكاربون ن ه خو ه و ن ه ژی گه‌ل بپارێزن .هه‌ر ژبۆنا ویا ی ه رێبه‌ر ئاپۆ دبێژ ه ‘‘پێویست ه لسه‌ر بنگه‌ها پاراستنا جه‌وهه‌ری گه‌ل ژ بۆ خو ه پاراستن ئاماد ه بكن’’ .وه‌ك ه دن ئەو راستی وه‌ر ه ب جه كرن كو تێكۆشینا دیموكراتیك ب قا�سی تێكۆشینێن نه‌ته‌وی و چنایه‌تی پێویستیا وی ب فه‌داكاری هه‌یه .بێی فه‌داكاری ن ه مومكنه تێكۆشینا دیموكراتیك پێش بكه‌ڤ ه و ئەنجام بگره. د تێكۆشینا دیموكراتیك د ه ژی ناكۆكی دكه‌ڤه ناڤبه‌را ده‌سه‌الت و گه‌ل ،ئێدی ئەو ده‌سه‌الت كورد ب ه ئان ژی ژ نەتەویه‌ك دن به ،د باشور ده نها ده‌سه‌الت كورده ،ئەو كورد ژی خو ه ب نونه‌را جڤاكێ كوردستان دبینه ،ئەڤ یه‌ك ژی تێكۆشینا دیموكراتیك زه‌همه‌تتر دكه ،ن ه هه‌سانتر بكه .ژبۆنا ویا دب ه هه‌م هێزێن دیموكراتیك هه‌م ژی گه‌ل ئەو راستی بزانبن كو تێكۆشینا دیموكراتیك ل باشور د ه كه‌ده‌كی پر دخوه‌ز ه و ب فه‌داكاریه‌ك ه بێی سنۆر مرۆڤ دكار ه ئەنجام و ه بگره. ته‌قه‌ز ئەگهر وان پێڤان وه‌رن بنگه‌ه گرتن و هه‌می هێزێن نه‌ته‌وی و دیموكراتیك وه‌رن گه‌ل هه‌ڤدو ،وێ ئەنجامێن گرنگ بگرن و گه‌له‌ك پرسگرێكێن باشور وێ چارسه‌ر ببن .خوه‌رێڤه‌برنا باشور ژی بب ه زه‌مینه‌كا خورت ژ بۆ ده‌سته‌ك كرنا دۆزا نەتەوی كورد ل په‌رچه‌یێن دن ئا كوردستان، هه‌مان ده‌م باشور بب ه مۆدێله‌ك ژ بۆ ئێراق و رۆژهالتا ناڤین. www.komelge.com
39
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
ئێمە لەکوێی ئاڵوگۆڕەکانی باشوری کوردستان جێگەدەگرین
عادل عوسمان
مۆدێڕنیتەی سەرمایەداری ،یاخود سیستەمی چینایەتی و پلەداری ،کە لەسەر جیاوازی کۆمەاڵیەتی و دزینی ڕەنج و قازانج دامەزراوە کار بۆ بااڵدەستی چینی دارای کۆمەڵگە دەکات و خۆی بەسەر کۆمەڵگەدا دەسەپێنێت ،ئەم سەپاندنەش زۆر بواری ھەیە کە کاری لەسەر دەکات، پەروەردە ،دەسەاڵت ،دین ،نەتەوە ،فریو ،یاسا، ئەخالق ،ڕاگەیاندن ،سیکس ،وەرزش ،پوڵ و پارە ،بەرھەمھێنان .ھەموو ئەمانە بەگوێرەی خۆی دادەڕێژێت و بەیاسایی دەکات و لەزھنی کۆمەڵگەدا جێگەی بۆدەکاتەوە .ئەم سیستەمە ئێستە 40
www.komelge.com
لەقەیرانێکی کوشندەی کۆتاییەکانی تەمەنیدایە کە دەسەاڵت -فریو دادی مانەوەی نادات و قەیرانەکانی بونەتە کێشەی کەڵەکەبووی چارەسەر نەکراو. لەبەر ئەوەیە سیستەمی سەرمایەی جیھانی ھەموو سنورە ئەخالقی و سیاسیەکانی تێپەڕاندوە و بوەتە سیستەمێکی چەقۆ کێش و کوژەر ،کە توانای دابینکردنی پێداویستیە ژیاریەکانی کۆمەڵگەی نیە و بوەتە دێوو ئەژدیھایەکی حەوت سەری قازانج پەرست .بەھۆی ناکۆکی قازانج – بەدەستخستن، وەاڵم نەدانەوەی کۆمەڵگەوە کێشەکان ئاڵۆزترو خوێناوی تر بوە و بێچارە ماوە .چونکە خودی سیستەم بۆخۆی کێشە و بێچارەییە لەبەر ئەوە پێ�شی چارەسەر ناکرێت .بۆدرێژکردنەوەی تەمەنی و درێژەدان بەژیانی ،دەستی کردوە بەژیاندنەوەی فاشیزمێکی بێ پەردە کە جگە لە دزینی ڕەنجی کۆمەڵگە و فشارو لەناوبردن ھیچی تر نازانێت. کاتێک کەوتە بەر نەفرەتی کۆمەڵگەش بۆئەوەی سیستەم لەدەست نەچێت لەڕێگەی فریوو ھەڵبژاردنەوە کۆمەڵێکی تردێنێت.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
ئاڵوگۆڕەکانی سیستەمی سیا�سی لەباشوری کوردستان گرێدراوی ھەرێمی و جیھانیە ،ئەوەی دەتوانێت لەم ھاوکێشەیە تێبگات دەتوانێت سیاسەتێکی دروست و بەجێ پەیڕەو بکات. لەغیابی یان باشتر بڵێین بێ کاریگەری سیاسەتی دیموکراتیک ئەوەی ئاراستەی سیا�سی دیاری دەکات ھێزە بااڵدەست و دەرەکیەکانە.
بەتایبەت ئەم فاشیزمەی باشور(ھەرێم) ی کوردستان ،لەدوو الوە خەتەری بۆسەر ئەزموونی دیموکراسی ھەیە .ھەم ھێز لەفاشیزمی دەرەکی (تورکی) وەردەگرێت ،ھەم ھێزی پێدەدات. عیراق و باشوری کوردستانیش وەک بەشیک لەو و خراپتریش لەو ،خاوەنی سیاسەتی نیشتیمانی و دیموکرا�سی نین .بۆیە دەرفەتی دەست تێوەردان و خراپ بەکارھێنان و پێشێلکاری زۆرە .حکومەتەکانی عیراق و ھەرێم، لەکایەیەکی درۆزنانەی دیموکرا�سی دەنگداندا، پایەکانی خۆیان لەدەنگدەران وەردەگرن و ناگەڕێنەوە بۆدەنگدەرەکانیشیان .بەڵکو دەیکەنە دەسکەوتی شەڕو بەش بەشێنەو دابەشکاری
دەسەاڵت و قۆرخکاری و دەست بەسەرداگرتن و گرێدراو بوون بە جێبەجێکردنی ئەجندای ھێزە دەرەکیەکانەوە. دەنگدەر ئەوەندە پێویستە کە شەرعیەتی درۆزنانەی زۆرینەی یاسایی نەک دیموکرا�سی پێوەرگریت( ئەویش ئەگەر دەنگدانەکە بەدڵی ھێزی بااڵدەست شکابێتەوە) ،ئیدی دوای ئەوە دەبێتە «حیزبێکی گەورە ،خاوەن پێگەیەکی بەھێز، واتە دەسەاڵت و حکومەتێکی بەھێز» .دەنگدەر تائێر ه بەدیھێنەری وەھا پێگەیەکە بۆ حیزب .بۆ بەدەستھێنانی ئەم پێگە حیزبیە ڕێبازی پەیمانی درۆ ،مێژووی ڕابردوو ،پێگەی سەرکردەو بنەماڵەیی ،بەخشینەوەی پوڵ و پارە و زەوی، فشارو تەزویر و گۆڕینی ئاراستەی دەنگدان لەڕێگەی دەستێوەردان لەپرۆسەی دەنگدان و دزینی سندوقەکان و خستنە جێی سندوقی تر کە بەدڵخوازی خۆ پڕ کراوەتەوە لەپێناوی ئامانجەکانی بەدەستھێنانی بااڵدەستی حیزبی. ئەو سیستەمەی لەسەر ئەو وێرانەیە دادەمەزرێت ،بۆئامانج گرتنی کۆمەڵگەیە بەبێکاریگەری و ئاواکردنی دەسەاڵتدارەتیەکی خۆسەپێن ،قۆرخکار و فاشیست .ئەگەر ئەمە پەیوەست بکەینەوە بە دەوڵەت نەتەوەکانی ناوچەوە ،ئەوا جوانتر گرێدراو بوونی ئەو حکومەتی عیراق و ھەرێمەمان بە ئەجندا دەرەکیەکانەوە بۆ ئاشکرادەبێت. بەتایبەت ئەم فاشیزمەی باشور(ھەرێم) ی کوردستان ،لەدوو الوە خەتەری بۆسەر ئەزموونی دیموکرا�سی ھەیە .ھەم ھێز لەفاشیزمی دەرەکی( تورکی) وەردەگرێت ،ھەم ھێزی پێدەدات .لەالیەکی ترەوە ھەموو سەرچاوە سروشتی و مرۆییەکانی خستوەتە خزمەت و بەردەستی ئەو فاشیزمە www.komelge.com
41
NO:36 -May 2019
دەرەکیە ،لەپێناوی مانەوەی خۆی و دژایەتی تێکۆشانی ئازادی گەلی کورد. ئەوەی لەباشوری کوردستان دەگوزەرێت، ھێز لەو فاشیزمەی تورکیاوە وەردەگرێت و دەیانەوێت سیستەمێکی فاشستی بەگوێرەی خۆیان و داگیرکەران داڕێژن .لەخۆڕانیە بەناوی سەربەخۆییەوە ئەندازیاری ئابوری سەربەخۆ دەئافرێنن و نەوت و غازی کوردستان بەخاکەکەشیەوە تەسلیمی داگیرکەری تورک دەکەن و دەوڵەتی تورک دەبێتە بڕیاردەری ئابوری و موچە و کاری ھەرێمی کوردستان، بارەگای سەربازی و سوپاو دەزگا سیخوڕیەکانی داگیرکەرانی کوردستان دەست ڕۆیشتووترن و بەبڕیارترن ،فڕۆکەکانیان بەئاسانی ئاسمانی ھەوایی باشوری کوردستان دەبڕن و بۆردومان و کوشتاری خەڵکی سڤیل و گوندو ڕەزوباخەکان دەکەن .ئازادیەکانی کۆمەڵگە پێشێل دەکەن و بەرامبەر ھەر پاراستن و داخوازیەکی کۆمەڵگە بە کوشتارو خوێن و گرتن و ڕاوەدونان وەاڵم دەدەنەوە .تەنانەت یاساو دادگاکانیش دەستیان بەسەردا گیراوەو بونەتە جێگەی بەڕێوەبردنی ئەو فاشیزمە لەبەرامبەر داخوازی و ئازادیەکانی تاک وکۆمەڵگە ،شیالدزێ بەنمونە. بۆچارەسەری ئەو کێشانە پێویستی ڕیکخستنی تێکۆشانێکی دیموکراتیک کە پشت بەستووبێت بە ئازادیەکانی تاک و کۆمەڵگە و بەشداری ھاواڵتیان لە واڵتپارێزی و ھاونیشتیمانی ئازاد و وەکیەکی بەشداری و بڕیارداری لە سیستەمی سیا�سی، ئابوری ،بەڕێوەبەری کۆمەڵگەدا .مافی ھاواڵتی ژیانێکی ئازادە ،بۆیە پێویستی پەروەردە لە دەوری ھاواڵتی بوون ،واڵتپارێزی ،سیاسەت و ئەخالقی ئازادو کۆمەڵگەیی چارەسەری ئاریشە و گرفتە 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیا�سی و کۆمەاڵیەتیەکان دەکات. چارەسەری کێشەکانی کۆمەڵگە بەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری وکۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک دەکرێت.کەتاک و کۆمەڵگە بەپێکھاتە و ناسنامە جیاوازەکانەوە بەشداربن لە بەڕێوەبەڕی و بڕیارداندا .سیستەمی ئابوریش سیستەمێکی ئابوری ھەرەوەزی و پێکەوەیی دەبێت دور لەدزینی ڕەنجی کۆمەڵگە ڕێگر دەبێت بۆبەکارھێنانی لەخزمەتی دەسەاڵت -فریوو بەرژەوەندی تایبەت و دەسکەوتی پوڵی و قازانج. دروستكردنی ژینگەیەک کەمرۆڤ خۆی بەنامۆ نەزانێت چ لەباری ڕۆحی و ئەخالقی و زھنیەوە، چ لەباری ئابوری و دابینکردنی پێداویستیەکانی ژیانەوە .دابینکردنی ژینگەیەک کە ناسنامەی ئازاد بناغەی ناسینی پێکھاتەی جیاوازو پێکەوەیی کۆمەاڵیەتی و ھاوژیانی ئازادو وواڵتپارێزی بێت. نامۆبوونی مرۆڤ بەخۆیی و دەورووبەری ھۆکارەکەی قازانج -بەرژەوەندی -دەسەاڵت- قۆرخکاری و بااڵدەستیە .بااڵدەستانیش لەھەرکوێیەکی ئەم دونیایەدا یەک دەپارێزن و لە ناکۆکیشدان ،بەھۆکاری زۆرترین قازانج بۆخۆم .ئەم سیستەمەی باشورو عیراقیش لەسەر ئەم شێوە بەڕێوەبردنی دەسەاڵتدارەتیە دامەزراوە» ئەوەی خۆم بۆخۆم ،ئەوی تۆش ئەخۆم» بەوھۆیەوە ناکۆکیەکی گەورە لەنیوان ناوەندە ھێزدارەکانی باشوردا ھەیە لەپێناوی قۆرخکاری و قازانجی زیاتر .ھەربەو ھۆیەوەیە کە ناوەندی ھێزو میلیشیاو سەربازو سوپای جۆراو جۆر دەبینیت ،کەلە دەری یاساو دەستورن. ئەوھێزە چەکدارانە بەپێی یاساو بەندەکانی پاراستنی نیشتیمانی -ھاواڵتی دانەمەزراون ،بۆیە کاتێک ھەرناڕەزایەتیەک ،یان ھەر بزوتنەوەیەکی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
داخوازی جەماوەری دروست دەبێت بە ئاگروو ئاسن وەاڵمی دەدەنەوە ،چونکە تەئسیر لەسەر پرۆسەی قازانج -دەسکەوتی ناوەندەکانی ھێز دەکات .ناکۆکی ھێزەکانیش بۆدەسکەوتی زیاتر وایان لێدەکات بااڵدەستی خۆیان ،لەالیەک بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنن ،لەالیەکی تر بەسەر یەکتریدا بسەپێنن .شەڕە ناوخۆییەکانی ھێزەکانی باشور بەوھۆیەوە دوو ڕەھەندی ھەیە؛ یەکەمیان ،جێبەجیکردنی سیاسەتی داگیرکەران ،لە دژایەتی و تێکشکاندنی بزوتنەوەی، ڕزگاری -ئازادی گەلی کورد. دوەمیان ،خۆگرێدان بە داگیرکەرەجیاوازەکان و ھێزە بااڵدەستە جیھانیەکانەوە لە پێناوی بااڵدەستی الیەک بەسەر الیەک -یان الیەنەکانی تردا. بەداخەوە کێشەی کورد ،کێشەیەکی ئاڵۆزو پارچەبوو شاراوەیە ،کەزۆرھێز بەناوی دەسگرتن بەو کێشەوە بەشاراوەیی لەدەوری ھێشتنەوەو بێچارەیی کێشەی کورددا دەژین و چینێک و کۆمەڵێک ناوەندی ھێزیان دروستکردوە، کەلەدەوری خۆشاردنەوە -فریو لەپێناوی دەسکەوتی دەسەاڵت -پوڵی ،پوڵی -دەسەاڵت ئەو کێشەیە بەکاردێنن .ھێز بەیەک دەدەن و ناکۆکیش پێکەوە بەڕێوە دەچن. بۆدەرھێنانی کێشەی کورد لەشاراوەیی و قۆرخکاری و دەسکەوت ،پێویستی خوێندنەوەی دروستی نەتەوەییانە لەسەر ئاستی پێکەوەژیانی ئازادو نەتەوەی دیموکراتیک و دەرھێنانی لەدەستی میللیگەرایی کورت بین ودروستکردنی یەکیەتی نەتەوەیی پێویستیەکی گەورەو گرانی تێکۆشانی گەلی کوردە. ھەوڵەکانی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان،
لەو ئاستەدا گرنگ و کاریگەرە ،کەپێویست بوو حکومەتی ھەرێم و حیزب وھێزەکانی باشوری کوردستان نەک لەخزمەتی بونایەت بەڵکو بەپێی پێگەیان دەبوایە دەستپێشخەر بونایەت بۆ چارەسەری کێشەی کوردو دروست کردنی یەکیەتی نەتەوەییەکی دیموکراتیانه .بەاڵم نەک ھەر دەستپێشخەر نین ،لەدژی�شی دەوەستنەوە، زۆر شەرمنانەو لەژێر پەردەو بڕوبیانوی جیاوازدا، ناھێڵن ھەوڵی دروست کردنی یەکیەتی نەتەوەیی سەربگرێت. گەل لەو پێناوەدا بە بڕیارە کە لەپێناوی ئازادیدا چ بخوازێت بیکات و دەیکات .بۆیە درێژەدان بەتێکۆشانی دیموکراتیک و دروستکردنی بەرەیەکی دیموکراتیک النی کەم لەم دەورانەدا بۆشکاندنی ئەو سیستەمە داگیرکاری قۆرخکارە فاشستە پێویستیەکە کە ناکۆکی ھەڵناگرێت و ھیچ خوێندنەوەیەکی جۆراوجۆر ھەڵناگرێت .تەنیا ئەوە نەبێت ھێزو ناسنامە جیاوازەکان بەژیانکردنی خۆیانەوە لەپاڵ یەکدا بۆشکاندنی ئەو فاشیزمەی کە مەرگی دەستی پێکردوە لەتێکۆشاندا بێت. کۆمەڵگە لەکە�سی قبوڵ ناکات لەژیر پەردەی شاراوەدا ڕەنج و قوربانیەکانی بکرێتە دەسکەوتی قازانج -دەسەاڵت .بەڵکو دەیکاتە ھێزی ڕزگاری- ئازادی و لەگۆڕنانی داگیرکاری و فاشیزم .کێ دەبێت باببێت ،ھیچ ھێزو الیەنێک لەبەرامبەر تێکۆشانی نەتەوەیی و دیموکراتیکی گەالندا خۆی بۆناگیرێت و ئەو زریانە ھەڵیکردوە ،تەنیا بە ڕزگاری و ئازادی ئارام دەگرێت.
www.komelge.com
43
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
پشکێکی بچوک لە یادگارییەکانی ئەنفالی چوار
عەلی مەحموود محەمەد
کیمیابارانکردنی گوندی گۆپتەپە لە بەرواری ،1988-5-3سەرەتا و دەستپێکی ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چوار بوو لە پرۆسەی بەدناوی ئەنفال، ئەو ئەنفالەی دەیان هەزار هاوواڵتی کوردی لەگەڵ خۆیدا بۆ مەرگ برد و ڕاپێچی مەرگەسات کرد ،مەرگەساتێکی وا زیندووەکانیش ئاه بۆ ژێر بیابانەکان دەخوازن ،ئەو ئۆپەراسیۆنەی تەنها یەکێک بوو لە کۆی 8ئۆپەراسیۆنی دی ،سەدان گوندی لە دوای خۆیەوە بە ڕوخاوی لە پێدەشتە نەبڕاوەکانی کەرکووک و هەولێرو هەڵەتەکانی 44
www.komelge.com
کۆیەو قەاڵسێوکەو کێوو و دۆڵەکانی چەمی ڕێزان و بنارە سەختەکانی دوکان و خەلەکان و نزمانی و پێ دەشتاییەکانی شوان و بناری قەرەچوغ بەجێ هێشت ،چەپەکترین گوندی ئەم کوردستانە لێی ڕزگاری نەبوو ،جێدەستی سوپای ئەنفال بە بست بە بستی ناوچەکەوە دیاربوو ،ئەنفال ئەوەندە دڕندانە بوو مەرگی ناشرین کرد ،فاشیەتی شەرمەزارکرد، ملۆزی شۆفەڵەکانی گەیشتووە بە هەر کوێیەک، لە دوای خۆیەوە وێرانی کردووە و مەرگستان و کەالوەی بەجێهێشتووە ،سوپای ئەنفال لە جیاتی شارستانییەت و ئاوەدانی کاولکارییان هێنا ،ئەو گوندانەی شارستانیەت لێیانەوە سەری هەڵدا، کۆنترین گوندی جیهان بوون ،بە درێژایی ماوەی هەزاران ساڵ ئاوەدان بوون ،هۆالکۆ وێرانیانی نەکرد ،کەچی ئەنفال هەموویانی خاپوور کرد ( چەرموو -چەم ڕێزان ،دوو ناوی ناسراوی جیهانین بۆ ئاوەدانی و شارستانییەت و قۆناغی کشتوکاڵ، کەوتوونەتە ئەم دەڤەرەوە ). سنووری ئەنفالی چوار لە بناری دوکانەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
دەستی پێکرد ،تاکو لێوار و کەنارەکانی کەرکووک و هەولێر بە درێژایی ئەمبەر و ئەوبەری زێی بچووک شۆڕبوەوە بۆ ڕۆخی پردێ ،لەوێوە بۆ کلکەی قەرەچووغ ،لە بە�شی باکووری چەمچەماڵەوە بۆ دەم زێی بچووک ،ئەو زێیەی بە درێژایی مێژوو، ئەمبەرو ئەوبەری ئاوەدان بووە ،لەگەڵ خۆیدا سنووری نێوان هەردوو پارێزگای کەرکووک و هەولێری بەش دەکرد. ئەنفالی چوار سنووری چەندین شاروشارۆچکەی گرتەوە ( چەمچەماڵ، تەکیە ،قەرەهەنجیر ،ئاغجەلەر ،کۆتەڵ، تەقتەق ،قوشتەپە ،کۆیە ،دێگەڵە ،پردێ، شوان ،دوکان ،خەلەکان ،مەخموور ،) .. .لەو سنوورە پان بەرینە لەم ماوەی چەند ڕۆژێکدا، شوێنەواری شارستانییەت و ژیانی هەزاران ساڵەی مرۆڤایەتی بە تەواوی سڕایەوە ،هەر لەو گوندانەوە شارستانییەت سەری هەڵدا، مرۆڤایەتی گەشەیکرد ،دوای هەزاران ساڵ ئاوەدانی و خزمەتکردن بە مرۆڤایەتی ،داهێنان و پێشکەوتن ،کران بە وێرانە و کەالوە ،کۆنترین گوندەکانی جیهان هەمو تەخت کران ،لە ناو الدێ ڕوخاوەکان شوێنەواری مەرگ دەبینرا ،هێشتا بۆنی گەوەڕو مەڕو مااڵت و جیقنەی مریشکەکان دەهات ،جار جارەش پەلەوەر و گیاندارێکی تەریک کەوتوو ،جگە لە دار تەلی شۆڕەوە بووی کارەبا، چەم و ڕەزی چۆڵ ،داری سوتاو و الدێی ڕوخاو، خۆڵومێ�شی سوتان و بۆگەنی ئاژەڵ و پەلەوەری مردارەوە بوو هیچی دیکە بە جێ نەما ،مرۆڤ و ئاژەڵ ،مێرولە و باڵندە ،دار و درەخت هەموو بە پێی بڕیاری 4008بەعس ،جاڕنامەی مەرگیان بۆ درا ،ئەو رۆژانەی لەناو ئەو تارمایانە ژیانمان بەڕێکرد لە بۆنی مەرگدا گێژ ببوین ،بۆیە کارکردن
بۆ ئەنفال کارکردن لەسەر ئێسک و پروسک نییە، کارکردنە بۆ ئەوەی تارماییەکانی مەرگ جارێکی دیکە نەبینینەوە. ڕۆژی سێشەممە بەرواری 5-3ی ساڵی،1988 ئەو ڕۆژەی خەڵکی گۆپتەپە و دەڤەرەکە ،سەرباری هاتنی هەواڵەکانی هێرش بۆ سەر ناوچەکەیان، سەرباری لێبوردنێکی ڕانەگەیەنراو بۆ خەڵکی ئەو ناوچانەی شااڵوی ئەنفال پێیان نەگەیشتبوو « بەڵگەنامەکە لە خوارەوەیە « ،جگە لە ژیان و ئاسایش ،بیریان لە هیچی دیکە ناکردەوە، ئەوان لە زووەکەوە قاڵبووی پەنجە نەرمکردن بوون لەگەڵ کارەساتەکان ،ڕاهاتبوون لەگەڵ مەرگە بە کۆمەڵەکان ،قاڵبووی ناو ئازارەکانی ژیان و بەرەنگاربونەوە بوون ،سەرباری هەواڵە ناخۆشەکان وەلێ ئاسۆی ژیان هێشتا الی دانیشتوانی گۆپتەپە و دەڤەرەکە مابوو بە قەتماغەی مەرگەوە ،بهارەکەی تەڕ و پڕ و خۆش بوو وەک ئەمساڵ ،دەغڵ و دانی ناوچەکە تا چاو بڕ بکات سەوز دەچوەوە ،گۆپتەپە خاوەند خاکێکی کشت و کاڵی بەراو و زەوی دێمی بە پیت و بەرەکەتە ،کێڵگەی بەرینی گەنم و جۆ ،مەرەزەی سەوز ،گۆلی تەماتە و سەوزە ،کێڵگەی لۆکەو گوڵە بەڕۆژە ،بامیە و شوتی ،ڕەزی هەنجیر و قەی�سی و هەنار ،سەوزایی گۆلە توتنەکان .. .ئەو ناوەی نەخشاندبوو ،گوڵە گەنم و جۆ و گوڵە بەڕۆژەکان سەریان نابوو بە سەری یەکەوە ،لە سوجدەدا بوون بۆ تیشکی زێڕینی خۆرەتاو ،هەموو پێکڕا بە داماوییەوە سەیری گۆپتەپەیان دەکرد ،وەشتێکی نەرم ،کزە بایەکی غەمگین مژدەی هاوینی پێ بوو، بە هێمنی هەڵیکردبوو ،گولیلکە نیسان لە ناو ئەو دەریای سەوزاییەدا کەروێشکەیان دەکرد ،دەغڵ و دانی ئەو دەشتاییە بۆ ژیان سەمایان دەکرد ،کە www.komelge.com
45
NO:36 -May 2019
چاوت بە شیوو دۆڵ و دارەکان دەکەوت ،هەستت بە سوکنایەتی لە ڕوحەوە دەکرد ،ڕۆژێکی ساماڵ و خۆش ،لە قوالیی ئاسمانیش پەڵە هەورێک بچوک نابینرا ،شینایی ئاسمان ئاوی لەچاو دادەهێنا، نوزەی کزە بای وەشتە هێواشەکە ،نەرمە جۆالنێی بە دەغڵ و دانی ئەو دەڤەرە دەکرد ،لە دورەوە کەروێشکەی دەغڵ و دانەکە شادی دەزاندە قواڵیی دڵەوە ،لێ دڵێک پەیتا پەیتا هەواڵی ناخۆ�شی بۆ دەهات و لە دورەوە گوێ بیستی لێدانەکانی دەبووی ،دڵەکانی ئەو رۆژانە ئارامییان لە دەست دابوو ،گڤەی ئەو شنە بایەیەی بۆنی ڕوبار و باخەکانی لەگەڵ خۆیدا بۆ هەناو دەهێنا. خۆرەتاوی ئەو ئێوارانە تیشکی زێڕینی بەسەر دۆڵ و شیوو هەڵەت و تەختاییەکانی قەاڵسێوکەو شێخ بزێنیدا بە یەکسانی دەبەخشییەوە ،روباریش بە گەورەیی خۆی بەردرابوەوە ،تریسکەی تیشک دانەوەی تەنەکەی سەر شان کچان ،لەگەڵ بریقەو باقی جلە ڕەنگاوڕەنگەکانیان لە دورەوە دەبینراو تریسکەی زێڕینی دەدایەوە ،جوانییان لە گولیلکە نیسانی بنار تەپۆلکەکان دەسەندەوە. خەڵکی دەڤەرەکە چەندین ڕۆژ بوو لە دڵە ڕاوکێیەکی داچەڵەکێنەردا دەژیان ،هەواڵ لە دوای هەوالیان پێ دەگەیشت ،پەیام لە دوای پەیام لە شارەکانەوە دەهات و بروسکە ئاسا خۆی دەکرد بە ناوچەکەدا ،بە خێرایی بە شاخ و هەڵەتەکاندا گوزەری دەکرد و خۆی دەکرد بە مااڵندا ،هەمووی باسیان لە نزیکبوونەوەی هێرش دەکرد بۆ سەر ناوچەکەیان ،هەمووو هەواڵی مەرگ و ماڵوێرانی بوون ،خەڵکەکە نیگەران بوون لە چارەنوو�سی نادیاری خۆیان ،پەیتا پەیتا لە شارەکانەوە لە کەس و کاریانەوە نامەو ڕاسپاردەیان پێ دەگەییشت بۆ ئەوەی خۆیان ڕزگار بکەن ،وەلێ ڕێگاکانی 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەربازبوون هەموو گیرابوون ،دەروازەکانی ژیان پێوە درابوون ،هیچ ڕێگایەکی ڕزگاربوون بۆ خەڵکەکە نەمابووەوە ،کۆمەڵێک بەرپرس کە زۆریان خەڵکی ناوچەکە نەبوون ،یاخود ماڵ و کەس و کاریان لە دەڤەرەکە نەمابوون و رزگار ببون ،تاکو لە هێرش بۆ سەر ناوچەکە لە دەستی بدەن ،ڕێگەیان لە خۆ ڕزگار کردنی خەڵکەکە دەگرت ،هیچ دەروازەیەکی دەرچونیان نەهێشتبوەوە بۆ جەماوەر ،کەچی لە کاتی هێرشیشدا زەوی قوتیانی دا ،هەرە سومبلەکانی قەرەمانیەتییان لە بەردەم شااڵوی هێرشەکان بە چۆکدا هاتن ،نەیان توانی یەک چرکە داکۆکی لەو شوێنانە بکەن کە پرسگەی ڕێگە گرتن لە دەرچونیان بۆ جەماوەر تیایدا دانابوو ،بەمەش هەزاران نیچیریان خستە بەردەست تاوانباران، نایان زانی ئەوەی دەیکەن تاوانێکی نێونەتەوەییەو بە تاوانی جەنگ بە ناوبانگە ،بە بارمتە کردنی خەڵک بۆ رزگار کردنی خۆ ،ئەوان وایان دەزانی وا راهێنرابوون هەر کارێک بکەن ئازادن ،لەبەر ئەوەی پێشمەرگەن یاسا نایانگرێتەوە. سەیرکەن و جوان سەرن جبدەن و بنواڕن، بزانن چۆن بەڕێز مەالشاخی ئازایانە با�سی ئەم ڕاستییەمان بۆ دەکات( :سەرلەبەیانی رۆژی -5-3 1988لەسەر داوای (مامۆستا باپیر)لە بینایەی قوتابخانەکەی گوندی (پەڵکانە) لە ماڵی (وەستا سابیر)کۆبونەوەیەکمان ئەنجامدا ،بە مەبەستی شیکردنەوەی بارودۆخ و مەسەلەی خۆسازدان و بەرنامە داڕشتن بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێکی چاوەأوانکراو بۆ سەر سنوورەکان. لەو کۆبونەوەیە دا...ڕەخنەی ئەوە لە بەندە گیرا....چۆن سەربەخۆ مۆڵەتی هەندێ خێزانم داوە کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی ڕژێم!؟)*
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
*ئەنفالی خاڵخااڵن مەال شاخی چاپی یەکەم .2001 دیارە ئەوە تەنها نموونەیەکە لە ناو دەیان نموونەی دی ،لەمبەر و ئەوبەری زێ ،بەرپرسان ڕێگریان لە خۆ دەربازکردنی خەڵک گرت، سنوورەکانی دەربازبونیان لەبەردەم ڕزگاربوونی خەڵک داخست. لەو الوە الیەنێکی دیکە بە پێچەوانەی الیەنەکەی مەال شاخییەوە کە ینک ە ،پارتییەکان هەموو ورەیەکیان لەدەست دابوو ،بانگەوازی خۆ قوتار کردن و بێ ئومێدی بەرگریی کردن و کۆتایی خەباتی چەکدارییان دەدا بە گوێی خەڵکەکەیا، ئێستاش خاوەندی سەروەرییەکانی خەباتی چەکدارین !! ،وەک چۆن ئەوانەی رێگرییان کرد لە دەرباز بوونی خەڵک بونەتە خاوەند کەسوکاری قوربانیان. « لە ڕۆژانی پێش ئەنفالی چوارەمدا ئەو پێشمەرگانەی لە خوار شکابوون هاتبوونە گۆمەشین و خۆیان کۆدەکردەوە ،کوڕێکی هەرزەکاری خەڵکی گۆمەشین ،کە لەو دەمەدا تەمەنی سیانزە ساڵ بوو ،مەزەندەی (-200 )300پێشمەرگەی دەکرد کە لە سەرەتای مایسدا لەو ناوەدا بوون ،ڕۆژێک دوای هێرشە کیمیاوییەکەی گۆپتەپە بڕیاریان دابوو بڕۆن بۆ ئێران و تراکتۆری گوندنشینەکانیان گرتبوو بۆ گواستنەوە ،خەڵکی گۆمەشین دەستەو دامێنیان بوون زۆریان لێ پاڕانەوە واز لە خەڵکەکە بێنن و تاقە هۆکاری دەربازبوونیان لە دەست نەکەنەوە، بەاڵم پێشمەرگە گوێیان پێ نەدان ،بە هەرحاڵ دەمەوبەیان تراکتۆرەکان بە بەتاڵی لەگەڵ شۆفێرەکانیان گەڕانەوە و خەڵکی کەوتنە ڕاکردن بەرەو الی کۆیە _ جینۆساید لە عێراقدا ،پەالماری ئەنفال بۆ سەر کورد ،وەرگێڕانی سیامەند موفتی
زادە ،سلێمانی ل 323ساڵی .)1999 لە هەموو ساڵە نەهامەتییەکانی کورد لە سەر زەوی ،بە پێچەوانەوە ئاسمان بەزەیی بارانی خۆی بەسەر خاکدا دەبارێنێت ،ئەو ساڵەش بەهەمان شێوەی ساڵە سەرە خۆرەکانی دیکە ،خاک تێرەو قوڵپی ڕشانەوەی ئاوی باران دەدات .بەاڵم خۆ�شی ساڵی هات بەو خەڵکە چی ! ،ئەوان چارەنوو�سی خۆیان ،لە ئاوێنەی چارەنوو�سی خەڵکی ناوچەکانی گەرمیان و قەرەداغ دەبینییەوە ،ئەو سەروەت و سامانەی بە ڕەنجی چەندین نەوە کۆیان کردبوەوە، ئەو چرکە ساتە باری گران بوو بۆیان ،نایان زانی چی لێبکەن ،هیچ ئومێدێک بە ژیان الی خەڵکی ئەو ناوچەیە نەمابوو ،ژیان زۆر ناشرین ببوو ،مەرگ خەریک بوو وردە وردە لە دڵی خەڵکەکەدا شیرین دەبوو. چومە ماڵێک پیرێژن تاقە بەرانەکەی بۆمان سەربڕی بوو ،وتم نەنە بۆ ؟؟ ،لە وەاڵمدا وتی: ڕسقی منی تێدا نەماوە ،کوڕم دەزانی کە سەریی دەبڕم وەک ئەوە وایە چەقۆ لە ملی خۆم بنێم ؟؟؟ ،بەاڵم ئێوە نەیخۆن جاشە خوێڕیەکان تااڵنی دەکەن ،گۆشت قابیل بە هەڵۆیە ،عافیەتتان بێت کوڕم ،نۆ�شی گیانی بکەن «بۆ سبەی خوێڕییەکان « جاشەکان « گرتیان و کردیان بە دیاری « ،مام ئەحمەدیش لە سەر تەپکی هەورازێک ڕاکشابوو، ئاخی ژیان لە هەناویان کڵپی دەدا ،بە دیار گەنمەکەیەوە بە کوڵ دەگریا ،فرمێسکی خۆی دەخواتەوە و نەرمە گرییانەکە دەکات بە هەنسک، هەنسکەکە�شی بە قوڕگ قوت دەداتەوە و دەیکرد بە ورە و دەیشاردەوە ،لە گەڵ هەنسکی گریاندا بە نەرمی گەمەی بە سەمای ئەو گەنمە دەکرد، کە لە بەردەستی کەروێشکە سەمای دەکرد، هیچ ئومێدێکی پێ نەمابوو ،دەتگووت گیسکێکی www.komelge.com
47
NO:36 -May 2019
ماڵییە ،لەبەر خۆشەویستی خاوەنەکەی هارو هاجییەکەی قووت داوە ،گەنمەکە بە پێچەوانەی خاوەندەکەی ڕۆژ بە ڕۆژ بااڵی دەکردو دەچوو بە ئاسمانا و قەڵەو دەبوو ،نایوزانی وێشومەی ئەنفال چەندە ترسناکە ،بەاڵم خاوەندەکەی چرکە بە چرکە لە الوازی دەدا ،ڕووی کردە ئاسمان و هەناسەیەکی قوڵی بۆ هەڵکێشاو بە نەرمییەکی پڕ لە ئازارەوە گووتی( :دەبێت کێ بتخوات؟؟؟)، کەمێک ئاوی خواردەوە ،تنۆک تنۆک بە لێویا هاتە خوارەوە ،لە لچی سەرەوە نەرم نەرم دەرژایە سەر لچی خوارەوەی ،،پاشان گۆچانەکەی تاو دایەوە بەرەو ناو ئاوایی کردەوە ،بە دڵساردییەوە ئەو جێگەیەی بەجێهێشت ،لە دڵی خۆیدا بیری لە ژیانی خۆ شاردنەوەو ئاوارەیی و گەڕیدەیی پاش کارەساتەکەو لە دەستدانی ئازیزانی دەکردەوە، گەورەترین کارەساتی ژیان ئەوەیە ،لە چرکە ساتێک ،جڵەوی ژیان لە دەستی خۆتدا نەمێنێت، دەیزانی پارەش بە کەڵکی ئەم ڕۆژە ڕەشە نایات ،بیری لەوە دەکردەوە ،چۆن کەڵەکێک بۆ پەڕینەوەی ماڵ و مناڵەکەی لە زێکە دابین بکات، هێشتا هەواڵی بەردانەوەی زێکەی پێنەگەیشتبوو، لێ لە تر�سی بەرپرسەکانی پارتی دەسەاڵتداری ناوچەکە بیرۆکەکەی خۆی قوت دەدایەوە ،ئیرەیی بە با ،بە پاساری ،بەهەموو شتێک دەبرد کە ئازاد بوون ،وێنەی منداڵەکانی بەردەوام بەربینیان پێی دەگرت. رۆژەکانی پێش ئەنفالی گۆپتەپە (چوار)ەو، پاشماوەی خەڵک و پێشمەرگە رزگاربووەکان ناوچەی قەرەداغ و گەرمیان ،ئەوانەی ڕزگارییان بووە لە مەرگ ،وا لە ناوچەکانی شوان و شێخ بزێنی و قەاڵسێوکەو رۆژهەاڵتی کۆیە ،لەم گوند بۆ ئەو گوند دەخولێنەوە ،لە ناوەڕاستی مانگی 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چوارەوە ،ووردە ووردە لە دەڤەری گەرمیان و قەراغەوە پەڕینەوە بۆ ناوچەکە ،ئەوەی خۆی دەرچووە و سەری ساغە ،کەس و کاری بزرە و ئەنفالکراوە ،وەلێ بەالیانەوە ئاسایی بوو هەموو لە چاوەڕوانی بەردانیاندا بوون ،لەو ڕۆژگارە ئەوەی بیری لێێناکرایەوە ،ئەو کەسانەی کە گرترابوون ئیتر نەیانبینینەوە ،هیچ کەس لەو سەروبەندە هەستی بە گەورەیی قەبارەی تاوانەکە ناکرد ،نە وشەی ئەنفال بە هەند وەر دەگرترا ،نە قەبارەی زیانەکانیش ژمارەیەکیان هەبوو ،کێ بیری لەوە دەکردەوە ئەو هەموو منداڵە شیرە خۆرەیە لە پێش گەورەکانەوە لە ناو حەوزی تێزابدا بتاوێنرێنەوە ،یان ببەخشرێن ،پیرەکان سەگ بیان خوات و پاکیزەکانیش لە بازاڕەکانی کۆیلەداریدا بفرۆشرێن ،کەس لە ئێمە لەو ڕۆژگارەدا ،ئامان زانی و پەیمان پێی نابرد ،بارستایی ئەو تاوانەی کە ناوی ئەنفالی لێنرابوو ئەوەندە گەورە بێت ،دەنا وێنەیەکمان لێی دەگرت و دەنگێکمان زەبت دەکرد، لەو ڕۆژگارەدا ئەنفال هەمووی چەند هەفتەیەک بوو ئاشنایەتیمان لەگەڵ ناوە کوردەوارییەکەی پەیدا کردبوو ،تازە کامل ساجت بە بەری کورددا بڕیبووی. ئەو پاش نیوەڕۆیە لەگەڵ هاوڕێیەکمدا بەناوی (( ماجیدی کەریم خەیات حەساری) ))، کە سەربازی هەاڵتو بوو لە ماڵی خوشکەکەی لە گوندی جەلەمۆرد دەژیا ،پێکەوە پیاسەمان دەکرد، یادگاری ڕۆژە خۆشەکانی قوتابخانەو منداڵی و حەسیرەکەو ئیمام قاسممان بۆ یەکتر دەگێڕایەوە، با�سی تەزبێحەکەی واجیدە فەنی و تێکۆشانی باوکە تێکۆشەرە شیوعییە قیادە مەرکەزییەکەیمان دەکرد ،پاش عەسرانێکی خۆش ،ئاسمان پەڵە هەور بە دەم و چاویەوە دیار نەبوو ،خەڵکەکە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
چاوەڕوانی بانگی ئێوارەیان دەکرد ،تاکو لەو ڕەمەزانە ڕۆژووەکە فریایان بکەوێت و لە دەردو مەرگەساتە ڕزگاریان بکات ،لە ڕۆژی سەختیدا ئاساییە سرووتی ئاینی زیاتر زاڵ دەبێت بەسەر بیر و هۆ�شی مرۆڤەکاندا ،لە ناکاو چەند کۆپتەرێک هاتنە سەر ئاسمانی ناوچەکە ،خولێکیان بەسەر گۆپتەیا داو بەخێرایی گەڕانەوە ،پاش چەند دەقەیەک نزیک بە کاتژمێر 5،30ئێوارە ستونێک دوکەڵی سپی لە ئاسمانی بەری عەسکەرەوە چوو بە ئاسمانا ،گوندی عەسکەر بۆ خۆی لێمانەوە دیار نەبوو ،کەوتبووە پەناگەوە ،دوای زانیمان 9 کەس لە گوندی عەسکەر ببون بە قوربانی ،پاش کەێک 6 ،فڕۆکە ( ئەوەی من لە دورەوە بینیم) هاتنە سەر ئاسمانی گۆپتەپە ،دوکەڵی قینی پەنگ خواردویان باراند بە سەریدا ،نەڕەی فڕۆکەکان زۆر گەورەتر بوو لە دەنگی بۆمبەکان ،دوکەڵێکی سپی ئاسمانی گۆپتەپەی لێڵ کردبوو ،پاشان دوکەڵەکە ووردە ووردە بەرەو ئاسمان هەڵکشا سواری سەری شینایی ئاسمانە ساماڵەکە بوو، نە بریقەو باقی تەنەکەی ئاوی سەر شانی کیژانی هێشت ،نە تیشکی زێڕینی خۆرەتاوی پاش ئێوارانی بەهار ما ،گەردەلولی کیمیا بارانەکە لە بەر چاومە، لە دورەوە چێگاکەی بانگەوازی مەرگی بە کۆمەڵی دەدا ،ئەوەندە چڕ بوو ،لە قورساییدا ئاوس ببوو، سکی لە زەوی نابوو ،بە گرانیی سەردەکەوت بۆ بان و دەچوو بە ئاسماندا ،باڵندەکان لە ناو دوکەڵی کیمیاییەکە مەلەیان دەکرد و بەردەبوونەوە، دوکەڵەکە بە هەر چوارالدا پەلی دەهاویشت و بە دوای مەرگدا دەگەڕا تاکو بە یەکسانی بەسەر خەڵکەکەدا دابە�شی بکات ،سەری دەکرد بە هەموو کون و کەلەبەرێکی دەڤەرەکەدا ،هیچ جۆرە زیندەوەرێکی لە مەرگی خۆی ڕزگار ناکرد
خەڵکێکی زۆر لەسەر کێڵگەو مەزراکانیان بە دەور یەکدا مردن ،لە کاتێکدا هەندێکیان خەریکی کشت و کاڵی بوون، هەندێک کەسی دیکە کەوتنە زێیەکەوە ،زێیەکە زیادیکردبوو (( مرۆڤ – ئاژەڵ -ڕووەک – تەنانەت زەوی ))، بە یەکسانی دوکەڵی مەرگەکەی دابەش دەکرد بەسەر هەموواندا ،نایەویست کەس و هیچ شتێک بێ بەری بکات لە مەرگەساتەکەی ،شێخ و مسکێن، هەژار و دەوڵەمەندی پێکەوە بەردەدایەوە سەر زەوی ،ناو کێڵگە ،ڕوبارەکە ،وێشومەی مەرگەکە بە ناو کۆاڵنەکان گۆپتەیەدا غلۆر بوەوە بۆ دەم زێیەکە ،تەنەکەی ئاوو کچۆڵەی تازە هەڵچوو، دایک و منداڵ ،کە مەمکی دایکی بە دەمییەوە بوو پێکەوە دەیانی دا بە زەویدا ،پشیلەو سەگ و کەر و کۆتر و مەڕ بزن ......هتد ،هیچیانی بێ بەری نەکرد لە کارەساتەکان خۆی ،هەموویانی لەگەڵ زەویدا چووتکرد. خەڵکێکی زۆر لەسەر کێڵگەو مەزراکانیان بە دەور یەکدا مردن ،لە کاتێکدا هەندێکیان خەریکی کشت و کاڵی بوون ،هەندێک کە�سی دیکە کەوتنە زێیەکەوە ،زێیەکە زیادیکردبوو، www.komelge.com
49
NO:36 -May 2019
چ ئاوەکە لە دوکانەوە بە نەخشە بەردرابوەوە، ڕژێم هەردەم لەکاتی هێرشەکانی بۆسەر ناوچەکە، پێشتر ئاوەکەی بەردەدایەوە ،تاکو پێشمەرگەو خەڵکی دەڤەرەکە نەتوانن ئەمبەر و ئەوبەر بکەن بە کەڵەکە دارینەکان ،دواتر چەندین الشە لە ڕوبارەکە دۆزرانەوە (( ،هەندێکیان دەم و چاویان ڕەش هەڵگەڕابوو بە دووکەڵ داپۆشرابوو ،ئەوانی تر ئاسایی بوون بەاڵم ڕەق بووبوون ،من دایکێکم بینی مەمکی لە دەمی کۆرپەکەیدا بوو و لەو دۆخەدا ڕەق بووبوو -جینۆساید لە عێراقدا ،پەالماری ئەنفال بۆ سەر کورد ،وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە ،سلێمانی ل 313ساڵی .))1999لیستێکی « 109قوربانی کیمیاوی 264 ،ئەنفالکراو» ناوی وەک قوربانیانی گوندی گۆپتەپە پێشکەشکرا. یەکەمجار لەبەردەم گەورەیی تاوانەکە لەرزیم، بەاڵم هیچم پێ ناکرا ،ئەو خەڵکەی هەمان بەیانی نمەکیانم کردبوو ،ئێستا وا لە دورەوە شایی مەرگیان بە کۆمەڵ بە چاوەکانی خۆم دەبینم، کتێبەکان کۆڵم هیچ چارەسەرێکیان پێ نەبوو بۆ ئەو مەرگەساتە گەورەیە ،ڕستە شۆڕشگیرانەکان لە ناو پەرتووکەکان لە ترس کیمیا بارانەکە جوڵەیان ناکرد ،مرۆڤایەتی و نێونەتەوەیی لەو چرکە ساتەدا هەمووی بە فلسێک. شەو لەم ئیزگەوە بۆ ئەوی دیکە ،لە ڕۆژهەاڵتەوە بۆ ڕۆژئاوا ،بەدوای هەواڵی مەرگی ئەو زاروک و ژن و خەڵکەیا گەڕام کە بە چاوی خۆم بینیم ،هیچ ڕادوێیەک با�سی ئەم هەواڵەیان نەکرد ،دەتگووت لە ئەستێرەیەکی دیکە ئەم مەرگەساتە ڕوی داوە ،هەموو باسیان لە پێک لێدانی بەرپرسانی چەپ و ڕاست ،شەڕە بەردی غەزەو پاریس ،دادگاییکردنی پۆلپۆت ،گەشەی بەرهەمی نەتەوەیی ،ڕی�شی خومەینی و ئوسامەیان 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەکرد. هێواش هێواش دوکەڵەکە بەرز بوەوە بۆ ئاسمان ،ئەوجا کەوتە کوشتنی تیشکی خۆرەتاوی بان گوندەکە ،شینایی ئاسمان ،جریوەی باڵندە، هەموو سەرتاپا پێکەوە مەرگ بردیانییەوە ،کاتێک تیشکی خۆرەتاوەکە خۆی دەدا بەبان پشت دوکەڵی کیمیاوییەکە دەگەشایەوە ،کیمیاکە ئاوس بوو بەو هەموو ڕوحەی هەڵییانی کێشابوو ،ڕوحی مرۆڤە باش و خراپەکان پێکەوە ،بە بان پشتی ژەهرەکەیا دەچوون بۆ جیهانێکی دیکە ،ڕوحیانەتی هەژار و دەوڵەمەندەکان پێکەوە دەفڕین ،ئەوانەی لە هەموو ژیانیاندا کێشەیان لەگەڵ یەکدا هەبوو، شێخ و مسکێن ،ئاغاو جوتیار ئەو رۆژە تەنها ئەو چرکە ساتە یەکسان بوون ،گۆپتەپەش بە دیار ئەو کارەساتە گەورەیەوە ،هاتبووە گریان و بەچۆکدا هاتبوو ،تنۆک تنۆک خوێنی لێ دەتکایەوە. ئەم تاوانە لە گوندێکی وەک گۆپتەپە ،زیاتر لە 300هاواڵتی شەهید و برینداری لێکەوتەوە، ڕۆژی دواتر بریندارەکانیش حەزیای ئەنفال بەرەو مەرگیانی هەڵکێشا ،بە دەم ترس و برینداری ڕۆژی پێشترەوە هێرشکرایە سەریان ،بەهۆی بریندارییانەوە نەیان توانی خۆیان ڕزگار بکەن، ئاخر چۆن بتوانن ،زیندووەکان هەموو گرتران نەک بریندارەکان ،بە تولە ڕێی بناری زێکەیا ویستیان خۆ ڕزگار بکەن ،بەاڵم بە کۆمەڵ گرتران « بۆ ڕۆژی 1988-5-4هێر�شی زەمینی دەستی پێکرد، گوندی گۆپتەپەی ڕوخاند و الشەی کوژراوانی بۆردومانی ڕۆژی پێشتری�شی بە شۆفەڵ خستە ناو گۆڕێکی بە کۆمەڵەوە ،لە تر�سی ئەوەی نەوەک زیان بە تەندروستی پیاوانی ڕژێم بگەیەنێ «(( ئەنفال – کارەسات ،ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی، چاپی یەکەم ،2001چاپخانەی موکریان -ل.))119
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
بۆ سبەی ڕۆژ زوو لە خەو هەڵستاین، هێشتا تاریکایی بۆلێڵی بەیان باڵی بەسەر گوندی جەلەمۆرددا کێشابوو ،خۆمان بۆ چارەنووسێکی نادیار ئامادە کرد ،بابۆڵەیەک گەورەم پێچایەوەو دانەیەکیشم کردە گیرفانم ،چنگێک خوێشم لە الیلۆنێک ئااڵند کردەمە تورگەکەی کۆڵمەوە ،کە بە پەڕۆ لە جیاتی کۆڵە پشتی دروستم کردبوو بۆ کتێب و دەفتەرەکانم ،چومە دیار ماجیدی هاوڕێم کە شەو پێکەوە خەوتبووین ،نەرمە ماچێکی ناوچەوانیم کردو بۆ دواجار بەجێم هێشت ،لەو کاتەدا وام دەزانی چارەنوو�سی من لە مەترسیدایە، کەچی ئەوی بێ تاوان بووە قۆچی قوربانی، خۆشەویستیم بۆ ئەو تاکو ئێستاش لەو چرکە ساتەی ئەو دەمەدا دەژێت. لەو بۆ لێڵی بەیانیانە سەربەستە درێژ دوای خۆی گەیاندە هاندەران لەناو جەلەمۆرد هاواری دەکرد « شیوعییەکان ترسنۆکن هیچ نیە هێرش نییە ،دواتر بۆ هەتا هەتایە لەو چرکە ساتەوە ئیتر ببڕای ببڕ نەبینرایەوە « ئەمەش پاش ئەوەی مامۆستا عەلی زەنگەنەو ئەوان ویستیان بپەڕێنەوە بۆ دەشتی هەولێر رێگا گیرابوو گەڕانەوە بۆ المان. ئێمە قارەمانانی پێشتر ،هەموو تێمان قوچان، ئەوانەی دەسەاڵتدار و فیرعەونی دەڤەرەکە بوون، بە ئەندازەی ئێمەش بەرگەیان نەگرت ،لەگەڵ دەرکەوتنی یەکەم پرشنگی بەیانی لە گوندەوە بە دوای یەکدا دەرچووین ،ئاسۆ هێشتا سوور بوو، پاشان هەتاو لە بان گۆپتەپەوە دەرکەوت ،بە دوای ئێمەشدا خەڵکەکەش مقۆ مقۆیان تێکەوت، لە بەر چاومە پیریژنێێکی 80سااڵنە ،سیمای غەمگینی بە دەموچاوییەوە دەبینرا و هاواری
دەکرد :حەرەس قەومی دێت خۆتان ڕزگار بکەن، غەدارن .سەر دەبڕن ،زمان لە بن دەردێنن ،دامانی کراسەکەی لەبەر پێی دەخشا ،مەنجەڵە کوڵێک بە دەستێکییەوە و کترییەک چای بە دەستەکەی دیکەیەوە بوو ،دەیەویست لە تااڵنی جاشەکان ڕزگارییان بکات ،دەیانی دیکە بەهەمان شێوە بەو سەحەرە دەبینران ،جوڵەی ئەو پیر و مندااڵنە کە لە چاو تەمەنیانا زۆر چوست و چاالک بوون، هەموو ماڵەکانیان بەجێهێشت ،جگە لە جاشەکان دزی دیکە نەمابوو ،منداڵ بە دەم کروزەی گرییانەوە بە دەست دایکیەوە هاواری دەکرد، فریای هەنگاوەکانی دایک و باوکیان ناکەوتن، چاوی هێشتا بە خەوی خۆ�شی بەیانیانی بەهارەوە بوو ،بە پێی پەتی بەدەم گریانەوە و بە توندی بە دوای دایک و باوکیانا ڕادەکێشران ،خۆیان گران کردبوو نایان ویست گوندەکەیان بەجێ بهێڵن ،ژنانی چارشێوە لەسەری کۆڵ لە پشت و چارۆگە لە ملی پڕ لە خۆراک ،مندااڵنی نیمچەش بە نەرمە غار بە دوای دایک و باوکیانەوە ڕێیان دەکرد ،هەندێکیان تورەگە پڕ لە خۆراک و مەتارە ئاو بە دەستیانەوە بوو ،پیاوەکانیش هەریەکەیان کۆڵێک لە کۆڵیان و یەکی دیکە لە بن هەنگڵیان ،دەمووچاویان بۆ چارەنووسێکی نادیار لە تر�سی هەژاری و مەرگ غەزەبی لێ دەباری ،پێکەوە هەنگاویان دەنا تاکو خۆیان بشارنەوەو حەشار بدەن ،وەلێ نەیانزانی جاشەکان ،پێشمەرگەی ڕوخاو کە هەمان بەیانی نمەکیانیان کردبوو ،شارەزایی کون و کەلەبەری دەڤەرەکە بون ،بن بەرد بە بنە بەردی ناوچەکە بەڵەد بوون ،هەموویان دەدۆزنەوە ،دەیانکەن بە دیاری بۆ مەرگ ،چاوم گڕدا مام ئەحمەدم نەبینیوەوە ،الوێک لەسەر ڕێگاکە ڕاکشا بوو چاوەڕوانی هاتنی یارەکەی دەکرد ،تاکو بۆ دواجار www.komelge.com
51
NO:36 -May 2019
هەموو ئەوانەی پێشتر ڕێگای دەرچوون و خۆڕزگاربوونیان لە خەڵکەکە گرت ،وەک هەڵم چوون بە ئاسمانا لەو ڕۆژگارە دژوارە کەس نەیانی بینییەوە تێی بڕوانێت ،کەمێک لە ئاوی مەتارەکەی نۆش بکرد ،بە حەپەساوییەوە سەیری خەڵکەکەی دەکرد ،بەڵێ ئەو خەڵکە بێ تاوانە ،جاشەکان هەمویانیان لەو کون و کەلەبەرانەی قەاڵسێوکا، لەناو هەردەو چیاکان ،کەندڕ و تاوێرەکان ،کونە شاخ و ئەشکەوت و دۆڵەکانا دۆزییەوە و بە کۆمەڵ ئەنفالیانیان کردن ،بابە روتەی جەلەمۆرد بووە دوا وێستگەی ژیانی ئەوان ،لەپاڵ هەزاران مرۆڤی دیکە بە کۆمەڵ بوونە خۆراکی ئەو ئۆپەراسیۆنەی ناوی ئەنفالی چواری لێنرا ،جەلەمۆرد بە 480ئەنفالکراوەوە بووە سەرقافڵەی گوندە ئەنفالکراوەکانی کوردستان ،ئێمە دوا شاهیدی زیندو بوین ئەو رۆژە لە گەڵیان ،ئەوە�شی هەیان بوو هەموو تااڵنکرا « لە گەرمەی ئەم کارەدا واتە لێسەندنی پارە و زێڕ و شتی بە نرخ لە گوندی جەلەمۆرد جاشێک ناڕەزایی دەربڕیوە ئەفسەرێکی سوپاش بە توڕەیی گوتبووی :ئەو خەڵکانە بۆ کوشتن دەبرێن ناتوانن پارە و ئاڵتونەکانیان لەگەڵ خۆیان ببەن ،چونکە یاسای دەوڵەت دەڵێت دەبێ 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەمانە لەناو ببرێن )) ،سەرەڕای ئەمەش جاشەکە چەک کرا (( ئەنفال – کارەسات ،ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی ،چاپی یەکەم ،2001 چاپخانەی موکریان – ل .)) 123 هەموو ئەوانەی پێشتر ڕێگای دەرچوون و خۆڕزگاربوونیان لە خەڵکەکە گرت ،وەک هەڵم چوون بە ئاسمانا لەو ڕۆژگارە دژوارە کەس نەیانی بینییەوە ،تەنانەت چەندێکیان بوونە چاوساغی ڕاوکردنی خەڵکەکە ،ئەوانی دیش بەشێکیان لە سنورەکانیش خۆیان نەگرتەوە ،کە ئەنفال دەستی پێکرد ،هاوڕێ قاسم نۆکانی هاتە تەنیشمەوە وتی « چیمان بەسەر دێت ... .وتم کارەساتە یان دەفڕین و دەبین بە دەوڵەت یان دەتڕین بە هۆی هێنانی سوپای ئێرانەوە.»..... لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چواردا ،ئەم هێزانە سەرباری چەندین مەفرەزە خاسەی جاش پشکدار بوون :فەرماندەیی هێزەکانی نەسر بە سەرۆکایەتی عەمید ڕوکن خالید ئەحمەد ئیبراهیم ،هێزەکانی 46بەسەرۆکایەتی عەمید عەلی ئەحمەد محەمەد .فەرماندەیی جەحافلی دیفاعی وەتەنی .1فەرماندەیی هێزەکانی پارێزگاریی نەوت بە سەرۆکایەتی عەمید بارق ،تیپی ،38تیپی پیادەی ئالی ،5تیپی پیادەی ،8تیپی پیادەی .،2ئامریەی مەواقعی فەیلەقی 1بە سەرۆکایەتی عەمید ڕوکن عەال محەمەد تەها .لیوای پیادەی .444 لیوای پیادەی .110لیوای پیادەی ئالی .46لیوای مەغاویری 1ی فەیلەقی .1فیرقەی مەغاویری .10 لیوای قوات خاسەی ژمارە 65و 66و .68لیوای زرێپۆ�شی .46فەوجی مەغاویری فیرقەی 27 .28 فەوجی جاش و مەفرەزەی تەواری سلێمانی و کەرکووک ،هێزی ئاسمانی و کەرتی کیمیاوی و یەکەکانی هەواڵگری و ژمارەیەک هێزی جۆراو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
جۆری تر. ئەو سوبحە تەپ و تۆزی ئۆتۆمۆبێلی جاشەکان لە دورەوە دەبینرا ،چەندین کم وەک مار پێچی دەدایەوە و خولی دەخواردەوە ،لەهەرچوارالوە دەهاتن ،سەروبنیان دیارنەبوو ،لە دورەوە هەڕەشەیان لە جەماوەری ناوچەکە دەکرد، کاروانەکانی مەرگ ،کە جاشەکان لەناو بەرازیلی و شۆفرلێتە سورەکانییانەوە لە پێشەوەی بوون ،لە کێبڕکێی هێرشدا بوون بۆ کاولکردن و سوتاندنی کوندەکان و گرتنی خەڵکەکەی و تااڵنکردنی سەروەت و سامانەکەیان. ئەو ڕۆژە ،لە هەرچوار الوە هێرش دەستپێکرا، ئەوەی لە یادمە ،لە چەمچەماڵەوە بە �سێ قۆڵ بۆ ( کانی عارەبان – شێخ پاڵەوان – پاڵکە ڕەش ) ،لە تەقتەقەوە �سێ قۆڵ ( قەرەناو – مخەڕەس، جگیلە ) ،کۆیە بۆ ( شەوگێڕ – بناری حاجی قەاڵ، تیمارۆک ،بەری ڕۆژئاوا ) ،شوان ( جولحان ،عەلی بەیان -بان کەل ) ،قەرەهەنجیر بۆ سەرخاسە ،لە گۆپاڵەوە بۆ گەورەدێ ،لە سوسێوە بۆ ( عەوااڵن چەمی سورقاوشان ) ،لە دوکانەوە بۆ کلێسە ،لەپردێوە بۆ ( چیا چەرمی -گەڵۆزی – توڵکی ،دەشتی هەولێر ) ،لە قوشتەپەوە بۆ ( کەلی قەشقە _ دەشتی هەولێر ) ،لە هەولێرەوە بۆ ڕۆژئاوای کۆیە ،.... .،لە شیوەسورەوە بۆ ( تورکمان باخ – ناڕوجە ). بە بەرچاومانەوە گوندەکان دەسوتاو گڕی تێ بەردەدرا ،دوکەڵ و گەردەلولی شۆفەڵەکان ئاسمانی ئەو ناوچەیەی داگرتبوو ،کام شوێنی چەپەکە جاشەکان بۆنیان بە مرۆڤەکان ناوییەوە دەکرد و دەریان دەهێنان و دەیاندۆزینەوە، لەو ناوچە پان و بەرینە ،پنتێک نەمابوو بۆ خۆ حەشاردان و خۆشاردنەوەی خەڵکەکە ،هەر چرکەی هەواڵی گرتنی هاوواڵتیانی بە کۆمەڵی
ئێمە خۆمان گەیاندە سەر خاڵخااڵن بە دوو گولە ئارپێجییەوە ،کۆپتەریش لە دورمانەوە دەسوڕایەوە، هیوا رەشیش مەفرەزەیەکی برد ،لێ پەالماری 21بەرەیی لە ئاستی ئێمەدا نەبوو گوندێک ،خیانەتی سومبلێکی قارەمانییەتی، نامەردی گروپێکی چەکدار .مان دەبیست. ئێمە خۆمان گەیاندە سەر خاڵخااڵن بە دوو گولە ئارپێجییەوە ،کۆپتەریش لە دورمانەوە دەسوڕایەوە ،هیوا رەشیش مەفرەزەیەکی برد ،لێ پەالماری 21بەرەیی لە ئاستی ئێمەدا نەبوو ،ئەوانی دی هەموو ورەیان توانبوەوە ،ئەو خەڵکەی رێگری رزگاربونیان لێکرابوو نەیان توانی بۆ چرکە ساتێکیش داکۆکیان لێبکەن. ئەو ئۆپەراسیۆنە وەک قەلە ڕە�شی شووم ،لە دوای ئەنفال دنیایەکی تازە بوو ،نەک ژیان بگرە کازیوەو نەسیمی بەیانی�شی نە هێشت ،بێ خشپە ڕێمان دەکرد ،کەس نەمابوو جگە لە ڕێبواران و پێشمەرگەی تاک و تەرا ،لە ناو پاشماوەی گوندی ڕوخاوو ،دیواری ڕماو ،باخچەی وشکەوە بوو، کێڵگەی تەرک کراو ڕێمان دەکرد ،کوردستان ببوە گوندی کاول ،دارستانی ڕە�شی قەرەبلووت، کوچەی گیراو و داری سوتاو چیای چۆڵ و کێڵگەی فەرامۆشکراو ،هیچ نەمابوو ،تەنها باوەڕ بە www.komelge.com
53
NO:36 -May 2019
دوو ڕۆژی دواتر واتا لە 1988-5-6لە دەڤەری سەر خاسە (( چەمی گوندی ئاوباریک )) ،کۆمەڵێک چەکدار ( ژمارەیان نزیک 70چەکدار بوو ) خەڵکی گوندی گوڵمکەوەو دەوروبەری بوون ،پاش پەیوەندیکردنیان بە هەواڵگیری چەمچەماڵەوە بە سەرپەرشتی ( مەجید عە) ،ویستیان بمانکەن بە بەردە بازی لێخۆشبوونیان لە الی ڕژێم ژیان ،بەناوترس و گوماندا ڕێمان دەکرد ،ترس و گومان لە هەموو شتێک ،لە جاش ،لە قارەمانە ڕوخاوەکان کە ناوچەکە وەک ناولەپی خۆیان شارەزا بوون ،قەت نابوایا دووجار بە یەک تولە ڕێدا بڕویشتینایا ،لە هەموو ئەوانەی لە شێوەدا مرۆڤ بوون ،لەو ڕۆژگارە لەجیاتی ڕێوی هەردەم کەروێشک بەرەو پیریمان دەهاتن. ئەنفالی چوار پاش سەرکەوتنەکانی عێراق هات 54
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە بەرەکانی شەڕی ئێران – عێراق ،بۆیە عێراقی مکوڕتر کرد لەسەر درێژەدان بە ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنفال. هیچ بەرگرییەک لەو دەڤەرە نەکرا ،کە ساڵی پێشتر وەک لە بەڵگەنامەیەکدا دەیبینن ،حکوومەت ناوچەکەی چۆڵکردبوو « تەنها ڕەتڵی سو�سێ لە چەمی ڕێزان بەرهەڵستی سوپا دەکرا ،وەک لە گوندەکانی سوورقاوشان و عەودااڵن و کەلەبەش کە پاشتر وێران کران (( ئەنفال – کارەسات، ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی ،چاپی یەکەم ،2001چاپخانەی موکریان – ل .))120 دوو ڕۆژی دواتر واتا لە 1988-5-6لە دەڤەری سەر خاسە (( چەمی گوندی ئاوباریک )) ،کۆمەڵێک چەکدار ( ژمارەیان نزیک 70چەکدار بوو ) خەڵکی گوندی گوڵمکەوەو دەوروبەری بوون ،پاش پەیوەندیکردنیان بە هەواڵگیری چەمچەماڵەوە بە سەرپەرشتی ( مەجید -عە) ،ویستیان بمان کەن بە بەردە بازی لێخۆشبوونیان لە الی ڕژێم، بە تایبەتیش ئەوان عەوداڵی کەوڵی هاوڕێ عەمار عارەب بوون ،وەک مالزم سەعد دەیان ویست بیبەنەوە ،لێ بە هوشیارییەوە نەخشەکەیانمان پوچەڵ کردەوەو خۆمان لە گەمارۆکەیان ڕزگار کرد ،لە سەرەتادا کاک م س هەواڵی نیاز خراپی ئەوانی پێمان ڕاگەیاند ،دواجار هاوڕێ ج بە ژیری و زیرەکییەوە لە خشتەیانی برد ،پەیمانی هاوکاری پێیان دا ،وەلێ هەر کە گەڕایەوە المان نەخشەکەیانی بۆمان ئاشکراکرد و وتی ئاگادار بن ،پاش ڕاکردنێکی نۆ کاتژمێری ،بە کۆڵێکی پڕ لە پەرتووک و خۆراک و فیشەک و کەل و پەلی خەوتنەوە خۆمان گەیاندە هەڵەتەکانی ماسقەاڵن ،ئەوەی شایانی باسە رۆژی پێشتر لە کونە کەمتیارێک نزیک هێزەکانی رژێم ئیختیفامان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
کردبوو ،ژمارەمان 11کەس بوو بە فەرماندەی هیوا رەش ،بەیانی کە هەستاین ژێرمان ئاو بوو، بزن مژەکێکیش زمانی نابوو بە لوتی منەوە ،قوات خاسەش لەسەر هەمان تەپۆلکە بوون ئێمە لە قەدی خۆمان حەشار دابوو ،ئەوەندەی لە بزن مژەکەکە دەترسام ،ئاگام لە حکومەت بڕا بوو، لەبەر پێکەنین ،خەریک بوو خۆمان ئاشکرا بکەین. ئەو چەکدارانە کە نەیانتوانی ئێمە بە دیاری ببەنەوە بۆ ڕژێم ،کە ڕۆیشتنەوە ڕژێم لێیان خۆش نەبوو ،بەداخەوە لەگەڵ ئەنفالکراوەکاندا هەموویان شوێن بزر کران. لە 8مایسدا ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 4کۆتایی پێ هات -جینۆساید لە عێراقدا ،پەالماری ئەنفال بۆ سەر کورد ،وەرگێڕانی سیامەند موفتی زادە، سلێمانی ل 313ساڵی -1999ل.)) 317 کۆی گشتی 237گوند لەو ناوچەیە لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چوار خاپوور کران (( ئەنفال – کارەسات ،ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی ،چاپی یەکەم ،2001چاپخانەی موکریان – ل .))126 تەنها لە ناوچەی (خاڵ خااڵن) النی کەم کۆی * 4167کەس لە خەڵکی ناوچەکە گرتران ،جگە لە هەاڵتوانی شەڕی خەڵکی شارەکان و ئەو پیرانەی دواتر بەردران (جگە لە ناوچەی کۆیەو دەشتی هەولێر ) ،هەروەها 1680کەس لە گوندەکانی ( کلێسە ،بۆگد ،کانی بی ،قزلو ،کانی هەنجیر و گۆمەشین ) ئەنفالکران (( ئەنفال – کارەسات، ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی ،چاپی یەکەم ،2001چاپخانەی موکریان-ل ،)) 120وە 1629کەسیش لە گوندەکانی بناری خاڵخااڵن « بابە روتە ژمارە .»1 « بە پێی خەماڵندن 2500کەس لە ناوچەی
کۆیە ئەنفالکران (( ئەنفال – کارەسات ،ئەنجام و ڕەهەندەکانی ،یوسف دزەیی ،چاپی یەکەم ،2001 چاپخانەی موکریان -ل ،)) 126کۆی گشتی لە ئەنفالی 4نزیک بە 28550کەس ئەنفال کران ( نص الالئحە االیڤاحیە املقدمە من قبل هیئە الدفاع.) ..... . ئەو کردارە سەربازییە بەشێکی لە ژێر فەرماندەیی نزار خەزرەجی بەڕێێوە بردرا ،ئەوەندە دڵسۆزانە کارەکانی ئەنجام دەدا لە گوندی گۆپتەپە بە شایەدی کاک مودیر عەلی بە پۆستاڵەکانی سەری منداڵێکی 1ساڵەی پان کردەوە. لەو ئۆپەراسیۆنە هەزاران مرۆڤ بوونە قوربانی ،کەچی ئەنجامدەران و بکەرانی بە مایەی خۆیانەوە لێی دەرچوون ،نە پۆستاڵ لە پێیەکی وەک نەزار خەزرەجی دادگاییکرا ،نا جاشە سەرنشینەکانی بەرازیلی و شۆفرلێتە سورەکان لە گوڵ خراپتریان پێ وترا ،دەیان سکااڵیان لەسەر تۆمارکراو بانگ نەکران بۆ دادگا ،نە ئەو پێشمەرگانەی سەدان خێزانی بە قۆناغە نێزە بۆ ئەنفالکردن گەڕاندەوە بۆ گوندەکەیان کە دوایی ئەنفالکران لێپرسینەوەیان لەگەڵدا کرا ،نە ئەوانە�شی کەڵەکەکانیان بە ئاوادا تاکو جەماوەر ڕزگاری نەبێت قسەیەکیان لە گەڵدا کرا. ئەفالی چوار دووەم زیانی مرۆیی ئەنفالەکانی لێکەوتەوە ،دوای ئەنفالی �سێ ،بەم شێوەیە خەڵکی ناوچەی ئەنفالی 3و 4بوونە قوربانی جوگرافیا، چونکە داگیرکەران ئەوەندەی دوژمنی جوگرافیان ئەوەندە لە مرۆڤەکەی سەری نا. ئەنفالی 4لە بەڵگە نامەکانی بەعسەوە.
www.komelge.com
55
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
ژنه نیشتمانێکی ڕۆژئاڤا
نافیه عی�سی حه‌سۆ
له عه‌ره‌بییه‌وه؛ ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین
ل ه ژانی له‌دایکبوونی ژنێکه‌و ه ک ه له‌ناو ئێمه‌دا بوو ،ل ه شۆڕشگێڕی خانه‌واده‌یه‌که‌و ه که خاو هن پرنسیپ بوون،گووتیان :ئه‌و ه ژنێک ه ل ه مردنه‌وه له‌دایکبووه ،ژنێک چاوی له‌به‌رامبه‌ر هیچ ترسێک نانوقێنێت .ژنێک ل ه پۆاڵ ،ک ه زمان و ئه‌قڵ توانای وه‌سفکردنی نییه .ئاوه‌هایان باسده‌کرد ،به‌تایبه‌ت ئه‌و کاتانه‌ی که‌ده‌هات ه سه‌ر گۆڕی مێرده‌که‌ی و کوڕه‌کانی.
56
www.komelge.com
هاوسه‌ره‌که‌ی به‌چه‌نده‌ها ساڵ له‌خۆی به‌ته‌مه‌نتر بوو ،ئه‌مه‌له‌کاتێکدا بوو ک ه ژنانی هاوسێیبۆ ئاوهێنان چه‌نده‌ها میل به‌پێ ده‌ڕۆیشتن،ئه‌وبازووی کاری له‌گه‌ڵ مێرده‌که‌یدا لێ هه‌ڵکرد و ل ه حه‌وشه‌که‌ی خۆیاندا پێکه‌وه بیرێکی ئاویان لێدا.نه‌ک هه‌ر ئه‌وه ،به‌ڵکو له‌گه‌ڵ مێرده‌که‌یدا خشت به‌خشتی ئه‌و ماڵه‌یان پێکه‌وه هه‌ڵچنی.سه‌رپه‌رشتی به‌خێوکردنی منداڵه‌کانی ده‌کرد و هانی مێرده‌که‌ی ده‌دا به‌رده‌وام بێت ل ه خوێندن و خود ڕۆشنبیرکردن بۆئه‌وه‌ی له داهاتوودا بتوانێت باشتر به‌رگری ل ه مه‌سه‌له‌ی کورد بکات .له‌ژێر سایه‌ی پشتیوانی ژنێکی وه‌ک ئه‌ودا ،مێرده‌که‌ی توانی خوێندنه‌که‌ی ته‌واو بکات و ببێت ه پارێزه‌ر بۆئه‌وه‌ی به‌رگری ل ه هه‌ژاران و خه‌ڵکانی بێتاوان بکات .ئه‌ویش توانی وه‌ک ژنێک پشتگیری مێرده‌که‌ی بێت ل ه خه‌باتی ڕۆشنبیری و کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیدا ،قوتابخانه‌یه‌ک بێت بۆ به‌رخودانی کوردان و خه‌ونی ڕزگارکردنی کوردستان له چنگ‌داگیرکه‌رانی .قوتابخانه‌یه‌ک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
بوو بنه‌تۆوێکی گیانفیدایی و به‌رخوردانی له ناخی کوڕه‌کانیدا چاند ،بۆئه‌وه‌ی ببن ب ه قوربانی بۆ خاکی کوردستان.به‌رگه‌ی ناسۆری ژیانی گرت و به‌رگه‌ی نه‌خۆ�شی گرت تاوه‌کو دوا ساته‌کانی ژیانی ئازایانه به‌رده‌وامبوو ل ه خه‌بات ،ئه‌و ژن ه دایکم بوو. ته‌نها وه‌سفکردنی ب ه دایکم به‌س نییه ،ته‌نانه‌ت گه‌ر ب ه قوتابخانه‌یه‌ک وه‌سفی بکه‌م ئه‌وا وه‌ک ئه‌وه وه‌های ه ببم ه جه‌الدی مێژوویی ژیانی ،چونک ه ئه‌و ته‌نها دایک و قوتابخان ه نه‌بوو ،به‌ڵکو نیشتمانێک بوو.له‌م ژنی نیشتمانه‌و ه من بوون و هێزی خۆم وه‌رگرت ،له‌و دایکه‌و ه که‌نیشتمانم بوو. ژیانی من له‌م وش ه و ده‌سته‌‌واژانه پێکهاتووه؛له باوکمه‌و ه بیروباوه‌ڕم پته‌و بوو ،ل ه براکانمه‌وه فێری ماناکانی ئازادی میلله‌ته‌که‌م بووم.ل ه خه‌بات و تێکۆشانی کوردایه‌تییه‌و ه له‌پێناو شونا�سی نه‌ته‌وه‌یی و ئازادی کوردبوونم سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵگرت .ل ه بیروباوه‌ڕ و فه‌لسه‌فه‌ی عه‌بدواڵ ئۆجه‌النه‌و ه (ئاپۆ) مه‌شخه‌ڵی کوردایه‌تیم بینی و ڕۆشنایی ئه‌و مه‌شخه‌ڵ ه بوونی منی وه‌ک ژن ڕۆشنکرده‌وه .ب ه خوێنی شه‌هیده‌کان بۆنی خاکو خۆڵی نیشتمانم هه‌ڵمژی ،ده‌رئه‌نجامی زوڵم و جه‌وری حکومه‌ت ه فاشییه‌کان هێزی به‌رگریم له دژی سته‌م ڕه‌واخوازی خۆی وه‌رگرت. به‌اڵم بابێم ه سه‌ر چیرۆکه‌که‌م و بڵێم؛من له خێزانێکی شۆڕشگێڕدا گه‌ور ه بووم ،خێزانێک بڕوای به‌یه‌کسانی ژن و پیاو بوو.باوکم پیاوێکی خاکی و ڕۆشنبیر بوو و بۆ خۆی ڕۆشنبیرییه‌کی گه‌وره‌ی پێکهێنابوو و هه‌ر ل ه منداڵیشه‌و ه دژی حکومه‌تی به‌ع�سی شۆڤینی بوو .ماڵی ئێم ه به‌رده‌وام بوو ه شوێنی هه‌ڵکوتان ه سه‌ر لەالیەن ئه‌منی حزبی به‌عس ،هه‌موو جاره‌ک ک ه هه‌ڵیان ده‌کوتایە سه‌رمان هه‌رچی کون و که‌له‌به‌ری ماڵ هه‌بوو
ده‌یان پشکنی و پاشان هه‌رچی کتێبی ڕۆشنبیری و ئه‌ده‌بی و سیا�سی هه‌بوو له‌گه‌ڵ خۆیاندا ده‌یان برد. ئیتر هه‌ر شتێک په‌یوه‌ندی ب ه هۆشیاربوونه‌وه‌ی مرۆڤه‌و ه هه‌بووای ه ده‌یان برد ،به‌ڕای ئه‌وان ئه‌و کتێبان ه خه‌ڵک هانده‌دات له دژی ڕژێمی به‌عس و ده‌وڵه‌ت ه شۆڤێنییه‌که‌ی.نه‌ک هه‌ر ئه‌وه ،به‌ڵکو له‌گه‌ڵ کتێبه‌کاندا ،باوکیشمیان له‌گه‌ڵ خۆیان ده‌برد ،ده‌توانم بڵێم ده‌یان ڕفاند ،چونک ه که‌س نه‌یده‌زانی ل ه کوێ ده‌یان شارده‌وه. پاشان براکانم هه‌موو شاره‌کانی سووریا ده‌گه‌ڕان وده‌چوون بۆ ده‌زگاکانی ئه‌من له‌هه‌موو شاره‌کان پرس و ده‌نگی باوکمیان ده‌پر�سی،نه‌ک هه‌ر نکوڵیان ده‌کرد له‌وه‌ی ک ه که�سی وه‌هایان له‌ال زیندانی نییه ،به‌ڵکو هه‌ڕه‌شه‌شیان ده‌کرد به‌وه‌ی گه‌ر بگه‌ڕێین به‌دووی باوکمدا ئه‌وا ئێمه‌ش به‌شێوه‌ی باوکم ونده‌که‌ن.ئاوا له چاوه‌ڕوانیدا ده‌ژیاین و دوای چه‌نده‌ها مانگ ده‌مان زانی له‌کوێ زیندانیکراوه.ئیدی چاومان له‌و تیرۆژ ه تیشکه‌ی هیوا بوو ک ه باوکم ئازاد بکرێت و له زیندانی به‌عسدا ب ه زیندووی بێته‌و ه ناومان .کاتێکیش باوکم ئازاد ده‌کرا ده‌بوو ه شایی و لۆغانه‌ک هه‌ر مه‌پرسه ،گه‌نجه‌کان باوکمیان ده‌خسته سه‌رشانیان و دروشمی بژی کوردستان و بژی خه‌باتی ئازادی کوردان و ئازادی بۆ زیندانیان و ڕزگاری بۆ کوردستانیان ده‌گووته‌وه.به‌درێژایی ساڵ و مانگ و وه‌رزه‌کان ئه‌م گه‌مه‌یه‌ی ڕفاندنی باوکم و ئازادکردنی چه‌نده‌ها جار دووبار ه ده‌بۆوه. ئه‌م گه‌ڕانه‌ی ئێم ه به‌رده‌وام ده‌بوو تاوه‌کو شوێنی باوکمان پێ ده‌زانی و ده‌مان زانی له ژیاندایه و ده‌چووین بۆ سه‌ردانیکردنی ل ه به‌ندیخانه. هه‌ر به‌هۆی ئه‌وه‌ی باوکم زیندانی سیا�سی www.komelge.com
57
NO:36 -May 2019
بوو ،نه‌یده‌توانی سووریا به‌جێبهێڵێت و به‌عس سه‌فه‌ریان لێ قه‌ده‌غ ه کردبوو. ل ه ٢١ئاوگۆستی ٢٠٠٥دا (فه‌رهاد)ی برام ل ه قه‌زای (ماجکان)ی سه‌ر ب ه ناوچه‌ی (ترابزۆن) له شه‌ڕوپێکدانێکدا له‌گه‌ڵ هێزه‌کانی تورکیادا شه‌هید بوو .ئه‌و کات ه باوکم قه‌ده‌غه‌ی سه‌فه‌رکردنی له‌سه‌ر بوو ،به‌اڵم دژی ئه‌م بڕیار ه وه‌ستایه‌و ه و له‌گه‌ڵ دایکمدا ویستیان بچن ه ناوچه‌ی جه‌زیره‌ی خاکی کوردستانی باکوور ک ه به‌تۆبزی داگیرکه‌رانی کوردستان ب ه کوردستانی تورکیا ناسراوه .به‌اڵم له‌سه‌ر سنوور ڕێگه‌یان پێنه‌دان ،هه‌ر بۆی ه خه‌ڵکی ئازاو چاونه‌تر�سی جه‌زیر ه کۆبوونه‌و ه و گووتیان؛ لێر ه ناجوڵێین تاوه‌کو ڕێگ ه نه‌ده‌ن ب ه دایک و باوکم بۆ ئه‌وه‌ی بچن الشه‌ی کوڕه‌که‌یان وه‌ربگرنه‌وه… ناچار ڕێگه‌یان پێدان. ل ه تورکیا ئه‌منی تورکی له‌گه‌ڵ میدیای تورکی ڕێگه‌یان ب ه دایکم گرت و پێیان گووت؛ چۆن کوڕه‌که‌ت جورئه‌تی ئه‌وه‌ی کردوو ه دژی حکومه‌تی تورکی بوه‌ستێته‌وه؟ دایکم له‌وه‌اڵمدا به‌توڕه‌ییه‌وه گووتبوی؛ ئه‌و ه ته‌نها کوڕی من نییه ،به‌ڵکو کوڕی کوردستانه ،له‌پێناو مافی ڕه‌وای کورد و به‌رزکردنه‌وه‌ی ئااڵی کوردستان خه‌باتی کردووه. کوڕه‌که‌م پاڵه‌وان ه و کوردێکی ئازاد ه و له ڕۆژی شه‌هیدیبوونیدا من ئاهه‌نگ ده‌گێڕم ،چونک ه دایکی کوڕێکی ئاوه‌ها پڕ شانازی و شکۆمه‌ندم .دایکم موویه‌ک له‌برژانگی به‌رامبه‌ر فاشیزمی تورکی نه‌له‌رزا ،چونک ه ئه‌و هه‌میش ه ده‌یگووت؛ ژنی ئازاد ڕۆڵه‌ی ئازادی ده‌بێت. دوای گه‌ڕانه‌وه‌یان به‌چه‌ند ڕۆژێک دیسانه‌وه 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باوکمیان ڕفانده‌و ه و له سووچی زنیدانه‌کاندا توندیان کرد ،دوای ئه‌شکه‌نجه‌دانێکی زۆر،باوکمیان ل ه (فه‌رعی فه‌له‌ستین)و ه به‌ره‌و (به‌ندیخانه‌ی درعا) ل ه دیمه‌شق گواستبۆو ه و مۆڵه‌تی سه‌ردانیکردنی زیندانیان ده‌دا .هه‌رگیز ئه‌و چرکه‌‌سات ه ترسناکه‌م بیرناچێته‌و ه که‌باوکم بینی، به‌اڵم چۆن بینینێک ،نینۆکه‌کانی ده‌رکێشرابوون، په‌نجه‌کانی قاچیان شکاندبوو ،به‌جۆرێک که خوێنی تێدا کۆببووه‌و ه و ڕه‌ش داگه‌ڕابوون .من هه‌موو جه‌سته‌م ده‌له‌رزی گووتم :چۆن ده‌توانن وا له‌مرۆڤێک بکه‌ن ،ئه‌مان ه مرۆڤ نین،باوکم به‌بزه‌وه له‌ودیو شیش ه ئه‌ستووره‌کانی به‌ندیخانه‌و ه گووتی؛ کچم ئه‌مه‌ی به‌سه‌ر له‌شمه‌وه‌ی ه جێپه‌نجه‌ی ئه‌شکه‌نجه‌یه ،جێپه‌نجه‌ی خۆڕاگریمان ه له دژی شۆڤێنیه‌ت ،له‌پێناو ماف ه ڕه‌واکانی گه‌لی کورد. ئه‌مان ه ناتوانن خۆڕاگریمان تێکبشکێنن ،ڕۆڵه‌کانم ئێمه‌ی کورد ب ه ئازادی له‌دایکبووین و وه‌ک مرۆڤی ئازاد و سه‌ربه‌رز ده‌مرین؛ئای له‌باوکم چه‌نده خۆڕاگر و وره‌به‌رز بوو ،ئه‌و هه‌موو ئه‌شکه‌نجه وه‌حشییه‌نه‌یتوانی به‌قه‌د تاڵ ه موویه‌ک وره‌ی به‌رز و بیروباوه‌ڕی بله‌رزێنێت .ئه‌و ئه‌شکه‌نجه‌یه‌ی له‌سه‌ر جه‌سته‌ی باوکم بوو له‌ده‌ره‌وه‌ی خه‌یاڵ و لۆژیک بوو ،ئه‌شکه‌نجه‌یه‌ک هیچ ئه‌قڵێکی دروست مه‌زه‌نده‌ی ناکات. ئیدی ل ه ساڵی ٢٠٠٤باوکم له‌ژێر ئه‌شکه‌نج ه و زینداندا بوو ،ل ه ساڵی ٢٠١٢دواجار بوو ک ه ئازاد بکرێت.ل ه ناوچه‌ی جه‌زیره‌و قامیشلۆ به‌عسییه‌کان چه‌نده‌ها شێوازی ئه‌شکه‌نج ه و تیرۆریان ل ه دژی کورد به‌کارده‌هێنا ،هه‌ر بۆی ه باوکم ڕای وه‌هابوو؛ ک ه به‌عسییه‌کان نه‌یان توانی ڕووبه‌ڕو و وره‌م بشکێنن و چۆکم پێ دابده‌ن ،هه‌ربۆی ه ده‌شێت هه‌وڵی تیرۆرکردنم بده‌ن!
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
ئامێره‌کانی ئه‌شکه‌نجه له به‌ندیخانه‌یه‌کی ڕژێمی سووریادا
ل ه ٢٠١٢دا باوکم ئازادکرا و گه‌نجانی خۆڕاگر باوکمیان خست ه سه‌رشانیان و هه‌لهه‌له‌ی ژنان ده‌گه‌یشت ه ئاسمان ،به گووتنه‌وه‌ی دروشمی ئازادی بۆ کورد و کوردستان و نه‌مری بۆ شه‌هیدان ،ب ه ئازادی له‌دایکبووین و به‌ئازادیش ده‌مرین ئه‌و ناوه‌یان هه‌ژاندبوو.ئه‌م ئازادکردنه‌ی باوکم ل ه سه‌ره‌تای ڕاپه‌ڕینه‌کانی سووریادا بوو. شۆڕش و ته‌وژمی شۆڕش له دژی ڕژێمی به‌عس هه‌موو سووریای ته‌نیبۆوه ،هه‌ر له‌و کاته‌دا له‌دژی چه‌نده‌ها ساڵی چه‌وساندنه‌وه‌ی کورد به‌ده‌ستی ڕژێمی به‌عس کارمان ده‌کرد وگه‌نجانمان هانده‌دا ک ه فێر ه کوردی ببن و زمانی کوردییان خۆشبوێت، چونک ه بۆ چه‌نده‌ها ساڵ ده‌بێت ک ه ته‌عریبکردن ل ه دژی گەلی کورد په‌یڕه‌وکرابوو ،نوسین و خوێندنه‌و ه و قسه‌کردن به‌کوردیله‌هه‌موو کوردستاندا قه‌ده‌غه‌کرابوو و سزای قور�سی له‌سه‌ر دانرابوو. ئێم ه ل ه ڕۆژئاوا (ڕۆژئاوای کوردستان) و ل ه سه‌ره‌تای ساڵی نوێی خوێندن ،ده‌ستمان کرد به ئاماده‌کردنی زمانی کوردی بۆئه‌وه‌ی بچێته‌ناو پڕۆگرامی خوێندنی قوتابخانه‌کانه‌وه .هه‌ندێک ئه‌م
بیرۆکه‌یه‌یان پێ باش بوو و له‌گه‌ڵماندا هاوکاربوون بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی زمانی دایکمان ،زمانی شیرینی کوردیمان ،هه‌ندێکیش ک ه سه‌ر به‌ڕژێم بوون له‌دژی وه‌ستانه‌و ه و هه‌ندێکی دیک ه ک ه ل ه جه‌ورو سته‌م و ئه‌شکه‌نج ه و گرتن و کوشتنی ڕژێمی به‌عس ده‌ترسان خۆیان دووره‌په‌رێز گرتبوو. ئه‌م ه یه‌که‌مین هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی ڕۆژئاوا بوو له‌دژی ڕژێمی به‌عس ،ئه‌وه‌بوو حکومه‌تی به‌ع�سی شۆڤێنی ل ه دژی ئه‌م هه‌نگاوه‌ی خوێندنی زمانی کوردی ده‌رگای قوتابخانه‌کانی داخست .من یه‌کێک بووم له‌وانه‌ی که‌ده‌رگای قوتابخانه‌که‌م شکاند بۆئه‌وه‌ی قوتابییه‌کان بچن ه پۆله‌کانیانه‌وه و بچن له‌گه‌ڵ وانه‌کانی دیکه‌یاندا ،وانه‌ی کوردی بخوێنن.من به‌رده‌وام بووم ل ه کارکردن له یه‌کێک ل ه ڕێکخراوه‌کانیچاالکی ژنان ل ه بواری هۆشیارکردنه‌وه‌ی ژنان بۆ ده‌رکپێکردنی شوێن و بوونی خۆیان و مافه‌کانیان و پشتگیریکردنی ئه‌و ژنانه‌ی ک ه ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه .ئێم ه کارمان له‌سه‌ر هۆشیار بوونه‌وه‌ی ژنان ده‌کرد. له‌وکاته‌دا له‌پێناو ئه‌من و ئاسای�شی ناوچ ه کوردییه‌کان ،باوکم خه‌ریکی خۆڕێکخستنه‌وه‌ی سیا�سی و سه‌ربازی بوو .هه‌روه‌ها باوکم سه‌رقاڵی ڕێکخستنه‌و ه و نه‌خشه‌دانانی حیزب بوو ،بۆئه‌وه‌ی هه‌تا بتوانن ئاگری ئه‌و پێکدانانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌کانی دیکه‌ی سووریا نه‌یه‌ت ه ناوچه‌کانی ڕۆژئاوا .ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی پێویست بوو هێزێکی چه‌کدار له خه‌ڵک خۆی دروستبکرێت بۆ پارێزگاریکردن ل ه ئه‌من و ئاسایش و به‌رگری له ڕۆژئاوای کورستان. دوای ئه‌و ماوه‌ی ه باوکم له‌پێناو گه‌یاندنی ده‌نگی ڕۆژئاوا و کورد به‌جیهان ،به‌ره‌و ئه‌وروپا سه‌فه‌ری www.komelge.com
59
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خزمو دۆست و که‌س و کار لێمان کۆبوونه‌وه.ئیدی هه‌ر ئه‌و ئێواره‌ی ه باوکم ل ه گۆڕستانی (ساروخان) ل ه (قامیشلۆ)نێژرا و ماڵئاوایمان لێکرد. له‌و ڕۆژه‌وه ڕقم زیاتر ل ه ڕژێمی سووریای شۆڤێنی هه‌ڵده‌ستا ،هه‌روه‌ها له‌وانه‌ی له‌سه‌ر ڕه‌نج و ماندبوونی خه‌ڵکانی زوڵملێکراو ده‌له‌وه‌ڕێن. ئیدی ل ه ده‌زگای شه‌هیدان ده‌ستم کرد ب ه کارکردن و ده‌چووین سه‌ردانی ماڵ ه شه‌هیده‌کانمان ده‌کرد و گوێمان ل ه ئازارو خه‌م و پێویستییه‌کانیان ده‌گرت و ل ه هه‌موو ڕوویه‌که‌و ه پشتگیریمان ده‌کردن.
کرد .چه‌ند مانگێک به‌سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌یباوکمدا تێنه‌په‌ڕی و ب ه دیاریکراوی ل ه ٣٠ی ته‌مووزی ٢٠١٣کاتژمێر شه�شی به‌یانی ،کاتێک سواری ئۆتۆمبێلهکهی ده‌بێت و هه‌رک ه ئۆتۆمبێلهکهی ده‌که‌وێت ه جووڵه ،ده‌ته‌قێته‌وه .پیاوان و جاشه‌کانی به‌عس لوغمێکیان له‌ژێر تایه‌ی ئۆتۆمبێلهکهی باوکم دانابوو ،که‌چووین باوکم له‌ناو دووکه‌ڵ و خوێندا دوا هه‌ناسه‌ی خۆی هه‌ڵده‌کێشا،ئه‌وه دوا ماڵئاوایی ئێم ه بوو له باوکمان .ئه‌م هه‌واڵه بوو ه سه‌ردێری هه‌واڵه‌کانی ئه‌و کاته ،زۆری نه‌برد (عی�سی حه‌سۆ)ی سه‌رکرده‌ی دیار و ئه‌ندامی ماوه‌ی شه‌ش مانگ به‌رده‌وام بووم له‌کارکردن په‌یوه‌ندیی ه دبلۆماسییه‌کانی(یه‌په‌گه) ب ه هه‌مان شێو ه ئۆتۆمبێله‌‌‌که‌یان ته‌قانده‌و ه و تیرۆریان کرد .له‌م ده‌زگایه‌دا تاوه‌کو به‌جارێک ته‌ندروستی دایکم ڕووی له خراپی کرد و به‌ناچاری ده‌بوای ه به‌ره‌و ئه‌وه‌ی ک ه بینیم له سه‌روو هه‌موو عه‌ره‌بستانی سعودی ه سه‌فه‌ر بکه‌ین ،چونکه‌برا کاره‌ساتێکه‌وه‌ی ه که‌وه‌سف بکرێت؛ دووکه‌ڵ له پزیشکه‌که‌م دکتۆر موحه‌مه‌د موباره‌ک له‌وێ ئۆتۆمبێلهکهی باوکم هه‌ڵده‌ستا و چاوم پڕبوون له کاری ده‌کرد .دوو مانگمان پێچوو و له‌وکاته‌شدا دووکه‌ڵ ،برایه‌کانم (عه‌بدواڵ و سدیق و فه‌رهاد) ئیداره‌ی خۆسەری ل ه ڕۆژئاڤا چه‌نده‌ها وه‌زاره‌ت هه‌وڵیان ده‌دا باوکم ل ه ئۆتۆمبێله‌‌ک ه ده‌ربهێنن .و مه‌کته‌بی حکومی نوێی بۆ ڕێکخستنه‌وه‌ی ژیانی له‌و چرکه‌ساته‌دا نه‌م ده‌زانی چیبکه‌م ،تاسابووم ،خه‌ڵک دامه‌زراندبووو هه‌مووشیان له‌ژێر چه‌تری نه‌م ده‌زانی بگریم ،هاوار بکه‌م ،بقیژێنم… ئه‌و ئیداره‌ی حکومی خۆسەریدا کاریان ده‌کرد و چرکه‌ساتان ه وه‌ک چه‌نده‌ها کاژێر وه‌هابوون ،کاره‌کانیان به‌ڕێو ه ده‌چوو .من ل ه وه‌زاره‌تی ئابووری له هه‌مان کاتدا دایکم بینی له‌به‌رده‌م ژووره‌که‌دا کاری نوێم ده‌ستپێکرد و دوایش گوازرامه‌و ه بۆ تاساو ه و هاواریکرد؛ کوا باوکت ،ئه‌و زرمه‌ی ه چی کارکردن ل ه به‌ڕێوبه‌ڕایه‌تی ئابووری و هاورد ه و بوو ،هی ئۆتۆمبێله‌که‌یئه‌و بوو ،چیی ه قسه‌بکه؟! هه‌نارده‌کردن و بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ کاری ئیداریم باوه‌شم پێداکرد و گووتم؛ مه‌ترس ه هیچ نییه ،کرد. باوکمیان ل ه ئۆتۆمبێله‌‌ک ه ده‌رهێناوه ،وا براکانم له‌وکاته‌دا ڕۆژئاڤا له‌ژێر گه‌مارۆیه‌کی ده‌یبه‌ن بۆ خه‌سته‌خانه ،ئێستا بینیم هه‌موو شتێک باشه؟دایکم گووتی؛ با�شی چی ،بۆ درۆ ده‌که‌ی ،سه‌ختدا بوو ،هه‌موو ده‌روازه‌کان به ڕووی ته‌قینه‌وه‌ک ه هه‌موو ماڵه‌که‌ی هه‌ڵته‌کاندووه ،ئیدی خه‌ڵکدا داخرابوون و خه‌ڵکی ئێم ه ژیانێکی زۆر باوه‌شم ب ه دایکمدا کرد و جه‌رگ و هه‌ناومان قورسیان به‌ڕێده‌کرد .به‌هۆی شۆڕ�شی سووریاوه له‌وکاته‌دا ژانی ده‌کرد ،ده‌ستمان کرد به‌گریان .ناوچه‌ک ه به‌ره‌و وێرانبوون و برسێتی هه‌نگاوی 60
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
ده‌نا ،ناوچه‌کوردییه‌کان له ناوچه‌ی شۆڕشه‌و ه بوون ب ه ناوچه‌ی جه‌نگ و ماڵوێرانی و برسێتی و سه‌بیکردنی ژن و مندااڵن.ته‌نانه‌ت ئاژه‌اڵنی بێزمانیش ل ه دڵڕه‌قی ئه‌م جه‌نگ ه بێبه‌ش نه‌کران، ته‌قه‌مه‌نیان پێوه‌ده‌به‌ستنه‌‌و ه و ڕه‌وانه‌یان ده‌کردن بۆئه‌وه‌ی ب ه بازگ ه و خاڵ ه سه‌رباز‌ییه‌کان و خه‌ڵکی بێتاواندا بته‌قنه‌وه .ته‌نانه‌ت دارتێلی کاره‌با و ته‌نه‌ک ه خۆڵه‌کانیش لوغم ڕێژ ده‌کران و ب ه خه‌ڵکی بێتاواندا ده‌ته‌قییه‌وه .ئاوا ل ه هه‌موو الیه‌که‌و ه ڕۆژئاوا بوو ه ئامانجێک ،به‌عسییه‌کان و ئیسالمییه‌کانی جه‌بهه‌ی نوسر ه و داعش په‌الماریان ده‌دا.ب ه ناوی جیهاد و ئیسالمه‌وه هه‌رچی موسوڵمان و ناموسوڵمان بووای ه ده‌یان کرد ه ئامانج .ئاین و مرۆڤایه‌تی له‌ئه‌وان ه بێبه‌رین ک ه خه‌ڵکیان به‌ناوی ئاینە‌‌و ه ده‌کوشت و ژنانیان ده‌کرد ه کۆیل ه و سه‌بایا و ل ه کوێدا داعش پێیه‌کانی خۆی دابنایه ،له‌وێدا ماڵوێرانی و پی�سی و کوشتن و ته‌عداکردن و سه‌بایاکردنی ژن و مندااڵن ده‌ستیپێ ده‌کرد ،هه‌ر بۆی ه ئێم ه ل ه ڕۆژئاڤا له‌دژی ئه‌م هێز ه تاریک ه به‌رگریمان کرد و نه‌مان هێشت ئه‌و قه‌سابخانه‌یه‌ی ل ه (کۆبانی)کرا ل ه ناوچه‌کانی دیکه‌ی جه‌زیر ه دووبار ه بێته‌وه. شه‌نگال له‌الیه‌ن داعشه‌و ه داگیرکراو و به‌رگرییه‌کی زۆری ویست تاوه‌کو میلله‌تی کورد و گه‌رێال و شه‌ڕڤانان و پێشمه‌رگ ه شه‌نگالیان ئازادکرده‌وه .سیبانی برام له‌ناو هێزه‌کانی (گه‌رێال) دا بوو ،به‌شداربوو ل ه ئازادکردنی شه‌نگال و له‌ناو گه‌ریالدا ب ه (ئۆرهان) بانگیان ده‌کرد .ل ه ڕۆژی ٣ئازاری ٢٠١٧له‌کاتێکدا ورد ه ورد ه خه‌ڵکی شه‌نگال ،ئه‌وانه‌ی له‌ده‌ست داعش ڕزگاریان بووبوو ،ده‌گه‌ڕانه‌و ه بۆ شه‌نگال .ل ه ڕووداوێکی
نه‌خوازراودا و له‌کاتێکدا هێزێکی حیزبی ده‌یویست گه‌رێال ل ه شه‌نگال و(خان سوور) ده‌ربکات، برایه‌که‌م و چه‌ند هاوڕێیه‌کی چونک ه بڕوایان به شه‌ڕی کوردکوژی نه‌بوو ،به‌ئاشتییان ه و بێچه‌ک چوون ه سه‌ر ڕێگه‌ی ئه‌و میلشیا حیزبی ه و داوایان لێکردن؛ نه‌بن ه هۆی هه‌ڵگیرساندنی شه‌ڕی براکوژی و ڕێگریان لێکردن…به‌داخه‌و ه کاتێک ک ه براکه‌م و هاوڕێکانی دوورکه‌وتنه‌و ه چه‌ند قه‌ناسێکی نادیار خۆی و حه‌وت هاوڕێیان کرده ئامانج و شه‌هیدیان کردن،به‌مجۆر ه سیبانی براشم شه‌هید بوو. سه‌ره‌ڕای ئه‌م که‌سه‌ر ه گه‌وره‌یه‌ی شه‌هیدبوونی سیبانی برام ،دایکم هه‌ر و‌ر ه به‌رز و شکۆمه‌ند بوو ب ه خێزانه‌که‌یه‌وه ،ئه‌شقی خاکی کوردستان بوو. چه‌نده‌ها ساڵ له‌ژێر نه‌خۆشیدانااڵندی و سه‌یر له‌وه‌دا بوو ل ه هه‌مان بۆنه‌ی شه‌هیدبوونی(فه‌رهاد) ی برام دایکم ماڵئاوایی لێکردین .ئه‌و ڕۆژ ه ڕۆژی ٢١ئاوگوستی ٢٠١٨بوو ،فه‌رهادی برام ل ه ٢١ ئاوگۆستی ٢٠١٥دا له‌تورکیا شه‌هید بوو .ئاوا دایکم له‌ته‌نیشت براکانمه‌و ه نێژرا. ئێستا ک ه ئه‌م دێڕان ه ده‌نوسم ئاوڕده‌ده‌مه‌وه له‌و هه‌موو ڕووداوانه‌ی به‌سه‌رماندا هاتوون؛ چه‌وسانه‌و ه و زوڵمی به‌عس ،ته‌عریبکردن، شۆڕش و خه‌مه‌کانی براکوژی ،خیانه‌ت و به‌رگری و دووبار ه هه‌ستانه‌وه‌ئه‌وه‌م بۆ ده‌رده‌که‌وێت ک ه هۆکاری به‌رگریکردنم له مافی ژنان ئه‌وه‌یه؛ ک ه ژنان خۆیان وه‌ک پاروویه‌کی ئاماد ه نه‌بینن و خه‌بات بکه‌ن .ده‌زانم دڵم هه‌رگیز له ئاست زوڵم و زۆرداری مافی ژناندا بێده‌نگ نابێت ،هه‌ر بۆیه هیوادارم ئه‌م چه‌ند وشه‌یه‌م ده‌ربڕین بێت له ئازاری گه‌لێک و ل ه ئازایه‌تی ژنانی کورد. www.komelge.com
61
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
کۆمه‌ڵگه‌ی دایک وەک ڕۆڵی ژن لەنێو مێژوودا
خەندە حەمید
مێژووی مرۆڤایەتی بە کۆمەڵگەی دایک سەرەتا دەگرێ ،ژن سەروەر و فەڕمانڕەوا و خواوەند بوو ژیاندۆست و ژینگەدۆست بوو ،ژن سەرچاوەی ژیانە و چاوگی زانینە ،پیاوی لە بەهەشتی نەزانی ڕزگار کرد ،بۆیە ژن خاوەن بوونێکی ڕەسەن و خۆییە .ئافرێنەری وشە و زمانە .ئەم خۆیەتی و ڕەسەنییەی ژن دەبێتە بنەما و سەرچاوە بۆ پیاو ،ئەمەش بە قۆناغی نیۆلیتیک (واتا چاخی بەردینی نوێ) سەرەتا دەگرێ و بناغەی کولتوری تەواوی مرۆڤایەتی پێکدێنێ .ئەمە قۆناغێکی بەر لە مێژووە کە گرنگی و پێشەنگایەتی ژن دەردەخات. 62
www.komelge.com
کۆمەڵگەی دایک کە کۆمەڵگەیەکی سروشتییە ،بۆ قۆناغی نیۆلیتیک باشتر ماناکەی دەگەیەنێت وەک لە دایکساالری هەم لە ڕووی فاکتی مێژووییەوە هەم لە ڕووی ئامانجیشەوە. ”ھێزی دەست پێکردنی شۆڕ�شی کشتوکاڵی نیۆلیتیک ژنە و ھێزیش لە تواناکاری زاوزێ وەردەگرێت ،بۆیە تەواوی خواوەندەکان لە ڕووخساری ژندان .لە یەکەمین قۆناغی سۆمەرییەکان ،میسریەکان و ھیندیەکانیش ناوی خواوەندی لە ژنان دەنرا .الیەنی پیاوێتی خواوەندی زۆر دوای ئەوە دەردەکەوێت .تەواوی ئەو پەیکەرانەی لە سەردەمی نیۆلیتیکەوە ماونەتەوە لە شێوەی ژن دروستکراون” (ئۆجەالن .)٢٠١٢ ئەم قۆناغە ،قۆناغێکی کشتوکاڵی و ئاژەڵدارییە کە لەالیەن ژنەوە پێشەنگی دەکرا ،هێزی ژن لە پێگەیاندنی دانەوێڵە ،هاڕین ،ماڵیکردنی ئاژەڵ و شوێنی حەوانەوە ،لە چنین و تەونکردن ،داهێنانی گڵکاری ،منداڵبوون و بەخێوکردنیدا دەردەکەوێ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
په‌یکه‌ری خوداوه‌ند عه‌شتار
کۆمەڵگای نیۆلیتیک بەتەواوی مۆرکی ژن و کاریگەری ژنی تێدا بەرجەستە دەبێت ،بەڕادەیەک کاریگەری و ئەرکی پیاو کاڵ و نابەرجەستە، هێزێکی سەرەکییان نەبووە و بێکاریگەری بوون لەم جۆرە قۆناغ و کۆمەڵگایەدا .هەموو ئەمانە ئارگومێنتی ئەوەمان پێدەدەن هەر لە کۆنەوە ژن بووە بە خواوەندە دایکی ئەم پێشکەوتنانە. هەروەها هۆکاری کاریگەری ژن بۆ ئەو هێز و
هەوڵدانانە دەگەڕێتەوە بۆ نزیکی ژن لە سروشت و مامەڵەکردن لەتەکیدا کە لەم سەردەمەدا بەدەستی هێنابوو .هەربۆیە لە تەواوی ئەو پەیکەر و ئامرازانەی ماونەتەوە شوێن پەنچەی ژن و کاریگەرییەکانی بەڕوونی دیارە .ئەمەش بەو واتایە دێت کە شۆر�شی گوند مۆرکی ژنی پێوەیە و ژن پێشەنگایەتی کردووە. www.komelge.com
63
NO:36 -May 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چواردەورەی ژن شێوە دەگرێت ،بۆ ماوەیەکی درێژخایەن تایبەتمەندێتیەکانی کۆمەڵگەی دایک ئازادییەکی تەواو لەو زاڵە .باوەڕبوون بەھێزی دایک بەرھەمی ئەم سەردەمەیە .پیاو تا دواڕادە بێکاریگەر و گشتییە. سەردەمەدا بەدیدەکرێ، ھەرچی “ژنە ،دایکە” خاوەنی رۆڵی یەکالکەرەوەیە و جەوھەرە .بەاڵم کولتوری نێچیرێتی و ڕاوکردن تیرەکان فراوان و هەنگاو بە هەنگاو پیاوی کرد بە بااڵدەست و بەرباڵوبوون ،لێرەدا منداڵ زاڵبوون بەسەر ژندا ،هەروەها قۆناغی شوانکارەیی و گاسنکاری بۆ کێڵگەکان زیادی کرد ،لەم قۆناغی تەنیا دایک دەناسێ، زیادکردنی بەرهەم و بەرهەمهێنانەدا جێگای ژن لەبەرئەوەی نەدەزانرا ژن لە بەرتەسک کرایەوە ،ئەمەش لە هەر سەردەمێک بە شێواز و جۆری سەردەمەکە درێژە دەکێ�شێ تاکو کامە پیاو دووگیان بووە دەگاتە ڕۆژگاری ئەمرۆمان .جیاوازی کۆمەڵگەی ئازادییەکی تەواو لەو سەردەمەدا بەدیدەکرێ ،دایک ئەوەیە کە ئابووری و بەرهەمهێنان بە پێی تیرەکان فراوان و بەرباڵوبوون ،لێرەدا منداڵ تەنیا دایک دەنا�سێ ،لەبەرئەوەی نەدەزانرا ژن لە کامە پیاو دووگیان بووە ،بەاڵم دەزانرا منداڵ لە کامە ژنە .ئەمەش هێزێکی پشت ئەستوور بە ژنان فەراهەم دەکات .چونکە لەوێدا مێردایەتی پیاو هیچ ڕۆڵ و هێزێکی زاڵی بەسەر سروشتی ژنەوە نییە. لە دەرئەنجامی هەڵکۆڵینە شوێنەوارناسییەکانی ئەمڕۆدا دەرکەوتووە ،کە ئەم کولتورە لە تەواوی میزۆپۆتامیای سەروو ،زنجیرە چیاکانی زاگرۆس، تۆرۆس … هتد هەبووە. تایبەتمەندییە جەستەییەکانی پیاو وای لێدەکات لە شوێنە دوورەکان بەدوای نێچیردا بگەرێ ئەوەی پیاو وەک نێچیر بەدەستی دێنێت هی هەمووانن، بەهەمان شێوە منداڵەکان موڵکی سەرجەم کۆمەڵگاکەیە ،موڵکی هیچ یەکێک لە ژنان و پیاوان نییە .هەروەک چۆن ئۆجەالن لە کتێبی ژنۆلۆژیدا پێی وایە ،شۆڕ�شی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە خوداوەندێکی سەردەمی کۆمەڵگەی دایک
64
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
پێویستی بێت ،بەاڵم ئابووری پیاوساالری لەسەر بنەمای زیادکردن و زۆرکردنی بەرهەمە بۆیە لێرەدا پیاو دەیەوێت بەسەر سروشت و ژندا زاڵ بێت .هەر لەبەرئەوەیە کۆمەڵگەی دایک زۆر ڕیالیستی ترە. زاراوەی کۆمەڵگەی دایک -ماتریارکی Matriarchyلە وشەی التینی ماتەر ()mater, matris بە واتای ”دایک” و وشەی گریکی ئارکین ()arkhein بە واتای ”حکومکردن” دێ ،بەسەر یەکەوە واتای ”حکومکردنی دایک یان ژن” دێت .هەروەها زاراوەی گریکی ( )gynaikokratieبە واتای ”دەسەاڵتی ژنان، یان فەرمانڕەوایی ژنان” دێت .بەاڵم هەروەک خانمە نووسەر فێمینیست و پرۆفیسۆر لە بواری کۆمەڵگەی دایک ،بەڕەگەز ئەڵمانی (هایدێ گۆتنەر ئابێندرۆس )Heide Göttner-Abendroth پێی وایە کە زاراوەی کۆمەڵگەی دایک -ماتریارکی شێوێندراوە و بەرانبەر پیاوساالری-پاتریارکی بە واتای ”فەرمانڕەوایی یان حکومی پیاوان” دانراوە. هایدێ گۆتنەر ئابێندرۆس پێی وایە کۆمەڵگەی دایک تۆڵەسەندنەوە و دژە پیاوساالری نییە، هەروەها حوکمڕانی ژنان نییە بەسەر پیاواندا، هەروەک چۆن بە هەڵە والێکدەدرێتەوە. کۆمەڵگەی دایک کۆمەڵگەیەکی دایک_سەنتەرە لەسەر بنەمای بەها دایکایەتییەکان وەک چاودێریکردن ،بەهەندوەرگرتن ،بەخێوکردن و دایکێتی بونیادنراوە .ئەم بەهایانە بۆ هەموو کەسێکن ،بۆ دایکان و بۆ ئەوانەی دایکیش نین؛ بۆ ژنان و پیاوانیش وەکیەکن. کەوایە کۆمەڵگەی دایک ڕەهەندێکی تازە بە سەرجەم کایەکان دەدات ،داوای شوناسێکی نوێ دەکات ،کە ژن خۆی ئەم شوناسە بۆ خۆی دیاری بکات ،بۆئەوەی لەسەر بنەمای ڕەگەز و
داب و نەریت ،هەروەک چۆن داواکاری ئازادبوون بەرز دەکاتەوە بۆ ئەزموونکردنی تاکێتی ژن. ئەم ویستە ئازادە هەوڵی یاخیبوون دەدات بەرانبەر بە سیستەمی پیاوساالری و سەرمایەداری جێندەر توێژینەوە بکەین .هەروەها بۆ ئازادبوونە لە فەرمانی پیاو ،کۆت و بەندی کولتور ،داب و نەریت ،هەروەک چۆن داواکاری ئازادبوون بەرز دەکاتەوە بۆ ئەزموونکردنی تاکێتی ژن .ئەم ویستە ئازادە هەوڵی یاخیبوون دەدات بەرانبەر بە سیستەمی پیاوساالری و سەرمایەداری ،لە ڕێگەی گۆڕینی سیستەمی سیا�سی ،پەروەردەیی و ئابووری ،هەریەک لە مانەش دەبێت بە ڕێگەی خەباتێکی میانڕەو پەیڕەوبکرێ ،چونکە ئەو نایەکسانییەی لە نێوان ژنان و پیاواندا هەیە بە نایەکسانی جێدەریشەوە لە بێسیستەمی پیاوساالریدا و سەرمایەداریدا خۆی دیاردەهێنێ، هەروەک چۆن سەرەتا کێشە کۆمەاڵیەتییەکان و توندوتیژی لە کۆمەڵگە پیاوساالرییەکاندا سەریهەڵداوە ،ئەمە بە تێپەڕبوونی کات بوو بە بنەما و باوەڕ بۆ پیاوی بەهێز .لەبەرئەوە فشار و توندوتیژی دەروونی و هۆشەکی هیچی کەمتر نییە www.komelge.com
65
NO:36 -May 2019
لە سیستەمی پیاوساالریدا پیاو سەروەرە و دەسەاڵتی تەواوی پێدراوە ،لێرەدا پیاو وەک ڕەگەزێکی بااڵدەست و جیاواز خۆی دەناسێنێ ،دەبێت ئەو سەنتەریی بوونە بۆ پیاو تێکبشکێندرێت لە توندتیژی جەستەیی .کەوایە ژنان لە سیستەمی پیاوساالریدا تەنیا جەستەیان ڕووبەرووی زەبر و مەتر�سی توندوتیژییەکانی پیاوانە نابێتەوە ،بەڵکو مەترسییە گەورەکە بۆ سەر هۆش و دەروونیانە. ئەم بێدادی و نایەکسانییە بەرهەمی پیاوساالرییە. چونکە لەو سیستەمەدا پیاو نایەوێ دەسبەرداری بەرژەوەندی و دەسەاڵتەکانی ببێت هەر بۆیە ژن وەک پاشکۆ و الواز دەبینرێت و مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت ،دەبێت لە چوارچێوەی سنوور و دەسەاڵتدانانی پیاواندا کار بکات ،کاریگەری ئەمەش بەڕوون و ئاشکرایی لە زۆربەی بوارەکاندا بەرچاوە و دەبینرێت. لە سیستەمی پیاوساالریدا پیاو سەروەرە و دەسەاڵتی تەواوی پێدراوە ،لێرەدا پیاو وەک ڕەگەزێکی بااڵدەست و جیاواز خۆی دەناسێنێ ،دەبێت ئەو سەنتەریی بوونە بۆ پیاو 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تێکبشکێندرێت ،نابێت ببێتە نمونەیەک بۆ ژنان، بەڵکو دەبێت ژنان لە نامۆیی بەو سیستەمە و شوێنکەوتەی پیاوان دەربچن و ڕزگاریان بێت. ئەمەش بە گەڕانەوە بۆ بەهای ژن و ڕۆڵی ژن لە سەرەتای مێژووی مرۆڤایەتی و قۆناغی نیۆلیتیک و کۆمەڵگە دایکیەکانی ئێستا ئەم ئامانجە بەدی دێت. لێرەدا دەمەوێ با�سی چەند نموونەیەکی کۆمەڵگەی دایک بکەم ،چونکە کۆمەڵگەی دایک ئەفسانە نییە وەک هەندێک پێیان وایە .ژنانی کۆمەڵگەی دایک لە مالیزیا ئه‌فسان ه نین ،به‌ڵکو ڕاستین به‌شێوه‌کی سروشتی و سه‌ره‌تایی له‌نێو دار و دره‌ختی جه‌نگه‌ڵه‌کانی سورمبو ده‌ژین خاوه‌ن زه‌وی و به‌رهه‌می خۆیانن زه‌ویه‌کانیان هی کچه‌کانیانه ،ئه‌وان ناوی مێرده‌کانیان هه‌ڵناگرن و خۆیان خاوه‌ن بڕیاری ژیانی خۆیانن. هەروەها لە ئیندەنوسیا خێڵێک هەیە بەناوی
فریدا – سەر بە خێڵێکی خاوه‌ن کولتوری دایک-سەنتەری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
(مینان کابوو )Minangkabauهەرچەندە موسوڵمانن ،بەاڵم دایک-سەنتەری وەک حکومڕانی و دەسەاڵتی ژنان پێناسە ناکەن ،بەڵکو چینییەکان پێیان وایە وەک سیستەمێکی کۆمەاڵیەتی دەیبینن ،کە تێیدا کە کۆمەڵگەی مۆسۆ سەرجەم ئەندامەکان یەکسانن و هاوکاری یەکتری دەکەن. دوایەمین کۆمەڵگەی دایکە! یەکێکی تر لە نموونەکان کولتوری (کابیل- )Kabyleکە ژن تێیدا ناوەند و سەنتەرە ئەمەش خەڵکی مۆسۆ باوەڕیان بە لە باکوری ئەفریقا ،جەزائیر ،مەغریب و تونس هاوسەرگیری نییە ،بەڵکو هەیە ،ئەم خەڵکانە بەشێوەیەکی سروشتی و سەرەتایی دەژین .لەو کولتورەدا ژن وەک دایکی باوەڕیان بە خۆشەویستی خێڵەکە دەبینرێ ،هەروەها لە ماڵدا سەنتەرە و ئازاد هەیە بەرپرسیارە .هەندێک سرووت و ئەفسانەیان هەیە یەکێ لەوانە دروستکردنی گۆزە و قاپە بە پێویستە بە ئاشتییانە لەیەکتری دووربکەونەوە، گڵ بەشێوەیەکی سیمبوولی کە گوزارشت لە ژیان کەواتە مەبەست لە هاوسەرگیری چییە؟ گرێبەستی هاوسەرگیری بۆ چییە کە خۆتی پێ بەبەرداکردنی زەوی دەکەن. ببەستییەوە .خەڵکانی مۆسۆ لەگەڵ باوکیاندا نموونەیەکی دیکە کۆمەڵگەی الهوو ( )Lahuناژین ،بەڵکو لەالیەن دایکیان و خێزانی دایکیانەوە لە چین لەم نموونەیەدا یەکێتی جێندەری بوونی بەخێودەکرێن و گەورەدەکرێن .ئەمەش بە هەیە پێیان وایە هەردوو ڕەگەزەکە بوونە بە یەک کولتوری ئازادی خۆشەویستی ناسراوە. یەکێکی تر لە کۆمەڵگە دایکیەکان کۆمەڵگەی و یەکن .لەبەرئەوە باوەڕیان بەو وتەیە هەیە کە چۆپستیک [ئەو دوو دارەی چینییەکان لەبری چوتی چانە ( )Juchitanلە مەکسیک ،فریدا کالۆ کەوچک نانی پێدەخۆن] تەنیا بەیەکەوە دەتوانی سەر بەم خێل و گۆمەڵگایەیە (فریدا کالۆ خانمە نیگارکێشێکی مەکسیکییە ،لە زۆربەی تابلۆکانی ئی�شی پێ بکەی و نانی پێ بخۆی. هەروەها کۆمەڵگەی مۆسۆ ( )Mosuoلە پۆرترێتی خۆی کێشاوە ،کە ئازار و کێشەکانی ژن چین بە شانشینی ژنان ناودەبرێت ،گروپێکی نیشان دەدات .ئەو بە تابلۆ لە ژیانی خۆی دواوە کەمینەن ،ئاینەکەیان بودییە و زمانی تایبەت بە و واقعی ژیانی خۆی لەنێو تابلۆکانیدا کێشاوە، خۆیان هەیە .چینییەکان پێیان وایە کە کۆمەڵگەی باس لە خەم و ئازارارەکانی دەکات وەک مرۆڤێک مۆسۆ دوایەمین کۆمەڵگەی دایکە! خەڵکی مۆسۆ ئینجا وەک ژنێک) .هەرچەندە لەو کۆمەڵگەیە باوەڕیان بە هاوسەرگیری نییە ،بەڵکو باوەڕیان بە پیاوان لە ڕووی سیاسییەوە دەسەاڵتدارن ،بەاڵم خۆشەویستی ئازاد هەیە ،چونکە پێیان وایە گەر کولتورەکە دایک_سەنتەرە ،واتا دایک لە ماڵ دووکەس هیچی دیکە یەکتریان خۆشنەویست ئەوا و خێزاندا دایک دەسەاڵتدارە ،ئابوورییەکە�شی www.komelge.com
67
NO:36 -May 2019
لەسەر بنەمای ئابووری ژنانە واتا بە پێی پیویستی بۆ ژیان ڕێکخراوە .لەوێدا خاوەندارییەتی ماڵ هی ژنانە ،ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێت کە سەرجەم شاریش سەر بە ژنانە و هی ئەوانە.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وەک سەرچاوە و مێژووییەکی ڕاستەقینە هەمیشە بۆی بگەڕێینەوە ،لێوەی فێربین و سوودی لێوەرگرین .چونکە جیهانی ئێستا پێویستی بە دەستنیشانکردنی ڕۆڵی ئازادانەی ژنە لە کۆمەڵگادا، بۆ ئەوەی بە ئامانجی یەکسانی ،هاڕمۆنی و هاوسەنگی ژیان بگەین ،ئەمە بۆ ژیانێکی باشترە نەک زاڵبوون و چەوساندنەوە ،هەروەک چۆن پێویستە لە کۆمەڵگەی پیاوساالری خوێندنەوە و ڕەخنەمان بۆ بێکاریگەری و بەرتەسککردنەوەی ڕۆڵ و ئەرکەکانی ژن هەبێت ،هەروەها بابەت و دیاردەکانی ژیانی هاوچەرخ پێویستی بە خوێندنەوە و هەڵوێستە لەسەرکردن هەیە ،بەهەمان شێوە دەکرێ لەو سەردەمەدا خوێندنەوە و پەیڕەوی نوێمان بۆ کۆمەڵگەی دایکی هەبێت.
ئەوەی بەدی دەکرێ لە هەریەک لە کۆمەڵگە دایکیەکاندا ،ئەوەی جێگەی سەرنج و ڕەخنەیە ئەوەیە ،کە بەگشتی کۆمەڵگەی داخراون ،بەو مانایەی کە تێکەڵ بە کۆمەڵگەکانی تر نەبوون، دوورەپەرێزن ،هەروەها گرنگی بە پەروەردەی خوێندن نادەن و خۆیان دوور لە شارستانیەتن، ئەمەش لە ئاستی پەروەردەیی دابڕانیان پێوە دیارە. گەر ئەمە بەو شێوەیە بێت کەوایە کۆمەڵگای شارستانی مۆرکی پیاوساالری پێوەدیارە. کەواتە دە�شێ بگوترێ شارستانیەتی یەکێکە لە سەرچاوەکان هۆکارەکانی سەرهەڵدانی پیاوساالری .چونکە عەبدوڵاڵ ئۆجەالن )٢٠١٢( ،ژنۆلۆژی ،چاپخانەی پەیوەندی لە نێوان شارستانیەتی و کۆیلەیەتیدا هەیە .شارستانیەتی هەر لە سەردەمی سۆمەرەوە ڕەنج ،سلێمانی. Rigoglioso, Marguerite Breaking the Taboo on بۆ ئەکەد ،لە بابلیۆنەوە بۆ ئاشور ،لە گریکەوە ‘Matriarchy’ First World Congress Explores Womenبۆ ڕۆم ،لە کۆتاییدا لە ئەوروپاوە بۆ ئەمریکا، Centered Societies. [online] Available from http://www. کۆیلەیەتی لەسەر �سێ ئاست بناغەی ڕێژراوە. universitadelledonne.it/english/matriarchy.htm یەکەم ،لە ڕوویی ئیدیۆلۆژییەوە کە لە ئەفسانە Heide Goettner-Abendroth (2009) Matriarchy. و میتۆلۆژییەکاندا پیاوان وەک خواوەند و [online] Germany Available from http://www.hagia.de/ بەهێز وێناکراون ،ژنانیش وەک الواز و فریودەر en/matriarchy.html وێناکراون ،دووەم ،بەکارهێنانی هێز ،سێیەم Gupta, Akanksha Matriarchy: A Shallow Hypocrisy. [online] Available from http://indiaopines.com/ دەستبەسەرداگرتنی ئابووری .پیاوان لەسەر matriarchy-south-biggest-hypocrisy/ ئەم �سێ ئاستە شارستانیەتییان دامەزراندووە و ژنانیان وەدەرناوە .بۆیە مێژووی پێنج هەزارەی کولتور مه‌گه‌زین شارستانیەتی لە بنەڕەتدا مێژووی بە کۆیلەکردنی ژنانە (ئۆجەالن.)٢٠١٢ ، لە کۆتاییدا ،دەکرێت کۆمەڵگەی دایک وەک گەڕانەوەی بااڵنس و وەک سیستەم پەیڕەوبکرێ، 68
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی هه‌شته‌م پێهه‌ڵگرتنی یه‌هودیه‌كانی رۆژئاوا دوای رۆما ل ه زه‌مینه‌ی ماددیدا لەگەڵ ئاواكردنی شاره‌كان (یه‌كه‌مین شۆڕ�شی ئه‌وروپا له‌سه‌ده‌ی ده‌یه‌م به‌دواوه) و په‌ره‌سه‌ندنی بازاڕ ل ه ده‌وروبه‌ریدا به‌دیهات .پێشكه‌وتنی په‌یوه‌ندی كااڵ ـ پار ه ـ بازرگانی، هێزی دووه‌مین هه‌ڵمه‌تی ستراتیژی ب ه یه‌هودیه‌كان به‌خ�شی ،وات ه رۆڵی ستراتیژی ب ه پار ه ده‌به‌خشرێت. بااڵده‌ستی پار ه ب ه واتای نیو ه ب ه نیوه‌ی ده‌سه‌اڵتی شار دێت ،له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ ب ه واتای رۆڵ بینین دێت ل ه حوكمڕانی (به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی) ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی تاز ه گه‌ش ه ده‌كه‌ن و له‌هه‌ڵكشاندان. هه‌روه‌ها له‌سه‌ده‌ی ده‌یه‌م به‌دواو ه فه‌تحی مه‌عنه‌وی ئه‌وروپا (به‌كرستیانكردنی) ته‌واوبووه. ئه‌م فه‌تح ه به‌شێوه‌یه‌كی ناراسته‌وخۆ له‌الیه‌نی
ئه‌رێنی و نه‌رێنیه‌و ه كاریگه‌ریه‌كی زۆری كرد ه سه‌ر یه‌هودیه‌كان .الیه‌نی ئه‌رێنی ،ئایینێكی ئیبراهیمی ئه‌وروپای فه‌تحكردووه .هه‌رچی الیه‌نی نه‌رێنیه‌تی، چه‌نده‌ی ده‌چێت ئایینی موسه‌وی ـ ب ه سیفه‌تی ئایینی هۆزێكی به‌رته‌سك ـ ته‌نگه‌تاو ده‌كات .ئه‌وروپای سیكۆالرو هۆزه‌كان ،كاریگه‌ری هێزی مه‌عنه‌وی موسه‌وێتی و هێزی پاره‌ی یه‌هودی ب ه سه‌رچاوه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و كێشه‌و قه‌یرانان ه داده‌نێت ك ه تا سه‌رده‌می هیتله‌ر ،ته‌نانه‌ت تا رۆژی ئه‌مڕۆمان دووچاری هاتوون .یه‌كه‌مین بڕیاری كۆنسه‌ی كرستیان ه كاسۆلیك ه‌كانی ساڵی 1179ده‌رهه‌ق به كۆكردنه‌وه‌ی یه‌هودیه‌كان ل ه گیتۆ (سه‌ربازگه)كان ئه‌نجامێكی ئه‌م كاریگه‌ریه‌یه. ل ه سه‌ده‌ی ده‌یه‌م به‌دواو ه به‌و سیفه‌ته‌ی هێزی ستراتیژی ماددی و مه‌عنه‌وی ئه‌وروپا (روسیا�شی له‌ناودا)ی ه ئیتر یه‌هودیه‌ت ل ه دۆخی گه‌شه‌سه‌ندندایه .مسۆگه‌ر یه‌كێك ل ه ده‌وڵه‌مه‌ندو رۆشنبیری هه‌ر شارێك یه‌هودییه .هه‌ر بۆیه هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌م دۆخ ه رێگا له‌پێش ئێره‌یی ،ناكۆكی و www.komelge.com
69
NO:36 -May 2019
پێكدادانی مه‌زن ده‌كاته‌وه .ئاواکردنی یه‌كه‌مین گیتۆكان (گه‌ڕه‌ك ه داخراوه‌كان) هه‌واڵده‌ری رووداوه‌كانی دواتره .به‌رامبه‌ر به‌م ره‌وشه نوێیانه‌ش یه‌هودییه‌ت ستراتیژی و ته‌كتیكی نوێ په‌ره‌پێده‌دات :یه‌كه‌میان بزاوتی «هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه «یه ،دووه‌میان بزووتنه‌وه‌ی «سیكوالر ـ عه‌ملانی»یه. هه‌ردووكیشیان بزاڤێكن ئه‌نجامی گه‌وره‌یان ده‌بێت .یه‌هوودیه‌كان له‌رێگای ئه‌م دوو هه‌ڵمه‌ته ستراتیژی ه نوێی ه پێهه‌ڵگرتنێكی سه‌ركه‌وتووانه ل ه چاخی ناوین ئه‌نجام ده‌ده‌ن .پێویست ه له‌بیر نه‌كه‌ین ك ه هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه ل ه ئایینی كۆن ،یه‌كه‌مین هه‌ڵمه‌تی ستراتیژیی ه ك ه حه‌زره‌تی ئیبراهیم و موسا ئه‌نجامیانداوه .ب ه دڵنیاییه‌و ه ده‌توانرێت پێهه‌ڵگرتنی حەزرەتی ئیبراهیم لە ئورفاو موسا لە میس ر ب ه هه‌ڵمه‌تی ستراتیژی مه‌عنه‌وی ناوببرێت. رێكخراوی ماسۆنی ك ه وه‌ستاكانی بیناسازی یه‌هودی ل ه چاخی ناوین دایانمه‌زراند ده‌شێت وه‌ك یه‌كه‌مین بزاوتی سیكوالر ـ عه‌ملانی بیری لێبكرێته‌وه. هه‌رچی فه‌یله‌سوفی مه‌زنی به‌ڕیش ه یه‌هودی سپینۆزای ه ل ه یه‌كه‌مین په‌رستگاكانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری ـ ئه‌مستردام ـ بوو ب ه پێشه‌نگی یه‌كه‌مین پێهه‌ڵگرتنی فه‌لسه‌فی مه‌زنی سیكۆالر ـ عه‌ملانی .عه‌ملانیه‌ت یه‌كێك له‌و بابه‌ت ه سه‌ره‌كیانه‌یه ك ه ل ه واڵت ه به‌ناو ئیسالمیه‌كان لە سەرووی هەمووشیانەوە تورکیا بابەتێکی گفتوگۆی بەردەوامە .هه‌ر وه‌كو چۆن ناولێنانی واڵتان یاخود كۆمه‌ڵگاكان ب ه سه‌رمایه‌داری و سۆسیالیستی ب ه هه‌وڵێكی پڕوپاگه‌ند ه كردن ده‌بینم ،ئه‌وا ناوبردنی واڵتان ب ه ئیسالمی ،كرستیانی و بودیزمی له‌ناو هه‌مان چوارچێوه‌دا ده‌بینم .ئەو پێناسەی بەشێوەی «کۆمەڵگا سیا�سی و ئەخالقیەکان یان پێچەوانەکەی سەبارەت بە کۆمەڵگاکان دەکرێت 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واقیعیتری دەبینم .عەملانیەت (دنیاییبوون) بە واتای سیکۆالرێتی رۆڵێکی ئەرێنی لە دووركه‌وتنه‌وه ل ه دۆگما ئاینییه‌كان و ئازادبووندا دەبینێت .به‌اڵم كاتێك خودی عه‌ملانییه‌ت به‌واتای ره‌وت یان مه‌یلی ده‌مارگیری عه‌ملانی (عه‌ملانیه‌تگه‌رایی ـ الییسیزم) به‌كاربهێنرێت ،خۆی�شی وه‌ك جه‌مسه‌رێكی دژ له‌وانه‌ی ه ب ه خێرایی ببێت به‌قاڵب و دۆگما .ناچارم ب ه بایه‌خه‌و ه ئاماژه‌ی پێبكه‌م ،عه‌ملانیه‌تێك له‌م چوارچێوه‌یه‌دا بێت هیچ جیاوازیه‌كی ئه‌وتۆی لەگەڵ ئایینگه‌راییه‌كانی دیك ه نامێنێت .چەندە دژە یەهودیەت پەرە بسەنێ هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ش (گۆڕینی ئایین) خێرا ده‌بێت .به‌ر له‌وه‌ی ل ه قۆناخی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا درێژ ه ب ه روونکردنەوەی ره‌و�شی یه‌هودیه‌ت بده‌م ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و رووداوانه‌ی له‌رۆژهه‌اڵتی ناوین و رۆژهه‌اڵت روویانداوه كاریگه‌ریان زۆر ه و سه‌رنج راكێشن ،ئاماژه پێكردنی پێویسته. تا سه‌رده‌می ئیسالمیه‌ت ،یه‌هودیه‌ت په‌یوه‌ندیه‌كی با�شی لەگەڵ ده‌وڵه‌تی پارس ـ ساسانی هه‌یه .وه‌ك ده‌بینرێت كاریگه‌ریه‌كی زۆریان ل ه كۆشكه‌كاندا هه‌یه .هه‌ر وه‌ك ده‌زانرێت یه‌كه‌مین پێغه‌مبه‌ری ژن ـ ئه‌سته‌ر (ئه‌ستێر ) ـ له كۆشكی ساسانیه‌كاندا رۆڵێكی مه‌زنی هه‌بووه. هه‌روه‌ها ل ه په‌رتووكی پیرۆزیشدا باسكراوه. شیمان ه ده‌كرێت هه‌م ل ه كاروباره‌كانی پار ه ـ بازرگانی ،هه‌میش ل ه پێشكه‌وتن ه ئایدیۆلۆژیه‌كانی پێگه‌یه‌كی یەهودیەکان ئیمپراتۆریه‌تدا به‌هێزیان هه‌بووبێت .رزگاركردنی یه‌هودییه دوورخراوه‌كان(596ــ546پ.ز) له‌ژێر حوكمڕانی نه‌بوخزنه‌سری پادشای بابلی له‌الیه‌ن كۆڕ�شی دامه‌زرێنه‌ری ئیمپراتۆریەتی پارس ،كاریگه‌ری نه‌ریتێكی به‌هێزی ئافراندووه .ب ه درێژایی مێژوو
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 36ئایار 2019ز \ جۆزه‌ردان2719ك
یه‌هودیه‌ت ل ه گۆڕه‌پانی ئێراندا هێزێك بوو ه ك ه ناتوانرێت بچووك بكرێته‌وه .هه‌روه‌ها ل ه عه‌ره‌بستان (نیمچ ه دوورگه‌ی عه‌ره‌ب)، باكووری ئه‌فریقیاو ته‌نانه‌ت رۆژهه‌اڵتی ئه‌فریقیا ـ حه‌به‌شه‌ش ب ه هه‌مان شێو ه یه‌هودیه‌كان به‌رده‌وام پێگه‌یه‌كی گرنگیان ل ه مێژوودا هه‌بووه. ناتوانرێت كاریگه‌ری یه‌هودیه‌كان لەسەر ته‌واوی په‌ره‌سه‌ندنه‌كانی كولتووری ماددی و مه‌عنه‌وی بچووك بكرێته‌وه. له‌سه‌رده‌می سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمدا ،له‌نیمچه دورگه‌ی عه‌ره‌بدا یه‌هوودیه‌كان به‌سیفه‌تی گڕوپێكی ئایینی بازرگانی له‌سه‌رووی گڕوپه‌كانی دیكه‌و ه بوون .هه‌روه‌ها له‌زه‌ویی ه ب ه پیته‌كانیشدا خاوه‌ن موڵك بوون .وه‌ك دیار ه له‌سه‌رووی ئه‌و گروپ ه ب ه بنه‌چ ه سامیانه‌و ه بوون كه‌ببوون به عه‌ره‌ب .سریانیه‌كانیش دۆخێكی هاوشێوه‌یان هه‌بوو. ب ه واتایه‌ك ل ه واتاكان له‌رێگای سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمه‌و ه عه‌ره‌به‌كان ل ه پای ئه‌وه‌بوون ل ه جیاتی پاوانی یه‌هودیه‌كان ،پاوانی بازرگانی و ده‌سه‌اڵتی خۆیان ئاوابكه‌ن .كارتێكردن و كاریگه‌ری زۆری ێ ده‌كات. یه‌هودیه‌ت به‌سه‌ر ئیسالمه‌و ه ئه‌م ه ئه‌ر ده‌شێت ئه‌م ره‌وش ه ب ه ئاواكردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بچووێنرێت. عه‌ره‌به‌كان ل ه میانه‌ی ئیسالمیه‌ته‌و ه وه‌اڵمی مۆدێرنیته‌ی چاخه‌كانی ناوین ده‌ده‌نه‌وه .ئه‌م واقیعه له‌ژێر ناكۆكیی ه ماددی و مه‌عنه‌ویه‌كانیان لەگەڵ یه‌هودیه‌ت و یه‌هودیه‌كاندا شاراوه‌یه .پێویسته ئاماژ ه به‌م الیه‌نه‌ش بكرێت ك ه ل ه سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمدا ب ه ئه‌ندازه‌ی ره‌هه‌ندی ئه‌تنیكی، ره‌هه‌ندی چینایه‌تیش رۆڵێكی گرنگی بینیوه .له ئاكامی په‌لهاوێشتن و باڵوبوونه‌و ه خێراكه‌ی ئیسالم
و به‌شێوه‌یه‌كی دژواران ه سه‌ركوتكردنی یه‌كه‌مین به‌رخودانیان ،وه‌ك بڵێی یه‌هودیه‌كان دووچاری دووه‌مین كاره‌ساتی رۆما هاتبن .دوو رێگایان له ێ گرتنەبەری رێگای پێشدا بوو :یان سه‌رله‌نو په‌رته‌وازه‌بوون و مه‌نفا ،یان «هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه«. شیمان ه ده‌كرێت به‌شێكی یەهودیەکان په‌نایان بردۆت ه به‌ر ئێران ،باكووری ئه‌فریقیا و ئه‌نادۆڵ. چه‌ندین نموونه‌ش پیشانیده‌ده‌ن ك ه به‌شێكیان ل ه روواڵه‌تدا ئیسالمیه‌تیان په‌سه‌ندكرد ،به‌اڵم ل ه ناوه‌ڕۆكدا په‌سه‌ندیان نه‌كردو ته‌قیه‌گه‌راییان كرد ،وات ه روویان له‌مه‌یلی هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه كرد. شیمانه‌یه‌كی به‌هێز ه ك ه یەهودییە هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كان رۆڵیان له‌و بزاوت ه مه‌زهه‌بی و یاخیبوون ه زۆرانه‌دا هه‌بوو ه ك ه دژ ب ه ده‌سه‌اڵتی شۆڤێنی عه‌ره‌به سوننه‌كان ڕوویانداوه .رۆڵی یه‌هودیه‌كان له په‌ره‌سه‌ندنی چه‌ندین ره‌وتی به‌رهه‌ڵستكاری به‌ڕیش ه میزۆبۆتامیایی و ئێران شایانی لێكۆڵینه‌وه‌یه. به‌اڵم جدیترین په‌ره‌سه‌ندن ده‌وڵه‌تی به‌بنه‌چه توركی خه‌زه‌ری ـ یه‌هوودی بوو ك ه ل ه كه‌ناره‌كانی باكووری ده‌ریای قه‌زوین ئاوایان كرد ،ك ه ئه‌مڕۆ جوگرافیاكه‌ی ب ه توركمانستان و به‌شێك ل ه ئازه‌ربایجان ناوده‌برێت .ده‌گێڕنه‌و ه گوایه سه‌لجوق به‌گ ی یه‌كه‌مین باپیره‌ی سه‌لجوقیه‌كان پێگه‌ی فه‌رماندارێتی له‌م ده‌وڵه‌ته‌دا هه‌بووه. هه‌روه‌ها بنه‌چه‌ی یه‌هودیه‌تی ناوی �سێ لە کوڕەکانی بەڵگەیەکی گرنگە کە پەیوەندیەکەی بە یەهودیەتەوە پیشاندەدات .كاتێك ئه‌م ه راست بێت ،ئه‌وا هاوشێوه‌ی ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی له‌رێگای ئێران دژ ب ه سه‌ڵته‌نه‌ت ه عه‌ره‌بیه‌كان بره‌ویان پێدا، ناتوانرێت رۆڵی یه‌هوودیه‌كان ل ه بزووتنه‌وه‌ی سه‌لجووقیدا بچووك بكرێته‌وه .ئه‌م ه بابه‌تێكی زۆر گرنگه‌و پێویستی ب ه روونكردنه‌و ه هه‌یه .هه‌ر www.komelge.com
71
NO:36 -May 2019
ل ه چاخ ه كۆنه‌كانه‌و ه ئه‌نادۆڵ ناوه‌ندێكی جددی یه‌هوودیه‌ت بووه .یه‌هودیه‌كانیش ب ه ئه‌ندازه‌ی گریكه‌كان له‌ئاواكردنی چه‌ندین شاردا جێگایان گرتووه .كێبڕك ێ له‌نێوانیاندا هه‌یه .هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌و یه‌هوودیانه‌ی ل ه رۆژئاواو عه‌ره‌بستان ته‌نگه‌تاو كرابوون كۆبوونه‌وه‌یان ل ه ئه‌نادۆڵ شتێكی باوو نه‌ریتییه .له‌میانه‌ی ئه‌م رێنومایی و تێڕوانینه مێژووییه‌دا باشتر ده‌ركی پێدهكرێت ك ه بۆچی دوای ئیسرائیل ئه‌نادۆڵ وه‌ك دووه‌مین واڵتی خۆیان ده‌بینن .هه‌روه‌ها ئه‌نادۆڵ ل ه دۆخی بازاڕێكی به‌هێزی پار ه ـ بازرگانی و بزووتنه‌و ه ئایدیۆلۆژیه‌كاندا بوو، ناتوانرێت رۆڵی یه‌هودیه‌كان له‌مه‌شدا بچووك بكرێته‌وه. هه‌روه‌كو ده‌زانرێت ل ه سااڵنی 1391ـ 1492ـ 1550کاتێک یه‌هوودیه‌كان ل ه ئیسپانیا ناچاری کۆچبەری کران به‌شێوه‌ی شه‌پۆڵ بە شه‌پۆل هاتن ل ه ئه‌نادۆڵ نیشته‌جێبوون .ئه‌گه‌ر قورساییه‌كه‌یان ل ه سه‌ڵته‌نه‌تی عوسمانیه‌كان و سه‌لجوقیه‌كاندا ره‌چاو بكرێت ،ئه‌وا باشتر ده‌ركی پێدهكرێت ك ه تا چ راده‌یه‌ك ره‌گی خۆیان داكوتاوه. هه‌روه‌ها جه‌ماوه‌رێكی گه‌وره‌ی موسڵمانه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كان پێكهاتبوو .له‌سااڵنی 1650به‌دواوه ئیسباتیه‌كان( Sabbatarianisimبزووتنه‌وه‌یه‌كی به‌هێزی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كانی ئه‌زمیر ـ مانیسایه) رۆڵێكی زۆر گرنگیان لەو بزووتنەوەی هەڵگەڕانەوەدا بینیوه .كاریگه‌ری ئه‌مان ه له‌سه‌ر سیاسه‌تی دارایی و پاره‌ی عوسمانیه‌كان ده‌زانرێت .ل ه رۆڵی ئه‌و مامۆستایانه‌دا بوون ك ه گرنگی پاره‌و بازرگانییان ێ جار روون ده‌كرده‌وه .سه‌رباری ئه‌وه‌ی هه‌ند دووچاری ملمالنێی دژوارهاتوون و ده‌ست به‌سه‌ر موڵكه‌كانیاندا گیراوه ،به‌اڵم ناتوانرێت نكوڵی له رۆڵه‌كه‌یان بكرێت ل ه بواری دامه‌زراندن و له 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌سه‌اڵت خستنی چه‌ندین سوڵتاندا. وه‌ك دیار ده‌بێت و ده‌ركی پێدهكرێت هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه بوو ه ب ه سێیه‌مین پێهه‌ڵگرتنی ستراتیژی یه‌هودیه‌كان له‌پێناو مانه‌وه‌و ژیاندا. ئه‌گه‌ر دیارده‌ی هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه نه‌بایە ،له‌ناو زۆرینه‌ی موسڵمانانی رۆژهه‌اڵت و زۆرینه‌ی كرستیانی رۆژئاوا ،یەهودیەکان نەیاندەتوانی به‌رده‌وامی ب ه هه‌بوون و ژیانی خۆیان بده‌ن. پێویست ه هه‌ڵگه‌ڕانه‌و ه وه‌ك ستراتیژیه‌كی ژیان ده‌ركی پ ێ بكرێت (له‌م دۆخه‌ی یه‌هوودیه‌كان). هه‌ر وه‌ك ل ه ئایدیۆلۆژیا هاوشێوه‌كانیش جێگای باسه ،تا دۆگماتیزمی ئایینی دان ب ه ئازادی مافی راده‌ربڕیندا نه‌نێت ،مه‌یله‌كانی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه ده‌ست لێبه‌رنه‌دراوه .لەسایەی ئه‌م �س ێ ستراتیژیه گرنگه‌و ه یه‌هودیه‌كان ل ه چاخی ناوین خۆیان له له‌ناوچوونی تەواوەتی رزگاركرد. پێویست ه ته‌نیا ل ه روانگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ماددییه‌و ه سه‌یری پاره‌داران یان خاوەن پارەکان نه‌كرێت .یەهودیەکان ل ه سایه‌ی ئه‌و هێزه‌ی پارە پێیان ده‌به‌خشێت ،دەتوانن ژیانی خۆیان بپارێزن و بەردەوامی پێبدەن .هه‌رچی له‌سایه‌ی به‌ده‌ستهێنانی هێزی ئایدیۆلۆژییه ،له‌میانه‌ی په‌یڕه‌و ه مه‌عنه‌ویه‌كانه‌و ه هه‌م به‌كاریگه‌ر ده‌بن هه‌میش له‌سه‌ر پێیان ده‌مێننه‌وه‌و به‌رده‌وامی به ژیان ده‌ده‌ن .زۆری ژماره‌ی رۆشنبیر ،نووسه‌ر، بیرمه‌ند ،ئایدیۆلۆگ و زانا گه‌وره‌كانی یه‌هودی ل ه نزیكه‌و ه په‌یوه‌ندی ب ه پێگه‌ی رێبه‌رایه‌تی مه‌عنه‌ویه‌و ه هه‌ی ه ك ه پێویستیه‌كی زۆریان پێیه‌تی. هه‌روه‌ها پێشخستنی چه‌ندین بزووتنه‌وه‌ی ئایینی، فه‌لسه‌فی و زانستی ل ه پێداویستی ه ژیانیه‌كانی ستراتیژیه‌تی ژیانیانه.