خه‌ڵك ،مووچ ه و موسڵ
قه‌یرانه‌كانــی باشــووری كوردســتان ك ـه له‌الیه‌نــی ئیــداری و ئابــووری لــە قوڵتریــن دۆخــی دایــە ،زیاتریــن کاریگــەری لەســەر ژیانــی خەڵــک هەیــە بــە فه‌رمانب ـه‌ران، ـه خۆرانــەوە و ســێ مانــگ چارکە مووچه‌‌یـه‌ك وه‌رده‌گرن. مامۆســتایان و بــە گشــتی مووچـ بێگومــان حكوم ـه‌ت به‌نــاوی پاشــكه‌وت كردنــی مووچ ـه ،ده‌یویســت ره‌وایه‌تــی بدات ـ ه نه‌دانــی مووچــ ه بــ ه مامۆســتا و فه‌رمانبــه‌ران ،له‌ڕاســتیدا حكومه‌تــی هه‌رێــم فه‌شــه‌لی هێنــاو‌ه لــ ه ئیداره‌دانــی كۆمه‌ڵگــه ،حیزبــی ده‌ســه‌اڵتداری یه‌كــه‌م كــ ه پ د ك/عێراقــه ،بــ ه دروســتكردنی قه‌یــران لــ ه ڕێــگای لــه‌كار خســتنی په‌رله‌مــان و دروســت كردن ـه‌وه‌ی دوو ئیــداره‌ی به‌شــێوه‌یه‌كی كــرداری،کار گەیشــتۆتە ئاســتێک کــە حكوم ـه‌ت هه‌رێــم ل ـه حكومه‌تــی بنك ـ ه فــراوان ببێت ـ ه ده‌س ـه‌اڵتی تاكــڕه‌وی حیزبــی، پارتــی بـ ه ده‌ركردنــی وه‌زیره‌كانــی گــۆڕان كارتــی ســووری نیشــانی حیزبه‌كانــی تــری نــاو حكومــه‌ت دا ،کــە « ئه‌گــه‌ر ههمــوو شــتێك وه‌كــو مــن لــ ه هه‌رێــم نه‌كــرێ ئــه‌وا ئێــوه‌ش ره‌وانــی ماڵــه‌و‌ه ده‌كه‌مــه‌وه« ،بــۆ ئه‌مه‌شــ ه الیه‌نه‌كانــی تــری نــاو حكومه‌تیــش بــێ ئیــراده‌ن ،تەنانــەت ناتوانــن بــ ه ســه‌رۆكی حكومــه‌ت بڵێــن بۆچــی كۆبوونــه‌وه‌ی ئاســایی حكومــه‌ت ناكرێــت .زێــدەڕەوی نیــە ئەگــەر بلێیــن لــه هه‌رێــم حكومــه‌ت نییــه ،به‌ڵكــو ده‌ســه‌اڵتی حیزبــی هەیــە کــە تاكڕه‌وانــە به‌ڕێوه‌ده‌چــێ و بچوکتریــن کێشــەی کۆمەڵگــەی پێچارەســەر ناکرێــت. خه‌ڵكــی هه‌رێــم و مووچــ ه خۆرانــی به‌گشــتی لــ ه فه‌شــه‌لی حكومــه‌ت گه‌یشــتوون، ده‌زانــن ك ـه حكوم ـه‌ت درۆیــان له‌گ ـه‌ڵ ده‌كات و ئه‌گ ـهر پــاره ههبــێ ده‌درێت ـه خه‌ڵــك و پــرۆژه‌ی پــێ ده‌كــرێ ،بــه‌اڵم حكومــه‌ت له‌الیــه‌ك ده‌ڵــێ پــاره‌م نییــ ه و موفلیســم له‌الیه‌كــی تریــش ده‌ڵــێ ســێ چارەکــە مووچه‌تــان بــۆ پاشــكه‌وت ئه‌كــه‌م ،بێگومــان درۆكــه‌ی حكومــه‌ت زۆر زه‌ق و دیــاره كــ ه پــاره‌ی پاشــكه‌وتی نیــه ،هه‌مانــكات ئــه‌وه‌ش ده‌زانــرێ کــە قه‌یرانەکــ ه دروســتكراوه .پــاره‌ی حیزبــ ه ده‌ســه‌اڵتداره‌كان ههیــه ،به‌تایبــه‌ت پارتــی و یه‌كێتــی ،بــه‌اڵم نایده‌نــ ه خه‌ڵــك ،به‌ڵكــو له‌ڕێــگای حیزبه‌كانیانــه‌و‌ه ده‌یانه‌وێــت خه‌ڵــك بــێ ئیراده‌بكــه‌ن و خۆیــان بفرۆشــن ه حیزبه‌كانیــان .ئه‌گ ـهر قه‌یــران ههبــێ چۆن ـه حیزبــی ده‌س ـه‌اڵت له‌نــاو قه‌یــران دوو تیڤــی ب ـه ههمــوو پێوه‌رێكــی مۆدێرێــن و ته‌كنیكــی نــوێ دروســت ده‌ك ـه‌ن ،ئه‌وانیــش K24و كوردســات نیــوزه ،.ههروههــا زۆرتریــن گشــت و س ـه‌فه‌ری خێزانــی ده‌ك ـه‌ن، له‌الیه‌كیتــر نــه‌وت به‌شــێوه‌یه‌كی ئاســایی ده‌ڕوات و نــرخ‌ی به‌رمیلێكیشــی به‌گشــتی لــه په‌نجــا دۆالردایـه ،باشـ ه هاواڵتــی پرســیار ده‌كات ئـه‌رێ ئـه‌و پاره‌یـ ه بــۆ كــوێ ده‌چێــت؟ . بــێ گومــان رۆژ بــه‌ڕۆژ بارودۆخــی هاواڵتیــان بــه‌ره‌و خراپــی ده‌چــێ له‌الیه‌نــی گوزەرانــی ژیانــی ،به‌تایبــه‌ت چینــی زه‌حمه‌تكێــش و هــه‌ژار كــه ته‌نهــا ســه‌رچاوه‌ی ژیانــی مووچه‌یــ ه ئیــدی لــ ه گیانه‌اڵدایــه ،بۆیــ ه مافــی خۆیه‌تــی كــ ه بــه هه‌مووشــێوه‌یه‌ك نــاڕازی بێــت و بڕژێتــە ســه‌ر شــه‌قام و داوای ســه‌ره‌تاترین مــاف بــكات ئه‌ویــش كرێــی كاره‌كه‌یه‌تــی لـ ه حكومـه‌ت ،ئــەوە ســادەترین مافــی هاواڵتێتیــە کــە ههمــوو مرۆڤێــك داوای مافــی س ـه‌ره‌تایی خــۆی بــكات به‌بــێ جیــاوازی سیاســی. ئــه‌وه‌ی جێــگای سه‌رســوڕمانی خه‌ڵكــه ،ئه‌ویــش ناڕه‌زاییــه‌كان ســنوری پارێــزگای ســلێمانی و هه‌ڵه‌بجــ ه تێپه‌ڕنــاكا ،ئه‌گه‌رچــی ســنوری هه‌ولێــر و دهۆكیــش ههمــان بارودۆخــی خراپیــان هه‌یــ ه له‌بــێ مووچه‌یــی و نه‌بوونــی خزمه‌تگــوزاری، بــه‌اڵم بــێ ده‌نگــی باڵــی به‌ســه‌ر ئــه‌و دوو پارێزگایــه‌دا كێشــاوه ،ئه‌گه‌رچــی ئــهوه ده‌زانــرێ كــ ه له‌ســنوری هه‌ڵه‌بجــ ه و ســلێمانی ده‌ســه‌اڵت‌نەرمتــر مامەڵــە لەگــەل بارودۆخەکــە دەکات.له‌الیه‌كیتریــش هــه‌ردوو الیه‌نــی ده‌ســه‌اڵتی ئــه‌و ده‌ڤه‌رانــه‌ش لــ ه ڕێــگای خه‌ڵــك و چاالكوانه‌كانیــان ده‌یانه‌وێــت ناڕه‌زاییــەکان ئاراســتە بكــه‌ن، به‌تایبه‌تیــش لــ ه ناڕه‌زایه‌تــی جه‌مــاوه‌ری بــۆ داواكردنــی مافــ ه ژیانیه‌كانیــان، ده‌یانه‌وێــت بیكه‌نـ ه چاالكــی سیاســی و ڕه‌خنـ ه لــە ده‌سـه‌اڵتی حیزبــی پارتــی بكـه‌ن.
ناڕه‌زایه‌تیـه‌كان له‌ســنورێكی خه‌ڵكــی دیــاری كــراو تێناپـه‌ڕن ،ده‌گوتــرێ لـ ه هه‌رێــم ملیۆنێــك و ســێ ســه‌د هــه‌زار فه‌رمانبــه‌ر ههیــه ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی دێتــ ه شــه‌قام لــ ه چه‌نــد ه ـه‌زار كه‌ســێك تێناپ ـه‌ڕێ .ئ ـه‌وه‌ش وای كــردوه ك ـ ه ده‌س ـه‌اڵت زیاتــر بێبــاك بــكا و داواكاریه‌كانــی جه‌مــاوه‌ر وه‌ك داواكاری الیه‌نــ ه سیاســیه‌كان ببینــێ و وەک چاالکــی و ناڕەزایــی نــاڕەوا لەقەلەمــی دەدات. چوونــی بارزانــی بــۆ به‌غــدا ب ـه شــاندێك له‌الیه‌ن ـ ه جیــاوازه‌كان ،بێگومــان به‌شــێكی ـه و بودجــه‌بێــت ئ ـه‌وا به‌شــێكی گرنگیــش ئه‌گ ـهر بــۆ چاره‌س ـه‌ركردنی كێش ـه‌ی مووچـ كێشـه‌ی ئۆپه‌راســیۆنی موســڵه ،له‌كێشـه‌ی مووچــه‌‌دا بارزانــی سـه‌لماندی كــه‌ناتوانــێ مووچــه‌‌ی فه‌رمانبــه‌ران و پــرۆژه خزمه‌تگوزاریــه‌كان دابیــن بــكات و ڕێكه‌وتنــ ه په‌نجــا ســاڵیه‌كه‌ی له‌گ ـه‌ڵ ئه‌ردۆغــان هیچــی لــێ س ـه‌وز نه‌بــوو بــۆ هه‌رێــم جگ ـه ل ـ ه قه‌یــران و ئاڵــۆزی و ناڕه‌زایه‌تــی خه‌ڵــك .له‌الیه‌كیتریــش بارزانــی كــ ه زۆرتریــن پڕوپاگه‌نــده‌ی جیابوون ـه‌وه‌ی ل ـه به‌غــدا ده‌كــرد ،ب ـه‌اڵم ن ـ ه هێــزه نێوده‌وڵه‌تی ـه‌كان به‌تایبه‌تیــش ئه‌مریــكا و ئه‌وروپــا ،نـ ه هێــزه هه‌رێمیـه‌كان توركیــا و ئێــران ،له‌گـه‌ڵ جیابوونــه‌و‌ه نیــن .بارزانــی له‌ناوخۆشــدا ســه‌ركه‌وتوو نهبــووه له‌یه‌كڕیــزی نێــوان هێــزه سیاســیه‌كان و ئاڵوگــۆڕی ده‌س ـه‌اڵت و په‌ره‌پێدانــی دیموكراتــی بــە تایبەتــی لــە مەســەلەی پۆســتی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێــم دا .هەرکــەس دەزانــێ ناردنــی موچــە لەبەغــدادەوە بەپێــی لێدوانەکــەی عەبــادی پەیوەســتە بــە ڕێکەوتنــی نێــوان هەرێــم و بەغــداد بــۆ ناردنــی پەتــرۆڵ بەرێــی کۆمپانیــای ســۆمۆ .بــە هێنانــی کۆمپانیایەکــی بیانــی وەک دیلیــۆت لــە الیــەن حکومەتــی هەرێــم بــۆ چاودێــری وردەکاری ناردنــی نــەوت ،ئــەو چاوەڕوانیــە بــۆ ناردنــی موچــە وەک چاوەڕوانــی گــۆدۆی لێدێــت ،چونکــە ئــەو کۆمپانیایــەی بــۆ کارە گرێبەســتی لەگــەڵ کــراوە خــۆی بــە گەندەڵیــەوە لــە ئاســتی نێودەوڵەتــی دا گالوە .جــا ئــەم ڕۆژەڤــە خەریکــە دەکەوێتــە ژێــر ســێبەری ئامادەکاریەکانــی ئۆپەراســیۆنی موســڵەوە. بــێ گومــان موســڵ گــرێ کوێــره‌ی داگیركـه‌ری ،سیاسـه‌ت كــردن لـ ه باشــوری كوردســتان و باكــوری عێــراق و ناوچـه عه‌ره‌بـ ه ســونی نشــینه‌كانی عێراقــە ،بۆیـه به‌داگیركردنــی موســڵ له‌الیــه‌ن چه‌ته‌كانــی داعشــهوه راســته‌وخۆ فشــاری خرایــە ســه‌ر هه‌رێمــی كوردســتان ،هه‌مانــكات بــه ڕزگاركردنیشــی هه‌ناســه‌یه‌ك ده‌داتــه‌و‌ه بــ ه باشــور و ده‌ســه‌اڵتی به‌غــدا .ئــه‌وه‌ی ئۆپه‌راســیۆنی موســڵی كردۆتــ ه گــرێ كوێــر‌ه بێگومــان هێزه‌كانــی ســوپای توركیای ـه ل ـه باشــوری كوردســتان ل ـه پشــت ناوچ ـه‌ی به‌عشــیقه و داوایانــ ه بــۆ به‌شــداربوون لــ ه ئۆپه‌راســیۆنی رزگاركردنــی موســڵ .ده‌وڵه‌تــی تــورك رۆڵــی هه‌بــوو لــ ه داگیركردنــی موســڵ له‌الیــه‌ن چه‌ته‌كانــی داعشــهوه، هه‌مانــكات ب ـهر له‌هاتنــی داعــش ،توركیــا و نوجێفــی و بارزانــی پێك ـهوه موســڵیان به‌ڕێوه‌ده‌بــرد ،له‌ئێســتا كــ ه هێزه‌كانــی بارزانــی و نوجێیفــی به‌شــدارده‌بن لــ ه ئۆپه‌راســیۆنه‌كه ،بۆی ـه له‌وان ـ ه نیی ـ ه توركیــا زۆر پێداگــری بــكا ،چونك ـ ه هێزه‌كانــی بارزانــی و نوجێیفــی په‌یوه‌نــدی ســتراتیژیان له‌گ ـه‌ڵ ســوپای توركیــا هه‌ی ـه .ئ ـه‌وه‌ی توركیــا و بارزانــی ده‌یانه‌وێــت رێگــری لــێ بك ـه‌ن ئه‌ویــش به‌شــداربوونی هێزه‌كانــی به‌رخودانــی شه‌نگال»یه‌به‌شــه« و هێزه‌كانــی به‌رگــری كامپــی په‌نابه‌رانــی مخمــور‌ه لــ ه ئۆپه‌راســیۆنی ڕزگاركردنــی موســڵ ،چونكــ ه به‌شــداربوونی ئــه‌وان سیاســه‌تی داهاتــووی موســڵ ده‌گــۆڕن ،هه‌مانــكات ڕێــگای په‌یوه‌ندیه‌كــی نــوێ بــۆ ڕۆژئــاوای كوردســتان ده‌كرێتــه‌و‌ه و سیاســه‌ته‌كانی بارزانــی و توركیــاش له‌ســه‌ر باشــوری كوردســتان ســنوردار ده‌كا ،تــا ده‌گاتـ ه ئـه‌وه‌ی سـه‌رجه‌م هێزه‌كانــی توركیــا لـ ه باشــوری كوردســتان ده‌ربخرێــن ،چونكـه ههمــوو الیـه‌ك ئـهوه ده‌زانیــن بارزانــی لـه‌دوای ســاڵی 1992وه تــا ئه‌مــڕۆ به‌یارمه‌تــی توركیــا به‌رده‌وامــی به‌ده‌ســه‌اڵتی خــۆی ده‌دات. پرســیارەکە ئەوەیــە کــە ئیتــر کاتــی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی و دیموکراتیزەکــردن هاتــووە؟ چــی دەکەوێتــە ئەســتۆی ئــەو هێزانــەی باوەڕیــان بــە دیموکراســی هەیــە؟.
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
له‌سه‌رنووسه‌ره‌وه
3
4
شه‌رڤانان و شۆرشى رۆژئاوا ،روویه‌کى دیکه‌ى کورد راپۆرتێکى ئه‌مریکى :ئه‌مریکا شه‌رڤانان به کاریگه‌رترین هاوپه‌یمانى خۆى ده‌بینێ ئاماده‌کردنى /کاروان کوردى رۆژئــاواى کوردســتان بــه‌ره‌و ئــهوه ده‌چێــت ببێتــه ته‌نیــا به‌دیــل بــۆ دۆخــى ئاڵــۆزى ســوریا ،ک ـه مــاوه‌ى پێنــج ســاڵ ه ش ـه‌ڕى تێــدا به‌رده‌وام ـ ه و نزیک ـه‌ى 450ه ـه‌زار هاواڵتــى کــوژراون و 12ملیــۆن هاواڵتیــش ئــاواره بــوون ،به‌ربه‌ریه‌تــى ئــه‌و هێزانــه‌ى خۆیــان ب ـه ئۆپۆزســیۆن و فریادڕه‌ســى خه‌ڵــک ده‌زانــن ،ل ـه به‌ربه‌ریه‌تــى ســه‌ربازانى ئه‌ســه‌د که‌متــر نییــه. هێــزه نێوده‌وڵه‌تییــه‌کان و بــ ه تایبه‌تــى ئه‌مریــکا ،بــ ه شــێوه‌یه‌کى ناڕاســته‌وخۆ ئــهوه ئاشــکرا ده‌کــه‌ن ،کــ ه جگــ ه لــ ه شــه‌رڤان ه کــورده‌کان ،ناتوانــن متمانــ ه بــ ه هیــچ یه‌کێــک لــه‌و گروپــ ه چه‌کدارانــه‌ى نــاو ســوریا بکــه‌ن ،کــ ه دژى رژێمه‌کــه‌ى به‌شــار ئه‌ســه‌د شــه‌ڕ ده‌کــه‌ن ،چونکــ ه ئه‌وانــ ه تونــدڕه‌ون و جیاوازییه‌کــى زۆریــان له‌گــه‌ڵ داعــش نییــه. له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ى تورکیــا بــه‌رده‌وام ده‌ڵــێ «یه‌په‌گــ ه و په‌یــه‌د‌ه تیرۆریســتن و پێویســت ه هاوشــێوه‌ى داعــش ،هێــرش بکرێتـه سـه‌ر ئه‌وانیــش» بــه‌اڵم ئه‌مریــکا و هاوپه‌یمانــى نێوده‌وڵه‌تــى بــ ه شــێوه‌یه‌کى فه‌رمــى هه‌ڵســوکه‌وت له‌گــه‌ڵ یه‌په‌گــ ه و په‌یــه‌د‌ه ده‌کــه‌ن و هــاوکارى سه‌ربازیشــیان ده‌کــه‌ن.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
نیگه‌رانییه‌کانــى تورکیــا به‌رده‌وامــ ه لــه‌وه‌ى کۆمه‌ڵگــه‌ى نێوده‌وڵه‌تــى هه‌ڵســوکه‌وت له‌گــه‌ڵ شــه‌رڤان ه کــورده‌کان ده‌کات، هه‌ربۆیـ ه ئه‌گـه‌ر بـه‌و شــێوه‌یه بـه‌رده‌وام بێــت ئـه‌وا ناکۆکییه‌کانــى نێــوان تورکیــا و ئه‌مریــکا له‌الیــه‌ک و تورکیــا و ئه‌وروپــا لــ ه الیه‌کــى تــره‌وه ،قوڵتــر ده‌بێتــه‌وه. کاو‌ه نــادر قــادر ،نوســه‌ر و چاودێــرى سیاســى لــه‌و باره‌یــه‌و‌ه ده‌ڵێــت :ده‌مێک ـ ه ئ ـه‌و ئه‌جێندای ـه‌ی ک ـه ئه‌مریــکا ل ـه رۆژههاڵتــی ناوه‌ڕاســت ده‌یگوزه‌رێنــێ ،لـه ههنــدێ شــوێن له‌گـه‌ڵ ئه‌جێنداکـه‌ی تورکیــای ئه‌ردۆغانــدا یه‌کتــر ده‌بــڕن و لێکتــر جــودان ،کــه لــ ه
عه‌وامــی خه‌ڵــک زۆر دیــار نییـه ،بـ ه تایبه‌تــی له‌سـه‌ر رۆژئــاوای کوردســتان و دۆزی کوردســتان ب ـ ه گشــتی. کاو‌ه نــادر ده‌ڵێــت :بـ ه نزیکبونـه‌و‌ه لـ ه کۆتایی هاتنی داعش ،ئه‌و لێکترجودایــی و بڕین ـه ،بــۆ عه‌وامیــش ،دیــز‌ه ب ـ ه ده‌رخۆنه‌ک ـه‌ی هه‌ڵده‌گیــرێ و ئـه‌وه‌ی بــن بـه‌ڕێ دێتـ ه سـه‌ر بـه‌ڕێ ،لـه‌و رۆژانـ ه باڵوێــزی ئه‌مریــکا ب ـ ه روونــی بۆچوونــی خۆیــدا له‌س ـهر ههنــدێ کــرده‌وه‌ی نادیموکراســی ده‌وڵه‌تــی تورکیــا ،کــه لــه‌وه‌و پێشــیش له‌بــن زمانــه‌و‌ه درکاندبویــان .ئه‌وه‌تــا کاتێــک ده‌وڵه‌تــی تــورک هێزێکــی له‌ســه‌ر ســنوور ئامــاد‌ه کردبــوو بــۆ هێرشــکردن ه ســه‌ر گــرێ ســپی ،ئه‌مریــکا لــ ه مه‌یدانــی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌کــه‌دا، وه‌ک په‌یامێکــی روون و ئاشــکرا بــ ه تورکه‌کانیــدا و ئــااڵی واڵته‌کــه‌ی له‌ســه‌ر ههمــوو داموده‌زگــ ه گرنگه‌کانــی گــرێ ســپی و روبــاری ســاجوری رۆژئــاوای فــورات ،ل ـ ه ت ـه‌ک ئــااڵی یه‌په‌گ ـ ه و فیدراڵیه‌تــی رۆژئــاوا ،ئــااڵی ئه‌مریــکای هه‌ڵــدا ،وه‌ک‌هێڵــی ســووری پێڕاگه‌یانــدن. ئامــاژه‌ى بــۆ ئــه‌وه‌ش کــردوه :بــه‌م هه‌نــگاو‌ه و هه‌ڵوێســته‌ی ئه‌مریــکا ئــه‌و قســه‌و قســه‌ڵۆکانه‌ی تــورک ،کــ ه داود ئۆغلــوو پارســاڵ رایگه‌یانــد ،ک ـ ه ب ـ ه نیــازن ل ـ ه «ده‌ریــای ســپییه‌و‌ه تــا ســلێمانی» بیکه‌نـ ه ناوچـه‌ی ئــارام و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانــی خۆیــان، ئه‌مریــکا خــۆی یه‌کالکــرده‌وه ل ـ ه ناڕه‌زایه‌تــی بــۆ ئ ـه‌و مه‌به‌ســت ه و توخمه‌کانی هێزی هێرشــبه‌ری سـه‌ر موســڵ و چاره‌نوســی رۆژئاوا و باشوریشــی بـ ه شــێوه‌یه‌ک لـ ه شــێوه‌کان نیشــاندا ،کـ ه ریزبه‌نــدی نــوێ و سه‌رده‌ســته‌ی ئــه‌و ریزبه‌ندییــ ه نوێیــه نیشــان ده‌کات و تــوڕ لــ ه ته‌وه‌ربه‌ندیــه‌ک هه‌ڵــده‌دا کــ ه له‌وه‌وپێــش بــه دۆســت ه کالســیکییه‌کانی ئه‌مریــکا لــه ناوچه‌کــ ه ناســرابوون. ئ ـه‌و نوس ـهره ک ـ ه ب ـ ه نوســینه راشــکاوه‌کانى ناســراوه ،ئه‌نجامــى بۆچوونه‌کــه‌ى بــ ه ســێ خــاڵ ده‌خاتــه‌ڕوو« :خۆگرتــن تــا پرۆس ـه‌ی رزگارکردنــی موســڵ و ره‌ق ـ ه پێویســت ه بــۆ راده‌ربڕیــن و خوێندنـه‌وه‌ی کارته‌کانــی سـه‌ر ئـه‌و چاره‌نوسـه ،ده‌کــرێ بگوتــرێ هه‌ڵکردنــی ئــه‌و ئااڵیــه‌ش ئــهوه ده‌گه‌یه‌نــێ1 :ـ ئــه‌و ناوچانــه‌ی
5
پارتــى دیموکراتــى کوردســتان ـ عێــراق ،هــهر لــ ه ســه‌ره‌تاوه سیاســه‌تێکى چــه‌وت و حزبــى و نانه‌ته‌وه‌یــى به‌رامبــه‌ر رۆژئــاواى کوردســتان په‌یــڕه‌و کــرد ،ئێســتاش هـه‌ر لـه‌و سیاسـه‌ته‌ى به‌رده‌وامـه ،واتــا ئـه‌و دژایه‌تیانـه‌ى ک ـ ه تورکیــا و داعــش و گروپ ـ ه تونــدڕه‌وه‌کان دژى رۆژئــاوا ده‌یکـه‌ن ،پارتیــش بـه جۆرێــک لـه جــۆره‌کان ئـهوه ده‌کات. رۆژئــاواى کوردســتان کــ ه بووه‌تــ ه جێگــه‌ى ئومێــدى کــورد و ئازادیخوازانــى دونیــا ،تورکیــا لــه‌و‌ه تۆقیــو‌ه کــ ه ئــه‌و پارچه‌یــه‌ى کوردســتان به‌هێزتــر ببێــت ،له‌کاتێکــدا ش ـه‌رڤانانى کــورد ک ـ ه ش ـه‌ڕى داعــش ده‌ک ـه‌ن ،ش ـه‌ڕ ده‌ک ـه‌ن
نیــاز حامیــد ،ک ـ ه ب ـه لێکدان ـهوه ورده‌کانــى ناســراوه ،ده‌ڵێــت :داود ئۆغلــو لــ ه ٢٠١١دا کاتــێ ســوریا له‌ســه‌ره‌تای ســه‌رهه‌ڵداندا بــوو، لێدوانێکیــدا و وتــی« :هێڵــی ســتراتیژیمان لــ ه الزقیــ ه بــه‌ره‌و حه‌لــه‌ب و موســڵ و تــا ســلێمانی
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ک ـ ه ب ـه هاوپه‌یمانێتــی له‌گ ـه‌ڵ یه‌په‌گ ـه ل ـ ه ده‌ســت داعــش رزگاری کــردوون ،ب ـه به‌شــێک ل ـه ئه‌منــی نه‌ته‌وه‌یــی خــۆی ده‌زانــێ و هێلــی ســوره2 .ـ هاوپه‌یمانێتــی له‌گ ـه‌ڵ یه‌په‌گ ـ ه به‌رده‌وامــ ه و خه‌نجــه‌ر لــ ه پشــته‌وه‌ی ناوه‌شــه‌ێنێ و ئــه‌و پرۆژه‌یـه‌ی کـ ه ههنــدێ پارتــی کــوردی رۆژئــاوا بـ ه هاوکاری تورکیــا دابویان ـه به‌رداس ـهوه ،ل ـ ه ئێســتادا فــت بــووه3 .ـ ئه‌مریــکا تــا ئێســتاش ئه‌وله‌ویه‌تــی شــه‌ڕیى داعشــ ه و بۆی ـ ه داوا ل ـه یه‌په‌گ ـ ه ده‌کات ک ـ ه هێمنــی و س ـه‌بری خــۆی هه‌بێــت له‌به‌رامبــه‌ر شه‌ڕفرۆشــتنه‌کانی تورکیــا».
بــۆ مرۆڤایه‌تــى ،له‌کاتێکــدا ههمــوو هێــزه‌کان لــه رۆژهه‌اڵتــى ناوه‌ڕاســت لــ ه ده‌ســتى داعــش شــه‌رڤانان هه‌ڵده‌هاتــن، توانیــان ئــه‌و ترســ ه بشــکێنن و ئ ـه‌و تێگه‌یشــتنه بهێنن ـ ه ئــاراوه، کــ ه ده‌توانرێــت شــه‌ڕى داعــش بکرێــت و تێکیــش بشــکێنرێن، بــه‌اڵم بۆچــى هێزێکــى کــوردى وه‌کــو پارتــى بــه‌و راده‌یــ ه دژایه‌تــى شۆرشــى رۆژئــاوا ده‌کات؟ نیــاز حامیــد ،نوســه‌ر ،ده‌ڵێــت: «ســه‌رۆکی پارتــی پێــش هاتنــی داعــش ،وتــى گۆڕانێکــى گــهوره به‌ڕێوه‌یــه ،لێدوانێکــی ئاوایــدا، هه‌ڕه‌ش ـه‌ی ل ـه حکومه‌تــی ناوه‌نــد کــرد ،دوای بینینــی ئه‌ردۆغــان و یڵدرمیــش ئه‌مجــاره ،دووبــاره باســی لـ ه گۆڕانێکــی گـهوره کــرد، کـ ه گوایـ ه لـ ه ئاینده‌یه‌کــی نزیکدا
به‌ڕێوه‌یــه .ئــهم لێدوانانــه‌ی سـه‌رۆکی پارتــی هـه‌روا لـ ه خــۆڕا نییـه ،نزیــک بوونــی لـ ه ناوه‌نــدی بڕیــار ل ـه ئه‌نق ـهره و ریــاز ،ئ ـه‌و توانایــه‌ی ده‌داتــێ کــ ه بزانێــت گۆڕانکارییــه‌کان چیــن .بــه‌و لێدوانانــه‌ی کــ ه له‌ســه‌ر کــورد و رۆژئــاوا و په‌که‌کــ ه ده‌دات، ده‌زانرێــت کــ ه ئامانجــی ســه‌ره‌کی لــه‌و گۆڕانکارییــ ه بــ ه ده‌رجــه‌ی ده‌ســتکه‌وته‌کانی ئه‌ســاس کــورده».
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
6 ده‌ســتپێده‌کات ».ئـه‌م لێدوانه‌یــان توندتــر کــرده‌و‌ه کاتــێ داعــش پێمـه‌ده! .مــرۆڤ ده‌بێــت بپرســێت ،بۆچــی نزیکبوونـه‌وه‌ی روســیا و ل ـه‌و پ ـه‌ڕی ب ـ ه هێزیــدا بــوو ،تورکیــا ویســتی ل ـه رێــگای داعــش ئه‌مه‌ریــکا لــه په‌که‌کــه ههیــه؟ خــۆ له‌به‌رچــاوی ره‌شــی کــوردان و هاوپه‌یمانییــ ه لۆکاڵییه‌کانــی نه‌خشــه‌ی ناوچه‌کــ ه بگــۆڕن ،نییـه ،به‌ڵکــو بــێ ئـه‌وه‌ی یـه‌ک سـه‌رباز بجوڵێنــن ،ئـه‌و پیالنـه‌ی وه‌ک چــۆن لــ ه ١٩٣٩ویالیه‌تــى ئه‌ســکه‌نده‌رونه‌ی خسته‌ســه‌ر تورکیــا تێکده‌شــکێنن ،داعــش ب ـه‌ره‌و نه‌مــان بــردرا ،ئ ـه‌ردۆگان، جوگرافیــای خــۆی ،ئــاواش ده‌یخواســت و ئێســتاش ده‌یه‌وێــت ســنوری سـه‌ددام ئاســا ،فرسـه‌تی که‌مــی لـه به‌رده‌ســتدا مــاوه ،دوور نییـ ه جوگرافیاکـه‌ی لـ ه الزقیـه‌و‌ه بـه‌ره‌و حه‌لـه‌ب و موســڵ و تــا ده‌گاتـ ه ئینتحارێکــی سیاســی بــکات ،گه‌النــی ناوچه‌کــ ه بــ ه تایبه‌تــی ســلێمانی بــڕوات ،بۆیــه نامــۆ نییــه ئه‌گــه‌ر ئێســتا لێکدانــه‌وه‌ی کــورد باجێکــی قــورس ده‌ده‌ن ،بــه‌اڵم پیالنه‌کــ ه ده‌بێتــه هه‌ڵــم. بوونــی هێــزی ده‌وڵه‌تــی تورکیــا لـه جه‌رابلــس و موســڵ ،بکه‌یــن .نیــاز حامیــد ل ـ ه بــاره‌ى پارتیش ـهوه ده‌ڵێــت :پارتــی ش ـه‌ریکێکی هێــز لـه‌و دوو ناوچه‌یـه‌دا بــۆ ئامانجــی فراوانکردنــی جوگرافیــای ئـه‌و ئینتحــاره سیاســییه ،بـه به‌شــداریکردنی لـه‌و هاوپه‌یمانییـ ه شــۆڤێنیه‌ی و فاشــیه‌ی تورکیــا و ســعودی ه و به‌عســییه‌کانی عێــراق تورکیایــه ،بــه مباره‌کــه‌ی ســعودیه. و به‌نــاو ســونه‌کان ،کۆتایــی به‌خــۆی ده‌هێنێــت و ده‌بێتـ ه رابــردوو. لـ ه دواى سـه‌رکه‌وتنى شـه‌رڤانان لـ ه کوبانــێ ،دۆزى ئـه‌و نوسـه‌ر‌ه ئامــاژه بــۆ ئـه‌وه‌ش ده‌کات :ئه‌وه‌ی بوو‌ه ره‌واى کــورد چــوو‌ه قۆناخێکــى نوێــوه له‌س ـهر ئاســته‌نگ ل ـ ه ب ـه‌رده‌م ئ ـه‌و نه‌خش ـه‌یه ،ســێ ئێستا ئاســتى نێوده‌وڵه‌تــى ،ئــهوه نیشــانى هێــزی کاریگه‌ربــوون و ئێستاشــی له‌گ ـه‌ڵ جیهان کانى ه زلهێز جیهــان درا کـ ه ئێمـه شـه‌ڕ بــۆ ئــازادى دابێــت ده‌بنــ ه ئاســته‌نگی گه‌وره‌تــر، نایانه‌وێ ده‌ستبه‌ردارى و مرۆڤایه‌تــى ده‌که‌یــن ،دواى کــ ه بریتیــن لــه ئه‌مه‌ریــکا ،روســیا ئــه‌وه‌ش ســه‌رکه‌وتن ه مه‌زنه‌کانــى و په‌که‌کــه .په‌که‌کــه له‌مپه‌رێکــی شه‌رڤانانى ئازادى ببن ،ته‌نانه‌ت زۆر شــه‌رڤانان به‌ســه‌ر چه‌ته‌کانــى گه‌وره‌یــه لــ ه بــه‌رده‌م ئــه‌و کات بۆ راکێشانى سه‌رنجى هاواڵتیانى داعشــدا ،پاکردنــه‌وه‌ى گونــد و نه‌خش ـه‌یه ،نه‌خش ـه‌ی داگیرکاریــی ه ک ن ه ک ه د ه و ه ئ باسى خۆیان کانى ه واڵت شــارۆچکه‌کان لــ ه چه‌ته‌کانــى و له‌باربردنــی ده‌ســتکه‌وته‌کانی کــوردان .دژایه‌تیکردنــی په‌که‌کــ ه یارمه‌تى شه‌رڤان ه کورده‌کان ده‌ده‌ن ک ه داعــش و چه‌ته‌کانــى دیکــه، دواهه‌مینیشــیان رزگارکردنــى شــارى له‌الی ـه‌ن تورکیــا و هاوپه‌یمانه‌کانــی شه‌ڕى چه‌ته‌کانى داعش ده‌که‌ن مه‌نبــج ،ئیتــر ئــه‌و فیداکاریــى و لــه‌و ســۆنگه‌یه‌دایه ،بۆیــ ه تورکیــا رێکخراوه‌یی ـه‌ى ش ـه‌رڤانان گه‌یشــت ه لوتک ـه. لــ ه په‌که‌کــه‌دا تێکچوونــی ههمــوو ئێســتا زلهێزه‌کانــى جیهــان نایانــه‌وێ ســتراتیژه‌که‌ی خــۆی ده‌بینێــت .ههروههــا ده‌ســتبه‌ردارى شــه‌رڤانانى ئــازادى ببــن ،ته‌نانــه‌ت زۆر کات ســه‌رکه‌وتنی کۆبانــێ خاڵــی وه‌رچه‌رخانــی تونــد بــوو لــ ه بــۆ راکێشــانى ســه‌رنجى هاواڵتیانــى واڵته‌کانــى خۆیــان باســى تێکشــکانی ئــه‌و ســتراتیژه. ئـهوه ده‌کـه‌ن کـه یارمه‌تــى شـه‌رڤان ه کــورده‌کان ده‌ده‌ن کـه شـه‌ڕى نیــاز حامیــد ده‌ڵێــت :تورکیــا ئێســتا ده‌یه‌وێــت ئــه‌و خه‌تــ ه چه‌ته‌کانــى داعــش ده‌کــه‌ن. ســنور‌ه تازه‌یــه‌ى بــ ه هێــز بســه‌پێنێت ،بۆیــ ه کاتــێ ســه‌رۆکی پارتــی ده‌ڵێــت گۆڕانکاریــی گـهوره به‌ڕێوه‌یـه ،ئـهوه گۆڕانکارییـ ه رۆژنامه‌نــووس ئه‌ریــک شــمیت ،راپۆرتێکــى بــۆ رۆژنامـه‌ى نیویــۆرک گه‌وره‌که‌یــه .پارتــی ههمــوو ســه‌رچاو‌ه داراییه‌کانــی هه‌رێمــی تایمــز نوســیوه ،کــ ه لــ ه 21ى ئه‌یلولــى 2016باڵوکراوه‌تــه‌و‌ه و کوردســتان و ســه‌روه‌ری خاکــی کوردســتانى خســتۆت ه خزمــه‌ت په‌یجــى (رۆژههاڵتــی ناڤیــن) کردوویه‌تــی بــ ه کــوردی ،باســى ئــه‌و پرۆژه‌یــه‌وه ،کــ ه خــۆی تیایــدا له‌نــاو ئــه‌و کانتۆنــ ه وه‌ک لــه‌و‌ه کــردوه ،کــ ه ئه‌مریــکا لــ ه هه‌وڵــى ئه‌وه‌دایــ ه هــاوکارى ده‌سـه‌اڵتدارێکی بــێ رکابـه‌ر جێــگای بــۆ ده‌که‌نـه‌وه ،پێیــان وتــووه زیاتــرى شــه‌رڤانى کــورد بــکات. دیموکراتیـه‌ت و هه‌ڵبــژاردن ومافه‌کانــی مــرۆڤ هیــچ نیــن گوێیــان
ئه‌ریــک شــمیت نوســیویه‌تى :ئیــداره‌ی ئۆبامــا خه‌ریکــی له‌گــه‌ڵ ههنــدێ هــاوکاری تــر بــۆ ئۆپه‌راســیۆنی دیاریکــراو، دیراســه‌کردنی پالنێکــی ســه‌ربازیی ه بۆئــه‌وه‌ی راســته‌وخۆ ب ـه‌اڵم ن ـه‌ک دابینکردنــی چه‌کــی قورســی وه‌ک چه‌کــى دژه تانــک شــه‌رڤانانی کــوردی ســوریا پڕچــه‌ک بــکات ،کــ ه شــه‌ڕی دژ بــ ه یــان چه‌کــی دژه فڕۆکــه. ده‌وڵه‌تــی ئیســامی ده‌ک ـه‌ن ،ئه‌م ـه‌ش گۆڕانێکــی گ ـه‌وره‌ی سیاســی ه کــ ه ئه‌گــه‌ری هێرشــکردن ه ســه‌ر گروپــ ه تیرۆریســتیه‌ک ه خێــرا لـ ه راپۆرته‌کـه‌دا ئامــاژه بــۆ ئـهوه کــراوه :فهرمانــده ئه‌مریکیـه‌کان ده‌کات ،بـه‌اڵم ئـه‌م هه‌نــگاو‌ه ده‌بێتـ ه هــۆی هه‌ڵکشــانێکی تونــدی پالنــی پڕچه‌ککردنــی کوردانــی ســوریا وه‌ک پاداشــتێک ده‌بینــن، بارگرژییه‌کانــی نێــوان تورکیــا و ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتــووه‌کان .تاوه‌کــو بــه‌رده‌وام بــن لــه مانه‌وه‌یــان له‌نێــو که‌شــتی شــه‌ڕی دژ لــه راپۆرته‌کــه‌دا ئامــاژه بــۆ ئــهوه کــراوه« :پالنه‌کــه له‌الیــه‌ن بــ ه ده‌وڵه‌تــی ئیســامی .جه‌نــه‌ڕاڵ جۆزیــف ڤۆتێــل ،ســه‌رۆکی ســتافی ئه‌نجومه‌نــی ئاسایشــی نیشــتیمانی له‌ژێــر گفتوگۆدایــ ه فه‌رمانــده‌ی ناوه‌نــد ،ئامــاژه‌ی ب ـه‌وه‌داوه ،ک ـ ه ره‌نگ ـ ه ئ ـه‌و دۆخ ـ ه ل ـه ســاته‌وه‌ختێک ک ـ ه س ـه‌رۆک ئۆبامــا هاوکاره‌کانــی راســپاردوو‌ه ناله‌بــار و شــلۆق ه سیاســی و ســه‌ربازیی ه هه‌نگاونــان بــه‌ره‌و دیراس ـه‌ی س ـه‌رجه‌م ئ ـه‌و پڕۆپۆزه‌اڵن ـ ه بک ـه‌ن ،ک ـ ه ب ـ ه هۆیان ـهوه گرتنـه‌وه‌ی ره‌ققـ ه هێــواش بکاتـه‌وه .جه‌نـه‌ڕاڵ ڤۆتێــل وتویه‌تــى: ده‌کــرێ ش ـه‌ڕی دژ ب ـ ه ده‌وڵه‌تــی ئیســامی خێــرا بکرێــت .ئۆبامــا «ئێمــ ه ده‌بێــت رۆڵێکــی ســه‌رکردایه‌تی له‌نێــوان هــه‌ردووالدا ب ـ ه هاوکاره‌کانــی وتــووه ک ـ ه ئ ـه‌و ده‌خوازێــت به‌رل ـه‌وه‌ی ئۆفیســی بگێڕیــن ،تورکــه‌کان و کــورده‌کان ،ههروههــا بــه‌رده‌وام بیــن لــ ه ســه‌رۆکایه‌تی به‌جێبهێڵێــت ئۆپه‌راســیۆنی دژ ده‌وڵه‌تــی تیشکخســتنه س ـهر تێکشــکاندنی داعــش». ئیســامی بــۆ ســه‌ر ره‌ققــه‌ی پایته‌ختــی دیفاکتــۆی داعــش لــ ه ه له‌به‌ر دڵڕاگرتنی تورکیا ،ویالیه‌ت ســوریا ده‌ســتپێبکرێت .بڕیاردانــی پڕچه‌ککردنــی کوردانــی ســوریا بڕیارێکــی قــورس ده‌بێــت بــۆ ئۆبامــا ،کــ ه لــه‌و نێوانــه‌دا گیــری ه یه‌کگرتووه‌کان راسته‌وخۆ خودی شه‌رڤان خــواردووه ،بــه‌وه‌ی هه‌وڵــده‌دات هاوســه‌نگی خواســتی بــه‌رزی کورده‌کانی پڕچه‌ک نه‌کردووه سیاســی و هه‌رێمایه‌تــی تورکیــا و کوردانــی ســوریا رابگرێــت». ئــه‌وه‌ش خراوه‌تــه‌ڕوو :راســته‌وخۆ پڕچه‌ککردنــی کوردانــی ســوریا (رۆژئاڤــا) بــۆ یه‌که‌میــن جــار ،هێزێــک کــه کۆمانــدار‌ه ئه‌مریکیــه‌کان بــ ه کاریگه‌رتریــن هێــزی زه‌مینیــان ده‌بینــن لــ ه ئــه‌و رۆژنامه‌نووســ ه ئه‌وه‌شــى نوســیوه« :ئــه‌و شــه‌رڤان ه ش ـه‌ڕی مه‌یدانــی دژ ب ـ ه ده‌وڵه‌تــی ئیســامی ،ئ ـهوه به‌هــۆی ئ ـهم عه‌ره‌بانــه‌ى کــ ه له‌ژێــر سه‌رپه‌رشــتی کــورده‌کان شــه‌ڕی دژ هه‌نــگاو‌ه تــازه‌وه بنه‌مایه‌کــی پت ـه‌و بــۆ هێرشــکردن ه س ـهر ره‌قق ـ ه بــ ه ده‌وڵه‌تــی ئیســامی ده‌کــه‌ن ،نزیکــه‌ی 350بــاری چــه‌ک و داده‌نرێــت ،بــه‌اڵم پڕچه‌ککردنیــان ،ههروههــا په‌یوه‌ندییه‌کانــی ته‌قه‌مه‌نــی له‌رێــی ئاســمانه‌و‌ه یــان زه‌مینیــه‌و‌ه گه‌یه‌ندراوه‌تــ ه ئۆبامــا له‌گــه‌ڵ ســه‌رۆکی تورکــی ،ره‌جــه‌ب ته‌یــب ئــه‌ردۆگان ده‌ســتیان ،بــه‌اڵم له‌بــه‌ر دڵڕاگرتنــی تورکیــا ،ویالیه‌تــ ه خراپتــر ده‌کات .ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتــووه‌کان و تورکیــا زۆر یه‌کگرتــووه‌کان راســته‌وخۆ خــودی ش ـه‌رڤان ه کورده‌کانــی پڕچ ـه‌ک به‌تونــدی ناکۆکــن له‌گ ـه‌ڵ یه‌کتــری له‌س ـهر ش ـه‌رڤان ه کورده‌کانــی نه‌کــردووه .بــه‌الی زۆر لــه شــڕۆڤه‌کارانه‌وه پشــتیوانی پنتاگــۆن ســوریا ،ئ ـه‌و هێــزه‌ی ک ـ ه تورکیــا ب ـه دوژمنــی س ـه‌ره‌کی خــۆی ل ـ ه بــۆ عه‌ره‌به‌کانــی ســوریا لـه بنه‌ڕه‌تــدا بــۆ یارمه‌تیدانــی کوردانــی ســوریا بــووه ،کــ ه ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتــووه‌کان بــ ه کاریگه‌رتریــن ســوریا ده‌یبینێــت. هێــزی هاوپه‌یمانــی خــۆی و ش ـه‌رڤانی به‌توانــای بینیــون ،ب ـه‌اڵم راپۆرته‌کــه‌ى رۆژنامــه‌ى نیــۆرک تایمــز بــه‌م شــێوه‌ی ه بــه‌رده‌وام پڕچه‌ککردنــی کــوردان بــ ه شــێوه‌یه‌کی راســته‌وخۆ ،ته‌نانــه‌ت ده‌بێــت :پالنه‌کــ ه بــ ه فلتــه‌ری فه‌رمانــده‌ی ناوه‌ندیــی پنتاگــۆن ئه‌گــه‌ر بــۆ ئۆپه‌راســیۆنی دیاریکراویــش بێــت ،ئــهوه هــهر بــ ه تێپه‌ڕیــوه ،کــ ه سه‌رپه‌رشــتی ئۆپه‌راســیۆن ه ســه‌ربازییه‌کانی گۆڕانێکــی گرنگــی پراکتیکــی و ســیمبۆڵی داده‌نرێــت». ئه‌مریــکا لــ ه رۆژههاڵتــی ناوه‌ڕاســت ده‌کات ،پنتاگــۆن داوای دابینکردنــی چه‌کــی ســوک و ئازوق ـ ه بــۆ کوردانــی ســوریا ده‌کات ،بــ ه گوێــره‌ى راپۆرته‌کــه ،پێنــج به‌رپرســیی بــااڵی ئه‌مریکــی
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
7
8 کــ ه گفتوگۆیه‌کــی کورتیــان له‌بــاره‌ی پڕۆژه‌کــ ه کــردووه و بــه‌و مه‌رجـه‌ی کـ ه ناویــان نه‌هێنرێــت ،چونکـه پالنه‌کـ ه هێشــتا له‌ژێــر پێداچوونــه‌و‌ه دایــه ،بــه‌اڵم ئه‌وه‌یــان راگه‌یانــدووه ،کــ ه هــهر جــۆره هاوکارییه‌کــی راســته‌وخۆی کــوردان ،ئ ـهوه ســتراتیژییه‌تی تێکشــکاندنی ده‌وڵه‌تــی ئیســامی پته‌وتــر ده‌کات. ه باسى ئۆپه‌راسیۆنى ه ئێستادا ک ل ه کۆنترۆڵکردنه‌وه‌ى شارى موسڵ و شارى ره‌ق ه پاڵه‌وان و ده‌کرێت ،زۆر الیه‌ن خۆیان ده‌که‌ن ه سایکۆلۆژیاى ه نابینن ک رۆڵى ئه‌و جه‌نگاوه‌ران ه رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست ترسى داعشیان ل تێکشکاند
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
هــهر بــ ه پێــى ئــه‌و راپۆرتــه ،یــه‌ک لــ ه ئامانجــ ه پراکتیکیه‌کانــی پالنه‌کــ ه ئه‌وه‌یــه ،کــ ه که‌ره‌ســ ه و تفــاق بــ ه کوردانــی ســوریا بدرێــت دوای ئـه‌وه‌ی کـه پێشـه‌نگایه‌تی چه‌ندیــن شـه‌ڕی سـه‌ر سـه‌ختیان دژ بـ ه ده‌وڵه‌تــی ئیســامی کــرد لـه چه‌نــد مانگــی رابــردوودا ،ک ـ ه ب ـ ه ش ـه‌ڕی نزیــک ســنووری نێــوان ســوریا و عێــراق ده‌ســتیان پێکــرد ،تــا دواییــن شــه‌ڕییان لــ ه شــاری ســتراتیژی مه‌نبــج ،ئــه‌و شــاره‌ی کــ ه گروپــ ه تیرۆریســتیه‌که‌ی داعــش ناوه‌نــدی پێگه‌یاندنــی س ـه‌دان چه‌کــداری تازه‌یــان تێــدا کردبــوه‌وه ،شــاره‌ک ه ده‌رگای س ـه‌ره‌کی ئ ـه‌و چه‌کــداره راهێنراوان ـ ه بــوون ،کــ ه له‌رێــی تورکیــاو‌ه ده‌گه‌ڕانــه‌و‌ه ئه‌وروپــا.
به‌هه‌نــد وه‌رنه‌گرتــو‌ه و وتویانــ ه کــ ه ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتــووه‌کان هێشــتا لـه هه‌وڵــی ئه‌وه‌دایـه ،کـ ه چــۆن هێــزه‌کان کۆبکاتـه‌و‌ه بــۆ به‌شــداریکردنیان لــ ه شــه‌ڕی زه‌مینــی بــۆ گرتنــه‌وه‌ی ره‌ققــه. کاتێــک چه‌ته‌کانــى داعــش هێرشــیان کــرد‌ه سـه‌ر شــارى موســڵ ،کـ ه دووه‌م گه‌وره‌تریــن شــارى عێراقـه لـ ه دواى به‌غــدادى پایته‌خــت، لــ ه مــاوه‌ى چه‌نــد کاتژمێرێکــدا ئــه‌و شــاره‌یان گــرت ،چونکــ ه سـه‌ربازانى ســوپاى عێــراق شـه‌ڕیان نه‌کــرد و هه‌ڵهاتــن ،ئـه‌وه‌ش دواى ئــه‌وه‌ى کــ ه چه‌تــه‌کان لــ ه ســوریا ناوچه‌یه‌کــى فراوانیــان گرتبــوو. دواتــر هێرشــیان کــرد‌ه ســه‌ر شــه‌نگال و مه‌خمــور و تــا نزیــک شــارى هه‌ولێــر هاتــن ،ئــه‌و پێشــمه‌رگانه‌ى پارتــى کــ ه لــه‌و ســنوران ه بــوون ،بــ ه بــێ شــه‌ڕ ئــه‌و ناوچانه‌یــان چــۆڵ کــرد و ئه‌وانیــش وه‌کــو ســوپاى عێــراق هه‌ڵهاتــن ،ب ـه‌و هۆی ـهوه داعــش کۆمه‌ڵکــوژى شــه‌نگالى ئه‌نجامــدا ،کــ ه هــه‌زاران پیــاوى ئێــزدى کوشــت و هـه‌زاران ژن و کچــى ئێــزدى گــرت و دواتــر لـ ه بازاڕه‌کانــى موســڵ و ره‌قـ ه کڕیــن و فرۆشــتنى پێوه‌کــردن ،لـ ه ئێســتادا زیاتــر ل ـه ســێ ه ـه‌زار ل ـه‌و ئافره‌ت ـ ه ئێزدیان ـه ل ـ ه ده‌ســتى داعشــدان. ئ ـه‌و کات ـ ه ک ـه‌س نه‌یده‌توانــى ل ـه به‌رامب ـهر داعــش ش ـه‌ڕ بــکات و رووبــه‌ڕووى چه‌ته‌کانــى داعــش ببێتــه‌وه ،بــه‌اڵم شــه‌رڤانانى کــورد لـ ه رۆژئــاوا و گه‌ریالکانــى کــورد لـ ه چیاکانــى کوردســتانه‌و‌ه هاتــن و فریــاى گه‌لــى شــه‌نگال و باشــورى کوردســتان که‌وتــن و توانیــان ،نــه‌ک هــهر پێــش لــه چه‌ته‌کانــى داعــش بگریــن، به‌ڵکــو تێکیشــیان بشــکێنن ،ئ ـهوه وره‌ى دای ـ ه ســوپاى عێــراق و پێشــمه‌رگه‌ش.
وه‌کــو نیــۆرک تایمــز بــاوى کرده‌وه‌ت ـهوه :به‌رپرســانی ئه‌مریکــی ده‌ڵێــن لــ ه رووی سیاســییه‌وه ،ئــه‌و هاوکارییــ ه راســته‌وخۆیه، ههروههــا هه‌وڵێــک ده‌بێــت بــۆ هێورکردنــه‌وه‌ی ئــه‌و ههســتی په‌ســتبوون و توڕه‌یی ـه‌ی کوردانــى ســوریا له‌به‌رامب ـهر ئه‌مریــکای هاوپه‌یمانیــان بۆیــان دروســت بــووه ،ل ـه‌و کات ـه‌وه‌ی ک ـ ه تورکیــا هێرشــی کردووه‌تــ ه ســه‌ر جه‌رابلــوس.
بــه‌اڵم لــ ه ئێســتادا کــ ه باســى ئۆپه‌راســیۆنى کۆنترۆڵکردنــه‌وه‌ى شــارى موســڵ و شــارى ره‌قـ ه ده‌کرێــت ،زۆر الیـه‌ن خۆیــان ده‌که‌نـ ه پاڵــه‌وان و رۆڵــى ئــه‌و جه‌نگاوه‌رانــ ه نابینــن کــ ه ســایکۆلۆژیاى ترســى داعشــیان ل ـه رۆژهه‌اڵتــى ناوه‌ڕاســت تێکشــکاند.
راپۆرته‌کــ ه ئه‌وه‌شــى وتــووه :میدیــای تورکــی باڵویــان کــرده‌و‌ه کــ ه ئــه‌ردۆگان ئــه‌وه‌ی خســتوه‌ته‌ڕوو ،کــ ه واڵته‌کــه‌ی لــ ه ئاماده‌باشــیدای ه تاوه‌کــو له‌گــه‌ڵ ویالیه‌تــ ه یه‌کگرتــووه‌کان به‌شــداری تێکشــکاندنی ده‌وڵه‌تــی ئیســامی بــکات لــه ره‌ققــه، بــه‌اڵم به‌رپرســ ه ئه‌مریکیــه‌کان ئــه‌و پێشــنیازه‌ی تورکیایــان
جه‌میــل بایــک ،هاوس ـه‌رۆکى کۆمــا جڤاکــى کوردســتان که‌جه‌ک ـه، لــ ه وتارێکیــدا کــ ه لــ ه رۆژنامــه‌ى یه‌نــی ئۆزگــور پۆلیتیــکا باڵوکراوه‌ت ـهوه ،ده‌ڵێــت :ل ـه‌و ماوه‌ی ـه‌دا زۆر باســی ده‌ســتپێکردنی هه‌ڵمه‌تــی موســل و ره‌ق ـ ه ده‌کــرێ ،زۆر ل ـ ه هێــزه‌کان ئاماده‌ییــان نیشــانداو‌ه بــۆ به‌شــداریکردن لــه‌و هه‌ڵمه‌تــه ،زۆر له‌وانــ ه
9 ده‌یــه‌وێ ده‌ســتکه‌وتی دیاریکــراو به‌دیبێنــن و مــه‌رج بــۆ به‌شــداریکردنیان داده‌نێــن ،ئــه‌و که‌ســانه‌ی پێــش دوو ســاڵ له‌گــه‌ڵ ناوهێنانــی داعــش ده‌له‌رزیــن و ئــه‌و که‌ســانه‌ی له‌گــه‌ڵ ده‌رکه‌وتنــی راگه‌یاندنــی داعــش هه‌ڵده‌هاتــن ،ئه‌مــڕۆ ده‌ڵێــن شــه‌ڕی داعــش ده‌که‌یــن.
بــه‌ره‌و له‌ناوچــوون ده‌چــێ ،چه‌تــه‌ی نوێــی خســت ه گۆڕه‌پانه‌کــ ه بــۆ ئـه‌وه‌ی بیانگۆڕێتـه‌و‌ه بـ ه چه‌ته‌کانــی داعــش ،تورکیــا ده‌یـه‌وێ به‌شــی لـ ه له‌ناوچوونــی داعشــی به‌رکـه‌وێ و هه‌ڵوێســتی واڵتانــی هاوپه‌یمانــی نێوده‌وڵه‌تــی دژی داعــش م ـه‌ودای ل ـه پێــش داعــش کــرده‌و‌ه بــۆ جێبه‌جێکردنــی پالنه‌کانــی.
جه‌میــل بایــک بــاس لــه‌و‌ه ده‌کات :هێزه‌کانــی گه‌ریــا رۆڵیــان هه‌بــوو لـ ه شــکاندنی شــکۆی داعــش و ده‌رکردنیــان لـ ه زۆر ناوچـه، پاڵـه‌وان لـه هێزه‌کانــی گه‌ریــا لـ ه شـه‌نگال رووبـه‌رووی هـه‌زاران چه‌تـه‌ی داعــش بوونـه‌و‌ه و داســتانیان تۆمــار کــرد و سـه‌لماندیان ئـه‌وان وه‌ک ئه‌وانـ ه نیــن کـ ه لـ ه ترســی داعــش هه‌اڵتــن ،به‌رگــری کۆبانــێ و شــه‌نگال و ئــه‌و ســه‌رکه‌وتنانه‌ی شــه‌رڤانانی کــورد به‌ده‌ســتیان هێنــا ئه‌فســانه‌ی داعشــی تێکشــکاند و پالنه‌کانــی ده‌وڵه‌تــی تورکیــای شکســتپێهێنا ،کــه چاوه‌ڕێــى ســه‌رکه‌وتنی داعشــیان ل ـ ه کۆبانــێ ده‌کــرد.
جه‌میــل بایــک کـ ه زۆر جــار لـ ه رێگـه‌ى نوســینه‌و‌ه تێڕوانینه‌کانــى خــۆى و جواڵنه‌وه‌کــه‌ى ده‌خاتــه‌ڕوو ،ده‌ڵێــت :تورکیــا لــ ه شــه‌ڕی دووه‌مــی جیهانــی بـه هه‌ماهه‌نگــی له‌گـه‌ڵ هیتلـه‌ر شـه‌ڕی ده‌کــرد، کاتــێ بــۆی روون بــووه‌وه هیتلـه‌ر شکســت دێنــێ ،خــۆى دایـ ه پــاڵ هاوپه‌یمانــی دژی فاشــیزم ،ئێســتاش ههمــان سیاســه‌ت په‌یــڕه‌و ده‌کات ،سیاس ـه‌تی نێوده‌وڵه‌تــی ل ـه‌و رووه‌و‌ه دووپێوانه‌یــی پێــو‌ه دیــاره.
جه‌میــل بایــک نوســیویه‌تى :که‌واتــ ه کــێ ههمــوو ئه‌وانــه‌ی به‌دیهێنــا؟ ئه‌وانــه شــه‌رڤانانی کــورد بــوون ،گومــان لــ ه نیــازی راســته‌قینه‌ی ده‌وڵه‌تــی تورکیــا لــ ه شــه‌ڕی داعــش ده‌کــرێ، ده‌وڵه‌تــی تورکیــا به‌تایبه‌تــی دوای رزگارکردنــی مه‌نبــج راســتی شکســتی داعشــی بــۆ یه‌کالبــۆو‌ه و چــی تــر توانــای ئ ـه‌وه‌ی نه‌بــوو لــ ه رێگــه‌ی داعشــهوه سیاســه‌ته‌کانی لــ ه ســوریا په‌ره‌پێبــدا، بۆی ـ ه که‌وت ـ ه چاندنــی چه‌ته‌کانــی خــۆی ل ـه‌و ناوچان ـه‌ی له‌ژێــر ده‌س ـه‌اڵتی داعشــدایه ،دوای ئ ـه‌وه‌ی تورکیــا ههســتی کــرد داعــش
ده‌یانه‌وێ ئه‌و هێزانه‌ی شه‌ڕی داعشیان ه سوریا و عێراق کرد ،دووربخه‌نه‌وه ل
هاوســه‌رۆکى که‌جه‌کــ ه ئه‌وه‌شــى خســتوه‌ته‌ڕوو :داوا لــ ه ههمــوو هێــزه نیشــتمانی و دیموکراییــه‌کان لــ ه ســوریا ده‌که‌یــن ،کــ ه شـه‌ڕی به‌رگــری و رووبه‌رووبوونـه‌وه‌ی دژی تورکیــا فــراوان بکـه‌ن، س ـه‌باره‌ت ب ـه ههنــدێ هه‌وڵیــش بــۆ دوورخســتنه‌وه‌ی گه‌ریــا ل ـ ه شــه‌ڕی موســڵ ،ههمــوو کــه‌س ده‌زانــێ ئــه‌و الیه‌نانــ ه کــێ بــوون کــ ه بوونــ ه هــۆی که‌وتنــی شــه‌نگال ،ئــه‌و که‌ســانه‌ی خه‌ڵکــی ته‌له‌عف ـهر و ش ـه‌نگال و موســڵیان راده‌ســتی داعــش کــرد ،ئێســتا ده‌یانــه‌وێ به‌شــداری هه‌ڵمه‌تــی له‌ناوبردنــی داعــش بــن ،ئــه‌و هێزان ـ ه ده‌یان ـه‌وێ گه‌ریــا ک ـه ل ـه ش ـه‌نگال و مه‌خمــوور و موســڵ و هه‌ولێــر رووبــه‌رووی داعــش بویــه‌وه ،دووربخه‌نــه‌وه ،ئــه‌و هێزان ـه‌ی ک ـه ش ـه‌ڕی داعشــیان نه‌کــرد ده‌یان ـه‌وێ ئ ـه‌و هێزان ـه‌ی شـه‌ڕی داعشــیان لـ ه ســوریا و عێــراق کــرد ،دووربخه‌نـه‌وه ،ئـهوه ئاســتی ئه‌خالقییــ ه لــ ه رۆژههاڵتــی ناوه‌ڕاســت.
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
هاوســه‌رۆکى که‌جه‌کــ ه ده‌ڵێــت :به‌رگــری کۆبانــێ و شــه‌نگال ته‌نهــا شکســتی داعــش نه‌بــوو ،به‌ڵکــو ســنووری بــۆ کاریگــه‌ری داعــش له‌سـه‌ر جیهانــی ئیســامی دانــا و پشــتگیری لـه‌و رێکخــراوه و چوون ـ ه ریزه‌کانــی که‌مکــرده‌وه ،شکســتی داعــش بوێــری به‌خشــی بـه ههمــوو هێــزه زیــان لێکه‌وتــووه‌کان به‌هــۆی داعشـه‌وه ،ســوپای عێراقیــش دوای ئـهوه توانــی زۆر ناوچـ ه لـ ه داعــش وه‌رگرێتـه‌وه، ههروههــا ده‌رکردنــی داعــش لــ ه مه‌نبــج بــووه بڕینــی رێــگای داعشــی نێــوان ره‌قــ ه و تورکیــا و داعــش لــ ه شــه‌ڕی کۆبانــێ و مه‌نبــج چه‌تــ ه هــهره باشــه‌کانی له‌ده‌ســتدا و به‌شــێوه‌یه‌کی فــراوان ووره‌یــان له‌ده‌ســتدا و شــه‌ڕی داعــش دوای ئــهوه ئاســان بــوو.
ه شه‌ڕی داعشیان نه‌کرد ئه‌و هێزانه‌ی ک
10 نەتەوەی دیموکراتی یەکگرتنەوەیە لە چوارچێوەی جیاوازیه‌كاندا ﺋﺎﻟﺪار ﺧﻪﻟﯿﻞ ﻟﻪﻋﻪرهﺑﯿﻪوه :دﻟﺮﺮ ﺋﺎﻛﺮهﯾﯽ
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
رەنگــە بەهــار لــە رۆژهەاڵتــی ناویــن و ئــەو گۆڕانکاریانــەی لــە سیســتەمە حوکمڕانیەکانــی ژمارەیــەک لــە دەوڵەتــە عەرەبیــەکان بــە دوای خۆیانــدا هێنــاوە ،دەرئەنجامــی ئــەو قەیرانــە مەعریفیــە فیکریــە سیاســیە و سیاســەتە ناوەندگەراییــە تاکڕەوەکانــە کــە بەســەر گەالنــدا ســەپێندراون و هەمــوو کارێکیــان کــردووە بــۆ دابینکردنــی مانــەوەی ئــەو رژێامنــە و توندوتیژتریــن سیاســەتەکانی ســتەمکاریان پیــادە کــردووە لــە ترســاندن و کوشــن و توقانــدن و دەربەدەرکــردن و بەســەر هەمــوو کەســێکیاندا ســەپاندووە کــە ویســتوویەتی وشــەی نــا بڵێــت .دۆخــی ســوریا جیاوازتــرە لــە دۆخــی ئــەو واڵتانــەی ئاڵوگــۆڕ و گۆڕانکاریــان بــە ســەردا هــات لــەو ســەردەمەی کــە پێــی دەوتــرا شۆرشــەکانی به‌هــاری عەرەبــی .ســوریا لــە ماوەیەکــی کورتــدا ،بــوو بــە گۆڕەپانــی دەســتێوەردانی ناوچەیــی و نێودەوڵەتــی ،دووچــاری جۆرەهــا ئۆپۆزســیۆنی فشــۆڵ و سســتی وابەســراو و الدەر لــە راڕەوی نیشــتامنیەکەیان بــوو ،لــە پــاڵ ئەوەشــدا رژێــم درێــژەی بــە بەکارهێنانــی توندوتیــژی و زەبروزەنــگ و زەهنیەتــە باوەکــەی دەدا. لێــرەوە ســوریا لــە بــری بیرکردنــەوە لــە غەمــی گشــت نشــتیامن و چۆنیەتــی گواســتنەوە بــۆ ژیانێکــی نــوێ ،بــەرەو گۆڕەپانــی ملمالنێــی و جەنــگ گــۆڕدرا کــە ئەوەنــدەی نەمــاوە ببێتــە جەنگــی جیهانــی ســێیەم، و حیســاب پرســینەوەی گروپــە خۆســەپێنەرە دەســەاڵتخوازەکان. لــە رۆژئــاوا رەمتــان کــردەوە ببینــە الیەنێــک لە پرۆســەی ملمالنێی ســەر دەســەاڵت .بــە پێــی پێودانگــە ئەخالقــی و نشــتیامنیەکامنان و بڕواییــان بــە زیندووکردنــەوەی کۆمەڵــگای دیموكراتــی بــە ئیرادەیەکــی ئــازاد، خۆمــان بــە سیاســەتی هێڵــی ســێیەمەوە بەســت وەکــو رێچکەیــەک( رێبازێک)کــە بــاوەڕی بــە پێداویســتیەکانی گۆڕانــکاری دیموكراتــی دەکات و توانایەکــی ســراتیژی زۆرتــری هەیــە بــۆ خزمەتکردنــی داخوازیەکانــی گەلــی ســوریا .بۆیــە هەموومــان لــە کــورد ،عــەرەب، رسیانــی ،ئاشــوری ،کلدانــی ،شیشــانی و تورکــان بــە یەکــەوە کارمــان بــۆ پاراســن و داکۆکیکــردن لــە هەرێمەکامنــان کــرد.
رێبــازی( هێڵــی) ســێیەم بەرهەمــی سیاســەتی دیموكراتیــە کــە فەلســەفەی رێبــەر ئۆجــاالن و تیــۆری نەتــەوەی دیموكراتــی بــە بنەمــای شۆرشــگیری و فیکــری خــۆی دادەنێــت ،هێــزی دامەزرێنــەری نەتەوەی دیموكراتــی لــەوەدا خۆیــی دەنوێنێــت کــە لــە بیرۆکــە و ئایدیۆلۆژیــە کالســیەکانەوە( باوەکانــەوە) نەوەســتا ،بەڵکــو خــۆی گواســتووتەوە بــۆ دەنگــە رخنەگــرە نوێیەکانــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری ،بــەوەش مۆدێلێکــی نوێــی ئایدیۆلۆژیــا وەکــو سیســتەمێکی بەیەکەوە بەســراوی راســتیەکانی پێشــکەش کــرد .ئــەوەش خــۆی لــە خۆیــدا بەرخۆردێکــی دیموكراتیانــەی چەمکــی ئایدیۆلۆژیایــە کــە چەمکــە کۆنەکــەی هەبوونــی جیــاوازی پەســەند نەدەکــرد .هەروەهــا وه‌اڵمێکــی لۆژیکیــە بــۆ ئــەو بانگخوازانــەی کــە بانگەشــەی کۆتاییهاتنــی ئایدیۆلۆژیایــان دەکــرد .هــاوکات باســکردنی رێبــەر ئۆجــاالن لــە فەلســەفە کــۆن و نوێیــەکان بــە هەمــان ئاســت ،دەرهاویشــتە و لێکەوتــەی قوڵبوونــەوە و رێنوێنیەکانێتــی ســەبارەت بــەو راســتینەیەی کــە تێایــدا دەژیــن. هەروەهــا کارەکانــی ژمارەیــەک بیرمەنــد و فەیلەســوفی خوێنــدووە، وێــرای برودیــل و والرشــتاین ،لــە فەلســەفەی مــورای بوکیــن قــووڵ بووتــەوە و کاریگــەری لێکــردووە ،لــە هەمانکاتــدا بــە ئەدۆرنــۆ، گرامشــی ،ئیــن خەلــدون ،هۆبــز ،رۆســۆ و ئیخوانــن ســەفا کاریگــەر بــووە ،لــە تێروانینــە فەلسەفیەکانیشــیدا داکۆکــی لــە کارل مارکســی کــردووە و رخنەشــی لــەو هەاڵنــەی گرتــووە کــە لــە تیۆریەکەیــدا بــەدی دەکرێــن ،ســەبارەت بــە مانــەوەی دەوڵەتــی ســەپێندراو بــە ســەر کۆمەڵگابوونــدا کاتێــک کــە تەنیــا داوای گۆڕینــی دەســەاڵتێک دەکات بــە دەســەاڵتی پرۆلیتاریــا ،جیاوازیەکیــری لــە گــەڵ مارکســدا ئــەوە یــە کــە ئابــووری هۆکارێکــی یەکالکــەرەوە نیــە لە شــیکردنەوەی مێــژوودا. رێبــەر ئاپــۆ فەلســەفەیەکی نوێــی هێنایــە ئــارا کــە خــۆی لــە نەتــەوەی دیموكراتیــدا دەژێنێــت و بەرجەســتە دەکات کــە جیایــە لــە ســەرجەم منونــە باوەکانــی نەتــەوە لــە جــۆری( نەتــەوەی بــازاڕ و نەتــەوەی یاســا و نەتــەوەی نەتەوەیــی و نەتــەوەی ئایینــی.)...... جیــاوازی لــە نێــوان مــورای بۆکچیــن و رێبــەر ئۆجاالنیــش ئەوەیــە کــە یەکــەم داوای ئەنارشیســتی کــردووە و رسوشــت-ی بــە بنــەڕەت هەژمــار کــردووە و هەرگیــز باســی لــە ژن نەکــردووە .کەچــی رێبــەر ئۆجــاالن لــە بــری بێ-دەســەاڵتی داوای بەڕێوەبــەری کــردووە و ژینگــەی بــە بنەمایەکــی ســەرەکی لــە بنەماکانــی کۆمەڵــگای دیموكراتــی دانــاوە و هــەردوو چەمکــی ژن و رسوشتیشــی لــە یەکــر نزیــک
11
فەلســەفەی رێبــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن و تێزەکــەی ســەبارەت بــە پــرۆژەی نەتــەوەی دیموكراتــی کــە لــە ســەربنەمای میکانیزمــی خــۆ رێکخســن و پێکــەوە ژیــان بونیــاد نــراوە ،یارمەتیامنــی داوە کــە درک بــە گرنگــی ئــەو هێرشــانە بکەیــن کــە دەکرێنــە ســەر ناســنامە و وێــڕای جیــاوازی ناســنامەکانیش کار بــۆ پاراســتنیان بکەیــن. چەمکــی نەتــەوەی دیموكراتی وەکــو بەڕێز ئۆجاالن دەڵێــت( :نەتەوەی دیموكراتــی وەکــو مۆدێلێکــی چارەســەرئامێز ،دیموكراتیزەکردنــی پەیوەندیــە کۆمەاڵیەتیــەکان دەژێنێتــەوە کــە ئــارەزووی دەوڵــەت نەتــەوە لــەت لەتــی کــردوون ،ناســنامە جیاوازەکانیــش بــە گیانــیرێکەوتــن و ئاشــتی و ســنگفراوانی بــارگاوی دەکات .بۆیــە دەســکەوتە گەورەکانــی لــە گــەڵ خۆیــدا هێنــاوە .مۆدێلــی نەتــەوەی دیموكراتــی بــە هۆشــیاریەکی راســتی کۆمەڵگابــوون چەکــدار دەکرێــت تــا ســەرەتا درکپێکراوەکانــی( تێڕوانینەکانــی) کۆمەڵگابــوون کــە بــە توندوتیــژی بارکــراون ،ملکەچیــان بــکات و دواتــر بــە مرۆییــان بکاتــەوە .بــەو پێیــە و لەبەرئــەوە ئێمــە خــاوەن شۆرشــێكین ،نەمانویســت لــەو کەســانەبین کــە لــە دەستنیشــان کردنــی پێداویســتیەکانیان دوور دەکەونــەوە. لــە ســەر ئــەو بنەمایــە بــە دوای چارەســەریە گونجاوەکانــدا گەڕایــن، بــەاڵم نــەک بــەو رێگایانــە کــە بەشــێوەیەک لــە شــێوەکان دەبنــە
لێــرەوە بینیــان و بــە گفتوگۆکــردن لــە گــەڵ هەمــوو پێکهاتەکانــی رۆژئــاوای کوردســتان ،بــەوە گەیشــتین کــە مۆدێلــی نەتــەوەی دیموكراتــی نــەک تەنیــا دەبێتــە باشــرین مۆدێــل بــۆ خزمەتکردنــی کۆمەڵگەکەمــان و کۆمەڵــگای ســوریا ،بەڵكــو ئــەو مۆدێلــە بەهاکانــی کۆمەڵــگا زینــدوو دەکاتــەوە و دەیانپارێزێــت...
خۆبەڕێوەبەری باشترین مۆدێلە کە رەهەندەکانی نەتەوەی دیموكراتی بەرجەستە دەکات
لەوانەیــە باســکردنی رەهەندەکانــی پــرۆژەی نەتــەوەی دیموكراتــی پێویســتە ،لەوانــە بەرگــری لــە خۆکردن(خۆپاراســن) کرانــەوەی ناوخۆیــی (خۆجێــی) و جیهانــی بــە دیبلۆماســیەتێککــە شایســتەی کۆمەڵگابێــت ،هەروەهــا بوارەکانــی تەندروســتی و پەروەردە(فێرکــردن) و رۆشــنبیری و گرنگیــدان بــە زمــان و پەرەپێدانی ئابــووری کۆمەڵگابــوون و دامەزراندنــی ئەنجومــەن و دامــەزراوەکان. بینیــان ئــەو رەهەندانــە لــە رۆژئــاوا هەبوونیــان هەیــە و دەســتامن بــە رێکخســتنەوەی کۆمەڵــگا لەســەربنەمای کۆمۆنــەکان کــرد، دواتــر کارمــان بــۆ دامەزراندنــی دامەزراوەکامنــان کــرد .بــەو جــۆرە خۆبەڕێوەبــەری باشــرین مۆدێلــە کــە رەهەندەکانــی نەتــەوەی دیموكراتــی بەرجەســتە دەکات ،بــەوەش رۆژئــاوای کوردســتان لــە ناوەندگەرایــی دوورکەوتــەوە و خــۆی ســپاردە ئــەو رەهەندانــە وەکــو بنەمایەکــی ســەرەکی و پشتیشــی بــە گــەل بەســت بــەو پێیــەی کە خۆی سیاســەتی بەڕێوەبردنــی خــۆی دادەڕێژێــت بــە گوێــرەی رێکەوتــن لــە نێــوان پێکهاتانــەکان کــە لەســەر گرنگــی و پێویســتیبوونی ئــەو پرۆژەیــە کۆبوونەتــەوە و رێــک کەوتــوون. یەکێــک لــە گرنگرتیــن ئــەو شــتانەی کــە شۆرشــی رۆژئــاوا جیــا دەکاتــەوە ،هەبوونــی فرەجــۆری و دواتریــش دۆخــی جیــاوازی و یەکێتیــە لــە ســەر روانگەیەکــی هاوبــەش ،ئەویــش ئــەو پرۆژەیــە کــە
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
کردووتــەوە و داوای گەڕانــەوە بــە زهنیەتێکــی شۆرشــگێرانەی بــۆ کــردووە .کەچــی جیــاوازی نێــوان برودیــل و ئەدۆرنــۆ لەالیــەک و ئۆجــاالن لــە الیەکــی تــرەوە ئەوەیــە کــە هــەر دوو یەکەمــەکان تەنیــا داوای رخنەگرتــن لــە ســەرمایەدارییان کــردوە و هەنــدێ جاریــش ئەدۆرنــۆ داوای نوێبوونــەوەی کــردووە ،لــە کاتێکــدا رێبــەر ئۆجــاالن جەخــت لــەوە دەکاتــەوە کــە پرۆســەی تێگەیشــتنی داهاتوو و ئێســتاکە، بەبــێ گەڕانــەوە بــۆ مێــژوو مەحاڵــە .لێــرەدا دەشــێ جیــاوازی نێــوان رێبــەر ئۆجــاالن لەالیــەک و برودیــل و ئه‌دۆرنــۆ لەالیەکــی دیکــەوە ببیرنێــت .ســەرباری ئــەوەش هــەر دووکیــان(و برودیــل و ئه‌دۆرنــۆ) پێداگیریــان لــە ســەر هــەردوو فاکتــەری ئابــووری و کۆمەاڵیەتیــان کــردووە لــە بەرپابوونــی وەرچەرخانــە مێژوویەکانــدا ،لــە کاتێکــدا رێبــەر ئۆجــاالن ئــەو شــتەی بەکارێکــی نــاروون و لێــڵ دەبینــێ ،بــەاڵم پێکهینانــی رێکخســتنی کۆمەڵگابــوون و دامەزراندنــی کۆمۆنــەکان و ژمارەیەکــی زۆری دامــودەزگاکان کــە لــە بــواری کردەییــدا کۆمەڵــگا بەڕێوەدەبــەن و نزیکایەتــی نێوانیــان و کوانتۆمــی کۆمەڵگابــوون شــتێکی دیــارو ئاشــکرایە.
هــۆی هێنانــی دەســەاڵت کــە چەندیــن الیــەن بــە چاکســازیە رووتوشــکراوەکانی دۆخــی سیســتەمی ئێســتای ناوەندگەرایــی دەیانویســت و پێداویســتیە بنەڕەتیەکــەی گەلــی ســوریان پشــتگوێ دەخســت کــە خــۆی لــە گواســتنەوە بــۆ قۆناخێكــی جیاوازتــر بەرجەســتە دەکات لــەوەی کــە ســوریا گــوزەری تێــدا دەکات.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
12 لەالیــەن فەیله‌ســوف و رێبــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن پێشــکەش کــراوە خۆکــردن و خۆپاراســن کردوویانــە بەبنەمایــەک و لەالیەکی دیکەشــەوە و بــۆ ســەرجەم گەالنــی رۆژهەاڵتــی ناویــن و جیهــان گونجــاوە ،بــە تیــۆری نەتــەوەی دیموكراتییــان کــردووە بــە رێبازێــک. جۆرێــک کــە هەمــوو الیەنــەکان رۆڵــی راســتەقینەی خۆیــان بگێــڕن و لــە بــواری کردەییشــدا بەپێــی کرۆکــی ناســنامەکەیان بەشــداری بــەو جــۆرە ئەرکــە ئەخالقیەکانیــان رادەپەڕێنــن کــە خۆیــان لــە تێدابکــەن بەشــێویەک کــە لــە گــەڵ رسوشــتی ئــەو پێکهاتانــە پاراســتنی ئاســایش و پارێزگاریکردنــی کۆمەڵــگای رۆژئــاوادا دەنوێنــن بگونجێــت .پێکهاتەکانــی رۆژئــاوا لــە سیســتەمی ســەرۆکایەتی و نایەڵــن کۆمەڵــگا بخزێتـه بــەرەو گێرەشــێوێنی کــە هەندێــک الیەنــی هاوبەش(هاوســەرۆکایەتی)دا مۆدێلێکــی نوێ-یــان بینــی کــە حاڵەتــی ناحــەزی ســازان و پێکــەوە ژیــان و خۆشەویســتی نێوان کــورد ،عەرەب، دیموكراتــی دەنوێنــێ و نــەک تەنیــا ئــەو بۆشــاییەی بەڕێوەبەرایەتــی تورکــان ،ســوریانی ،ئاشــوری و کلدانــی هەوڵــی بــۆ دەدەن .ئــەو پڕدەکاتــەوە کــە رژێمــی دەســەاڵت و بیرۆکراســیەکەی بــەدوای هێزانــە چەندیــن پرۆژەیــان لــە باربــردووە کــە ئامانجەکــەی تێکدانــی خۆیــدا بەجێهێشــتووە ،بەڵکــو زهنیەتــی خۆســەپێنەر و تاکــڕەوی و یەکگرنتــەوەی کۆمەڵــگای فرەڕەنگیــان بــووە ،کۆمەڵگاکــەش دوای دەســەاڵتخوازیش رەت دەکاتــەوە ،لەپــاڵ ئەوەشــدا بیــر لــە چۆنیەتــی دەستنیشــانکردنی ئــەو هەواڵنــە ،خــۆی پتەوترکــرد و پشــتی بەوبنەمــا بەشــداریکردن لــە بڕیــار و گفتوگــۆ كــردن بەمەبەســتی پەرەســەندنی رسوشــتیانەوە بەســت کــە گەالنــی رۆژئــاوا بەیەکەوەیــان گــرێ دەدەن، باشــردەکاتەوە ،بــەو جــۆرەش هەمــوو پێکهاتــەکان نوێنەرایەتــی بۆیــە هێــز و ســازانیان زیاتــر بــوو. راســتەقینەی خۆیــان بینــی لــە بەشــدارکردنیاندا لــەو مۆدێلــە. هەروەهــا هێزەکانــی بەرگــری لــە خۆکردنیــش کــە نــەک تەنیــا لەالیــەن یەکینەکانی پاراستنی گەل یەپەگەو یەکینەکانی ناســنامەیەکەوە پــاوان نەکــراوە ،بەڵکــو بەبەشــداریکردن ناســنامەکانی هەمەڕەنگــی تابلۆیەکــی رسوشــتی پێکهاتەکانــی رۆژئــاوا نیشــان پاراستنی ژن یەپەژە بەمەبەستی بەرگریکردن لە رۆژئاوا دەدات ،الوانیــش بــە پەیوەســتبوونە جیاجیاکانیانــەوە پەیوەنــدی بــەو دژ بە هەموو هێرشەکان دامەزراون هێزانــەوە دەکــەن ئــەو گەنجانــە بڕواییــان بــە ئەرکــی نیشــتیامنیان هەیــە و دەزانــن کــە نــەک تەنیــا ناســنامه‌یەک ،بەڵکــو ناســنامەی هەمــوو پێکهاتەکانــی رۆژئــاوا به‌بــێ جیــاوازی کراوەتــە ئامانــج .بۆیــە لــە دامەزراوەکانــی کۆمەڵگابــوون و خزمەتگوزاریشــدا هەمــوو داســتانی قارەمانێتــی بــۆ پاراســتنی هەرێمــەکان و بەرگریکردنیــان پێکهاتــەکان کار بــۆ دامەزراندنــی ئــەو دامــەزراوە و ئەنجومەنانــە تۆمــار کــردووە و تۆمــار دەکــەن ،بەوجــۆرەش خوێنــی کــوردان و دەکــەن کــە پێویســت و گرنگــن بــۆ خزمەتکردنــی گــەل بــە هەمــوو عەرەبــەکان بــە خوێنــی ســوریانی و تورکــان و ئاشــوریەکان تێکــەاڵو پێکهاتەکەیــەوە .گەلیــش خــۆی لــە چوارچێــوەی شــارەداری و دادگای بــووە تــا قەاڵیەکــی پتــەو بەرامبــەر بــە هــەر الیەنێــک بونیــاد بنێــن میللــی ( گەلــەری) و ئەنجومەنــە خۆجێیەکانــدا رێــک خســتووە کــە گــرەو لــە ســەر هەڵوەشــاندنەوەی یەکگرتنــی پێکهاتەکانــی رۆژئــاوا و ئابــووری کۆمەڵگابوونیــش بــە ئامانجــی پەرەپێدانــی کاری دەکات. خزمەتگــوزاری بەکاردێنێــت و پــەرەی پێــدەدات. کەچــی یەکینەکانــی پاراســتنی گــەل یەپەگــەو یەکینەکانــی پاراســتنی ئــەوەش بــە هەســتێکی نشــتیامنیەوە بەســراوەتەوە کــە لــە ئیــرادەی ژن یەپــەژە بەمەبەســتی بەرگریکــردن لــە رۆژئــاوا دژ بــە هەمــوو پێکهاتــە بەشــداربووەکان هەڵقــواڵوە ،چونکــە ئــەوە پێداویســتیەکە لــە هێرشــەکان دامــەزراون کــە دەیانــەوێ کۆمەڵــگا هەڵوەشــێنن و پێداویســتیەکانی کۆمەڵــگای دیموكراتــی کــە هەوڵــی بــۆ دەدەیــن .لــە دەســتدرێژی بکەنــە ســەر گــەل .ئــەو هێزانــە بەرخۆدانــی قارەمانییــان چوارچێــوەی درێژەدانیــش بــە رەوشــی رێکخســتنی گەلــدا ،پێکهاتــەکان بــە رۆڵــە دلێره‌کانــی رۆژئــاوا بەناســنامە جیاکانیانــەوە تۆمــار لــە ســەر گرنگــی و پێویســتی هەبوونــی هێزەکانــی پاراســتنی ئەمنــی کــردووە و پۆلێــک شــەهیدی ئــازا و قارەمــان لــە کــورد و عــەرەب ناوخۆیــی لــە ئاســایش و هێزەکانــی پاراســتنی کۆمەڵگا رێــک کەوتوون ،و ســوریانی و ئاشــوری و ئەرمــن و تێكۆشــەرە نێونەتەوەییــەکان ئــەو هێزانــەش لەالیەکــەوە باوەڕیبــوون بــە کرۆکــی بەرگــری لــە لــە دەوڵەتــە جیایاکانــی جیهانیــان پێشــکەش کــردووە .کاتێــک ئــەو
13
هەمــوو ئــەو هێزانــە لــە ژێــر چەتــری هێزەکانــی ســوریای دیموكراتــی دا یەکیــان گرتــەوە کــە ئەمــڕۆ بــە ئیــرادەی گەلــی رۆژئــاوا قەاڵکانــی تیــرۆر دەکوتــن و هەڕەشــە لــە پایتەختــی بانگەشــەکراوی خه‌الفــەت دەکــەن .بــە ئازایەتــی ژنــان وپیاوانــی ئەندامانــی ئــەو هێزانــە دەشــێ وەکــو کرۆکــی راســتەقینەی ســوپای نیشــتامنی دیموكراتــی لــە ســەر ئاســتی ســوریا چــاوی لێبکرێــت و نوێنەرایەتــی ئــەو تابلــۆوە و مۆزائیکــی نیشــتامنی ســوریا دەکات بــە هەمــوو گــەل و فــرە نەتەوەکانیــەوە. ئــەوەی پەیوەنــدی بــە بــواری فێرکردنــەوە (پــەروەردەوە) هەیــە، بابەتــی ئــازادی پــەروەردەی تاکــەکان بــە پێــی پەیوەســبوونیان و بــە زمانەکانیــان بابەتێکــی یەکجــار گرنگــە .هــەر وەکــو رێبــەر ئۆجــاالن دەڵێــت «ئاســتی پەرەســەندنی زمــان ،ئاســتی گەشــەپێدان لــە ژیانــدا رەنــگ دەداتــەوە» .پێداگیریــان لــە رۆژئــاوا لــە ســەر پێویســتی و گرنگــی ئــەو بابەتــە لــە بــەر ئەوەیــە کــە یەکێکــە لــە پێدواویســتیەکانی پاراســتنی دۆخــی فرەڕەنگــی کولتــوری و پێشکەشــکردنی ئــەوەی پێویســتە دەکات بــۆ پاڵپشــتی ئــەو فرەڕەنگیە ،بــە پێچەوانەی یاســاکانی دەوڵەتــی ســوریا کــە لــە ســەردەمی فەرمانڕەوایــی بەعســدا زاڵ بــوون. دۆخــی رێکخســتنی گــەل فرەڕەنگــی ناســنامەی نەتەوەیــی و پەروەردە و بەشــداریکردن لــە بەڕێوەبردنــدا دەپارێزێــت .ئــەوەش یەکێکــە لــە گرنگرتیــن کۆڵەکــە کردەییەکانــی پــرۆژەی نەتــەوەی دیموكراتــی. بەرجەســتەبوونی کردەیــی پرۆژەکــە و بنەمــا رسوشــتیەکانی لــە ســەر خاکــی رۆژئــاوای کوردســتامنان بینــی. ئــەوەی کــە ئاســتی هێــز و تایبەمتەنــدی شۆرشــی رۆژئــاوای بەرزتــر کردووتــەوە ،رۆڵــی پێشــەنگ و رابەرایەتیەکــە گەنجــان دەگێڕن،کــە بــە ئیرادەکەیــان دەنارسێــن و رۆڵــی پێشــڕەوایەتی دیــار لــە هەمــوو
پێشکەشــکردنی پرۆژەیەکــی دیموكراتــی وەکــو پــرۆژەی نەتــەوەی دیموكراتــی هــاوکات بــوو لەگــەڵ بەرزبوونــەوەی تەگــەرەکان لەبــەردەم ئــەو شۆرشــەی کــە بانگەوازیــی بــۆ پێداویســتیەکی وەهــای دەکــرد ،بەربەســتەکان و تەنگــەژەکان گەیشــتبوونە لوتکــە بــەو زهنیەتــه‌ی کــە رژێــم ســااڵنێکی دوورو درێــژ شــێواندبووی .ئێمــەش کارمــان بــۆ پاککردنــەوە و گەڕانــەوەی بــۆ ســەر رسوشــتەکەی کــرد لــە میانــەی پشتبەســن بــە تاکــی هاواڵتــی ئــازاد و ژیانــی کۆمۆنــی( هــەرەوەزی ) دیموكراتــی کــە ســوودی گشــتی بــۆ کۆمەڵــگا بگەڕێتەوە، نــەک کۆمەڵــگا خــراپ بەکاربهێندرێــت و راســتینەکەی لــە هەبوونــی تــاک رووت بکرێتــەوە یــان تــاک بــە لوتبــەرزی و لەخۆباییبوونــەوە هەڵســوکەوت لــە گــەڵ ئەوانیــردا بــکات. تێکۆشــانەکەمان لــە پێنــاو گۆڕینــی ئــەو زهنیەتــەدا چــڕ کــردەوە، بــەاڵم زۆرێــك لــە الیەنەکانیــر بەرەنــگاری ئــەو گۆڕانکاریــە بوونــەوە بەتایبەتــی ئەوانــەی بانگەوازیــان بــۆ دەســەاڵت دەکــرد .رۆژئــاوا کــە ئەمــڕۆ بەبــازووی رۆڵەکانــی لــە هەمــوو پێکهاتــەکان و چیــن و توێــژەکان بەرخۆدانێکــی مێژوویــی بەڕێوەدەبــات دژ بــە تیــرۆر و ئەوانــەی بازاڕەکــەی گــەرم دەکــەن ،دژ بەوانــەی گەلــی ســوریایان لــەت لــەت کــردووە و ناشــیرینرتین و قێزەوتریــن کوشــتارگایان لــە مێــژوودا ئەنجامــداوە ،دژ بەوانــەی هەناســەیان لــە خەڵکــی بڕیــووە و لــە ژیانێکــی رەنگاوڕەنــگ بێبەشــیان کــردوون .رۆژئــاوای ئەمــڕۆ شــانازی بــەوە دەکات کــە بــووە بــە شــانۆی تێکۆشــان لــە پێنــاو ئاشــتی و خۆشەویســتی دژ بــە تیــرۆر و کوشــن ،ئەمــڕۆ شــانازی بــەوە دەکات کــە لــە خاکــی ســوریاوە دەبێتــە نێــردەی هەمــوو جیهــان ،بــۆ ســەرجەم مرۆڤایەتــی داکۆکــی لــە خــودی مرۆڤایەتــی و بەهاکانــی ژیانێکــی
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
هێزانــە ســەرکەوتنی گەورەیــان بــە ســەر هێــزە هێرشــبەرەکان بــە دەســت هێنــا و هەنگاویــان بــەرەو خواســتەکانی گــەل هەڵێنــا و بەبــێ جیــاوازی پەیوەســتبوونی دانیشــتوانەکان بەرگریــان لــە ناوچــە و گونــد و شــارۆچکەکانیان کــرد .ئــەو هێزانــە ئەوەنــدە پەرەیانســەند و پێکهاتییەکــەی ئەوەنــدە بەرفــراوان بــوو کــە هەندێــک لــە گــروپ و کەتیبــە و لیواکانــی ئەرتەشــی ئــازادی ســوریاش لەخــۆ بگرێــت ،لــەو گروپانــەی کــە لــە راســتیدا و لــە بــواری کردەییــدا بڕواییــان بــە هێڵــی شۆرشــی ســوریایان هەبــوو.
بوارەکانــی شۆرشــی رۆژئــاوا دا دەگێــڕن .هەروەهــا ژنیــش توانــی دەســت بــە تێکۆشــانەکەی بــکات بــۆ ئــەوەی بگەڕێتــەوە ســەر راڕەوی راســتەقینەکەی کــە شایســتەی خــۆی و مێژووکەیەتــی ،وەکــو دایــک و بەڕێوەبــەر و شــەرڤان و مامۆســتا و ســەرۆکی هەمــوو دامــەزراوەکان، لــە رۆژئــاوا ژن لــە دۆخــی زاڵبوونی کولتــوری زۆرداری و خۆســەپاندن کــە زهنیەتــی نێرســاالری و رەگەزگەرایــی نوێنەرایەتــی دەکــرد بــۆ ئاســتێک گوێزرایــەوە کــە بتوانێــت ســەرکردایەتی تێكۆشــانی ئــازادی بــکات و ببێتــە کۆڵەکــەی ســەرەکی رێکخســتنی کۆمەڵگابــوون .لــە ســەر ئــەو بنەمایــە دەتوانــم خەجــت لــەوە بکەمــەوە کــە ئێمــە بــە هەڵــەدا نەچوویــن کاتێــک شۆرشــی رۆژئاوامــان بــە شۆرشــی ژن نــاو بــرد.
14
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
شــکۆمەند لــە سەرانســەری ئــەو جیهانــە دەکات .ئەمــڕۆ شــانازی بــەوە دەکەیــن کــە بــە ورە و هێــز و ئیــرادەی رۆڵەکامنــان داکۆکــی لــە راســتی بکەیــن و بــە ســووربوونی هەڤااڵمنــان کــە گیانیــان لــە پێناویــدا بەخــت کــردووە هەنــگاو بــەرەو ژیانێکــی ئــازاد و شــکۆمەند بنێیــن ،ژیانێــک کــە هەمــوو تاکــەکان لــە ناویــدا یەکســان بــن و هەمــوو رۆڵەکامنــان بــە ئاســایش و ئاشــتەوایی ئاســوودە بــن .هەروەهــا هەوڵــی هەڵوەشــانەوەی ئــەو تیۆریــە دەدەیــن کــە رژێمــی حوکمــی تاکــڕەوی پشــتی پــێ دەبەســت و بەرامبەرەکەشــی ڕەت دەکــردەوە.
هۆیەکــەش بــۆ دزە پێکردنــی وردتریــن موولولەکانــی( االوعیــە الشــعریە) کۆمەڵــگاکان دەگەڕێتــەوە بــۆ دامــەزراوەی دەســەاڵت). بەکارهێنانــی ئــەو تیۆڕیــە بــە ســەر ئــەو واقیعــەی کــە تیایــدا دەژیــن، دەبینیــن کــە فاکتەرەکانــی دامەزراندنــی نەتــەوەی دیموكراتــی لــە بنەوانــی رسوشــتی بوونــی مرۆییــەوە هەڵقــوواڵوە و رێــک نەکەوتــن رەت دەکاتــەوە و هەوڵیــش بــۆ ژیانێکــی هاوبــەش دەدات کــە هێــا یــان نیشــانە بنەڕەتیەکــەی پەســەندکردن و درککردنــە بــە دۆخــی رسوشــتی هەبوونــی ئەوانیــر.
گرنگــە ئەوەیــە کــە درک بــەوەی بکەیــن کــە هەمــوو ئــەو بیرۆکانــەی ئــەوەش حاڵەتێکــی پێویســت و گرنگــە بــەو پێیــەی کــە کــرۆک و واتــای به‌ڕێــز عەبدوڵــا ئۆجــاالن پێشکەشــی کــردوون ســەبارەت بــە یەکێتــی بــە حاڵەتــی جیاوازیبوون دەبەخشــێت جەوهــەری بەڕێوەبــردن و شــێوەی خۆرێکخســتنکردنی کۆمەڵــگا و کرانــەوەی تاکــەکان بــە ســەر کۆمەڵگاکانیانــەوە ،بە گرنگرتین ســیامکانی کــە لەســەربنەمای پێداویســتەکانی خــود پاراســن هەڵقــوالوە و وێــڕای پێویســت لــە قەڵــەم دەدرێــن .هەروەهــا شــێوەی گونجــاو بــۆ هەمــوو دۆخــی فرەیــی و هەمەجــۆری ،یەکگرتنــەوەی راســتەقینەی کۆمەڵــگا کۆمەڵگایــەک بەرجەســتە دەکــەن کــە لــە پێنــاو بونیادنانــی رێچکەیەکی دەنوێنێــت. نــوێ بــۆ فەراهەمکردنــی ژیانێکــی خۆشــی بونیادنــراو لــە ســەر بنەماکانــی دیموكراتــی و بەرگــری لــە خۆکــردن و هەنگاوهەڵهێنــان رۆژئــاوای ئەمــڕۆ بــە فرەڕەنگــی نەتەوەیــی و ن ـه‌ژادی و ئەتنیکــی و بــۆ جێبەجیکردنــی خواســتەکانی لــە راڕەوی گەشــەپێدانەکەیدا لەپێنــاو بەهەمــوو زمانــەکان و پارتــە سیاســیەکان و راگەیاندنەکانیــەوە شــان بەشــانی یەکــر لــە دەوری ئــەم چەمکــە کۆدەبنــەوە کــە چەمکــی پتەوکردنــی کۆڵەکه‌كانــی دیموكراتــی و چەســپاندنی پەیامەکــەی. نەتــەوەی دیموكراتــی و دۆخــی یەکگرتنەوەیــە لــە چوارچێــوەی رژێمــە ناوەندگەراییــەکان چیــر بــە کەڵــک نایــەن و بــە فرەڕەنگــی و جیاوازیــدا کــە لــە ســەر بنەماکانــی ژیــان و هەبوونێکــی خۆرێکخستنەوەشــیان لەســەربنەمای دەســەاڵت و حوکمڕانــی بــە هاوبــەش بــە یــەک دەگــەن .شــێوە بەڕێوەبردنەکەشــی لــە ســەر ئــەو لۆژیکــی وەالنانــی الیەنێــک یــان بۆچوونێــک یــان ئاراســتەیەکی دیکــە بنەمایــە دامــەزراوە کــە گــەڵ ســەرچاوەی متامنەپێکــراوی دارشــتنی نابن ـه خــاوه‌ن گــەل .بەڕێــز ئۆجــاالن لــە یەکێــک لــە بەرگرینامەکانیــدا شــێوە و چوارچێــوەی بەڕێوەبردنــی گونجــاو و دەســتبەرکردنی ئــەوەی روون کردووتــەوە کاتــێ دەڵێــت( :تێكۆشــانەکانی نەتــەوەی دۆخــی فرەڕەنگــی ناســنامە و هەبوونــە .کۆبوونــەوەی رۆژی ١٨-١٧ی تامــەزرۆی دەوڵــەت و دەوڵەتــی خوازیــاری نەتــەوە ،کاریگەرێكــی مانگــی ئــازاری ئەمســاڵ لــە شــاری رمێــان و گفتوگۆکردنــی الیەنــە راســته‌وخۆی ه لــە راســتینەی خوێنــاوی ســەردەمدا .جێبەجێکردنــی جیاکانــی رۆژئــاوا و پشتبەســن بەشــێوەی بەڕێوەبردنــی گونجــاو و بەیەکگەیشــتنی نەتــەوە لەگــەڵ دەســەاڵت و دەوڵەتــدا ،ســەرچاوەی گەیشــن بــە پەســەندکردنی مۆدێلــی فیدرالــی دیموكراتــی بــۆ رۆژئــاوا- کێشــەکانی ســەردەمی مۆدێرنیتەیــە ،ئەگــەر بەراودیــان بکەیــن لــە گــەڵ باکــوری ســوریا ،ئەزموونێكــی راســتەقینەیە بــۆ جێبەجێکردنــی تیــۆڕی ئــەو کێشــانەی کــە ســەرچاوەیان دەوڵەتــە دیکتاتــۆر و خانەوادەکانــن ،نەتــەوەی دیموكراتــی لــە هەرێمەکــە ،وەکــو چارەســەریەک بــۆ دەبینیــن کــە کێشــەکان لــە ســەردەمی مۆدێرنیتــەدا لــە دەوڵــەت – دۆخــی ئــەو کۆمەڵگایــەی کــە رژێمــە ســەرکوتکەرەکانی بەرزتریــن نه‌تـه‌وه‌وە هەڵدەقوڵێــن ،ئــەو دۆخــەش جیــاوازی هــەرە گەورەیــە لــە ئاســتی چەوســانەوە و زۆرداریــان بــە ســەردا جێبەجــێ کــردووە .بنەمــا نێوانیانــد .دەوڵەتــی نەتەوەیــی یەکێکــە لــە بابەتــە هــەرە ئاڵۆزەکانــی راســتەقینەکەی گەشەســەندنی هەمــوو کۆمەڵگایــەک بڕوایبوونــی کۆمەڵناســی ،کــە وەکــو گۆچانــی ســیحری و ئامــرازی چارەســەرکردنی کۆمەڵگاکەیــە بــە راســتینەی خــۆی و تێکۆشــانەکەی لــە پێنــاو هەمــوو پرســەکانی دژ بــە مۆدێرنیتــە منایــش دەکرێــت .کەچــی لــە حەقیقەتــدا. ناوەڕۆکــدا کێشــەیەکی کۆمەاڵیەتــی دەیــکات بــە هــەزار کێشــە.
15 من کەسێکی دیموکرات و شۆرشگێڕم ،نە تەسلیم به‌حکومەت و نە کەسانیتر دەبم خوێندنەوەیەک بۆ دواین قسەکانی ڕێزدار عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن كه له‌دیداری له‌گه‌ڵ براكه‌ی محه‌مه‌د ئه‌نجامدراوه ل ه 11ی ئه‌یلول.
ئۆجاالن لە سەر چوونی محه‌مەد ئۆجاالن و چاوپێکەوتن دەڵێ: « پێویســتی نەدەکــرد (هاتبــای) .ئــەوە ڕاســت نییــە کــە هەرکاتێــک حکومــەت و تەڤگەرەکەمــان تەنــگاو دەبــن( ،ڕوو لــە مــن دەکــەن) دێنــە الی مــن ،ئۆجــاالن ٤٠خولــەک دواکەوتــووە لــە دیدارەکــەدا ،ســەبارەت بــەم دواکەوتتنــەش محه‌مــه‌دی بــرای وتویه‌تی»:پێموایــه ڕێبــەر ئاپــۆ نایەوێــت دیــدار ئەنجــام بــدات ،بــەاڵم دوای گفتوگــۆ لەگــەڵ بەپرســانی زینــدان قبوڵــی کردبــوو کــە بێتــە ژووری دیدارەکــە ،دوای ئــەوەی هاتۆتـه شــوێنی دیــدار؛ گوتویه‌تــی ،قســەی تونــدم هەیــە بــۆ گوتــن و توانــای گوێگرتنــم نییــە و ئــه‌وه‌ش دەبێتــە هــۆی ڕەنجاندنــم .وتویه‌تــی کــە ڕاســتیەکان دەڵێــم و ئه‌گ ـهر مــن بوومایــە نەدەهاتــم بــۆ چاوپێکەوتــن» بێگومــان ئــه‌و چاوپێكه‌وتنــه به‌فشــار و چاالكیه‌كانــی جه‌ماوه‌ربــوون پێكهــات له‌س ـهر بنه‌مــای دڵنیابــوون ل ـه ته‌ندروســتی و ژیانــی ئۆجــاالن، بــۆ ئه‌مــه‌ش ده‌وڵه‌تــی تــورك محه‌مــه‌دی بــرای ئۆجاالنیــان نــارد بــۆ دیــدار ،ئۆجــاالن وتویه‌تــی کــە» ئــاگاداری ڕەوشــەکە هــەم و تێدەگــەم»، ئۆجــاالن لـه درێــژه‌ی دیداره‌كه‌یــدا وتویه‌تــی :مــن کەســێکی دیموکـرات و شۆرشــگێڕم ،نــە تەســلیمی حکومــەت و نــە کەســانیرت دەبــم ،ئامــادەم تــا کۆتایــی ژیانــم بەمشــێوەیە بژیــم و ئاهێکیــش هه‌ڵنەکێشــم ،هەڵوێســتی مــن ڕوونــە و هەمــوو کەســێک دەبــێ ئــەوە تێبــگات». واتــا ئۆجــاالن لــە بارودۆخــی ئێســتا تووڕەیــە ،ئــەو بارودۆخــەی کــە هــەر لــەم چاوپێکەوتنــەدا ئۆجــاالن تورکیــای تێــدا بــە تاوانبــار دەزانــێ و وەک هــۆکاری شــەڕ دەستنیشــان دەکا .ئۆجــاالن بــە زمانێکیــر دەڵــێ ئــەوەی بــە مــن کــرا کردوومــە ،کــە شــەڕ بەردەوامــە ئــەوە تورکیــا بەرپرســیارە .پەکەکــەش بــا پێــی بارودۆخــی ئێســتا لــە ســەر بڕیارەکانــی خــۆی بــەردەوام بــێ .بــە واتایەکــی دیکــە ئۆجــاالن متامنــەی تــەواوی بــە پەکەکــە و سیاســەتەکانی پەکەکــە هەیــە و دەڵــێ پێویســت نــاکا بــۆ هەمــوو بڕیارێــک ئۆکــەی لــە مــن وەربگــرێ .ئــەوەی پێشــر لــە نێــوان
ئۆجــاالن لــە ســەر بەرخۆدانــی ســڤیلی شــارەکان و خۆبەڕێوەبەرییــەکان دەڵــێ« :خۆبەڕێوەبــەری حەقیقەتێکــە ،بــەوەی کــە ئیمــکان و دەرفەتەکانــی ســنوردارن ،بــەاڵم بــە باشــی بەدواداچــوون بــۆ هەمــوو ڕووداوەکان دەکــەم و لــەوەی کــە ڕوودەدات ئــاگادارم .کاتێــک محەمــەد تونــچ لــە ژێرزەمینــی بینایەکــی شــاری جزیرە لــە الیــەن ســەربازانی تورکیا گەمــارۆ درا و داوای یارمەتــی کــرد .بۆچــی نەتانتوانــی محەمــەد تونــج ڕزگار بکــەن؟» .لێــرەدا دوو ئــاکام لــە قســەکانی ئۆجــاالن وەردەگریــن: یەکــەم ڕاگەیاندنــی خۆبەڕێوەبــەری ،بەرگــری ســڤیلی شــارەکان و بەرخۆدانــی کچــان و کــوڕان بــەرز دەنرخێنــێ بــەاڵم هــاوکات ڕەخنــەی لە تاکتیکــی بەرخۆدانــەکان هەیــە و دەڵــێ دەبــوا خەباتی چەکــداری بەرگری لــە شــارەکان هەمەگیــر و بەردەوامــر ببایــە و بەشــدارییەکی بەرینــر هەبوایــە کــە پێویســتی نەدەکــرد ســەرکردەیەکی وەک مەحمــەد تونــج گیانــی بەخــت بــکا .دووەم ،ئۆجــاالن نــەک تەنیــا لــە دژی ڕاگەیاندنــی خۆبەڕێوەبــەری و بەرگــری شــارەکان نییــە ،بەڵکــو پشــتگیری دەکا و ڕەخنــەی ئــەوەی هەیــە بــۆ لــەوە بەرینــر و بەرپانــر نەبــووە .ئەمــەش پڕوپاگەنــدەی ئەردۆغــان و دەســتی درێژک ـراوەی ئەردۆغــان لــە باشــوور وااڵ دەردەخــا کاتێــک بەرگــری ڕەوای شــارەکانیان دەخســتە ئەســتۆی پەکەکــە و پڕوپاگەنــدەی ئەوەیــان دەکــرد کــە ئۆجــاالن و هەدەپــە لــە دژی بەرخۆدانــی شــارەکانن. ئۆجاالن لە سەر ڕاوەستاندنی پرۆسەی ئاشتی دەڵێ:
«دوای ڕێککەوتنــی دۆڵمــە باخچــە لــە مانگــی شــوباتدا ،حکومــەت کۆتایــی بــە پڕۆســەی دانوســتان هێنــا .ئــەوەی کــە مێــزی دانوســتانەکانی ســەرەوبن کــرد حکومــەت بــوو ،هەرکاتێــک حکومــه‌ت ئامادەبێــت دەتوانێــت دوو نوێنــەری خــۆی بنێرێتــە ئیمراڵــی و دانوســتانەکان دەســت پــێ بکرێنــەوە ،جیــا لــەوە هــەر کارێــک دەیانەوێــت بیکــەن ،مــن هیــچ ترســێکم لــە حکومــەت نییــە ،ئــەوان دەتوانــن لێــرە مبکــوژن ،بــەاڵم ناتوانــن ئیــرادەم زەوت بکــەن». ئەمــەش باشــرین وەاڵمــە بــۆ ئەردۆغــان و دەزگای میدیایــی و ســیخوڕی
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ﺷﯿﻜﺎری :ﺳﯿﺎوهﯾﺶ ﮔﯚدهرزی
ئۆجــاالن ،هەدەپــە و پەکەکــەدا گوت ـراوە لــە جێــی خۆیدایــە و گۆڕانێــک بــە ســەر سیاســەت لــە تاکتیــک و س ـراتیژیکدا نەهاتــووە.
16
ئەردۆغــان لــە باشــووری کوردســتان کە دەســتپێکردنەوەی شــەڕیان خســتە ئەســتۆی پەکەکــە و کوژرانــی دوو پۆلیــس لــە قــه‌زای وێرانشــه‌هیری شــاری ئورفــا و بــەو شــێوەیە ڕەوایەتییــان بــە شــەڕی دووقۆڵــی ئەردۆغــان و داعــش لــە دژی باکــوور و ڕۆژئــاوای کوردســتان دەدا.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ئۆجاالن لە سەر بارودۆخی ڕۆژئاڤا دەڵێ: « لەمدواییانــەدا ئەمریــکا و پەیــەدە لــەدژی داعــش هاوکاریــی یەکرتیــان کــردووە .بــەاڵم ئەمریــکا ...تورکیــای بــە ڕێگــەی جەڕابلــوس هێنایــە ڕۆژئاڤــا ... .ئەگــەر ئەمریــکا ڕێگــەی نەدابایــە ،تورکــەکان نەیادەتوانــی بچنــە جەڕابلــوس .دەیانەوێــت لــەوێ الیەنــەکان ڕووبــەڕووی یەکــر بکەنــەوە .لــە ســەردەمی حافــز ئەســەددا ب ـێ ئــەوەی چــەک و پارەمــان هەبێــت ،زەمینــەی شۆڕشــی ئیســتامان لــە ڕۆژئــاوا فەراهــەم کــرد .ئــەوەی ئێســتا لــە ڕۆژئــاوا ڕوودەدات ،ئەنجامــی پــڕۆژەی ئێمەیــە لــە ســااڵنی ڕابــردوودا .ئێســتا لــە ڕۆژئاڤــا پەنجــا هــەزار هێــزی چەکــدار هەیــە. ئەگــەر ئەمــڕۆ ناتوانــن خۆیــان ڕزگار بکــەن ،کــەی دەتوانــن؟ لەمــەودوا چ کارێکــم لــە دەســت دێــت»؟ لێــرەدا ئۆجــاالن چەنــد پەیامــی گرنــگ دەدا :یەکــەم ئاگاتــان لــە ئەمریــکا بــێ کــە مامەڵەتــان پێــوە نــەکات .دووەم وریــای تورکیــا لــە جەڕابلــوس، ســوریا و ڕۆژئــاوای کوردســتان بــن .ســێیەم ،هەمــوو قورســاییەک لــە ســەر هێــز و ئیـرادەی خۆتــان بکــەن .هێــزی ٥٠هــەزار چەکــدار لــە نەبوونــەوە کراوەتــە بــوون و ڕاســتی .کەواتــە لــە ســەر ئیــرادەی خۆیــی و هێــزی خۆیــی هەمــوو شــتێکتان بــۆ دەکــرێ و بەتەمــای ئــەم و ئــەو مەبــن.
ئۆجــاالن له‌ســەر دەستبەســەرداگرتنی شــارەدارییەکانی هەدەپــە لــە الیــەن ئەکەپــەوە دەڵــێ: «ئەگــەر شــارەدارییەکان لەگــەڵ گــەل نەبنــە یــەک ،توانــای ڕوبەڕوبوونــەوەی حکومەتیــان نییــە .لــە بەرامبــەر جێگــرەوەکان (ئەوانــەی ئاکەپــە وەک شــارەدار دیــاری کــردوون) ،خۆزگــە هەڵبژێردراوانــی ئێمــە دەیانتوانــی لەگــەڵ گەلــدا دەبــوون بــە یــەک. بــەاڵم بــە داخــەوە ســەرکەوتوو نەبــوون .ماوەیــەک لــە بەرامبــەر دانانــی جێگــرەوەکان بەرخــودان دەکرێــت ،بــەاڵم ئــەوە بــەس نییــە ».لێــرەدا ئۆجــاالن ڕەخنــەی جــدی ئارســتەی پەکەکــە ،هەدەپــە و گــەل دەکات و دەڵــێ ئــەوەی بــۆ پاراســتنی شــارەدارییەکان ک ـراون کەمــە و دەبــێ بــە کۆمەڵــی هەزارکەســیەوە بــەرەو شــارەدارییەکان بــڕۆن و بیانپارێــزن .لــە ڕۆژانــی داهاتــوودا دەبــێ چاوەڕێــی وەاڵمدانــەوەی گــەل لــە کــردەوەدا بــە ڕەخنەکانــی ئۆجــاالن بیــن. ئۆجــاالن باســی دووربینــی خــۆی ده‌كات بــۆ ئه‌گــه‌ری ســه‌رنه‌كه‌وتنی دانوســانه‌كان ئ ـه‌وا كوده‌تــا رووده‌دات ،ئ ـه‌و پێشــبینیه‌ش ل ـه 15ی متــوز پشتڕاســت بووی ـهوه ،بۆی ـه ده‌ڵێــت؛ «زۆرجــار هۆشــداریم دا کــە ئەگــەر کێشــەکە چارەســەر نەبێــت ،ئــەوا کودەتــا ڕوودەدات ،ئەگــەر کێشــەی کــورد و قەیرانــی دیموکراســی لــە تورکیــا چارەســەر نەبێــت ،ناتوانــرێ پێش لــەو ڕووداوانــە بگیرێــت و مەترســیەکان ناڕەوێنــەوە ،گوتبــووم ،ئەگــەر بۆشــاییەک دەرکەوێــت کودەتاچییــەکان دێنــە ســەرکار ،هۆشــداریم بــە کاربەدەســتانی حکومــەت دابــوو کــە باردۆخــی تورکیــا بــۆ کودەتــا لەبــارە، هــەر ئــان و ســاتێک ئەگــەری کودەتاکــردن هەیــە».
17 بە گرفتکردنی هەبوونی ژن
دەبــێ ســەرەتا ئــەوە بلێــم کــە دۆخــی بــە گرفتکردنــی هەبوونــی ژن وەک ئۆنتۆلۆژیــا کاتــێ دەبێتــە بابەتــی بــاس ،کێشــەیەکی نــوێ نیــە کــە تــازە کەشــفامن کردبــێ ،بــەاڵم وەک کێشــەیەکی ژیانیــی تــا ئێســتاش ڕووبــەڕووی مرۆڤایەتــی دەبێتــەوە .ئاشــکرایە کــە ئــەو قۆناخــی حســاب نەکردنــە بــۆ هەبوونــی ژن بەشــێکی زۆری ئەگــەر بــۆ دەســتپێکردنی کۆمەڵگــەی دەوڵەتــی بگەڕێتــەوە ئــەوە دەکــرێ بــاس لــە کێشــەیەک بکەیــن کــە لــە قۆناخــی پێنــج هــەزار ســاڵدا ژیانــی کۆمەڵگــەی ژەهــراوی کــردووە .ئەگــەر لــە مــاوەی ئــەم دوو ســەد ســاڵەی دواییــەدا لــە دژی ئــەو کۆیالیەتیــە پــەرە بـه ڕێکخــراوە بوونیش درابــێ ،بــەاڵم نەگــۆڕاوە بــۆ فەلســەفەی ژیــان .بــەو پێیــە دەبیــرێ لــە مــاوەی پێنــج هــەزار ســاڵ دا چەمکــی ئیندۆســیرتالیزم واتــە هزرێــک کــە ناوەندەکــەی پیاوســاالریە بەرجەســتەکراوە .دەبینیــن کــە ژن وەک خــۆی ،جێــی لــە دونیــای هــزر دا نابیرنێــت ،بەڵکــو ژن هەمیشــە ڕۆڵــی لــە ڕووی جەســتەییەوە زەقکراوەتــەوە ،بەتایبەتــی ڕۆڵــی لــه خســتنەوەی منــداڵ دا .ئــەو زهنیەتــە و دەزگاکانــی تــا ڕۆژی ئەمــڕۆ نــەک پێناســەی ژن بەڵکــو ئــەو ڕۆاڵنــەی پێناســەکردووە کــە بــە ژن دراوە ،ئــەو شــێوە پێناســانەش ،تــا دوا خانــە کۆمەڵگــەی بــە ڕووی خــۆی دا داخســتووە .بەپێــی ئــەو پێناســانە ژن وەک نەبــوو حســاب کــراوە ،ڕاستیەکەشــی فەرامــۆش و بچوککراوەتــەوە .ئــەو شــێوە هێرشــە پشــت بە دەســەاڵتدارێتی پیــاو بەشــێوەکی سیســتەماتێک کاری لەســەر کــراوە ،هەرچــی هەبوونەکەیەتــی پشــت بــە ڕەتکردنــەوەی جیاوازیەکانــی ئــەوی دیکــە دەبەســتێت .ئــەو هەڵوێســتە ئەنتۆلۆژیــە نەریتیــە بــە خوڵقاندنــی دوانــەی کوشــندە ،بــۆ منونــە لــە دوالیزمــی زهــن و جەســتەدا کاری لەســەر هەبوونــی ژن کــردووە .لــەو دوانەیــەدا پیــاوی هەمیشــە وەک زهــن و ڕۆح و ،هەرچــی ژنیشــە وەک جەســتە بینیــوە. لــەو چوارچێوەیــەدا دەبــێ بلێــم ئــەو دۆخــە بــە تێکۆشــانی ژنانــی کــورد لــە پێنــاوی ئــازادی دا ،بــە تێپەڕبوونــی ڕۆژ باشــر بیــرا .لــەو ڕوانگەیــەوە بزووتنــەوەی ژنــی کــورد لــە ناســنامە و هەڵوێســتی
لەو ڕوانگەیەوە مێژووی بزووتنەوەی ئازادی گەلی کورد لە هەمان کات دا مێژووی سەرلەنوێ خۆخوڵقاندنەوەی ژنی کوردە لەسەر ئەو بنەمایە: یەکــەم :کاتــێ ئۆجــاالن دەلــێ « لــە دژی هەمــوو پێناســەکانی شارســتانی دەوڵەتــداری ژمنــان بەشــێوەیەکی ڕاســت پێناســە کــردەوە و ئــەوەش ڕێــی لەســەر دەرفەتــی پێناســەی کردنــەوەی پیــاو کــردەوە»، دەیــەوێ ســەرنجامن بــۆ ســەر الیەنێکــی ژیانیــی ڕاکێشــێت .واتــە ژن وەک هەبوونێکــی گشــتگیر کــە ســەرچاوەی گەردوونــی ،کۆمەڵگەیــی و مێژوویــی لــە رسوشــتەوە وەردەگــرێ ،گــەر تایبەمتەنــدی هەبــوون و ناســنامەکەی پێناســەنەکرێت ،ناکرێــت پیاویــش پێناســە بکرێــت. وێــڕای ئــەوەش هەبوونــی ژن لــە ڕووی ژێندەریــەوە تەنیــا مێینەیــەک نیــە ،بەڵکــو پێداگــری لەســەر ئــەوە دەکات کــە ژن بناخــەی کەلتوریــی کۆمەڵگەیــە و بــە تایبەتــی بەپێــی ئــەو پێناســەیە وەک بکەرێــک- ســوبژەیەک مامەڵــەی لەگــەڵ دەکات .لــەو ڕوانگەیــەوە مێــژووی بزووتنــەوەی ئــازادی گەلــی کــورد لــە هەمــان کات دا مێــژووی ســەرلەنوێ خۆخوڵقاندنــەوەی ژنــی کــوردە .بزووتنــەوەی ئــازادی دەرگای لەســەر مشــتومڕ لەســەر زۆر پێشــداوەری کۆنەپەرســتی و نەریتیانــەی کۆمەڵگــەی کــورد کــردەوە ،خســتیە ژێــر پرســیار،
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ﺳﺎرا ﺋﺎﮐﺘﺎش
خــۆی دا بــە ڕەتکردنــەوەی تــەواوی ئــەو پێناســە ئۆنتۆلۆژیانــەی ئایدیۆلــۆژی بااڵدەســتی پیاوســاالری بەرهەمــی هێنــاوە ،شــێوەی گرتــووە .بزووتنــەوەی ژنــی کــورد ،هەروەهــا لەســەر ڕەخنــەی ڕیشــەیی و ڕادیــکال لــە ( شارســتانی دەوڵــەت ،سیاســەتی نکوڵــی و ئاسیمالســیۆنی شارســتانی ،پێکهاتــەی نەریتــی دواکەوتــووی کۆمەڵگــە و زهنیەتــی پیاوســاالری بااڵدەســت لەســەر کۆمەڵگــە) شــێوەی گرتــووە. بــێ گومــان خودبوونــی ( ســۆبژەبوونی) ژنــان لــە نێــو بزووتنەوەیەکــی کۆمەاڵیەتــی ،ڕۆڵگێرانــی لــە وەرچەرخانــی قۆنــاخ بــە قۆناخــی کۆمەلگــەی ڕەگەزگەرایــی –سێكسیســت دا و هێنانــە ئــارای وزەی شۆرشــگێرانە ،هــەم لــە بزووتنــەوەی گــەل و و هــەم بزووتنــەوەی ژن دا هــەروا کارێکــی ئاســان نەبــوو .ڕۆڵــی ڕێبــەری گەلــی کــورد بەڕێــز ع.ئۆجــاالن یەکالکــەرەوە بــوو لــە پێکهاتنــی کەســایەتی تێکۆشــەری ژنــی کــورد دا.
18 ئەوانەیــان ڕەتکــردەوە کــە بــە ژن ڕەوا بیــراوە ،نۆرمــە کۆمەاڵیەتیــە کۆنەکانــی کۆمەڵگەیــان هەڵوەشــانەوە و ڕێیــان لەســەر گۆڕانــکاری و وەرچەرخانــی کــردەوە .بەشــێوەیەک ئــەو ژنــەی لەماڵەکــەی دا قەتیس کرابــوو ،ئــەو ژنــەی کــە ڕێــی پێنــەدەدرا هەنگاوێــک بــە دەر لــەو ســنورانە بنــێ کــە پیــاو بــۆی کێشــاوە ،ئەمــڕۆ لــە مــاڵ هاتۆتــە دەرەوە، داوای ئــازادی دەکات و مەیدانەکانــی پڕکردۆتــەوە ،تێکۆشــانەکەی بــۆ وزەیەکــی شۆرشــگێڕی خرۆشــاوە کــە کۆمەڵگــەی گۆڕیــوە. دووەم :لــە پێشــکەوتنی قۆناخــی شــۆرش دا ڕێبــەری گەلــی کــورد بەڕێــز عەبدوڵــا ئۆجــاالن بەهێنــدەی ئــەوەی پرســی ئــازادی ژنــی وەک پرســێکی ســراتیژی بینــی ،بەتایبەتیــش پەرەدانــی بــە هەڵوێســتی ئایدیۆلــۆژی و پارادایمــی ،بنەڕەتــی و یەکالکــەرەوە بــوو لــە پێشخســتنی ئــەو شۆرشــەدا .لــەو ســۆنگەیەوە بزووتنــەوە ئازادیەکــەی هــەر لــە ســەرهەڵدانیەوە لــە ڕووی ئایدیۆلــۆژی و فەلســەفیەوە، بــە ناوەندکردنــی بزووتنــه‌وه‌ی ئــازادی ژنــی کــورد شــێوەی گــرت. ئۆجــاالن ،ســتەم و داگیــرکاری ڕەگــەزی لــە ســتەم و داگیــرکاری لە فەلسەفەی ڕێبەری گەلی کورد بەڕێز ع.ئۆجاالن دا دەبێ سەرەتا ئەو هێرشەی ڕووبەڕووی هەبوونی ژن دەبێتەوە لە
ئەولەویەتی ئەو کارانە بێ کە ڕاوەستەی
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
لەسەر بکرێت و چارەسەر بکرێت
چینایەتــی و داگیــرکاری نەتەوەیــی زۆر ڕیشــەدارتر و درێژخایەنــر دەبینــێ کــە ڕۆچۆتــە نــاو هەمــوو خانەکانــی کۆمەڵگــەوە .ئۆجــاالن کۆیلەکــردن و خســتنە ژێــر گوشــاری ژنــەوە وەک یەکەمین دژە شــۆرش هەڵدەســەنگێنێت .ئۆجــاالن وەهــا ئامــاژەی پێــدەکات « :یەکەمیــن قوربانــی کۆمەڵگــەی پلــەداری ،سیســتەمی ماڵیکــەری ژن -دایــک بــوو. کۆتایــی هێنــان بــە هەمــوو تایبەمتەندیــە بەهێزەکانــی بــە بەکێشــکردنی ژن هەنــگاو بەهەنــگاو بــۆ نــاو کۆمەڵگــەی پلــەداری ،بنەڕەترتیــن دژە شۆرشــە لــە کۆمەڵگــەدا» .پاشــان ئۆجــاالن پەیوەســت بــەوەوە ،دوو قۆناخــی شــکاندنەوەی گــەورە لــە ئــازادی ژن دا دەخاتــەڕوو .یەکەمیان ئــەو شــكاندنەوە کەلتوریەیــە کــە لــە قۆناخــی ســەرهەڵدانی دەوڵەتــی کۆیلــەداری دا لــە کەلتــوری خوداوەنــد ئینانا-عەشــتاردا ،هەرچــی دووەمیــن شــکاندنەوەی گەورەیــە لــە قۆناخــی ســەرهەڵدانی ئایینــە تاکخوداییــەکان دایــە .جەخــت لەســەر ئــەوە دەکاتــەوە کــە ئاییــن
ئــەو پاســاوە ئایدیۆلۆژیانــە گشــتگیر دەکات کــە سیســتەمی بااڵدەســتی پیــاو ڕەوا دەکــەن .ئۆجــاالن ئــەو قۆناخانــەی شــکاندنەوە لەبەرامبــەر ژن وەک کەوتنــی ئــازادی کــە لــە هەمانــکات دا بــۆ کۆمەڵگــەش بــە واتــای کەوتنــی ئــازادی لەقەڵــەم دەدات ،ئــەو دۆخــەش ڕاســتەوخۆ دەبەســتێتەوە بــە چەمکــی دەســەاڵتداریەوە .لەبەرئــەوەی لــە قۆناخــی کۆمەڵگــەی رسوشــتی کــە بــە دەســتەواژەکانی « کەلتــوری دایــک ژن» « ،کەلتــوری ژنە-خوداوەنــد» گــوزارەی لێدەکرێــت واتــە لــەقۆناخــی کۆمەڵگەبوونــی بــەر لــە ســەرهەڵدانی دەوڵــەت ،کەلتــوری ژن تێکەڵەیــەک بــوو لــە بەهــا ئــازادی و کۆمەاڵیەتیــەکان. ســێیەم :ئۆجــاالن لــەو باوەڕەدایــە کاتــێ کۆمەڵگــەی ڕەگەزگەرایــی بااڵدەســتی بــە ســەر زهنیەتــەوە بگرە تــا کەلتــور ،دەزگاکانــی کۆمەڵگە، ئەخــاق و هەمــوو بــوارەکان هەبــێ ،ناکــرێ داگیــرکاری ڕەگــەزی لەوانــە دابڕێرنێــت و تەنیــا کێشــەکە لــە پەیونــدی نێــوان ژن و پیــاودا کــورت بکرێتــەوە .بــە واتایەکــی تــر کاتــێ وەک پنتــی مەســەلەکە بــاس لــە ســتەم و داگیــرکاری ڕەگــەزی دەکرێــت ،ناکــرێ دابــڕاو لــە هیــچ کام لــە شــێوازەکانی تــری داگیــرکاری مامەڵــەی لەگــەل بکرێــت. لــەوێ دا بــە جەخــت کردنــەوە لــە ڕزگاری کۆمەڵگــە بــە ڕزگاری ژنەوەیــە ،دەیــەوێ قاڵبونــەوە لــە جیــاوازی ڕێنوێنــی ســەرەکی ڕزگاری دا نیشــان بدات.هەرچــی ئــەو ڕێنوێنیــەی ئازادیەیــە ،لەســەر بنەمــای ڕەتکردنــەوەی سیســتەمی گشــتگیری بااڵدەســتی پیاوســاالری ،نیشــان دەدات .لــەو ڕوانگەیــەوە داکۆکــی لــەوە دەکات کــە ئــازادی ڕەگــەزی یــان ئــازادی ژن لــە نێــو سیســتەمی بااڵدەســتی پیاوســاالری دا فەراهــەم نابێــت. لــە فەلســەفەی ڕێبــەری گەلــی کــورد بەڕێــز ع.ئۆجــاالن دا دەبــێ ســەرەتا ئــەو هێرشــەی ڕووبــەڕووی هەبوونــی ژن دەبێتــەوە لــە ئەولەویەتــی ئــەو کارانــە بــێ کــە ڕاوەســتەی لەســەر بکرێــت و چارەســەر بکرێــت .هــەر لــەو چوارچێوەیــەدا ڕێبــەر ئۆجاالن پێشــەنگی کــرد لــە پێشــنیارکردنی زانســتی ژن -ژنۆلــۆژی .بــەوەش ئامانجێتــی کــە بزووتن ـه‌وه‌ی ژن ،پێشــەنگی بــکات بــۆ قۆناخــی تێکۆشــان و ڕزگاری ژن .ژنۆلــۆژی بــەر لــە هەمــوو شــتێک بــە ڕەتکردنــەوەی ئایدۆلــۆژی بااڵدەســتی پیاوســاالری شــێوەدەگرێت .لــە بەرئــەوەی هەمــوو دەزگا و دامــەزراوە و بــوارەکان ئاویــان بــە ئاشــی ئایدیۆلــۆژی بااڵدەســتی پیاوســاالری دا کــردووە و هێرشــیان کردۆتــە ســەر هەبوونــی ژن و لەســەر نکوڵــی کــردن لــە هەبوونــی ژن شــێوەیان گرتــووە .کاتــێ یەکــەم بــواری هــزری لەســەر بنەمــای ئــەو ڕەتکردنەوەیــە شــێوە دەگرێــت هەرچــی « ژنبــوون»ە و هــەر هەبونێکــی بــەدەر لــە خــۆی
19
وەک ئەنجــام بزووتنـه‌وه‌ی ئــازادی ژنانــی کوردســتان مــاوەی چــڵ ســاڵە بــەو بەرخــودان ،پێشخســتنی تێکۆشــانی کۆمەاڵیەتــی و ڕێکخســتنیەی لــە ئارادایــە ،لەبەرامبــەر هەمــوو بوارەکانــی زهنیەتــی دەســەاڵتی پیاوســاالری و نەریتــی دواکەوتــووی کۆمەڵگــە ،لــە مێــژەوە ئــەو بوارانــەی الواز کــردووە کــە زهنیەتــی پیاوســاالری قارەمانێتــی خــۆی تێــدا ڕاگەیاندبــوو .بەرچاوتریــن منونــەی ســەره‌نج ڕاکێشــی ڕۆژانەیــی،
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ڕەتدەکاتــەوە و عەقلــی پیــاو بــۆ میتافۆرێــک دەگۆڕێــت .بــە گفتوگــۆ لەســەر ژنۆلــۆژی ،پارادایمــی نێرانــە تێدەپەڕێرنێــت و لەســەر بنەمــای زانســتی ئەلتەرناتیــڤ پارادایمــی ڕزگار ژن گەاڵلــە دەکرێــت ،کــە چــی بەســەر ژن هاتــووە ؟ چــی دەوێــت ؟ شــیکردنەوەی ژن لەســەر گــەردوون ،رسوشــتەکەی چیــە؟ و بــۆ ڕۆشــنکردنەوەی مێژووەکــەی، تەنیــا بەخۆبونیادنــان دەتوانــێ ئــەو ئامانجــە دەســتەبەر بــکات. لەبەرئــەوەی کــە ژنۆلــۆژی هەرچەنــدە وەک زانســتێکی ژن ببیرنێــت، بــەاڵم لــە جەوهــەری خــۆی دا ئامانجــی ڕەخنەکردنێکــی بەهێــزە لــە هەمــوو بەرهەمــە زهنــی ،کەلتــوری و مادییەکانــی ئەقلیەتــی پیاوســاالری.
ئــەو ئاســت و پیهەڵگرتنــە شۆرشــگێڕیەیە کــە بزووتنــه‌وه‌ی ئــازادی ژنــی کــورد بــە پێشــەنگی کردنــی ژنانــی کــورد لــە شۆرشــی ڕۆژئاڤــادا لەبەرامبــەر هەڕەشــە و مەترســیەکانی زهنیەتیــی بااڵدەســتی پیــاو ئەنجامــی داوە .ژنــان لەســەر بنەمــای پارادایمــی ئــازادی ئۆجــاالن هــەم لــە گوتــار و هــەم لــە کــردار دا ،ڕۆلــی ئازادیخــوازی و دیموکراتیانەیــان لــە گۆڕانــکاری کۆمەاڵیەتــی دا لەئەســتۆ گــرت و لــە بەرامبــەر دڕاندانەتریــن هێــرش ڕاوەســتان .ژنانــی کــورد لــە هەمــوو بــوارەکان دا بوونــە بکەرێکــی جەوهــەری و ســەرەکی لــە داڕشــن و گەاڵڵەکردنــی ئایندەیــان و هــەم لــە قۆناخــی شــۆرش دا ڕۆڵــی پێشــەنگ و بونیادنەریــان لــە ئەســتۆگرت .لــەو بارەیــەوە وەک بکــەری سیاســی، بــە ســراتیژی و بانگەشــەی ئازادیــان ســەرکەوتوون لــەوەی کــە بوونەتە ئومێدێــک نــەک تەنیــا بــۆ ژنانــی رۆژهەاڵتــی ناویــن بەڵکــو بــۆ هەمــوو ژنــان.
20
به‌ره‌ى ديموكراسى گه‌ل ،پێتڤيه‌كا دێرۆكى و ڤه‌ژه‌نا ژيانێ ،بۆ ڤێ قوناغێ ل باشورێ كوردستانێ!!...
ﺳﯿﺪ ﺋﻪﻛﺮم ﺧﺎﻟﺪ
دكارن وه‌الىت رزاربكــه‌ن و هاووالتيــان بهشــيارى و كه‌ســاتيا مروڤــێ به‌رخــوه‌ده‌ر مبــاف و ئــازادى و خــودان ئــه‌رك بكــه‌ن ،بســه‌ركه‌ڤنت دكارن برۆلــێ ئێكاليكــه‌رێ بــه‌ره‌ى بله‌يــزن دجهبجهكرنــا به‌رنامــه و پالنێــن بباوه‌ره‌يــكا موكــوم و چــرو واقيعبينانه‌يــا هه‌لگــرێ خواســتى و داخازيێــن جه‌مــاوه‌رێ گه‌لــێ مــه.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
به‌شا ئێكی: ره‌وشــا نهايــا باشــورێ كوردســتان ره‌وش ـه‌كا ئالــوز و تــژى مه‌ترســيه، كێشــه و قه‌يرانێــن هــه‌ى وه‌الت و هاووالتيبــوون هــهل قوتاينــه نــا ڤــا بڤــه‌ىت و ته‌هليكه‌يــه‌كا زۆرا مــه‌زن ،رۆژ بــۆ رۆژێ شــوينا ل چاره‌س ـه‌رى و رێكێــن ته‌ناهــى كرنــێ بگه‌ريێــن ،ده‌ســتهه‌الت كه‌ڤتي ـه ناڤــا گه‌نــده‌ىل و تــاالن كرناســه‌رومالێ گشــتى ،ژبليــا وێ ئه‌قــل و هــزر وێــران كرين ـه و كه‌ســاتيا مروڤــێ كــورد و كوردســتاىن ئێخســتينه بــ ه رحنگێــن دادوتــن و رامالينــێ ،دئه‌گــه‌رێ دا ،ره‌وش تاكــو دهێــن بــه‌ره‌ڤ وێــراىن و مه‌تــريس بوونــێ دچيــن ،ده‌رگــه‌ه دڤه‌كرينــه بــو ه ـهر په‌قين ـه‌كا جڤــاىك و ســياىس لناڤــا ملل ـه‌ىت ،ره‌وش ب ـه‌رڤ تونــد و تيژيــێ دچيــن ،جڤــاك كه‌ڤتي ـه ب ـهر گه‌فێــن داهوريانــێ ،تاكــو دهێــن ده‌ســتێوه‌ردانێن بيــاىن زێده‌دبــن و جڤــاك بــه‌ره‌ڤ چاره‌نوســه‌كێ نه‌ديــار دهێــن ئاراســت ه كــرن ،يــا ژوێ ژى مبه‌تــرىس تــرێ :سســته‌مێ ده‌ســتهه‌التدارى يــا ئێــراق و باشــور ،ل شــوينا هنــدێ ببتنــه هێــز و ميكانيزمــا چاره‌س ـه‌يا كێش ـه و قه‌يرانــان ،يــا بوي ـه س ـه‌روكانيا كێش ـه و قه‌يرانــان ،د بــێ منه‌تــن ژى ژ ره‌وشــا ئالــوز و مه‌ترســيدار ،دئاليه‌كــێ دى دا جڤــاك دئه‌گ ـه‌رێ وێ سياس ـه‌تا ســته‌مكارى يــا ئێــراق و ده‌ســتهه‌التا باشــور ،هه‌ناســه لبــه‌ر جڤــاىك يــا به‌رته‌نــگ كــرى ،ل هه‌مبــه‌رى بچيكرتيــن نه‌رازيبونــا جه‌مــاوه‌رى ،تونــدو تيــژى و كاردانه‌ڤــ ه دهێنــه ديــن ،دينه‌موكييــا كومه‌لگه‌هــى يــا ببــه‌ر لێكدانێــن دژوار كه‌ڤيــن، ژبه‌رهنــدێ بتنــێ رٍێگه‌چاره‌ســه‌رى ئــهوه ،بزوتنه‌وه‌يــه‌كا ســياىس دميوكــراىس شوره‌شــگێرى جه‌مــاوه‌رى ...شــيانێن ســه‌رژنوى ڤه‌ژاندنــا دينه‌موكيه‌تــا كومه‌لگه‌هــى هه‌ي ـه ،مســوگه‌ره ژى ئ ـه‌ڤ ره‌وشــا ئالــوز و مه‌ترســيداره ،بئرياده‌ي ـه‌كا شــوره‌گێرى يــا جه‌مــاوه‌رى ،ده‌ربــاز ببيــن و دگه‌هينيــن ره‌وشــا چاره‌ســه‌ريێ ،جه‌مــاوه‌رێ خــودان هوشــيارييا ســياىس و بره‌وشــا خوبرێكخســن كــرن و ئه‌نجامدانــا چاالكيێــن بــه‌رده‌وام ،دشــێنت ببيــن ئه‌لرتناتيڤــێ چاره‌ســه‌ريێ ،دپێشــه‌نگيا ژن و گه‌نجێــن هشــيارو رۆشــه‌نفكردا ،چينێــن جــودا جودايێــن كومه‌لــێ
-1
ره‌وشا ئيراق و باشورێ كوردستانێ تێدا ده‌رباز دبيتن:
ئرياقــا نهــا وه‌ىك ده‌ولــه‌ت و ريژميــه‌كا ســياىس درۆســت بويــه ژبه‌رئه‌نجامــێ هه‌لوه‌شــيانا سيســته‌مێ سياســيێ داگريكاريــێ ئيمپراتوريه‌تــا ئوســانىل ،ژ ڤه‌رێــژا ش ـه‌رێ ئێكــێ يــێ جيهــاىن ،دبه‌ريــا شــه‌رى و دناڤــا شــه‌رى و پشــتى شــه‌رى دا ،چه‌نديــن رێكه‌ڤتنيێــن وه‌ىك(ســايكس بيكــو ،ســان رميــۆ ،ســيڤه‌ر ،قاهــره ،لــۆزان ،بروكســل، ئه‌نقــه‌ره ،ســه‌عدئاباد...هتد) ئه‌وێــن ژاليــێ هێزێــن هه‌ڤپه‌ميانيێــن( بريتانيــا ،فه‌ره‌نســا ،رۆســيا ،ئيتاليــا )..هاتينـه ئه‌نجدامــدان و په‌ژرانــدن، رژێمێــن داگريكه‌رێــن ئوســانليان ،ل گــوره‌ى به‌رژه‌وه‌نديێــن خــوه، ئاخــا ئيمپراتوريه‌تــێ پارڤه‌كــر و هنــده‌ك ده‌ولــه‌ت نه‌تــه‌و ه ژێ دروســت كــرن ،تاكــو وى ده‌مــى ئاخــا كوردســتانێ زێــده‌ى نيڤــا وێ لــن ده‌ســتهه‌التا ئوســانليان بــۆ ،هاتــه پارڤه‌كــرن ،ل ســه‌ر ســێ ده‌ولــه‌ت نه‌توا(توركيــا ،ئــراق ،ســوريا) يــا مــاى ژ ئاخــا كوردســتانێ لــن ده‌ســتهه‌التا قاجاريــان دابويــه ،ئــه‌وژى ئێخســته بــن ده‌ســتهه‌التا ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وا(فــارىس) .هوســانێ كــورد و كوردســتاىن ،كه‌ڤــن بــن ركێڤــا دابه‌شــكاريا چــار ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وێن(ئــراىن ،تــورىك ،ســورى، ئرياقــى) ،ژبــى پارچه‌يــه‌ك ژى ،كه‌ڤتــه بــن ده‌ســتهه‌التا ئێكه‌تيــا
21 ناڤــا شــه‌رنخى و هه‌ڤركاتيێــن مــه‌زن و دومدرێــژ و وه‌ىك گه‌له‌كــێ روســيا فيــدراىل ،كودگوتنــێ كوردســتانا ســور. هه‌رپارچه‌يــه‌كا كوردســتانا بــزورى دابــه‌ش كــرى ،لــن ركێڤــا زومل و ئێكگــرىت خــۆ پێكڤــه نه‌ديــن ،لــن سياســه‌ته په‌ركــه و بــه‌الڤ بكــه، وه‌الت داهوريــا ناڤــا تونێلــه‌كا تــژى جــوداكارى و دناڤــا هه‌ڤركيێــن دوومدرێــژ و تــژى ناكوكيێــن خوينــاوى دا ،ژيــا ن دا دومانــدن.
و پێشدابرنێن فاشست ترين و ترسناكترين
ه ئاڤاكرن مودێال ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه‌يێ دا هات
زوردارى يــا ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــێ ،ل ســه‌رده‌مێ ئێــك ســه‌ده‌ي ه دا ،تــوىش مه‌ســرين گڤاشــن و هه‌وێــن ژێربنــێ بــوون ،ڤــان رژێــا ل چارچوڤه‌يــێ ســراتيژيك(،ئێنكاركرن ،حه‌النــدن ،قركــرن) ده‌رحه‌قــێ گه‌لــێ مــه و گه‌لێــن كوردســتاىن دانــ ه هاژوتــن ،ديســان بــه‌رده‌وام گه‌لــێ مــه لــن پالنگێــرى يــا داگــر كــه‌ران ،بته‌نگــه‌زارى ژيــان دومانــد ،لــێ گه‌لــێ مــه ،هــهر ل ده‌ســتپێكێ پارچه‌بــوون ره‌دكــر و كه‌ڤتنــه ناڤــا بزاڤــا و تێكوشــانێن دژوار و تــژى قوربــاىن و بگيانه‌كــێ مشــتى به‌رخــوه‌دان ،خه‌بــات داهاژووتــن ،هه‌رچه‌نــده بدرێژاهييــا ســه‌ده‌يه‌كێ ته‌مــام گه‌لــێ مــ ه لــن هه‌وێــن قركــرن و چونه‌كرنــێ دا، تــوىش نه‌هام ـه‌ىت و زومل ـه‌كا م ـه‌زن هاتــن ،لــێ خه‌بــات و به‌رخودانێــن گه‌لــێ مــه ،دبــه‌رده‌وام بوينــه و ده‌ســتهه‌التدارێن داگــر كــه‌ر و هه‌مــى هه‌رێمــێ ،ته‌ناهــى و ره‌حــه‌ىت بخوڤــ ه نه‌ديــن ،ئه‌ڤــان قه‌واره‌يــان ئێــدى شــيانێن پێكڤه‌مانــێ نه‌ماينــه و ده‌ولــه‌ت نه‌تــه‌وێ بته‌مامــى شكه‌ســن ببــه‌ر كه‌ڤتيــه ،ئێــدى دڤێــن ل شــێوه‌يه‌كێ دى يــێ ده‌ســتهه‌التێ بگه‌رهــن و هنــده‌ك قه‌واره‌يێــن دى دروســت بكــه‌ن ،ل گــوره‌ى حه‌زكرنێــن گــه‌ل و نه‌ته‌وه‌يێــن ده‌ڤــه‌رێ ،چونــى بڤــى ره‌نگــێ نهــا ،ژيــان و پێكڤ ـه ئيداره‌كــرن ،دقه‌واره‌يــێ ده‌ول ـه‌ت نه‌ته‌وه‌يــێ دا ،مه‌حالــه پێكڤه‌ژيــان دروســت ببيــن. ئــه‌و كه‌لتــور و ره‌وش و تيتالێــن هه‌مــى ره‌نگێــن جــودا جــودا و زه‌نگــن ،ل شــوينا مبفــا بێن ـ ه وه‌رگرتــن ،بون ـه ئه‌گ ـه‌رێ ش ـه‌روفيتنه‌يێن مــه‌زن و دومدرێــژ و تــژى زه‌ره‌ر و زيانێــن زور مــه‌زن و مشــتى وێرانــكارى ،بوين ـه بوس ـه‌يه‌ك گ ـه‌ل دناڤێــدا غ ـه‌رق بوي ـه و ئاســويێن ژيانــێ لــێ بونــ ه دوژه‌هــه‌كا مــه‌زن ،هــهر ل ده‌ســتپێكا ده‌ولــه‌ت نه‌توه‌ييــا عێراقــێ و ل دويــڤ سســته‌مێ مرياتگێريــێ مه‌لــه‌ىك، مريوده‌ســتهه‌التدارێن عێراقــێ ،لــن پياده‌كاريێــن به‌ريتانيــا سياســه‌تا ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــا عــه‌رب ســوىن دا هاژوتــن و ره‌شــه كــوژى و ئينكاركرنــا نڤــى دا هاژوتــن ،له‌ومانــێ پێكهاته‌يێــن عێراقــى كه‌ڤتن ـه
پشــتى ل 14تريمه‌هــا ســاال 1958ده‌ســته‌يه‌كا ئه‌فســه‌رێن نيشــتيامن پارێــز ،كوده‌تاي ـه‌ك هاتي ـ ه بئه‌نجــام گه‌هانــدن و سســته‌مێ مرياتگريــێ مه‌لــه‌ىك هاتيــه گوريــن و ل شــوينا وى سســته‌مێ كومــارا ئرياقــێ هاتيــ ه راگه‌هانــدن و خوجهكــرن ،ئێــدى ده‌رفه‌تێــن پێكڤه‌ژيــان و دميوكــراىس كــرن و ده‌ليڤێــن پێكڤه‌ژيــان ل وه‌الىت هاتــن دروســن كــرن و ئه‌ڤ ـه ژى ده‌ليڤ ـه‌كا زورا بــاش بــوو ،بــۆ ئێرقــى و بــۆ خه‌لكــێ كــورد و كوردســتانىيان ،لــێ قه‌وميێــن نفشپه‌رســت ،بســه‌روكاتيا حزبــا عه‌فله‌قيــا ســه‌داميزمى و ب پشــته‌ڤانيا نه‌ته‌وه‌په‌رســتێن كورد(بسـه‌روكاتيا پــدك)ل ســاال 1963دا ،ديســان كوده‌تايـه‌كا شــوميدا هاژوتــن و جــاره‌كا دى ،ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــا ســون ه فاشــيزما به‌عــس ســه‌دامى ،جــاره‌كا دى بديــن و رێڤه‌به‌ريێــن كه‌ڤنه‌په‌رســتێن عــه‌ره‌ب ســوىن ،ئــه‌و ده‌وله‌تــا ســوىن فاشســتا عــه‌ره‌ىب دا ئاڤاكــرن و هوســانێ جــاره‌كادى ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــێ ســياميێن پێكڤه‌ژيــان و بنه‌مايكێــن دميوكــراىس دناڤــا عه‌باكه‌كــێ ره‌ش و گه‌نــاردا وه‌رپێچــان و ئێــدى جــاره‌كا دى ژيــان و پێكڤه‌ژيانــا گــه‌ل و ملله‌تێــن ئرياقييــان كه‌ڤتنـه بــن بڤه‌تيــا دژوار و تــژى تــرس ،بڤــى ره‌نگــى رژێــا به‌عســييان درێڤه‌چــوون و پێشــدابرنێن فاشســت تريــن و ترســناكرتين مودێــا ده‌ول ـه‌ت نه‌ته‌وه‌يــێ دا هات ـه ئاڤاكــرن ،ژبه‌رئه‌نجامــێ ڤــى سيســته‌مى، ئــراق كه‌ڤتــه ناڤــا شــه‌روهه‌ڤركيێن گــران و تــژى خوينــاوى و لــن ده‌ســتهه‌التا ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــا حزبــا به‌عــس چه‌نديــن هه‌وێــن قركرنــێ ،بســه‌ر گه‌لــێ مه‌يــێ كــورد و كورســتاىن و تاكــو عه‌ره‌بێــن شــيعه‌دا هاتــن پييــاده و برێڤه‌بــرن ،پشــتى هينگــێ غــرورا ســه‌دامى و ده‌ولــه‌ت نه‌تــه‌وا وى ،بــۆ ئه‌گــه‌رێ شــه‌ره‌كێ خويناويــێ هه‌شــت ســاىل و ژبــى وێ وێرانــكارى و كاره‌ســاتێن دروســت بويــن ،ده‌رحه‌قــێ ئێراقــێ و گــه‌ل و ملله‌تێــن ده‌ڤــه‌رێ ،به‌رئه‌نجــام هه‌ربــۆ داگه‌ريــان و بخوســاره‌تيه‌كا زورا مــه‌زن ،ئێراقــێ داگه‌ريــان بــۆ ئريانــێ كــرن و شــه‌ر بدوماهيــك هــات ،لــێ كاره‌ســه‌ت و شكه‌ســتنێن بــێ ئه‌قليــا ده‌ســتهه‌التا س ـه‌ده‌مى ،به‌رده‌وامــى دا سكه‌ســن و وێرانكاريێــن نڤــى و سـه‌رومالێ گشــتى ،تاكــو ل دوماهيكــێ ئێراقــێ وه‌التــێ كوێتــێ داگــر و وێــران كــر ،لــێ بــۆ ده‌مه‌كــێ زور كــورت تێــدا مــان و پــاىش لــن ســه‌ده‌مێن شــه‌ره‌كێ گرانــێ هه‌ڤپه‌ميانيــا ناڤده‌ولــه‌ىت و بســه‌روكاتيا ئه‌مريــكا ،ديســان ئێراقــێ بشكه‌ســتنه‌كا مــه‌زن كوێــت بجههێــا و چ خێــر ژ وێاليه‌تــا خويا()19نــوزدێ نه‌ديــت و ديســان ئێــراق كه‌ڤتــه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
بڤى ره‌نگى رژێما به‌عسييان درێڤه‌چوون
22
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
بــن به‌نــدا گرانــا مــادێ( )7يــێ نه‌ته‌وه‌يێــن ئێكگــرىت و ســزايێن مــادى و مه‌عنه‌ويێــن مــه‌زن و دومدرێــژ ل ســه‌ر ئێراقــێ هاتنــه ئاڤاكــرن و برێــدا بــرن. بــێ شــك ه سياس ـه‌تا ده‌ول ـه‌ت -نه‌توه‌يــا ئرياقــێ ژ هونــن و ل گــوره‌ى به‌رژه‌وه‌نديێــن به‌ريتانيــا ،هاتبــوو ئاڤاكــرن و په‌ياده‌كــرن ،چــاوون دئاڤــه‌دان كرنــا ڤــى سســته‌مى دا ،گه‌لێــن ئێراقــى تــوىش زيــان و زه‌ره‌ره‌ێــن زور مــه‌زن بــوون ،هه‌ربــوى ئــاواى لــن ده‌ســتهه‌الت و رێڤه‌به‌ريێــن ڤــى سســته‌مى دا ،ديســان بــه‌رده‌وام گه‌لێــن ئرياقــى و نه‌خاســم گه‌لــێ كــورد و كوردســتان ،تــوىش زه‌ره و زيانێــن ب ـه‌رده‌وام و تــژى ئــازار و ئێشــاندن بــوون ،ديســان ه ـهر ل ده‌مــێ دامه‌زراندنــا ده‌ولــه‌ت – نه‌ته‌وه‌يــا عــه‌ره‌ىب دا ،تاكــو بدوماهيــك هاتنــا سســته‌مێ ســه‌داميێ فــاىش دا ،گــه‌ل و ملله‌تێــن ئرياقــى ،ته‌نايــى و پێكڤــه ژيــان و خــوىش بژيــان و ســه‌رده‌مێ وێ نه‌بــرن و ئێكه‌تيــا گــه‌ل و ملله‌تێــن ئرياقيــان ژى دروســت نه‌بــوون و هــه‌رده‌م جــوداكارى و گه‌فێــن هه‌لوه‌شــيانێ ،وه‌ىك ره‌شــه‌بايه‌كێ وێرانــكار ل ســه‌ر ژيــان و پێكڤه‌مانــا وانــان يــا بــه‌رده‌وام بويــه و چ ده‌مــه‌ىك ژى بنه‌مايكێــن هاوســه‌نگيێ دناڤبه‌ينــا ده‌ســتهه‌التا خــۆ ســه‌پێندا بجهنه‌هاتينــه، هــه‌رده‌م ژى توخمه‌كــێ ده‌ســتبژێره ،ببــێ وژداىن ده‌ســتهه‌الت ل گــوره‌ى خاســته‌كێن خــوه دايـه هاژوتــن و برێڤه‌بريـه ،رۆژه‌كــێ بتنــێ ژى ده‌ســتهه‌التا خه‌لــى نه‌بويــه خــودان ســه‌روه‌رى يــا خــۆ.
بۆهنــدێ ده‌ســتهه‌الت بـه‌رده‌وام بيــن ل سـه‌ر سياسـه‌تا نه‌ته‌وه‌په‌رســت و عـه‌رب ســونه‌مه‌زهه‌ب ،كه‌ڤتنـه ناڤــا جڤــاىك و تورێــن جوراوجورێــن جاسوســيه‌ت و مخابــراىت و ئه‌منــى و فــه‌وج و رسيه‌يێــن جه‌تــا و جاشــاتيێ لناڤــا جڤــاىك دا دروســت كــرن ،مبه‌ره‌مــا به‌رده‌وامــى دان بسياســه‌تا خويــا فاشســت و كويركــرن و ژێــك جــودا كرنــا تورێــن جه‌مــاوه‌رى ،تاكــو بنه‌كوكێــن بــێ باوه‌ريــێ و شكه‌ســتنا كه‌ســاتيێ شوينا ئاڤابوونا تورێن جڤاكێ ساخله‌م بێن ئاڤاكرن ،تورێن سيخورى ،هه‌والگيرى، مخابراتى لناڤا كومێن جڤاكى و لناڤا عێل و عه‌شيران دا هاتن ئاڤه‌دان كرن و هه‌رفينــا جڤــاىك ،ل گــوره‌ى به‌رنامه‌يێــن وان يێــن فاشســت و هه‌لگرێــن نه‌يارتيــا كويــر جهبگــرن و هه‌رفينــا جڤــاىك بئه‌نجــام بێــن وه‌رگرتــن .هوســان شــرازه و دينه‌موكيه‌تــا جڤاكــێ ئرياقــى بته‌مامــى تــوىش شكه‌ســتنێ بــوو ،ديســان په‌يوه‌نديێــن جڤــاىك ژى بســه‌ركدا هاتــن هه‌لوه‌شــيان ،شــوينا ئاڤابوونــا تورێــن جڤاكــێ ســاخله‌م بێــن ئاڤاكــرن ،تورێــن ســيخورى ،هه‌والگــرى ،مخابــراىت لناڤــا كومێــن جڤــاىك و لناڤــا عێــل و عه‌شــران دا هاتــن ئاڤــه‌دان كــرن ،هوســان هه‌مــى ســاخله‌تێن ئاڤــه‌داىن و باوه‌ربخوبونــا جڤــاىك بســه‌ركدا هه‌لوه‌ريــان و هاتــن هه‌رفــن ،ئێــدى هيــج كه‌س ـه‌ىك بــاوه‌رى بداهــات و ژيانــا خــو نه‌مــا و بــێ بــاوه‌رى و هه‌رفتنــا كه‌ســاتيا مروڤــى بئه‌نجــام هاتــه وه‌رگرتــن ،ژبه‌رهنــدێ كومه‌لگه‌هــێ ئرياقــى تاكــو رۆژا ئه‌ڤروكــه ژى بــاوه‌رى بخونه‌مايـ ه و چاڤێوێيـ ه هێــزه‌كا ده‌ره‌ىك ل تانــا وى بێــن و وى قورتــال بكه‌تــن ،لــن ڤــێ زوملــێ ژنــان بپالئێــك خويــك و زيــان بب ـهر كه‌ڤتينــه ،دئاليــه‌ىك دا ژبه‌رئه‌نجامــى پياوســاالريا نه‌زانينــا زه‌المــى و ژئاليــێ دى ل به‌رئه‌نجامــێ ســته‌م و زورداريــا رێڤه‌چوونێــن ژيــان لــن زوملــا ده‌ســتهه‌التا شــه‌خصه‌نه و تاپــوكارى دا...ژبــى وێ ژى مبليونــان ژن بونــه بێــوه‌ژن و كه‌ڤتنــه بــن زه‌حمه‌تيێــن ژيانــا نــه‌دارى و زوملــا ســه‌رده‌مى ،بڤــى ره‌نگــى كاره‌كته‌روكه‌ســاتيا ژنــێ تاكــو راده‌يه‌كــێ مــه‌زن هاتيــه تێكشــكاندن و ده‌سته‌ســه‌ر كــرن ،بڤــى ره‌نگــى بته‌مــا چاالكيێــن جڤــاىك هاتنــه ده‌سته‌ســه‌ركرن و جڤــاك بگشــتى هاتــه شــێوه‌به‌ند كــرن.
ژبه‌ركــو سســته‌م هه‌رتــم نابه‌رامبــه‌ر و نايه‌كســان بويــه ،ژبه‌رهنــدێ هــه‌رده‌م دپێنــگاڤ و رێبه‌رچوونێــن خــودا ،ئابوره‌كــێ وێــران، كه‌ســاتيه‌كا شكه‌ســتى ،نزمبوونــا بريوهــزران ،هه‌لوه‌شــيان و هه‌رفتنێــن جڤــاىك كــوك و به‌رهه‌مــێ ده‌ســتهه‌التا شــه‌خصه‌نه و هه‌لگــرێ زومل و بــێ دايــێ بوينــه ،ژبه‌رئه‌نجامــێ ڤــێ سياســه‌تا خوســه‌پێن و فاشــل دا ،نه‌ته‌وه‌يێــن ئرياقــێ ل پێناڤــێ خوجهكرنــا بنه‌كوكێــن خــۆدا ،هه‌رتــم كه‌ڤتي ـه ناڤــا ش ـه‌رو ناكوكيێــن ده‌رڤه‌يــى و ناڤخويــى دا ،دناڤــا وێ دا وه‌الت و هاووالتيبــوون كه‌ڤتينـه ناڤــا شـه‌رو پێكــدادان و هه‌لوه‌ريانێــن مــه‌زن و جه‌رگــردا ،ژبه‌ركــو زوربه‌يــا داهاتــێ گشــتى بــۆ شــه‌رى هاتبويــه ده‌ستنيشــان كــرن و سســته‌مێ ميليتاريــزم وه‌ىك ئه‌وره‌كــێ ره‌شــێ بگوره‌بــا ،ژيــان و سســته‌مێ پێك ـه ژيانــێ ئێخســتبويه ناڤــا گوره‌بايه‌كــێ مشــتى كاره‌ســات و تاالنــكارى دا، دبه‌رئه‌نجامــى مشــه‌خوريا بــێ به‌رهه‌مــى و توندوتيــژى و كوشــتنا هزروبريێــن ئــازاد و ســه‌ركوتكاريێن مافێــن تــاك و ده‌ســتجه‌معى، مافێــن مروڤــى ،ئازاديێــن راده‌ربرينــێ ،ئازاديێــن كارێ كارێ ســياىس ،بڤــى ره‌نگــى ،مودێــا ده‌ولـه‌ت – نه‌توه‌يــا عـه‌ره‌ىب ،زه‌ربه‌يــێ جه‌رگــر پێشــڤه‌برنا چاالكيێــن دميوكراىس...بشــێوه‌يه‌كێ ره‌هــا هاتبونــه ل جڤــاىك وه‌شــاند ،پانيــا مافپه‌روه‌ريــێ دناڤــا ده‌ولــه‌ت – نه‌ته‌وه‌يــێ دا گه‌ڤــزان ،دام و ده‌زگه‌هێــن ياســايى ژب ـه‌رك هه‌وه‌شــياندن ،ئارمانــج قه‌دغــه و حــه‌رام كــرن.
23 و بنه‌مايكێــن حزباي ـه‌ىت بون ـ ه جهگرێــن ده‌ســتورى و س ـه‌روه‌ريا ياســێ كه‌ڤت ـه ناڤــا بڤاتي ـه‌كا بــێ هه‌تــك دا ،هه‌مــى بنه‌مايكێــن دميوكراســيه‌ىت بســه‌ركدا هه‌رفانــدن و بــێ ئــه‌رك كــرن ،بئه‌وپــه‌رێ دكتاتوريه‌تــا شــوفينزما كــه‌س پــه‌روه‌رى ،دميوكراســيه‌ت هاته‌به‌تــال كــرن و به‌رنامــێ حــزب شــوفينه‌تێ ،وه‌ك سســته‌م و وه‌ىك دســتور دناڤــا ده‌وله‌تــێ دا جهگــرت و هات ـه په‌يــاده و برێڤه‌بــرن ،كومــارا سســته‌مێ دميوكراســيزمێ هاتــه گوريــن و وه‌رگه‌ريــان ،بــۆ كومــارا دكتاتوريه‌تــا تــرس و هه‌لگــرێ زوملــا فاشــيزما حزبــا به‌عســا نه‌توه‌يه‌يــا عــه‌ره‌ىب، هوســان تــرس و توقاندنــێ ده‌ســتهه‌الت كــره قه‌فه‌ســه‌كا ئاســنى و خه‌لــك و مــاف و ئازاديێــن كــه‌ىس و ده‌ســتجه‌معى ،بره‌نگه‌كــێ هه‌لگــرازومل و زورداريــێ ،دناڤــدا هاتنــ ه زينــداىن كــرن و كه‌ســاىت و پرســا هاووالتيبوونــێ دناڤــدا هاتــه چونه‌كرن....هوســانێ گازيــا ئێــك زمــان ،ئێــك نه‌تــه‌وه ،ئێــك حــزب ،ئێــك قوماندار...بــار و ره‌وشــه‌كا بــرس و هه‌لوه‌شــياى دروســت كــرن. ل ده‌مــه‌ىك سســته‌مێ نه‌تــه‌وه -ده‌وله‌تــێ ،نه‌شــيا ڤه‌شــه‌نا خــۆ ل ســه‌ر جڤاكــێ ئرياقــێ بده‌تــن ئاڤــه‌دان كــرن ،بتايــه‌ىت ل ســه‌رگه‌ل و نه‌توه‌يێــن كــورد و كوردســتاىن و تائيفه‌يــا بوســلامنا شــيعى ،بڤــى ره‌نگــى سســته‌مێ ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــێ تــوىش شكه‌ســتنه‌كا زورا مــه‌زن بــۆ ،دئاليــێ دى ژى دا ،ئــه‌و سســته‌مێ وه‌ىك بوســه‌يه‌كێ بــۆ ئرياقيــان هاتــه ڤه‌دانــێ ژاليــێ ســه‌رمادارى يــا ده‌رڤه‌يــى ،بته‌مــى ئه‌نجــام وه‌رنه‌گرتــن و هوســانێ وه‌الت و كومه‌لگــه‌ه لبــه‌ر بژارده‌يێــن مايتێكرنێــن ده‌رڤه‌يــى ،ده‌رگــه‌ه لــێ مانــ ه ڤه‌كــرى، هه‌روچكى سسته‌مێ ده‌وله‌ت و نه‌توه‌يى ه بسه‌ركدا هه‌لوه‌شياى و شكه‌ستنا خۆ داي ئيسبات كرن
بــاب ســاالريێ ده‌ســتهه‌التێ بۆيــه ،يــێ بدرێژيــا ســاالن نه‌شــياى ده‌ســتهه‌الته‌كا جێگــرو يه‌كســان و ب دادپــه‌رى پيــاده بكه‌تــن.... ديســان ڤه‌زڤريــن و هه‌لشــكاڤتا دێــرووكا به‌ريــا پێنــج هــزار ســاالن بويــه و ڤه‌گه‌ريــان بويــه بــۆ سســته‌مێ يه‌كه‌مــن ده‌وله‌تــدارى يــا باژێرڤانيێــن ســومه‌ريان دروســت كــرى ،ئه‌گــه‌ر ژ وێ ژى كويرتــرێ بچــن ،ئه‌ڤــه بخــو هه‌لوه‌شــيان و بســه‌ركدا هه‌رفينــا ئه‌قليــه‌ت و كولتــورێ پياوســاالريێ بوويــه ،يــێ كــو دده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــا به‌عســا عــه‌ره‌ىب دا ،بكويــرى و بچــرى دهاتــه ديــن و ئاڤــه‌دان كــرن، يــان ژى بئاوايه‌كــێ دى بێژيــن و بده‌ينــه ديــار كــرن ،ئــه‌و هه‌رفتــه و بســه‌ركدا هه‌رفينێــن دهێنــه ديــن ،بگشــتى ژ كومــا به‌رئه‌نجامــێ ده‌ول ـه‌ت – نه‌ته‌وه‌يــێ ن ـه ،يێــن دهێن ـه ديــن دكومــا ده‌ســتهه‌التداريا رژێمێــن داگريكاريێــن رۆژهــه‌الت و رۆژئاڤايــى دا ،يێــن كــوك كريــن و ئاماده‌كريــن وه‌ىك مودێلــه‌ك بــۆ رژێــم و سســته‌مكارنا رۆژهه‌التــا ناڤــن ،يێــن كــو وه‌ىك نه‌خرييــه‌ىك به‌رگرتــ ه و بنيڤه‌ئاڤــى بــه‌رێ خــو هاڤێتــى و خــرش بهرهــهم وه‌گريتــى هاتيــه زانێ...ئێــدى راســتيا وى گێژه‌ڤانكــێ بدرێژاهــى يــا ســاالن ئێراقــى تێكه‌ڤــن و دناڤــا وى دا بــێ چاره‌وته‌نگــه‌زارى بوييــه ،دڤێــن بســاخله‌مى نهــا بێــن گوتــن، نهــا كومــا سســته‌مه‌ىك دهه‌رفــن و هه‌لوشــيانه‌كا بــه‌رده‌وام دايــه و ئ ـه‌و سســته‌م ژى ،سســته‌مێ ده‌ول ـه‌ت – نه‌ته‌وێي ـه يــێ خــۆ دبينيــن د مودێلــێ ده‌ول ـه‌ت -نه‌توه‌يــا رۆژه ـه‌ال و رۆژئاڤــاى دا ،ئ ـه‌وێ ل س ـهر نه‌ته‌وه‌يێــن رۆژهه‌التــا ناڤيندا(ئێــراق ،ســوريێ ،توركيــا ،ئريانێ...هتــد) به‌رجه‌ســته بوى...بــێ شــكه‌ژى ئه‌گ ـهر ئ ـه‌ڤ مودێل ـه بێــن گوريــن ب مودێل ـه‌كا دى يــا دميوكــراىس ،دێ بيــن مودێــا ده‌ول ـه‌ت – ئاينــزا يــان ده‌ولــه‌ت – ئه‌ته‌نيــك و هوســان ب به‌رده‌وامــى دێ سســته‌م كه‌ڤيــن بــن گێژه‌ڤانكــێ كه‌ڤــن و دێ بســه‌رك دا هه‌لوه‌ريێــن ،هه‌روچــى سســته‌مێ ده‌ولــه‌ت و نه‌توه‌يــى بســه‌ركدا هه‌لوه‌شــياى و شكه‌ســتنا خــۆ داي ـه ئيســبات كــرن ،بڤــى ره‌نگــى ژى كاره‌ســات و نه‌هامه‌تيێــن مه‌زنــرو تــژى تــاالن و وێرانــكارى تــرێ ژێ ژێ په‌يدابــن.
بونــه ئه‌گــه‌رێ هه‌لوشــيانا بته‌مامييــا سســته‌مێ ده‌ولــه‌ت نه‌وه‌يه‌يــا مودێــا رۆژهه‌التــا ناڤــن ،ديســان ده‌رگـه‌ه هاتــن ڤه‌كــرن بــۆ قوناغـه‌كا نــوى و بــۆ سســته‌مه‌كێ نــوى ژ به‌رئه‌نجامــى وێ مێژوويــا تــژى خوينــا ئرياقــى تێــدا ده‌ربــاز بوويــن ،بــێ شــكه ئـه‌ڤ هه‌رفتنــا دروســت بــۆى ،بتنــێ نه‌هه‌رفتنــا سســته‌مێ ده‌ولــه‌ت نه‌ته‌وه‌يــا به‌عســيا عــه‌رىب بوويــه ،به‌لــى هه‌رفتنــا كومــا سســته‌مێ ده‌وله‌تنه‌وه‌يــا ده‌ڤ ـه‌را رۆژهه‌التــا ناڤــن بۆي ـه ،هه‌رديســانێ هه‌رفتنــا وى سســته‌مێ
ســه‌رهه‌لدانا ســاال 1991و نه‌خاســم پشــتى ده‌ڤــه‌را پارێزبه‌نديــێ هاتيــه دروســت كــرن ،ژاليــێ نه‌ته‌وه‌يێــن ئێكگرتيڤــه ،ئێــدى خه‌لــك ڤه‌گه‌ريــا ســه‌رگوند و باژێرێــن خــوه ،ل پــاش ڤــى ســه‌رده‌مى ده‌ليڤه‌يــه‌كا زێريــن هاتــه ره‌خســاندن و كــورد دشــيان قه‌واريه‌كــێ ســه‌بخوه براگه‌هــن ،لــێ شــوينا ده‌ليڤــان وه‌ربگــرن و گه‌لــێ خــو شــاد بكــه‌ن ،كه‌ڤتنــه ناڤــا هه‌ڤركانيێــن تــژى نه‌يــارىت و پــاىش ل ســه‌ر پارڤه‌كرنــا ده‌ســتكه‌ڤتێن حــزىب ،وه‌الت و هــاووالىت ئێخســتنه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
-3قوناغــا پشــتى ســه‌رهه‌لدانا بهــرا ســاال 1991و پــاش ئازاديــا ئه‌ڤــێ ژى ده‌ليڤێــن ده‌ســتێوه‌ردانێن ده‌رڤه‌يــى زێده‌كــرن و نه‌خاســم ل ناڤبـه‌را ســالێ)2003 – 1991(،دا ،ئـه‌ڤ ده‌ســتێوه‌ردانه ژى ئێراقــێ(.)2003
24
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
په‌رجــان و ل گــوره‌ى به‌رژه‌وه‌نديێــن هێــزو اليه‌نێــن ده‌ره‌ىك و حــزىب ده‌ســتكه‌ڤت هاتن ـ ه پارڤه‌كرن...ديســان ل ســاال 2003و پشــتى ئــازادى يــا ئێراقــێ ،ديســان ده‌ليڤه‌يه‌كــێ باشــێ ده‌ولــه‌ت بونــێ بــۆ گه‌لــێ كــوردى و خه‌لكــێ كوردســتانێ ل باشــور هاتــه پێــش ،لــێ ديســانێ هێزێــن ســه‌ره‌كيێن ئێراقــى و كوردســتاىن مانــه مژويــى پارڤه‌كــرن و بهێــز ئێخســتنا به‌رژه‌وه‌نديێــن خويێــن حــزىب و شــه‌خىص ،ديســانێ
ناڤــا شــه‌ره‌كێ خويناويــێ دا ،دڤــێ ئه‌گــه‌رێ دا بــراى بــرا كوشــت و مالێوێــراىن وتــاالن و ده‌ربــه‌رده‌رى دانــه مه‌شــاندن ،تاكــو ره‌وش گه‌هشــتي ه وى راده‌ى ،نه‌يارێــن خــۆ يێــن ئه‌قليمــى دگــه‌ل خــۆدا، ئێخســتنه ناڤــا شــه‌رى و دئه‌نجامــى دا كوردســتانا باشــور هاتــه دوو پارچه‌كــرن ،ئيداره‌يــا زومــازه‌ر ل هه‌ولێــرێ و ئيداره‌يــا زومــا كه‌ســك ل ســلێامنيێ هاتنــه دروســت كــرن ،بڤــێ ئه‌گــه‌رێ وه‌الت و به‌رژه‌وه‌نديێــن گشــتى كه‌ڤتنــه ناڤــا خه‌تــه‌ره‌كا زورا مه‌زنــدا و ده‌ســتهه‌التا زه‌ر كه‌ڤتــه ناڤــا به‌رژه‌وه‌نديێــن توركێــن تــوراىن و ه وى راده‌ى ده‌وله‌تا تيرۆرا گه‌هشتي ده‌ڤــه‌را ده‌ســتهه‌الت كه‌ســك ،كه‌ڤتــه ناڤــا بازنه‌يــێ ئريانــا فــارىس داعشى ،ل پشتى چه‌نده‌كێ كێم پارێزگه‌ها دا ،دڤــێ ئه‌گــه‌رێ دا بهه‌زاره‌هــا خه‌لكــێ ســڤيل و پێشــمه‌رگه ميسلێ داگير كرى شـه‌هيد بــوون ،هاتنـه گراتــن و هنداكــرن ،وه‌الت بجههێــا و ژ وه‌التــێ غوربه‌تــێ و كوچبــه‌رى بــه‌رڤ چاره‌نوســه‌كێ نه‌ديــار هه‌لبژاتــن، ژبــى وێ ژى ده‌لهيڤه‌ي ـه‌كا دێــرووىك هات ـه ژ ده‌ســت دانــێ و نه‌شــيان ده‌ول ـه‌ت و ئێكه‌تيــا هێزێــن خــوه دروســت بك ـه‌ن ،ئ ـه‌ڤ چه‌نــده ژى س ـه‌رومالێ گشــتى كه‌ڤت ـه ناڤــا بتــاالن بــرن و هه‌ڤركيێــن حــزىب و بــۆ خه‌ســاره‌ته‌كا م ـه‌زن و دووربه‌كــێ جه‌رگــر ،بب ـهر كێش ـه‌يا كــورد ئه‌تــه‌ىن ده‌رفه‌تێــن ده‌وله‌تبوونــێ ديســان ژده‌ســت دان و ژبــى وێ ژى باشــور و گه‌لــێ مه‌يــێ باشــور بــو پاوانه‌كــێ ڤــه‌ىك بــۆ لێدانــا و كوردســتانيان كه‌ڤــت. بنه‌مايكێــن ده‌ولـه‌ت بوونــێ و ديســانٍ دزيــن و تالنكاريێــن سـه‌رومالێ پشــتى زنجــره‌كا دان و ســتاندنان ل ســاال 1998ب سه‌رپه‌رشــتيا گشــتى بئه‌رمانــج هاتنــه گرتن...تاكــو گه‌هشــتيه وى راده‌ى ده‌وله‌تــا ئه‌مريــكا و ناڤده‌ســتكييا وه‌زيــرا ده‌رڤه(ماردلــن ئولــراد) هــهر دوو تــرۆرا داعــى ،ل پشــتى چه‌نده‌كــێ كێــم پارێزگه‌هــا ميســلێ ســه‌ركردێن پــارىت و ئێكه‌تيــێ ،رێككه‌ڤتنــه‌ك ئيمــزا كــرن و جــاره‌كا داگــر كــرى ،دهه‌وه‌كــێ دا هێرشــه‌كا مــه‌زن ئينانــده ســه‌ر هه‌رێــا دى په‌رله‌مانه‌كــێ هه‌ڤپشــك و پــاىش حوكمه‌تــه‌كا هه‌ڤپشــك ل باشــور و پشــكه‌كا زورا مه‌زنــا هه‌رێمێــن باشــورێ كوردســتانێ هه‌ولێــرێ راگه‌هانــدن ،لــێ ره‌وشــا نيڤ ـ ه بنيڤ ـ ه ته‌مامــا ده‌ســتهه‌التێ كه‌ڤتنــه بــن ده‌ســتێ وان و خه‌تــه‌راوا و كارتێكرنــا وان كه‌ڤتــ ه ســه‌ر ئێخســتنه ناڤــا ره‌وشـه‌كا بــێ چاره‌يــى و بــێ سـه‌روبه‌ريێ دا ،دسـه‌روێ هه‌رســێ پارێزگه‌هێن(دهــوك ،هه‌ولێــر ،كه‌ركــوك) ژبــى وێ ژى ژى دا كه‌ڤتنـه سـه‌ر وێ رێكــێ يــا وه‌الت پــێ دهێــن تاالنكــرن و مــاف و كوشــتارگه‌هه‌كا زورا مــه‌زن كه‌ڤتــه ســه‌ر گه‌لــێ مه‌يــێ ئێــزدى و ئازاديێــن خه‌لكــێ كوردســتانێ ئێخســتنه ناڤــا بتــاالن بــرن و ده‌ســتهه‌التا ب ده‌هــان هــزران خه‌لكــێ وان هاتن ـ ه كوشــن و ده‌سته‌س ـهر كــرن و تــاالن و دزينــا س ـه‌رومالێ گشــتى بخــو كــره رێــك و به‌رژه‌وه‌نديێــن بهه‌زاره‌هــا كه‌چێــن ئێــزدى دس ـه‌رك زێده‌كرنێــن بازارێــن داعشــيان دا خويێــن حــزىب و شــه‌خىص و بنه‌مــاىل ل ســه‌ردانه ئاڤاكــرن و كريــن و فروتــن ببهايه‌كــێ ئـه‌رزان پــێ هاتنـه كــرن ،ل ده‌مـه‌ىك زێــده‌ى به‌رژه‌وه‌نديێــن گشــتى ئێخســتنه ناڤــا قه‌يــران و چونه‌كرنــێ دا و پازده‌هــزار پێشــمه‌رگه و له‌شــكه‌ر هاتبويــ ه تايبه‌مته‌نــدى كــرن بــۆ زه‌ربه‌يه‌كــێ مــه‌زن بكه‌ســايه‌ىت و دابه‌زاندنــا كوردســتانيان ئێخســن پاراســتنا وان ،ئ ـه‌ڤ كريــاره ژ بــى خال ـه‌كا ره‌ش ـه ددێــروكا مروڤاتيــێ و وه‌الت كــر ه دوژه‌هــه‌كا براســتى ،بــۆ به‌رژه‌وه‌نديێــن ده‌وله‌تێــن تيــێ دا ،دئاليــێ دى دا ،ش ـه‌قه‌ك و نه‌عله‌ت ـه‌كا بش ـه‌رمه‌زارى بوي ـه بــۆ ئه‌قليمــى و جــاش ئه‌قليمي ـه‌ت كــره واقعه‌كــێ راســت و بڤــێ چه‌نــدێ ده‌ســتهه‌التا مافيــاوى يــا باشــورێ كوردســتانێ ،ئه‌ڤــێ كريــارا ره‌ش ژ بىل زه‌ره و زيانێــن م ـه‌زن ئێخســتنه س ـهر گه‌لــێ مه‌يــێ ئێــزدى ،نيشــانه‌ك ژى وه‌الت و هــاووالىت كه‌ڤتنــه بــن زه‌ره‌ر و زيانێــن زورمه‌زنــدا. دئه‌گــه‌رێ ڤــێ هه‌ميــێ دا ،حه‌ژێكرنــا نه‌تــه‌وێ و وه‌التپارێــزى و ئه‌گه‌ره‌كــێ ديــێ رون و ئاشــكرابويه ،بــۆ شكه‌ســن و ئاشــبه‌تاليا تــوىش الوازى و داشكه‌ســتنه‌كا مــه‌زن هاتــن ،ده‌رگــه‌ه مانــ ه ڤه‌كــرى ده‌ســتهه‌التا باشــور ،هه‌مبــه‌رى هــهر خه‌تــه‌ر و ره‌شــه‌بايه‌كێ ل هێزێــن ئه‌قليمــى و ده‌ره‌ىك و كوردســتان بــۆ واحه‌يه‌كــێ بــێ پــاوان ده‌ره‌ىك ل ســه‌ر وه‌الىت ،ده‌ســتهه‌الت شكه‌ســتى و بــێ بانــدور دهێــن و هێزێــن ناڤنه‌ته‌وه‌يــى و نه‌خاســم توركيــا و ئريانــێ ل گــوره‌ى نيشــادلن و له‌ومانــێ بــاوه‌رى يــا خه‌لــى بده‌ســتهه‌التێ زور الوزا بــۆ، به‌رژه‌وه‌نديێــن خــۆ يێــن ناڤده‌ولــه‌ىت و ئه‌قليمــى دارێــن بــۆ ته‌ڤــن ده‌ســتهه‌الت بــێ چــاره و بــێ كاريگ ـهر هات ـه ديــن. و پالنێــن خــوه كــرن و كوردستان(باشــور) بــۆ ده‌ڤـه‌ره‌كا ڤه‌كــرى و بــێ نهــا دوى وه‌التــێ النــدكا شارســتانيه‌تێ و داينگه‌هــا ژيانــێ دا ،شــوينا
25
ه ئه‌و ره‌وشا ئيراق و باشورێ بێ شك ه دناڤدا ده‌رگه‌ه لێ كوردستانێ كه‌ڤتين ه دائێخستن و بن به‌ستى بوينه هاتين بــێ منه‌تــ ه ژ خه‌لــى و به‌رده‌وامــه ل ســه‌ر رێڤه‌چونێــن خويێــن كه‌شــه‌فرێت و هه‌روه‌چــى نه‌باديتبــن و نه‌بارۆڤــه ...ل ده‌مــه‌ىك خه‌لــك ل وێ باوه‌ريــێ بــۆ ،ئه‌نفالچــى و كه‌ســانێن وه‌الت وێــران و كاڤــل كــرى و كوشــت و كوشــتار ل سـه‌ر خه‌لكــێ مـه داينـه برێڤه‌بــرن، بكه‌ڤــن به‌ردادگــه‌ه و بگه‌هــن بــن حوكمــێ ياســايێ ،رۆژ بــۆ رۆژێ دبنه‌خــودان ده‌ســتهه‌الت و دهێنه‌خــه‌الت كــرن و دپارســتينه ژ حوكمــێ ياســايێ ،دئاليــێ دى دا ئــه‌و خه‌لكــێ ببه‌رتــاالن و ئه‌نفــاالن كه‌ڤتــى و تــوىش زه‌ره‌و زيانێــن رۆحــى و مــادى يێــن مـه‌زن بــۆى ،دبــێ چاره‌ترينــێ ره‌وش و تيتالێــن ژيانــێ دانــه و تاكــو دهێــن مه‌ودايێــن ژيانــێ لبه‌رته‌نــگ دبــن و دكه‌ڤن ـه ناڤــا قه‌يــران و كريزێــن ژيانــێ دا. هه‌رديســانێ ل ســه‌رده‌مێ ده‌ســتهه‌التداريا هه‌رێمــێ دا ،بهه‌زاره‌هــا خه‌لــك و نه‌خاســم ژن هاتين ـ ه كوشــن و هنداكــرن و لــن ســيبه‌را ياســا جه‌نگه‌لــێ ،دادپــه‌روه‌رى دبێچاره‌ترينــێ ره‌ۆش و برێداچونێــن خــودا دبوريــن و وه‌الت و مافێــن هه‌ڤــوه‌الىت بوونــێ كه‌ڤتنــه بــن تــرس و لناڤــا چه‌كــوچ و صندانێــن زاملرتيــن زورداريــا ده‌ســتهه‌التا باشــورى دا، دڤــێ ئه‌گ ـه‌رێ دا هه‌مــى ئازاديێــن هــزر و بــر و ده‌ربرينــێ ،كه‌ڤتن ـه ناڤــا خه‌تــه‌رێ و بڤه‌تريــن ره‌وشــا مروڤايــه‌ىت ،بوه‌حشــيگه‌رييا ده‌ســتهه‌التێ ،وه‌الت كريـه زيندانـه‌كا تــژى نه‌هامـه‌ىت و مشــتى تــرس و
-4چاره‌سه‌رى بتنێ ،درێگه‌چاره‌سه‌رى يا ديموكراسى دايه- :
بــێ شــكه ئــه‌و ره‌وشــا ئــراق و باشــورێ كوردســتانێ كه‌ڤتينــه دناڤــدا ده‌رگـه‌ه لــێ هاتينـه دائێخســن و بــن به‌ســتى بوينـه ،هـه‌ر بــوى راده‌ى ژى ئــه‌و گێژاوه‌يــا كه‌ڤتينه‌دناڤــدا رێگه‌چاره‌ســه‌رى ژى دگــه‌ل خــودا هه‌لگرتينــه ،ژبه‌رهنــدێ ره‌وش چــاوان ئالــوز و مه‌ترســيدارى ژى بيــن، هــهر بــوى راده‌ى شــيان و وه‌زه‌به‌خشيشــه بونــا ده‌ربــاز بونــێ ژ وێ ره‌وشــێ ،ژبه‌رهنــدێ دڤێــن لێگه‌ريــان هه‌بــن به‌ريــا هه‌رتشــته‌كێ وان شــيان و هێزێــن هــه‌ى كومبكــه‌ن و بده‌ســتخوڤه بينــن بــۆ ده‌ربازبونــێ ژ ته‌نگاســيان ،ديســان دڤێــن دانپێــدان بێنه‌كــرن بــوێ ره‌شــا بێچاره‌يــى و چه‌قبه‌ســتنێ و ده‌ســت به‌ردانــێ ژى بــه‌رده‌ن ژ ره‌وشــا قـه‌ده‌رێ و بهێــز وشــيان و ببــاوه‌ر بــون بخــۆ و بهێـزا جه‌مــاوه‌ى، بكه‌ڤينــه ناڤــا چــاالىك و خونيشــاندانێ و هێــز و شــيانان كومبكه‌يــن و ل دويــڤ رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن گونجــاى بگه‌رهــن و بزاڤێــن بــه‌رده‌وام ژى بكهيــن بونــا ده‌ربــاز بونــێ ژ ره‌وشــا بێچاره‌يــى و چه‌قبه‌ســن و ره‌وشــا قه‌ده‌ريه‌تــێ ،هه‌رديســان چ شــيانێن هــه‌ى بهزروبريوبــاوه‌ر و بســتاتويه‌كێ خــودى به‌رنامــه ،به‌رده‌واميــێ بچــاالىك و كه‌دكاريــێ بده‌يــن ،تاكــو شــيانێن مــه‌زن بده‌ســتخوڤه‌بينني و هێزه‌كامــه‌زن و زاخــاوى ل ســه‌رئێك خرڤه‌كه‌يــن ،تاكــو به‌رســڤێن پرســان بده‌ســڤه‌بينينن و ره‌وش ئــارام ببيــن و ئارێشــه و قه‌يرانێــن هــه‌ى ژ بێچاره‌بونــێ بێنــه قورتــال كــرن ،مســوگه‌ره ژى گــه‌ر ئــهم خــو لهيڤيــا تانــا هاتنــا ده‌ره‌ىك و كاودانێــن رسۆشــتى ڤــه بێلــن ،پــرس دێ مينــن بــێ چاره‌ســه‌رى و كاره‌ســات و قه‌يــران و نه‌هامــه‌ىت دێ ل ســه‌رئێك
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
وه‌الت بهێــن ئاڤه‌دانكــرن و ببيــن خــودان ئابوره‌كــێ خــورت ،ئاســتێ ژيانــا خه‌لــى بێــن بلنــد كــرن ،وه‌الت لــن قه‌يــران و كريزێــن ئابــورى دا داته‌پيــ ه و كه‌ڤتيــه ناڤــا بــێ چاره‌يــه‌كا زور مــه‌زن و تــژى مه‌تــرىس ،شــوينا گونــد بێنــه ئاڤــه‌دان كــرن و ژێرخانه‌يــا ئابــورى لــێ بێتنــه خــورت كــرن ،گونــد دهێنــه چــول و وێــران كــرن ،وه‌الت دنــاڤ ده‌هــان قه‌يرانانــدا داچه‌قيــه و ژيــان كه‌ڤتيــه بــن ســه‌ده‌مێن فه‌تســينێ دا ،قه‌يرانــا ســه‌روكاتيێ ،بــێ ئــه‌رك كرنــا په‌رله‌مــاىن، قه‌يرانــا ئيداره‌دانــێ ،قه‌يرانــا ئه‌قداريــا ده‌ســتهه‌التێ و بده‌هــان قه‌يرانێــن دى دوه‌الىت دا جهگرتيــ ه و لێمشــتێن گه‌نجــان و پســپور و شــاره‌زايان وه‌الىت بجهدهێلــن و بــه‌ره‌ڤ چاره‌نوســه‌كێ نه‌ديــار دچــن و روژا دبنــه خارنــا حويــت و نه‌هنــگ و الشــێن وان ل ســه‌ر ســنوران دبن ـ ه خارنــا گــورك و رويڤيــان ،ده‌ســتهه‌الت ژى بــێ باك ـه و
ئه‌زيه‌تــدان ،مــاف و ئــازادى ل وه‌الىت هاتينـه زه‌بــت كــرن ،هزروبريێــن بــێ بانــدور و بــێ داهێنــان كرينــه ،هه‌ڤووالتيبــوون ئێخســتيه ناڤــا ره‌وش ـه‌كا بــێ چاره‌تريــن ره‌نگــێ ژيــان و پێكڤه‌ژيانــێ دا ،ژبه‌رهنــدێ ئه‌گــه‌ر هه‌لســه‌نگاندنه‌كێ بــۆ بــارو ره‌وشــا گشــتى بكهيــن ،ژبــى هنــده‌ك جوداكريێــن كێــم نه‌بــن ،ره‌وشــا ئێــراق و باشــورێ كوردســتانێ ژێــك ناهێــن جــودا كــرن ،هــه‌ردووك لناڤــا گێژه‌ڤانكه‌كــێ دژوار و تــژى مه‌تــرىس دا ژيانــێ دكــه‌ن ،ره‌وش و ئاســويێن پاشــه روژێ بــه‌ره‌ڤ هه‌رفــن و ژێــك هه‌لوه‌شــيانێ دچــن ،ئه‌گــه‌ر ژى د ديــارن كانــێ ره‌وش بـه‌رڤ چ ئاقــاره‌ىك دچــن و بــێ شــكه ژى ،هه‌مــى رێكێــن ده‌مارگێــرى ،پاوانخــازى ،ئێــك دوو ژێــرن ،دناڤــا ملمالنــێ و ناكوكيێــن كويــردان و تاقيكرنێــن شــه‌رى و پێكدادانێــن دژواردانــه و دويــرى هه‌مــى بهايه‌كــێ مروڤــاىت ،هه‌مبــه‌رى ئێــك دوو وه‌ىك دوژمنه‌كــێ هشــك بــاوه‌ر س ـه‌رده‌ريێ دك ـه‌ن ،رێكێــن پێكڤه‌ژيانــا ئازادوئاشــتيانه‌يا لناڤب ـه‌را گ ـه‌ل و پێكهاته‌يــێ جــودا جــودا ،بتنــێ رێگ ـه و چاره‌س ـه‌رييه و لــێ نه‌دئاماده‌نــ ه بتنــێ جاره‌كــێ ڤــێ رێكــێ لبه‌رخوبگــرن.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
26 ســتويربن و كه‌له‌كه‌بــن و ئالــوزى ژى دێ پێــرێ ئالــزن و ره‌وش ژى ژ بێچاره‌يــێ بــه‌ره‌ڤ بێچاره‌تــرێ و داهوريانێڤه‌چــن ،هه‌رديســانێ ژى لێكئالزيــن و پرســێن حــزىب و شــه‌خصه‌نه‌كرى ،ده‌ولــه‌ت نه‌تــه‌وه بــه‌ره‌ڤ ئالــوزى و بــن به‌ســتكرنێ بريــه و به‌رده‌واميــدان بڤــى ئــاواى بتنــێ هه‌لوشــيان و وێرانــكارى دبنــه كــه‌د و به‌رئه‌نجــام و ره‌وش دكه‌ڤيــن ناڤــا تونێلــه‌كا تــژى تارســتان و چاره‌ســه‌رى بته‌مامــى دخه‌متيــن. ئێــدى ده‌مــێ وێ ژى هاتيــه ســه‌رژنوى هه‌لســه‌نگاندنه‌كا لوجيــى و بهزرمه‌نــدى بێــن كــرن و ته‌لبه‌ندكرنــا ده‌ولــه‌ت نه‌وه‌يــێ ده‌رگــه‌ه لــێ بێنــه ڤه‌كــرن و رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن بهوشــمه‌ندى وزانســتيانه بێنه‌ڤه‌ديــن و ســه‌رژنوى رێگه‌چــاره‌ىس و ژيانــا پێكڤه‌ژيانــا ده‌ســتجه‌مى و ئاشــتبونه‌كا گشــتى و بێتن ـ ه ڤه‌ديــن و چاره‌س ـه‌رى بتنــێ رێگه‌چاره‌س ـه‌ريێن دميوك ـراىس كــرن و هشــيار كرنــا جڤــاىك و پێكه‌ژيــان وكاركرنــا هه‌مــى خه‌لكــێ ئــراق و باشــورێ كوردســتانێي ه بهه‌مــى نتــه‌وه و ئــول و ئولــزاده و ئه‌ته‌نێــن هــه‌ى ،يــاىن ئاڤاكرنــا ده‌وله‌تــێ ل ســه‌ربنياتێ چاره‌ســه‌ريا دميوكــراىس و ل كــوكا كونفيدراليزمــا ده‌ولــه‌ت دميوركــى ،ئه‌ڤــه هــهم كليــا چاره‌ســه‌ركرنێيه و هــهم ژى رێگه‌چاره‌ســه‌ييه ئاڤاكرنــا بنياته‌كــێ ســاخله‌مێ ده‌وله‌تداريــێ ،ئــه‌و ده‌وله‌تــا هه‌مــى خه‌لــك خودناڤــدا دبينيــن و بــێ جــوداكارى ،هه‌مــى پێكه‌ڤــكار بكــه‌ن و هه‌مــى ديســان ژى بــێ جــوداكارى كــه‌دا ده‌ســتێ خــو هه‌لينــن و خزمه‌تــا وه‌الت و پارێزڤانيــا خــو ژى تێــدا بكــه‌ن و ده‌ولــه‌ت ببيــن ده‌وله‌تــا هه‌مــى خه‌لــى و بنگه‌هێــن ســاخله‌مێن ياســايێ ل وه‌الىت بێن ـه ئاڤ ـه‌دان كــرن و ده‌ســتهه‌الت ببيــن ده‌ســتهه‌التا ياســيێ و ياســاژى بــۆ هه‌ميــان بيــن و ل س ـه‌رهه‌ميان بــێ جــوداكارى بێــن جــێ به‌جــێ كــرن ،مــاف و ئازاديێــن خه‌لــى ژى دپاراســتى بــن و ببينــه خــودان وه‌الته‌كــێ ،خــودان ســه‌روه‌رى و بكه‌ســاتيه‌كا ئــازا و بهوشــمه‌نديه‌كا زانســتيانه وه‌الت بێنــه ئيــدار ه كــرن. لــێ ئـه‌و ژى گرنگـه ببــاوه‌رى بێــن گوتــن و پياده‌كــرن ،نابيــن روژه‌كــێ ژرۆژان و هيــچ چركه‌كــێ ژى خــۆ بــێ چــاره‌و بــێ ئرياده‌بكه‌يــن و دڤێــن بهه‌مــى هێزوشــيان بكه‌ڤين ـه ناڤــا چــاالىك و بزاڤێــن زيره‌‌كان ـه و خــودان بانــدور و بكــه‌د و بهرهــهم ،نابيــن ده‌ســتان داهێلــن و شــيانێن خــۆ نــزم ببينــن ،كه‌دوچاالكيێــن بـه‌رده‌وام ،خــودان هێــز و بــاوه‌ر بخوبــوون، ببه‌رده‌وامــى و بهێنــا فره ـه ،هێــز و شــيانان لێــك كــوم بكهيــن و ببين ـه خــودان چاالكيێــن خــودان كــه‌د و ببانــدور ،ديســان ئــه‌و ژى گه‌لــه‌ك گرنگــه ،ئــهم هــه‌رده‌م لناڤــا ره‌فێــن خه‌لــى بــن ،خودانيــێ ل بــێ ك ـه‌س و بــێ خوانــان بكهيــن ،لئاليــێ ك ـه‌دكار و زه‌حمه‌تكێشــێن گه‌لــێ خوبــن ،هێـزا خــۆ ،باوه‌ريــا خــۆ ،رێبه‌ريــا خــۆ ،ژ گه‌لــێ خــۆ وه‌رگريــن و هـه‌رده‌م ببينـ ه هێــزو شــيانان و ئومێــدا بده‌ينـ ه گه‌لــێ خــۆ ،مللێــن وان
بده‌ينـه ئێــك و بهه‌ڤـرا بێخينـه ناڤــا قــادا خه‌بــات و تێكوشــاىن و ببــاوه‌ر و بشــيان كاربكه‌يــن و ك ـه‌ده‌كا ح ـه‌الل و به‌رهه‌مه‌كــێ مبفــا هه‌لينــن... بــزه‌الىل و بــێ سانســور بكه‌ڤينــ ه كارى و بــزه‌الىل هه‌مــى بهرهــهم و كــه‌دكارى ژى بێــن بانــدور كــرن و هه‌النــدن ،ديســان ببانــدورى و بــزه‌الىل و بــێ هيــچ جوداكاريـه‌ك ژى خزمـه‌ت و م هزاخــن بێنـه كــرن و پێشــداچونێن ژيــان و ژيــارا خه‌لــى بئه‌رمانــج بێن ـه وه‌رگرتــن و ئاســتێ زانينێــن وانــان ده ـهر واره‌ىك دا بێن ـ ه پێشــدا بــرن و خزمه‌تكــرن. يــا ئاشــكرايه ژى خه‌لكــێ ه ـه‌ژار و زه‌حمه‌تكێــش ،زێــده‌ى هه‌ركه‌ســێ دى خه‌بــات و تێكوشــان كريــه و تــوىش زه‌حمــه‌ىت و زه‌ره و زيانێــن مه‌زنێــن روحــى و جه‌ســه‌دى و مــادى و مه‌عنــه‌وى بوينــه ،لــێ هــهر ئــه‌و هــه‌ژار و زه‌حمه‌تكێشــه ،نهــاژى لــن زه‌حمــه‌ىت و بــارێ گرانــێ زيانێــن كه‌ســانێن سه‌رده‌ســت و ده‌ســتهه‌التدار دا دنالــن و ڤه‌ماينــه لناڤــا زيــان و ئێــش و ژانێــن جڤــاىك ل س ـه‌روان ببانــدور م ـه‌زن دبــن و بــارێ وان زور گرانــرێ كريــه ،كه‌ســانێن مشــه‌خورێن ده‌ســتهه‌التدارى و تاقــم و هه‌ڤالبه‌ندێــن وان يێــن دزوتاالنچــى ،ل ســه‌ركه‌يف و بــدوڤ مفايێــن خويێــن كه‌ســوىك كه‌ڤتينــه و هێــزو شــيانێن كه‌ســانێن زه‌حمه‌تكێــش و به‌رهه‌مــێ كــه‌د و زه‌حمه‌تــا وان بخــۆ كــوم دكــه‌ن و ل ســه‌ركه‌دا كــه‌دكاران وه‌ىك مشــه‌خورێن بــێ ئه‌رنــاڤ و بــێ وژدان دژيــن و ياريــێ بهه‌ســت و حه‌زكرنێــن خه‌لكــێ خــۆ دكــه‌ن، ژبه‌رهنــدێ ڤــێ ره‌وشــێ رێكه‌چــاره و ئه‌لرتناتيفه‌كــێ نــوى پــێ دڤێــن، بهزربينيــه‌كا نــوى و بهوشــمه‌ندييه‌كا ئه‌قلمه‌نــدى ،برێكێــن ســاخله‌م و رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن رۆهــن و ڤه‌كــرى ،ئــه‌ڤ ئه‌لرتناتيڤــه ژى دناڤــا (به‌ره‌يــێ دميوك ـراىس گ ـه‌ل) د ادهێــن ديــن و ئ ـه‌و بسســته‌مێ خويــێ ســياىس و برێگه‌چاره‌ســه‌ريێن دميوكــراىس ،دكاريــن هێــزا گــه‌ل و ل س ـهر ســته‌مه‌كێ نويــێ گونجــاى و پێشــكه‌ڤتى دا ،سســته‌مێ كومــاره‌كا دميوكــراىس و كونفــدرال ،بئاوايــه‌ىك هه‌مــى خه‌لكــێ ئرياقــێ ل گــوره‌ى به‌رژه‌ونــدى و تايبه‌مته‌نديێــن خــوه ،خــوه تێــدا سســته‌م بكــه‌ن و پێك ـ ه به‌رده‌وامي ـه‌كا ببانــدور بده‌ن ـه پێڤاژوي ـه‌كا نــوى و ل س ـهر رێــك و رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن روهــن و ئاشــكرا ،به‌رده‌وامــێ بــكار و خه‌باتێــن خويێــن بــێ ناڤرببــده‌ن و سســته‌مێ ژخه‌لــى و بــۆ خه‌لــى بده‌نــه ئاڤــه‌دان و ل ســه‌رئه‌ردى و دناڤــا ده‌ســتهه‌الته‌كا دميوكــراىس دا ژيانــێ بك ـه‌ن. د وه‌الته‌كــێ كونفــدراىل دا و ل گــوره‌ى سســته‌مێ كونفيدراليزمــا دميوكــراىس ،هه‌مــى گــه‌ل و نه‌ته‌وه‌يێــن جــودا جــودا ل گــوره‌ى پێناســه‌يێن خــۆ يێــن نه‌ته‌وايــه‌ىت و دينــى و مه‌زهــه‌ىب و ل گــوره‌ى جوداكاريێــن ئه‌تـه‌ىن و خــودان بــاوه‌ر و بانــدور ،دكارن ژيانــا بهه‌ڤريايــى دگه‌لــك دا ببورينــن و بئــه‌و پــه‌رێ ژيانــا ئــازاد و هاووالتيبونــا ئــازاد و خــودان مــاف و ئه‌ركداربــن و ئادييايێــن هــزى و كار و داهێنــان
27
-5كورتاهى يا بنه‌مايك و ئارمانجێن به‌ره ل سه‌ر هاتي ه ئاڤاكرن:
ئێك ـهم -:دميوكراتيزه‌كرنــا سســته‌مێ سياســيێ ئرياقــێ ،بۆهنــدێ ئ ـراق ژبــن هه‌ره‌شــێن پارچه‌بــوون و هه‌لوه‌شــيانێ رزگار ببيــن ،پێتڤيــه وه‌الته‌كــێ هه‌مــى بنه‌گه‌هێــن وى دميوكــراىس بێــن ،ســه‌رژنوى ئاڤه‌داكــرن ،ئاشــتى و ئارامــى بێــن بــه‌الڤ كــرن ،ئرياده‌يــه‌كا موكــوم و بهوشــمه‌نديه‌كا تێــركار و به‌رجه‌ســته‌كرى دئێراقــه‌كا كونفــدراىل دا بحه‌زكــرن ،بێــن ئاڤ ـه‌دان كــرن و پێتڤييــا تيێــن ژيان ـه‌كا س ـه‌رده‌مانه بــۆ بهێن ـه ئاماده‌كــرن ،په‌ژرانــدن و راســتڤه‌كرنێن دده‌ســتورى دا ل گــوره‌ى مه‌رجێــن پێكڤه‌ژيانــێ بێنــه كــرن و راســتڤه‌كرن دياســا و سســته‌مێن ديموكراتيزه‌كرنا سسته‌مێ باشورێ كوردستانێ ،ده‌ستپێكرن وپێشدابرنا دان و ستاندنێن پێكهاتيه‌يێن سياسى و ل سه‌ر بنگه‌هه‌كێ ساخله‌م و گشگيرى بنگه‌هــى دا ،چاره‌ســه‌ركرنا ئارێشــه‌يێن ل ناڤبــ هرا به‌غــدا و هه‌رێمــێ ل گــوره‌ى شــه‌رت و مه‌رجێــن دگه‌لــگ ژيــاىن و ل گــوره‌ى سســته‌مێ كونفدراليزمــا دميوكــراىس ،ڤه‌گ هراندنــا هه‌مــى وى خه‌لكــێ دئه‌گــه‌رێ هه‌وێــن بعــه‌ره‌ب كــرن و سياســه‌تا فاشــيا ده‌ســتهه‌التێ دا بــۆ ســه‌رجهێن بــاب و كالێــن بــه‌رێ و پاراســتنا رسۆشــتێ دميوگرافيــێ ئ ـراق و باشــورێ كوردســتانێ بره‌س ـه‌ىن هه‌بونــا خويــا الئيــق و داب ـه‌ش كرنــا پروژێــن خزمـه‌ت گــوزارى بــێ هيــچ جوداكاريـه‌ك ،كاودانێــن بــاش بــن پێــش بــۆ كه‌ڤتنـه ناڤــا دايه‌لــوك و دانوســتاندنێن ئاشــته‌يكا گشــتى و ســه‌قامگرىت ل ناڤبــ هرا هه‌مــى پێكهاته‌يــه‌ىك دا ،پولێــن كرنــا سســته‌مێ خوبرێڤه‌به‌ريــا باشــور ل ســه‌ر بنياتــێ خوبرێڤه‌برنــا دميوكــراىت و فيــدراىل ،ئــراق ل ســه‌ر شه‌نگه‌ســته‌يێ چه‌نديــن هه‌رێمێــن فيــدراىل و خوبرێڤه‌بــه‌رى و خــودان سســته‌مێ خويێ(په‌رله‌مــان ،حكومــه‌ت، دادوه‌رى) بێــن ئاڤاكــرن و ل سـه‌ربنياتێ كونفدراليزمــا دميوكـراىس پێكڤـه بێــن گرێدانــێ و برێڤه‌بــرن ،هه‌مــى پێكهاته‌يێــن ئرياقــێ بهه‌مــان مــاف و ئازاديێــن خــۆ و ل كــوره‌ى بنه‌مــا و كه‌دوارێــن تايب ـه‌ىت بخوڤ ـه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ببنياتــێ تــاىك ببيــن بنه‌مايكــێ سســته‌مى ســياىس ،بــێ لبه‌رچاڤگرتنــا جوداكاريێــن ره‌گــه‌زى و ئه‌تــه‌ىن يێــن هه‌يــى ،ده‌ســتهه‌التا خه‌لــى و ژ خه‌لــى و بــۆ خه‌لــى ببيــن مه‌ره‌مــه‌م و مه‌به‌ســت و ببيــن سســته‌م بــۆ ده‌وله‌تداريــا دميوكــراىس ،جڤاكــێ ئــازاد ،ئابــورێ ئــازاد، خوشــگوزه‌راىن ،دبنياتــێ سســته‌مێ ده‌ولــه‌ت دميوكــراىس دا جهبگيــن و ببيــن رێــك و رێگه‌چاره‌ىس....هوســان ژينگه‌هــا پاراســتى ،ژيانــه‌كا ئــازا و خوشــگوزه‌ران ،ژيــان و گيــان و ك هرامه‌تــا و ئازاديێــن تاكــێ هــاووالىت و ئازاديێــن ده‌ســته‌جه‌معى مســوگه‌ربن و ئــازادى و مافێــن ژنــێ دپاراســتى بــن. ئــه‌ڤ ئه‌لرتناتيڤــێ ،دناڤــا بــه‌ره‌ى دا دهێــن ديــن بناســنامه‌يا خويــا دميوكــراىس دويــرژ هه‌مــى به‌رته‌نگييــه‌كا ده‌مارگــرى يــا دينــى و نه‌ته‌واي ـه‌ىت و ئه‌ت ـه‌ىن يــان خوبئايديولوژيكــێ خويــێ تاب ـه‌ىت ڤ ـه كــوك بكه‌تــن و بێــن گرێــدان ،دێ بيــن چــاردره‌كا مــه‌زن و جهــێ هه‌مــى پێكهاته‌يــه‌ىك تێــدا كه‌تــن و به‌رژه‌ونديێــن هه‌مــى پێكهاتيــێ ئــراق و باشــورێ كوردســتانێ ،وه‌ىك ئێــك و بــێ هيــچ جــوداكارى دێ خزمه‌تــێ كه‌تــن و بيــن نوينه‌ره‌كــێ راســت و دروســتێ هه‌مــى خه‌لــى و بده‌ســته‌كێ پــاك و بهزروبريێــن ڤه‌كرهــى و زانســتيانه دێ كه‌ڤيــن بــن خزمه‌تێــن گشــتى ،ئــه‌ڤ خزمه‌تێــن گشــتى ژى بســاخله‌مى دێ پێشــكێىش هه‌مــى خه‌لــى و هه‌مــى ئاخــا وه‌الىت گه‌تــن و دێ بيــن پارێزڤانه‌كــێ گشــتى و دادپ ـه‌روه‌ر دخزمه‌تێــن ئابــورى و جڤــاىك و وه‌ك هه‌ڤيــه‌كا گشــتى دێ په‌ياده‌كه‌تــن دهه‌مــى واره‌ىك دا ،بئرياده‌يــه‌كا س ـه‌ربخۆ و بپشــته‌ڤانييا هه‌مــى خه‌لكــێ ئ ـراق و باشــورێ كوردســتانێ دێ خزمه‌تــێ كه‌تــن. وه‌ىك بــه‌ره ،خانــدن و شــلوڤه‌كاريێن هويريبينانــه و روهــن و بزه‌اللــه هزرێــن پێشــكه‌ڤتى و زانســتيانه بــۆ ره‌ش و كاودانــێ ه ـه‌ى هاتيه‌كــرن و ل چارچوڤه‌يــێ هه‌ســت كــرن ببه‌رپرســيارييا وه‌الپارێــزى و مروڤپــه‌روه‌رى ،ل ســه‌ربنكوكێن دميوكــراىس هه‌مبــه‌رى گه‌لــێ مــه، بپێكهاتيه‌يــێ خويــێ جــودا جــودا ،دورهێلــێ ئرياق و باشــورێ كوردســتانێ لبه‌رچــاڤ هاتي ـه دانانــدن و تێگه‌هشــتنێن زانســتييانه بــۆ هاتينه‌كــرن، ل ســه‌ر ڤــى بنگه‌هــى ئــهم گه‌هشــتينه وێ باوه‌ريــێ گه‌لــێ مــ ه ژ هه‌ژييــه ،بژيانــه‌كا بته‌ناهــى و ئــازاد و ئاشــتيه‌كا س هرانســه‌رى بژيــن، شــيان ژى هه‌نــه بڤــێ حه‌زكرنــێ شــيان و دينه‌موكيه‌تــه‌كا هه‌ڤپشــك ل ڤــى باروزروفــێ ئــهم تێــدا رزگار بكهيــن و وێ ژيانــێ هه‌لبژێريــن يــا كــو گه‌لــێ مــه ژهه‌ژييــه و وى بخــۆ بخــۆ ژێگرتيــه ،به‌ره‌يــێ مــه وه‌ىك هێــزه‌كا و بروحــه‌كا نــوى و وه‌ىك ئه‌لرتناتيڤه‌كــێ دميوكــراىس كاردكه‌تــن بــۆ دابينكرنــا ژيانــه‌ك و بهه‌ڤــرا ژيانــه‌كا ژ هــه‌ژى گه‌لــێ مــه و گــه‌ل بدلخــوىش دناڤــا وێ ژيــان و ئيداره‌كــێ دا خــو ببينيــن و لێــك خرڤه‌بــن و بهه‌ڤ ـرا كاره‌كــێ ژ ه ـه‌ژى خــۆ پێكڤبه‌ك ـه‌ن و بكه‌ڤن ـه
ناڤــا چــاالىك و ناڤــا پارســن و خوبرێڤه‌برنــه‌كا الئيقــى وان بينت...ســه‌ر ژنــوى و بسســته‌مه‌كێ ژێهــاىت و نويخــاز ،ب ـه‌رێ بنياتــێ ژيان ـه‌كا دلخــاز دانــن و بره‌نگه‌كــێ پێشــكه‌ڤتى ئاراســته‌يێن ژيانــێ ل به‌رخوبگــرن... بــو ڤــێ مه‌ره‌مــێ دێ ل سـه‌ر وان بنه‌كوكێــن به‌رنامـه و ئه‌رمانجێــن مـه ل س ـهر هاتي ـه ئاڤ ـه‌دان كــرن ،بــۆ گه‌هيشــن بكومــاره‌كا دميوك ـراىس و كونفــدراىل و دگه‌لــك دا ژيان ـه‌كا ئــازاد و ژ ه ـه‌ژى بيــن ،بــۆ گه‌لــێ م ـه ده‌ين ـه ديــار كــرن.
28 بێنــه پاراســن و ل ســه‌ربنياتێ پێكڤه‌ژيانه‌كــێ ،بــێ جــوداكارى بێنــ ه برێڤه‌بــرن و خزمــه‌ت كــرن ،هه‌مــى زمــان و شــێوزێن زمــاىن بئــازادى و خوس ـه‌ريا خــۆ خزم ـه‌ت بــۆ بێــن كــرن ،هه‌مــى ديــن و ئاينزاي ـه‌ك ل گــوره‌ى بنه‌مــا و باوه‌ريێــن خــۆ ،بێــى هيــچ ماتێكرن ـه‌ك بێن ـه برێڤه‌بــرن و ئيــداره‌دان. دووه‌م -:دميوكراتيزه‌كرنــا سســته‌مێ باشــورێ كوردســتانێ ،ده‌ســتپێكرن وپێشــدابرنا دان و ســتاندنێن پێكهاتيه‌يێــن ســياىس و ل سـه‌ر بنگه‌هه‌كــێ ســاخله‌م و گشــگريى ،به‌رگــرى كــرن ژ ئازاديێــن تــاك و ده‌ســته‌جه‌معى، دابــن كرنــا مــاف و ئازاديێــن مبســوگه‌رى و ئازاديــا كارێ ســياىس و ده‌ربرينــا بريوهزارێــن ئــازاد ،رێڤه‌بــرن و ئه‌نجامدانــا هه‌لبژارتنێــن گشــتى ل ســه‌ربنه‌مايكێن ســاخله‌م و زون و دويــرژ هه‌مــى ســه‌خته‌كارى و مايتــێ كرنێــن نه‌دروســت ،هه‌لوه‌شــياندنا وان هه‌مــى ياســا و رێســايێن دويــرژ به‌رژه‌وه‌نــدى و بنه‌مايكێــن نيشــتيامىن ،ئ ـه‌و پــارىت و كه‌ســان و اليه‌نێــن كه‌ڤتينــه ناڤــا خه‌يانه‌تــا نيشــتيامىن بێنــه هه‌لوشــيان و ژ سياســه‌تێ بێنــه دويــر كــرن ،دائيخســتنا وان هه‌مــى
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ئاسايشا نيشتيمانى ،دروست كرنا(ليژنه‌يا لێكويلين و دادپه‌روه‌رى) يا پێكهاتى ژ دادپه‌روه‌ر و كه‌ساتيێن نيشتينانى و دادپه‌روه‌ر زيندانێــن ڤه‌شــارىت و نه‌ياســيايى يێــن هــه‌ى ،دامه‌زرايــى كرنــا دميوكــراىس يــا سيســته‌مێ ســياىس په‌رله‌ماىن(ئه‌نجومه‌نــێ نوينــ هران، ئه‌نجومه‌نــێ دميــوراىس گ ـه‌الن) و حكومه‌تــا دادپ ـه‌روه‌رى ،دامه‌زراندنــا سســته‌مه‌كێ ئيــدارى و دويــرى بيــن ژ روتنــن و بريوكراتيــه‌ت و دووئيداره‌يــى ،جــوداكارى تێــدا نه‌بيــن بــۆ پێكڤه‌گرێدانــا هه‌رێــان و رێكخســتنا سسيســته‌مێ باشــور ژى ل ســه‌ر بنه‌مايكــێ خوبرێڤه‌بنــا دميــوركاىس بێــن ئاڤ ـه‌دان كــرن. ســێيه‌م -:كولتــورێ دميوكــراىس و دگه‌لــك ژيانــا ،هه‌مــى پێكهاته‌يه‌كــێ ئاينــى و نه‌ته‌وه‌يــى و ئه‌تــه‌ىن و كولتــورى بهه‌مــان ئاســت و راده خــودان مــاف و ئازاديێــن خوبــن ،هه‌مــى زمــان و شــێوه‌يێن زمــاىن، وه‌ىك ئێــك بێنــه بكارئينانــدن و خــوداىن لــێ بێــن كــرن ،هه‌مــى ديــن و بــاوه‌رى ل ســنورێ خــودا ،دويــرژ ده‌مارگرييــێ و خوس ـه‌پاندنێ بێن ـه پيــاده و برێڤه‌بــرن ،ه ـهر دين ـه‌ك و مه‌زهه‌ب ـه‌ك درسۆشــتێ خــودا بێــن پشــته‌ڤاىن كــرن و تێكــه‌ىل ده‌ســتهه‌الت و ئيداره‌دانــێ نه‌هێــن كــرن. چــاره‌م -:سســيته‌مێ كارگێــرى و برێڤه‌برنــێ ،باشــورێ كوردســتانێ ژرويــێ كاگێــرى و برێڤه‌برنێڤــ ه بــۆ چه‌نــد هه‌رێمێــن جــودا جــودا بێــن پارڤه‌كــرن و هه‌رهه‌رێمه‌كــێ سســته‌م و داموده‌زگه‌هێــن
خوبخويى(په‌رله‌مــاىن ،حكومــه‌ت ،دادوه‌رى) هه‌بيــن وبــن خــودان ده‌ســتورێ خوبخويــى و ب سســته‌مێ كونفيدراليزمــا دميوكــراىس خــۆ برێڤه‌بب ـه‌ن و دگه‌لــك دا بێن ـه گرێــدان ،هه‌رێــم ژ رۆيــێ رێڤه‌به‌ريانڤ ـه وه‌ىك هه‌رێام(كه‌كــوك ،خانه‌قــن ،هه‌ولێــر ،دهــوك ،ســلێامىن، هه‌ورامــان ،راپه‌ريــن ،شــه‌نگال ،مويســل )....يــان بره‌نگه‌كــێ دى يــێ گونجــاى پێكڤه‌بێنـه گرێــدان و ئيــداره‌دان ،ل گــوره‌ى رسۆشــتى دميوگـراىف و كه‌لتــورى و دميوكــراىس و ئه‌تــه‌ىن ،ســه‌رژنوى سســته‌مه‌كێ نــوى بێــن دروســت كــرن ،بــۆ ئيداره‌دانــا وه‌الىت و گرێدانــا باشــورێ دگــه‌ل ناوه‌ندى(به‌غدايــێ). پێنجــه‌م -:ئاسايشــا نيشــتيامىن ،دروســت كرنا(ليژنه‌يــا لێكويلــن و دادپــه‌روه‌رى) يــا پێكهــاىت ژ دادپــه‌روه‌ر و كه‌ســاتيێن نيشــتيناىن و دادپ ـه‌روه‌ر ،بــۆ لێكويــن ل س ـه‌رجه‌مێ وان پێشــێلكاريێن هاتين ـ ه كــرن، دبه‌رئه‌نجامــى سياســه‌ته‌تا ده‌ســتهه‌التداريا خيانه‌تــا نيشــتيامىن و ل چارچوڤــێ وان تــاالن و بســه‌رداگرتنا ســه‌رومالێ گشــتى و وان هه‌مــى س ـزادان و پێشــێلكاريێن نه‌ياســايى دا ده‌ر حه‌قــێ خه‌لــى هاتين ـه كــرن و قه‌ره‌بــو كرنــا مــادى و مه‌عن ـه‌وى بــۆ قوربانيــان ،لێكولينێــن ياســايى بێنــه كــرن ل ســه‌رجه‌مێ وان دام و ده‌زگه‌هێــن دناڤــا دام و دوزگــه‌ه و تورێــن ســويخورى دا هاتينـه دروســت كــرن و سـزادانا سـه‌رپێچكاران، ده‌رحه‌قــى ئوپوســزيون و خه‌لكــێ بێگونه‌هــێ ده‌ڤــه‌رێ و وه‌رگرتنــا مافێــن وان ،ســه‌رجه‌مێ هێــز و تورێــن ســيخورى يێــن ده‌ره‌ىك بێنــه ده‌ركــرن و گونه‌هبــار ل دويــڤ ياســايێ بێنــه ســزاكرن و زومللێكــرى بێنــ ه قه‌ره‌بــو كــرن.... شه‌شه‌م -:دميوكراتيزه‌كرنا كومه‌لگه‌هى: مــاف و ئازاديێــن ژنــێ ،دده‌ســتور و ياســياندا بته‌مامــى أ - مــاف و ئازديێــن ژنــێ بێنــ ه پاراســن ،هه‌مــى ئــه‌و ياســايه بێنــه په‌ژرانــدن و راســتڤه‌كرن يێــن كوجــوداكارى و مافــان پێشــێل دكــه‌ن، ياســايه‌كا گشــتى بــۆ ژنكــوژان بێــن دروســت كــرن و بكــوژى بونه‌بيــن ب لێبورينێــن تايب ـه‌ىت و گشــتى بێــن لێبوريــن كــرن ،بنه‌جهكرنــا باليــێ كێــم رێژه‌يــا( )%40ده‌ســته‌به‌ر كــرى بيــن بــۆ ژنــان دهه‌مــى دام و ده‌زگه‌هێــن مــرى و ده‌ســتهه‌التێ دان ،دهه‌مــى دام و ده‌زگه‌هێــن ده‌ســتهه‌التێ دا سســته‌مێ هه‌ڤســه‌روكاتيێ(جووت ره‌گه‌زيــێ) بێــن په‌ياد ه‌كــرن. سيســته‌مێ پ ـه‌روه‌رده‌و فێركرنــێ ،دميوكراتيزه‌كرنــا سســته‌مێ ب - پــه‌روه‌ردێ و فێركرنــێ و رێكخســتنا وى بره‌نگه‌كــێ زانســتينه ،مافــێ فێركــرن و پــه‌ره‌ردێ بــۆ هه‌مــى كه‌ســان و ل هه‌مــى قوناغێــن خاندنــێ ده‌ســتبه‌ر و خورايــى بيــن ،سســته‌مێ پــه‌روه‌رێ بــۆ زاروكان ژ داينگه‌هــێ و باغچێــن زاروكان و خاندنــا ســه‌ره‌تايى بره‌نگه‌كــێ منونه‌يــى و زانســتيانه بێــن پيــاده‌و دابــن كــرن.
رێكخــرا و دام و ده‌زگه‌هێــن مــه‌ده‌ىن و مروڤايــه‌ىت ،دام ت - و ده‌زگه‌هێــن مــه‌ده‌ىن و مروڤايــه‌ىت ژ پاشــكويى و بــن ده‌ســتهه‌التا حــزىب و ش ـه‌خصه‌نكرنێ بێن ـه قورتــال كــرن و ل چارچوڤه‌يــێ ياســايه‌كا دميوكــراىس و پێشــكه‌ڤتى دا بێتنــه رێكخســن و مســوگه‌رييا مــاف و ئازاديــان بــۆ بێــن ده‌ســته‌به‌ر كــرن. چــواره‌م -:ژيــان و گوز هرانيــا گه‌نجــان ،ژيــان پێتڤياتيێــن ث - گه‌نجــان بــۆ فێركــرن و خزمه‌تكرنــا هونــه‌رى ،وه‌رزىش ،خوشــگوز هراىن، خورێكخســتنێن جڤــاىك ،بكارخســتنا چاالكيێــن م ـه‌ده‌ىن دهه‌مــى واره‌ىك دا بێنــه پيــاده و ده‌ســته‌به‌ر كــرن ،هه‌مــى ده‌رچويێــن زانكويــى و په‌ميانگـه‌ه و پلێــن زانســتى كار و ده‌رفه‌تێــن كارى بــو بێنـه دابــن كــرن، جهگرتنــا گه‌نجــان دهه‌مــى كار و ده‌ليڤێــن كارى و خوبرێڤه‌بريێــن دام و ده‌زگه‌هێــن ده‌ســتهه‌التێ دا. حه‌فته‌م - :دابينكرنا پێتڤياتيێن خزمه‌تگوزارى: پێداويســتيێن بنچينه‌يــى ،بنه‌جهكرنــا بيمه‌يــا بێكاريــێ و أ - بيمه‌يــا كومه‌اليــه‌ىت بــۆ ســه‌رجه‌م هاووالتيــان ل گــوره‌ى نۆرمه‌يێــن جيهــاىن ،دابــن كرنــا پێتڤياتيێــن ســوته‌مه‌نيێ(نه‌فت ،گاز ،غــاز ،كاره‌بــا) ل گــور ه پێتڤياتيــێ و ل دويــڤ سســته‌مه‌كێ پێشــكه‌ڤتى و ســتاندار ،ل س ـهر بنياتــێ هاوس ـه‌نگيا نيشــتيامىن قه‌يرانێــن خوجهكــرن و كرێداريــێ بێنــه دابينكــرن ،ســه‌رژنوى رێكخســتنا سســته‌مێ رێــك و بانــان و ل گــوره‌ى سســته‌مێ جيهــاىن ،ســه‌رژنوى رێكخســن ودارێتنــا سســته‌مێ كارى بــۆ كرێــكار و ره‌نجــده‌رن ،ل ته‌ماميــا يه‌كه‌يێــن ئيــدارى و خزمه‌تگوزاريێــن جــودا جــودا هه‌مــى پێتڤياتيێــن وان ل گــوره‌ى شــوێن و پيتڤياتيێــن زانســتى و په‌روه‌رده‌يــى و ته‌ندروســتى و خوشــگوزارى بێن ـه دابــن كــرن. سســته‌مێ ته‌دروســتى و ژينگه‌پارێــزى ،ل گورينــا سســته‌مێ ب - ته‌دروســتى ل گــوره‌ى ســتاندارێ جيهــاىن و دابــن كرنــا مســوگه‌ريا ته‌ندروســتيا گشــتى بــۆ هه‌ميــان ،بنه‌جهكرنــا ئاسايشــا خــوراك و داناندنــا كونــروال جــورى ،ل ســه‌ر هه‌مــى كــه‌ل و پــه‌ل و پێتڤياتيێــن ژيانــێ ژداهــات و ده‌رچوويــان بگشــتى ،پاراســتنا ژينگه‌هــا كوردســتانێ و دابينكرنــا رێژه‌يــا %20ژ رۆبــه‌رێ باژێــران ،بێــن ته‌رخانكــرن بــۆ سـه‌وزايى و دار و بــارى و چاندنــێ ،رێژه‌يــا %10بۆخانوبـ هران و %20بــۆ كار و پرۆژه‌يێــن وه‌ىك مــه‌رج دروســت بكــه‌ن بــۆ بــاغ و ســه‌وزاهيان، ئاڤاكرنــا سســته‌مه‌كێ پێشــكه‌ڤتى و ســاخله‌م بــۆ دابينكرنــا ئــاڤ و هه‌وايێــن ســاخله و ســودوه‌رگرتن ژئاڤــا ئاوه‌رويــان ،ژيــان و ته‌ندروســتيا ،ژيــان و پێتڤياتيێــن زاروكان بته‌مامــى ده‌ســته‌به‌ر كــرى بــن و كاركــرن بــزاروكان بته‌مــى بێــن قه‌دغه‌كــرن. هه‌شته‌م -:سسته‌مێ ئابورى و دارايى-: بنه‌بركرنــا گه‌نده‌ليــا ئيــدارى و تاالنــكارى ،ل ســه‌ر أ -
بنه‌كوكێــن ئه‌ڤه‌ژكيڤــه بونه‌هاتيــه ،ليژنه‌يــه‌كا تايبــه‌ىت ژ دادوه‌رێــن ســه‌ربخۆ و شــاره‌زايێن بــوارێ ئيــدارى و داريــى بــۆ لێكويلــن كــرن و لێچێچينــا ياســايى ل كومــا وان كه‌ســێن پوســتێن ئيــدارى يــان حــزىب وه‌رگرتــن و به‌شــدارى كــرى ددزيــن و گه‌نده‌ليــا ســه‌ومالێ گشــتى دا ،ڤه‌گه‌راندنــا رسجه‌مــێ وان مــال و ملكــێ گشــتىيێ دا و نه‌خاســم يێــن بوينــ ه ملكێــن تايبــه‌ىت ،ســه‌رجه‌مێ وان گرێبه‌ســت و پــرۆژه و هه‌ڤپه‌ميانيێــن ئابــورى ،بــازرگاى ،وه‌به‌رهێنانــێ ،يێــن حكومــه‌ت و حزبێــن ده‌ســتهه‌التدار...دێ هێنــ ه هه‌لوه‌شــاندن و يێــن نه‌ياســتينه يــان ژى دبه‌رژه‌وه‌نديــا گشــتى دا نينــن. ئاڤــا كرنــا سســته‌مێ داريــى ،پێداچونێــن گشــتى دموچــه ب - و پلێــن گشــتى دا (وه‌زيــر ،په‌رله‌مــان ،پلێــن تايبــه‌ىت )....مبه‌رجــه‌ىك كێمرتينــێ بــرا موچــێ كێمرتيــن و بلندتريــن بتنــێ بــره‌كا كێــم بيــن، هه‌لوه‌شــاندنا برێــن خانه‌شــينكرنا وه‌زيــران و په‌رله‌مانتــه‌ر و پلێــن دى يێــن بلندێــن وه‌زيفــى و كێمكرنــا موچه‌يێــن وان ،دڤێــن موچه‌يێــن ماموســتايان ،پارێــز هران كارگوزارێــن ته‌ندروســتى شــاره‌وانيێ ل ئاســتێ به‌رزترينــێ موچ ـه‌ى دابــن ،ژێوه‌رگرتنــا وان هه‌مــى پلێــن وه‌زيفــى يێــن بپلێن(وه‌زيــر ،فهرمانــده ،راوێــژكار) و( هه‌مــى بروانامێــن ماســته‌ر و دكتــورا )....يێــن وه‌زيڤــه نه‌ديــن و نه‌مســته‌حق و بروانامێــن ســاخته و نه‌ياســايى...دابني كرنــا بيمه‌يــا بێكاريــێ بــۆ هه‌مــى پريۆپه‌ككه‌ڤتــى و خــودان پێــدا ويســتيێن تايبـه‌ىت ،دارشــتنا سسيســته‌مێ بــاج و ده‌رمـه‌ىت بره‌نگه‌كــێ هاوســه‌نگ لناڤبــه‌را داهــاىت تــاىك و داهاتــێ نيشــتيامىن دا، ئاڤاكرنــا سســيته‌مێ بانــكا نيشــتيامنيا گشــتى ،رێگــرى كــرن ل وه‌رگرتنــا ق ـ هران ژ ده‌زگ ـه‌ه و بانكێــن جيهــاىن يێــن نــاڤ ده‌ول ـه‌ىت. ئاڤه‌دانكرنــا ژێرخانــا ئابــورى ،ل ســه‌ربنه‌مايكێ خوبژيــوى ت - هاوســنگيا به‌رهه‌مئينادنــێ ل گـه‌ل پێتڤياتيێــن بــكار دهێــن ،بۆســاخكرنا به‌رهه‌مــێ خومــاىل بــازار دهێــن خومــاىل كــرن ،ئاڤاكرنــا بنياتــێ كه‌رتــێ كشــتوكاىل و ئاڤــه‌دان كرنــا گونــدان ،گرنگــى دان ب بپێشــدا چوونێــن پيشه‌ســازى ،خومــاىل كرنــا هه‌مــى ســه‌روكانيێن وه‌زه‌ى(په‌تــرول ،گاز، كاره‌بــا) و كانزايێــن رسوشــتى ،چاره‌ســه‌ركرنا كێشــه‌يا مشــه‌خورى، گــراىن ،بێــكارى ،به‌دخــوراىك ،تاپوكرنــا زه‌ڤيــان ،ڤه‌گ هراندنــا مافێــن جووتيــارن ،چاره‌ســه‌ركرنا هه‌مــى مولكــدارى و ئارێشــه‌يێن زه‌ڤــى و بيســتان و مافێــن مولكداريــا جووتيــاران. نوه ـهم -:پاراســتنا ره‌وا -:هه‌لوه‌شــيانا بته‌ماميــا ســوپا و هێزێــن حــزىب و ميليشــياوى و داناندنــا ســوپايه‌كێ ئێكگرتيــێ نيشــتيامىن يــێ نــوى و خــورت و دويــرژ هه‌مــى ده‌ســتێوه‌ردانێن نــه‌ره‌وا ،ڤه‌كرنــا ئه‌كادمييــا ســه‌ربازى ل ســه‌ر هه‌مــى ئاســته‌كێ فێركاريێــن له‌شــكه‌رى ،ئاڤاكرنــا ســه‌رژنوى يــا سســته‌مێ به‌رگريــا نــوى و ئابــورێ. ده‌يه‌يــه‌م - :مافپــه‌روه‌رى و دادپــه‌روه‌رى -:ئاڤــه‌دان كرنــا پــرۆژه‌و
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
29
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
30
سســته‌مێ ده‌ســتورێ كونفــدراىل دميوكــراىس بــۆ باشــورێ كوردســتان و ل ســه‌ر بنه‌مايكێــن دميوكــراىس و رسۆشــتێ تايبه‌مته‌نديێــن هه‌مــى ره‌نگــى و كونتوره‌كرنــا كومه‌لگه‌هــێ كوردســتان ،هه‌لوه‌ســاندنا وان هه‌مــى ياســو رێســايێن په‌رله‌مــاىن يێــن كونه‌گونجــن دگــه‌ل رسۆشــتێ هه‌رێــا كوردســتانێ و دگــه‌ل بنه‌مايكێــن دميوكراســييا نيشــتيامىن و دگـه‌ل جارنامه‌يــێ مافــێ مــروڤ و دگـه‌ل نورمێــن مروڤايـه‌ىت دناكوكــن، ســه‌رژنوى دانــادن و ئاڤاكرنــا سســته‌مێ دادوه‌ريــێ ســاخله‌م. -6دوماهيگ گوتنێن پێتڤى و فه‌ر-: به‌ره‌يــێ دميوكــراىس گــه‌ل ،وه‌ىك پێتڤيــه‌كا ديــرۆىك و جهگوركه‌يه‌كــێ ژيــارى و فــه‌ر ،كه‌ڤتــه ناڤــا خه‌باتــێ و ل ده‌م و جهه‌كــێ زورگرنگــدا، ل دويــڤ پێتڤياتيێــن هــهل و مه‌رجێــن ناڤخويــى و ده‌رڤه‌يــى وه‌ىك زه‌روره‌تــه‌ك كه‌ڤتيــ ه ناڤــا خه‌بــات و تێكوشــانه‌كا دميوكــراىس و شوره‌شــگێرى و ل دويــڤ داخازيێــن جه‌مــاوه‌رێ زه‌حمه‌تكێــش و زوملديتــى هاتــه مه‌يدانــێ ،بۆچــى بــه‌ره و نه‌حــزب ،بــه‌ره وه‌ىك زه‌روره‌تــه‌ك هاتيــ ه دروســت كــرن ،بۆنــا ئێكه‌تيــا گــه‌ل و هێزێــن كوردســتاىن لباشــور دروســت بكه‌تــن و دناڤــا خــودا پــه‌روه‌رده و هه‌مبێزبكه‌تــن و بكاريــن كاودانــێ نهــا بســاخله‌مى و گشــتگريى ده‌ربــاز بكه‌تــن ،دميوكــراىس يــاىن هه‌لگــر و هزروبريوباوه‌رێــن جــودا جــودا و دهه‌مبێـزا زه‌الىل و بزانســت كرنــا ئازاديێــن ده‌برينــا هــزرى ،كارێ ئــازاد، ئابــۆرێ ئــازاد ،جڤاكــێ ئــازاد ،سياس ـه‌تا ئــازاد...ل گــوره‌ى به‌رژه‌ونــدى و برێداچونێــن گ ـه‌ىل و گ ـه‌ل رێب ـهر و س ـه‌روكه و داهێن ـه‌رێ هزروبــر و رێگه‌چاره‌ســه‌ريێن گه‌لينه...بــه‌ره هه‌لگــرێ دروشمێ(ئاشــتى، ئــازادى ،دادپه‌روه‌رى)يي ـه ،ئاشــتى ،چونــى ژقه‌تالزيێــن ده‌ســتهه‌تداريا بيســت و پێنــج ســالێن بــورى ،جڤــاك كه‌ڤتــه ناڤــا دوبــه‌ره‌ىك و شــه‌رولێكدان و ناڤــا هه‌ڤركيێــن مشــتى نه‌يــارىت و دبه‌رئه‌نجامــى دا تــاالىن و وێرانكاريێــن م ـه‌زن هــان دروســت كــرن ،ژبه‌رهنــدێ جڤــاك و
رێكخســتنێن جڤــاىك و ســياىس پێتڤــى ئاشــتيه‌كا گشــتينه ،ئــازادى ،چونــى بــێ ئــازادى( ئازاديــا ده‌ربرينــێ ،ئازاديا كار و ڤه‌گوهاســن ،ئازاديــا ئابورى و ســياىس )...وه‌الت رزگار و جێگرينابيــن و جڤــاك ژى پێــش ناكه‌ڤيــن، دادپــه‌ره‌ورى ،ژبه‌ركــو جــوداكارى و گه‌نده‌ليــا مــه‌زن و بــن پــێ كرنــا هه‌مــى ياســا و رێســايێن هــه‌ى...وه‌الت و ژيانــا هاووالتيــان كه‌ڤتيــه ناڤــا خه‌ت ـهر و لــن باره‌كــێ زور نائارامــدا دژيــن و بــاورى و هشــياريا و ســاخله‌مى د ره‌وشــه‌كا زورا خرابدانــه ،له‌ومانــێ جڤــاك دهه‌مــى واره‌ىك دا پێتڤيــه بكه‌ڤيــن بــن حوكمــێ ياســايێ و داد و داپــه‌روه‌رى، ببنــه ســه‌روه‌رى و جهبگرن...بــه‌ره ل رۆژا ئاشــتيا جيهــاىن(2016/)9/1 هاتي ـه راگه‌هانــدن ،چونــى ب ـهره ،به‌ره‌يه‌كــێ ئاشــتيخاز و دادپ ـه‌روه‌ره و نه‌ســه‌ربچ اليه‌كــێ سياســيه و نــه‌ژى جهگــرێ چ اليه‌كــێ سياســيه، به‌لــى جهگــر و به‌ديله‌كــه بــۆ وێ ده‌ســتهه‌التا گه‌نــده‌ل و بــێ بــاك و خوپه‌رســت ....ل كه‌ركــوكا مــاكا شارســتانيه‌تا كوردســتانيان هاتيــه راگه‌هانــدن ،وه‌ىك ده‌ربرينـ ه ژ شارســتانيه و شــوينوار و داينگه‌هــا كــورد و كورســتاىن و كه‌ڤناريێــن پێكڤه‌ژيانــا مروڤايــه‌ىت ،ديســانێ ژئاليــێ دى كه‌ركــوك ژ بــى گرنگيــا خويــا ئابــۆر و جه‌مــاوه‌رى و ژيــوارى ههيــه، وه‌ىك به‌رســڤدانه‌ك بــو كوردســتانيه‌تا ڤــى باژێــرى و وه‌ىك بنگه‌هه‌كــێ زور پێشــێلكارى و زومل و زوردارى ديــن ژ ده‌ســت و برێداچوونێــن نه‌يارێــن كــورد و كورســتانيێن ڤــى باژێــرێ ،تاكــو نهــاژى ژ رۆيــێ ئيــدارى و ياســايى لناڤــا چه‌كوچــوو صندانــێ ئــراق و ده‌ســتهه‌التا بــێ وژدانــا ناوه‌نــد و هه‌رێميــا باشــوردا دهه‌زقيــن.
31 کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک
کۆمەڵێــک دەوڵەتــی نــوێ دروســت کــران و پادشــا و دەســتەی بەڕیوەبەرییــان دەستنیشــان کــرا .ســەرئەنجام ،بەتایبەتــی پــاش ڕێککەوتننامــەی لــۆزان کــە لــە ١٩٢٣/٧/٢٤ئیمزا کــرا ،تیایدا کوردســتان بــۆ دواجــار دابــەش کــرا .دەوڵەتانــی وەکــو ئێــران ،تورکیــا ،ئێــراق، ســوریا ،لوبنــان و ئەوانــی دیکــە ئــەم فۆرمــەی ئەوڕۆیــان وەرگــرت. کــورد ،ئەرمــەن ،ئاســوور ،جوله‌كــ ه و کــە لــە نەتــەوە بنەڕەتیــی و مێژووییەکانــی ناوچەکــەن هیــچ مافێکــی نەتەوەییــان وەچنــگ نەکــەوت ،بەڵکــو دروســت بــە پێچەوانــەوە ،دووچــاری خراپرتیــن لــە شــێوەکانی چەوســاندنەوەی نەتەوەیــی بــوون .ســەبارەت بەکــورد تەنهــا دەوڵەتــی ئێــراق جیــاواز بــوو .ئەگەرچــی بــە پێــی دەســتووری پادشــایەتی ئێــراق دەبــا دەوڵەتــی ئێــراق هــی دوو نەتــەوەی عــەرەب و کــورد بووایــە ،بــەاڵم لــە پراکتیکــدا ئێــراق بــوو بــە دەوڵــەت نەتەوەیەکــی عــەرەب کــە پاشــان بــە زنجیرەیــەک لــە حوکمگەلــی ڕەگەزپەرســت و مەزهەبییــدا تێپــەڕی وا کــە لــە ســەرەتای هەشــتاکاندا گەیشــتە فاشــیزم کــە خراپرتیــن لــە شــێوەکانی دەوڵــەت نەتەوەیــە. کاردانەوەیەکــی رسووشــتیی لەالیــەن ئــەو نەتەوانــەی کــە بــە داگیرکراویــی مانــەوە ،بــۆ دژایەتیکردنــی هەژمۆنــی بااڵدەســتیی ڕەگەزپەرســتیی تــورک و فــارس و عــەرەب پەیــدا بــوو بریتــی بــوو لــە ســەرهەڵدانی خەباتــی ئازادیخوازیــی. خەباتــی ســەد ســاڵەی ڕابــردووی کــورد لــە هــەر چــوار پارچــەی کوردســتان بریتییــە لــە مێژوویەکــی بێووچــان لــە کار و خەبــات و لــە قوربانییدانــی بێوێنــە کــە دەگاتــە نــە کەمــر لــە یــەک ملوێــن مــرۆڤ. بەڵگــە زۆرن کــە کوردســتانیان لــە هــەر چــوار پارچــەی کوردســتان
بــۆ ئــەوەی لــە تێــزی تێکۆشــەر ئۆجــاالن ســەبارەت فیدرالیزمــی دیموکراتیــک تــێ بگەیــن ،دەبێــت بــە کورتیــی لــە تێــزی خەســلەتی ئازادیخوازیــی و تاکەکەســی ئازادیخــواز و لــە تیۆریــی ئازادیخوازیــی کــە هــەر پێشــی خســتووە ،تــێ بگەیــن. الی ئۆجــاالن تاکەکەســی داگیرکــراو و چەوســاوە دەبێــت ســەر تــا خــوار خــۆی لــەو کەســایەتییە ڕزگار بــکات کــە بــە ســەرییدا ســەپیندراوە. خــۆ رزگارکردنیــش پرۆســەیەکی دوورودرێژیــی هۆشــیاربوونەوەیە. تاکەکەســی ئازادیخــواز دڵخوازانــە و خۆبەخشــانە لــە خەباتــی ئازادیخوازییــدا بەشــدار دەبێــت .مــەرج نییــە هەمــوو تاکێــک لــە تێکۆشــانی شۆڕشــگیڕییدا بێــت ،بــەاڵم مەرجــە کــە لــە تێکۆشــانی شۆڕشــگیڕییدا بــە پێــی توانــا بەشــدار بێــت .تاکەکەســی ئازادیخــواز دەبێــت ناســنامەی کۆمەاڵیەتیــی و سیاســیی خــۆی هۆشــیارانە و دڵخوازانــە هەڵبژێرێــت .لــە ســەر ئــەو بنەمایــە مافــی خۆپاراســتنی رەوا بــە خــۆی دەبەخشــێت (پێــی نابەخرشێــت) .بــەاڵم لــە ســەر ئــەو بنەمایــەش مافــی ژیــان و هەبــوون بــە ناســنامەکانی دیکــەی چواردەوریشــی دەدا و لــە ســەر پاراســن و دیفــاع لــە مافــی ئــەوان هاوســەنگەر دەبێــت .تاکەکەســی ئازادیخــواز ،بەتایبەتیــی پیــاوان، هەروەهــا ئەوانــەن کــە خۆیــان لــە خەســلەتەکانی پیاوســاالریی و
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ســەپاندنی نەزمــی نوێــی ســایکس پیکــۆ ســەد ســاڵ لەمەوبــەر جارێکــی دیکــەش دیزاینــی جوگرافیــی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتیی گــۆڕی .ئــەو دیزاینــە نوێیــە بــە پێــی خواســت و ئامانجــی هێــزە ئیمپریالیســت و کۆلۆنیالیســتەکانی ئــەو دەمــە بــوون .نەتەوەکانــی ناوچەکە قســەیەکیان تێــدا نەکــرد و پرســێکیان پــێ نەکــردرا.
دووچــاری کۆمەڵکوژیــی /گەلکوژیــی هاتــوون و داگیرکەرانــی کوردســتان بەرپرســیارن. هــەوڵ و کۆشــش و هەڵپــەی کــورد بــۆ وەدەســتهێنانی مافــی چــارەی خۆنووســین بــە دروســتکردنی دەوڵــەت -نەتــەوەوە تــا ئەوڕۆیــش بــێ ئــاکام ماوەتــەوە .قســەی تێــدا نییــە کــە کــورد و کوردســتانیان ڕووبــەڕووی خراپرتیــن لــە شــێوەکانی کۆلۆنیالیــزم /داگیرکەریــی بــوون، بــەاڵم فاکتــەری ناوخۆییــش ،بــۆ منونــه ناتوانایــی بــۆ پێشنەخســتنی تیۆریــی ئازادیخوازانــە و شۆڕشــگێڕانە ،بــۆ کۆکردنــەوەی زۆرتریــن لــە کۆمەاڵنــی خەڵــک ،بــۆ بــە کوردســتانیکردن و بــە سەرانســەرکردنی خەبــات ،بــۆ هۆشــیارکردنەوەی کۆمەاڵنــی خەڵــک و پێشخســتنی بیــر و هــزر ،بــۆ چەســپاندنی بەهــای بەرابەریــی و یەکســانییخوازیی ،فــرە گرنگــن و دەبێــت بــە جیددیــی و خۆڕەخنەگرانــە لێیــان بڕوانرێــت. ئــا لێرەدایــە کــە تێــزی تێکۆشــەر عەبدوڵــا ئۆجــاالن هــەم ســەبارەت بــە خەســڵەتی ئازادیخوازیــی و هــەم ســەبارەت بــە فیدرالیزمــی دیموکراتیــک شــایانی باســە.
32 سێکســیزم رزگار دەکــەن و کــە ژنــان بــە هاوتــا و هاوشــانی خۆیــان دادەنێــن. لــە مێــژووی نزیکــەی چــل ( )٤٠ســاڵەی تێکۆشــانی پارتــی کرێکارانــی کوردســتان دا دروســتبوونی ئــەم کەســایەتییە فاکتێکــە لــە کار و تێکۆشــانی ئازادیخوازییــدا دەبیرنێــت. ئایا بۆچی کوردیش بۆی نەبێت دەوڵەتێکی نەتەوەیی وەکو ئەوانەی عەرەب و فارس و تورک دابمەزرێنێت
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
خەباتــی کوردســتانیان بــۆ رزگاریــی لــە دەســت داگیرکەریــی هەمیشــە ئاشــتیخوازانە بــووە .شــەڕ بــە ســەر کــورددا ســەپێندراوە .دروســت لــە بــەر هــۆکاری نێشــاندانی ئــەو مەبەستباشــییە و ئــەو ئاشــتیخوازیی و خوشــک و برایەتییــەی کوردســتانیان پێیــان لە ســەر داگرتــووە ،زۆر جار لــە مێــژوودا ،ســەرەڕای حــەز و ئــارەزووی کــورد بــۆ وەدەســتهێنانی دەوڵەتــی نەتەوەیــی ،بــە چارەســەری دیکــە ،وەکــو بەردەبــاز و پــرد، لــە شــێوەی ئۆتۆنۆمیــی /خودموختاریــی /ڕێککەوتنــی کاتیــی و شــێوەی دیکــە لــە چارەســەر ڕازی بــووە ،بــەاڵم هــەر بــە ئۆیــن و پیــان و شــەڕ وەالمــی دراوەتــەوە.
خۆڕزگارکــردن لــە هەمــوو ئــەو پێبەندانــەی دینداریــی ســوننەتیی/ سێکســیزم /پیاوســاالریی /خاوەنداریەتیــی تایبەتیــی ...هتــد ،پرســیارێک دەکات و دەڵێــت «ئایــا بــە راســتیی دەوڵەتــی نەتەوەیــی دەتوانێــت چارەســەری داگیرکەریــی و جۆرەکانــی چەوســاندنەوە بــکات»؟ .ئەگــەر دەیــکات «بــە چ نرخێــک دەیــکات»؟« ،کــێ ڕزگار دەکات و کــێ بــە چەوســاوەیی دەمێنێتــەوە»؟. پرسیارەکانی ئۆجاالن زۆرن و گرانن. لــە ســەرئەنجامدا مرۆڤــی ئازادیخــواز تــێ دەگات کــە پــرۆژەی دەوڵه‌ت نەتــەوە ئەگــەر چارەســەریش بێــت لــە راســتییدا نیــوەی چارەســەریش نییــە ،و هاوکاتیــش ئــەوەش نییــە کــە هــەر ڕوو لــە قازانــج بێــت ،چوون دوژمــن و نەیــاری مێژوویــی و درێژخایانیــش دروســت دەکات .بــە تایبەتیــی ســەبارەت بــە خــودی کــورد وەکــو نەتەوەیــەک ،دەتوانێــت زەرەر لــە پانتایــی جوگرافیاییــی و لــە توندوتۆڵیــی و هاوئاهەنگیــی نەتەوەییشــی بــدات.
لــە پێنــاوی چارەســەرێکی باشــر ،هەمەالیەنــر ،فرەگیرتــر و درێژخایانرت و خۆڕاگــر ،ئۆجــاالن تیــۆری کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیکــی خســتووەتە بــەر دەســت .دیــارە خــودی تیۆرییەکــە داهێنانێکــی ئۆجــاالن نییــە، چــون هەروه‌كــو ئۆجــاالن خــۆی زوو زوو وەبیرمــان دەهێنێتــەوە، مۆدێلــی کۆنفیدەرالیزمــی دیموکراتیــک هــەم لە شــێوەی ترادیســیۆنال/ نەریتیــی /ســوننەتییدا ،دیــارە بــە شــێوەی پریمیتیــڤ لــە مێــژوودا هەبــووە و هــەم لــە شــێوەی بــان -ده‌وڵــه‌ت -نەتــەوە دا و هــەم لــە شــێوەی پــان -دەوڵــەت نەتەوەییــدا ،بەتایبەتیــی وه‌كــو پرۆژەیەکــی بــە پێــی ئــەو بەڵگانــەی لــە مێــژوودا دەســت دەکــەون دەتوانیــن پــێ پــان -لیربالیســتیی هەیــە .منون ـه‌ی یەکەمیــان ئیمپراتۆرەکانــن ،منون ـه‌ی دابگریــن کــە خواســتی خەڵکــی کوردســتان لــە بناخــەدا دامەزراندنــی دووهەمیــان یەكێتیــه ویالیەتیــی یــان فیدەرالیەکانــی دەوڵەتانــی دەوڵەتێکــی نەتەوەیــی بــووە و ئێســتایش ئــەو خواســت و ئــارەزووە وه‌كــو ئەڵــان و کەنــەدا و ئەمەریــکا و منونـه‌ی ســێهەم وه‌كــو یەكێتــی ئه‌وروپایــە. هــەر هەیــە و ئەگــەر بەهێزتــر نەبووبێــت ،بێهێزتــر نەبــووە. النــی کــەم ،ســەرکردایەتیی بزووتنــەوەی ترادیســیونالی /نەریتیــی/ ســوننەتیی کــورد ئــەو پرســیارەی خســتووەتە بەردەســت کــە «ئایــا ئــەوی زۆر شــایانی باســە داهێنانــی مۆدێلەکــە نییــە ،بەڵکــو پێشخســتنی بۆچــی کوردیــش بــۆی نەبێــت دەوڵەتێکــی نەتەوەیــی وەکــو ئەوانــەی مۆدێلــی کۆنفێدەراڵیزمــی دیموکراتیکــە کــە داهێنانــی ئۆجاالنــه و دەســتکەوتێکی گرنگــی تیۆریــی سیاســیی و مۆدێلــی سیاســییە ،نــەک عــەرەب و فــارس و تــورک دامبەزرێنێــت»؟ ئۆجــاالن لــە تیۆریەکانــی خۆیــدا وەاڵمــی ئــەو پرســیارە و گەلێــک هــەر بــە تەنیــا بــۆ کوردســتان و میســۆپۆتامیا یــان ڕۆژهەاڵتــی ناویــن، پرســیاری دیکــە ســەبارەت بــە چارەســەری کێشــەی نەتەوەیــی بەڵکــو بــۆ منونــه بــۆ التینــی ئەمەریــکا ،بــۆ ده‌وڵه‌تانــی خــوارووی خۆرهەاڵتــی ناوەنــد ،وه‌كــو ئەفگانســتان و پاکســتان و تاجیکســتان و دەداتــەوە. بــەو شــێوەیە. ئۆجــاالن ،لــە دیــدی کەســایەتیەکی ئازدیخــوازەوە ،لــە مانــای
33
تیۆریــی کۆنفێدراڵیزمــی ئۆجــاالن النــی کــەم لــە ســەر ســێ پایەیــە، یەکەمیــان هێشــتنەوە و پاراســتنی ئــەو ناســنامەیەیە کــە تاکەکــەس/ گــرووپ یــان کۆمەڵێکــی گەورەتــر بــە خۆیــان داوە (چــون ناســنامەکان چەندیــش هەڵبەســراو و ســەپێندراو و کەلچرالیســت بــن ،تــازە هــەن) ،دووهەمیــان دروســتکردنی میکانیزمــی سیاســیی و ئابووریــی و کۆمەاڵیەتیــی و ڕەووشــتییە بــۆ پێکــەوە گرێــدان و پێکــەوە ژیانکــردن و هاوســەنگەریی ئــەو پێکهاتانــە ،و ســێهەمیان بردنەســەرەوەی ئاســتی هۆشــیاریی تاکەکەســە کــە کەســایەتییەکی ئازادیخــواز بێــت ،چــون کۆنفێدراڵیزمــی دیموکراتیــک لــە بناخــەدا دڵخوازانەیــە. راســتییەک کــە داگیرکــەران بــە ســەر کوردســتاندا ســەپاندوویانە و بــوون بــە فاکتــەری گرنــگ کــە چارەســەری جیددیــان پێوەیســتە النــی کــەم ئەمانــەن: .١کوردســتان کــراوە بــە چــوار بــەش کەالنــی کــەم بەمانــای کێشــەی سیاســیی و کۆمەاڵیەتیــی دێــن. .٢نەتەوەکانــی دیکــە کــە لــە کوردســتان دەژیــن ،بەتایبەتیــی ئەرمــەن و ئاشــووریی و ئاســوورکلدان ،زەرەی گەورەیــان پــێ گەیانــدراوە و لــە ناو خــودی کوردستانیشــدا یەکــە و پێکهاتــەی زۆر ڕوون نییــن. .٣خاکــی کوردســتان بــێ لــە داگیرکردنەکــەی ،لێــی بــردراوە ،النــی کــەم لــە مانــای نیشــتەجێکردنی گیرفانــی بــە فارســکردن و بــە عەرەبکــردن و بــە تورککردنــدا. .٤بااڵدەســتییەکی مەزهەبیــی نارسووشــتیی بــە ســەر تــەواوی خەڵکــی کوردســتاندا ســەپێندراوە. .٥بــە دەســتی ئەنقەســت و ئاگاهانــە ،کوردســتان لــە هەمــوو پێشــکەوتنێکی پیشەســازیی و مۆدێــرن ،تەنانــەت لــە رووی خوێنــدن و زانســتەوە ،دوا خــراوە. راســتییەکی دیکــە کــە فاکتــەری ناوخۆیــی پێــک دەهێنــن و ناچارییــن و دەبێــت چارەســەری جیددیــان بــۆ بدۆزینــەوە ،پرســی هەمەڕەنگیــی زمــان و دیالێکــت و هەمەکولتوریــی و هەمەمەزهەبیــی و هەمەئاینیــی کوردســتانیانە.
دەتوانیین پێ دابگرین کە هەبوونی
دەوڵەت -نەتەوەیەک بۆ کورد ،بە ئاماژە بەو فاکتەرانەی سەرێ و بەو ئەزموونە
سیاسییەی دەیبینین و لە هەندێک حاڵەتدا بڕیاردەر بووە و بڕیاردەرە ،نەک هیچ
گەرەنتییەک نییە کە دەوڵەت -نەتەوەیەک بۆ کورد ،ئەو کێشانە چارەسەر بکات،
بەڵکو ڕەنگە کێشەی گەورەتریش بنێتەوە
کوردســتان وه‌كــو زۆر واڵتــی دیکــە لــە هەرێمــی رسووشــتیی پێکهاتــووە .هەورامــان و ســۆران و بادینــان و بۆتــان و گەرمیــان و شــکاک و چەندەهــای تــر لــە باکــوور و ڕۆژئــاوا و ڕۆژهــەاڵت هــەم وه‌كــو هەرێمــی رسووشــتیی پێكهاتــوون ،هــەم هەندێــک جــار خاوەنــی یــەک زاراوەی تایبــەت بــە خۆیانــن و هــەم لــە رووی ئاینییشــەوە دەتوانــن پێکهاتــەی تێکەڵیــان هەبێــت. لــە کوردســتان ئایینــی ئیســام ،زەردەشــتیی ،مەســیحیی ،جــوو ،ئێزیدیی و كاكـه‌ی و شــەبەک و هــی دیکــە هــەن .بــەاڵم هەروەهــا ئایینزاگەلــی وه‌كــو ســوننە و شــیعە و عەلــەوی و جۆرەکانــی دیکــەی ئیســام هــەن. هیــچ قســەی تێــدا نییــە کــە کولتــوری مەزهــەب و ئاییــن ،هــاوکات شــێوەیەک لــە خەســڵەتی کولتــوری نەتەوەیــی جیاوازیشــی دروســت کــردووە.
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ئــەو فاکتــەرەی کــە لــە هەندێــک شــوێن تــازە دەوڵەتــی نەتەوەیــی هــەن و دامــەزراوەی واقییعیــن ،هــچ وەاڵمێکــی نەرێنیــی بــە تیۆریــی کۆنفێدەراڵیزمــی دیموکراتیــک نادەنــەوە ،بەڵکــو تەنهــا میتــۆدی ڕێکخســن ،بــە پێــی کولتــور و نەریــت ،دەگۆڕدرێــت.
ئەگــەر چەنــد ســەد ســاڵێک لەمەوبــەر ،یــان النــی کــەم ســەد ســاڵێک لەمەوبــەر ،دروســتکردنی دەوڵەتــی نەتەوەیــی بــە مانــای داســەپاندنی یــەک زاراوەی نەتەوەیــەک بــووە ،ئێســتا چارەســەری وا ئەگــەر ســەد دەرســەد نەشــیاو نەبێــت نزیکــەی نەشــیاوە .ئەگــەر ســەد ســاڵ لەمەوبــەر لــە پرۆســەی دروســتکردنی دەوڵــەت نەتــەوەدا ،پرۆســەی داســەپاندنی یــەک زمانیــی چەندیــش بــە ئێــش و بــە ئازاربوویــە ،ئێســتا فاکتەرێــک بــوو .کــورد بــە یەکێــک لــەو دیالێکتانــەی ئێســتا هــەن، دەدوا و زمانــی رەســمیی دەبــوو .دروســت یــان نــا ،ئــەو شــەمەندەفەر ڕۆیــوە.
34 بــێ لــە هەبوونــی کەمایەتیــی رسووشــتیی کــە بــە مێــژوو لــە ناوچــەی کوردســتاندا هەبــوون ،ســەد ســاڵی رابــردوو ،بەتایبەتیــی پــاش شەســتەکانی ســەدەی رابــردوو ،تورکەمــان ،تــورک و عــەرەب و فارســی هــاوردە هــەن و جێنشــین کــراون. لــە چــواردەوری کوردســتان النــی کــەم نەتــەوەی وه‌كــو عەرەبــی ئەهــواز ،بەلــوچ ،ئــازەر هــەن کــە ئەوانیــش خوازیــاری ئازادییــن. وه‌كــو هەمــوو ئەمانــە گرنــگ عــەرەب و فــارس و تــورک ،ئەگــەر زۆر گشــتگییر بدوێیــن ،کــە خاوەنــی دەوڵەتــی نەتەوەییــن ،لــە راســتییدا بــە دەســت چەندیــن کێشــەی گــەورەوە دەناڵیینــن .النی کەم لــە کەمهێنانی دیموکراســییەوە هەتــا فاشــیزم ،لــە خۆســەپاندنی ئایدیۆلۆژییــەوە هەتــا هەژمۆنــی داســەپاندنی مەزهــەب ،تــا بــە کۆیلەکردنی ژنان ،سێکســیزم، پیاوســاالریی ،فۆبیــای کولتوریــی و ئەتنیکیــی و ئایینیــی و ...هتــد .بــێ لــەو راســتییەی کــە مێــژووی دەوڵــەت -نەتــەوەی ئــەم ســێ نەتەوەیــە بــێ لــە مێــژووی کوشــن و بڕینــی ئەوانــی دیکــە ،مێــژووی زەرەری گــەورەی گیانــی و ماڵییــە بــە خــودی خۆیــان .زەرەری گیانیــی و ماڵیــی ئــەو چــوار دەوڵەتــەی کوردســتانیان داگیرکــردووە ،زۆر زیاتــر لــەوەی کــە دەبــا قبوڵیــان بکردایــە. کە دێتە سەر کوردستان و دەوروبەری، مۆدێلی کۆنفێدرالیزمی دیموکراتیک
دەتوانێت زۆر سەرکەوتوو بێت .هۆی یەکەم ئەوەیە کە کوردستان لە سەد ساڵی ڕابردوودا
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
کوانووی خەباتی ئازادیخوازیی هەموو
سیاســەتی ناوخــۆ پێــی گەیبێــت ،هــەر خــۆی بــە کــورد دادەنێــت، ســبەینێ لــە ئەگــەری دروســتبوونی دەوڵــەت -نەتەوەیەکــدا کــە بــۆ منونــه نەتوانێــت دڵــی هەمــوو پێکهاتــەکان ڕابگرێــت و مافەکانیــان دەســتەبەر بــکات ،لــە مەترســی ئــەوەدا دەبێــت کــە ئــەو هەســتە نەتەوەییــە کــە رەنگــە تەنهــا فاکتــەری پێکەوەمانــەوە بێــت ،ئەویــش نەمینێــت یــان بــە توندیــی زیانــی بــەر بکەوێــت. لــە تیــۆری ئۆجاالنــدا کــە بەشــێکی دیــارە نیشــاندانی ئەگــەری روودانــی ئــەو زیانانەیــە ،راســتیەکەی بەشــی ســەرەکیی تیۆرییەکــە نیشــاندانی قازانجــەکان و خۆراگریــی مۆدێلەکــە و بــە هزروپێزیــی مۆدێلەکەیــە. کێشــەی دەوڵەتــی نەتەوەیــی /نەیشــن ســتەیت /هــەر ئــەوە نییــە کــە مۆنۆپۆڵــی تــەواوی لــە هەمــوو بــار و بوارێکــدا هەیــە ،کــە عادەتــەن لــە ســەر بناخــەی یــەک زاراوە ،یــەک مەزهــەب و کولتورێکــی دروســتکراودا خــۆی دەنووینێــت ،بەڵکــو ئەوەیشــە کــە دەکرێــت بــە بەشــێک لــە ئایدیۆلۆژیــی رەســمیی دەوڵــەت و لــە راســتیی ڕەهــا .هەمــوو ئەوەکانــی دیکــە ئۆتۆماتیــک دەکەونــە نــاو ئــەوی لــە سیاســەتدا پێــی دەگوترێــت «پریفــەری» یــان کەنــار .بــەو شــێوەیە راســتیی رەهــا ناوەنــدە و ئەوانــی دیکەیــش کەنارگیرەکانــن کــە لــە راســتییدا ئەوانــەن کــە کەنارگیــر دەکرێــن .لــەو پێواژۆیەدایــە کــە چەمکــی «ئێمــە» و «ئــەوان» دروســت دەبێــت .واتــە لــە ڕاســتییدا نوێنەرایەتیــی نەتەوەیــەک نییــە ،بەڵکــو نەتەوەیەکــی دروســتکراوە لــەوی کــە ئاگادارانــە هەڵبژێــردراوە و الی چەنــد کەســانێکەوە پەســەند کــراون.
لــە زانســتی سیاســەتدا ،ســەبارەت بــە دەوڵەتداریــی دوو جــۆر لــە ناوچەکە بووە پێکهاتــە هەیــە ،یه‌کەمیــان دەوڵەتــە بــە مانــای هەبوونــی ســنووری جوگرافیــای دیــار ،ســوپا و هێــزی ســەربازیی ،دامەزراوەگەلــی جیــاواز، واتــە ئینستیتیوشــن و قەوارەکانــی دیکــەی بڕیــاردان ،جێبەجێکــردن و دەتوانییــن پــێ دابگریــن کــە هەبوونــی دەوڵــەت -نەتەوەیــەک بــۆ دادوەریــی .پێکهاتەکــەی دیکــە حکومەتــە کــە دەتوانێــت خەســڵەتی کــورد ،بــە ئامــاژە بــەو فاکتەرانــەی ســەرێ و بــەو ئەزموونــە سیاســییەی جیــاوازی هەبێــت ،هــەر لــە دیکتاتــۆر و تۆتالیتــارەوە بــەرەو فاشــیزم، دەیبینیــن و لــە هەندێــک حاڵەتــدا بڕیــاردەر بــووە و بڕیــاردەرە ،نــەک تــا شــێوەکانی دیموکراســیی. هیــچ گەرەنتییــەک نییــە کــە دەوڵــەت -نەتەوەیــەک بــۆ کــورد ،ئــەو کێشــانە چارەســەر بــکات ،بەڵکــو ڕەنگــە کێشــەی گەورەتریــش بنێتەوە .لــە مۆدێلــی نەتــەوە -دەوڵەتــدا کــە لــە راســتییدا بەرهەمــی ئەگــەر تــا ئێســتا ئــەوه‌ی پێــی دەگوترێــت نەتــەوەی کــورد ،ســەرەڕای پــاش شــەڕی ســی ســاڵه‌ی ئه‌وروپایــە کــە لــە مــاوەی ســی ســاڵدا هەمــوو پێشــێلکارییەکی مافــی مــرۆڤ و دەســتدرێژیی و زەرەر و دەســەاڵتەکانی ئه‌وروپــا شــەڕی یەکرتیــان دەکــرد و ماڵوێرانیــی زیانێــک کــە لــە ناوخــۆدا و بــە دەســتی کــورد خــۆی و ســەرئەنجامی گــەورەی بەدواداهــات ،ســەرئەنجامەکەی ڕێککەوتننامــەی ئاشــتی
35
رەنگــە لــە رووی خەرجیــی و تێچوونی بیرۆکراســیی ســپی بەڕێوەبردندا ئــەوا كۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک زیاتــر بکەوێــت ،بــەاڵم قســە هەڵناگرێــت کــە خەرجیەکــی زۆری ناکۆکــی و ملمالنــێ و کێشــە لــە کــۆڵ خەزێنــەی ده‌وڵ ـه‌ت دەکاتــەوە کــە عادەتــەن سیســتەمی لیــرال دیموکــرات بــە گرانیــی بــار دەکات.
هەمــوو ئــەو بیرازانــەی /ریفۆرمانــەی بــۆ خاتــری دیموکراســیی و بەشــداریی خەڵــک و مافــی تاکەکــەس و پێکهاتــە جیــاوازەکان کــراون ،هەمیشــە هــەر لــە ســەرەوە بــۆ خــوارەوە شــۆڕکراوەتەوە و بەخــراوە .بــە روونیــی دیــارە کــە ســەرمایەداریی کاریگەریــی جیددیــی لــە ســەر مافەکانــی تاکەکــەس ،توێــژ و مەزهــەب و مافەکانــی هاواڵتیببــوون دانــاوە و توانــای دارایــی ،هەروەهــا بــووە بــە توانــای سیاســیی و کولتوریــی بــۆ بەشــداریی لــە دەســەاڵتدا .هەمــوو ئەمانــە کــە دێتــە ســەر کوردســتان و دەوروبــەری ،مۆدێلــی کۆنفێدرالیزمــی لــە کەرتەکانــی تەندروســتیی و چاودێریــی ،خوێنــدن و خزمەتگوزاریــی دیموکراتیــک دەتوانێــت زۆر ســەرکەوتوو بێــت .هــۆی یەکــەم ئەوەیــە کــە کوردســتان لــە ســەد ســاڵی ڕابــردوودا کوانــووی خەباتــی گشــتییدا دەردەکــەون. ئازادیخوازیــی هەمــوو ناوچەکــە بــووە .کــورد بــە ئــارەق و رەنــج و ئەمــە ئــەو کێشــەیەی ســازکردووە کە ســەرەڕای ریفۆرمــی گەورەوگران خوێنــی باشــرین لــە ڕۆڵەکانــی خــۆی ئــااڵی ئازادیخوازیــی بــە پێــوە و جیاکردنــەوەی ئاییــن لــە دەوڵــەت و هەوڵــدان بــۆ بەرقەرارکــردن و راگرتــووە .ئەگەرچــی لەبــەر هــۆی جیــاواز تــا ئێســتا بــە مەبەســتیش پاراســتنی مافــی تاکەکــەس هێشــتا کەمهێنانێكــی گــەورەی دیموکراســیی نەگەیشــتبێت ،کاریگەریــی گــەورەی لــە ســەر گۆڕینــی دەســەاڵتی و ئازادیــی هەیــە .لــە پێکهاتــەی یەكێتــی ئه‌وروپــادا کــە هــەر حوکــم لــە دەوڵەتانــی ناوەنــد ،لــە ســەر بیــری پێشــکەوتووخوازیی و دروســت لــە ســەر مۆدێلــی دەوڵــەت – نه‌تــه‌وه دروســت کــراوە و ریفۆرمــی سیاســیی و کۆمەاڵیەتیــی و ئاینیــی و مەزهەیــی هەبــووە. راســتەوخۆ شــێوەیەکی بــان – ده‌وڵ ـه‌ت -نەتەوەیــی دراوەتــێ (نــەک هەروەهــا بــووە بەهــۆی ئــەوەی کــە قســەوباس و دیالۆگــی سیاســیی پــان – ده‌وڵ ـه‌ت) ،ئــەم کەمهێنانــە دیموکراســییە دیــارە و رەنــگ لــە لــە نــاو نەتــەوەی سەردەستیشــدا بــە پێــوە بووەســتێت ،و هاوکاتیــش بڕیارەکانــدا دەداتــەوە و بــووە بــە هــۆی ملمالنــێ و تەنانــەت کێشــەش .هەمیشــە ،النــی کــەم ،بــۆ نەتەوەکانــی دیکــە کــە مــۆری کەمایەتیــان تیــۆری کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک کــە ئۆجــاالن پێشــی خســتووە ئەم لــێ دراوە ،ترووســکەی هیــوای لــەو شــەوەزەنگی وەحشــیگەریی و کێشــانە لــە بنەڕەتــدا چارەســەر دەکات و مۆدێلێکــی ئیونیڤێرســالە ،دڕندەییــەدا بــە زیندوویــی راگرتــووە. واتــە گێتــی ئامێــزە ،چــون وه‌كــو مۆدێلێکــی سیاســیی قابیلــی زێدەڕۆیــی سیاســیی نییــە بگوترێــت کــە خەباتــی ئازادیخوازانــەی تاقیکردنــەوە یــە .قســەی تێــدا نییــە کــە چەندیــن هەنــگاو لــە پێــش ئــەو خەڵکــی کوردســتان ،کۆنفیســیۆس گوتەنــی کــە پاشــان مایکۆفیســکی و دیموکراســییە لیربالییەوەیــە کــە لــە باشــرین و تەندروســترتین دۆخــی ســەدانی دیکــە دووپاتیــان کردووەتــەوە ،ئــەو مۆمەیــە کــە لــە جیاتــی خۆیــدا هێشــتا هــەر ناتوانێــت دادوەرانــە و خەمخۆرانــە بــە دەربەســت نەفــرەت کــردن لــە شــەوەزەنگ ،داگیرســێندراوە. هەمــوو تاکەکــەس و پێکهاتەیەکــەوە بێــت. ئۆجــاالن پێــی وایــە کــە کارێکــی هەڵــە و گوناهێکــی گەورەیــە کــە یەکێــک لــە خاڵــه گرنگــ ه جیاوازەکانــی نێــوان دەوڵەتــی نەتەوەیــی لــە کــورد دەکرێــت ئەگــەر ئــەم خەباتــە ئازادیخوازییــە تەنهــا و تەنهــا
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ویســتفالیا بــوو .رێککەوتننامــەی ئاشــتیی وێســتفالیا ســاڵی ١٦٤٨ ( .)١٦٤٨/١٠/٢٤دەوڵەتگەلــی نەتەوەیــی لــە ئه‌وروپــا کــە دیــارە هەموویــان پادشــایی بــوون و هــی دیکەیــش پاشــان دروســت بــوون، دەســەاڵتەکان ،ســەرەڕای کۆمەڵێــک ریفۆرمــی گــەورە و پرۆســەی دیموکراســیی ،بــە تایبەتــی لەالیــەن بزووتنــەوەی لیربالیــزم و سۆســیال دیموکراتیــی و هەروەهــا بەشــداریی رەخنەگرانــەی بزووتنــەوەی کۆمۆنیــزم و سۆســیالیزم و مەســیحیەتی ریفۆرمخــواز ،هێشــتا ســاختاری ده‌وڵــه‌ت -نەتــەوە هــەر لــە ســەرەوە بــۆ خوارەوەیــە.
و کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک ئەوەیــە کــە نوێنەرایەتیــی یەکەمیــان زۆر کەموکــورت و کەمهێــن و پەڵەئامێــزە .ئــەم رەخنانــە لــە ئەدەبــی سۆسیالیســتیی و سۆســیال دیموکراتیــی و جۆرەکانــی دیکــەی ئایدیۆلۆژیــی ئازادیخوازانــەدا بــۆ منون ـه وه‌كــو فێمێنیــزم و بزووتنــەوە ئەنتــی فۆبیــەکان هەمیشــە بــە شــێوەی جیــاواز و لە ســەر ئاســتی جیاواز بــاس کــراون .لــە كۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیکــدا کێشــەی نوێنەرایەتیــی بــە راســتیی چارەســەر دەکرێــت ،چــون مۆدێلــی ســاختاری ڕێکخســن هیرارشــیی نییــە ،بەڵکــو لــە خــوارەوە بــۆ ســەرەوەیە.
36
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
بخرێتــە خزمــەت دروســتکردنی کیانێکــی دەوڵــەت -نەتەوەیــی کــە لــە ئاســتی کچــان /ژنــان /کــوڕان /پیــاوان /کچــان و کــوڕان /ژنــان و پیــاوان/ باشــرین حاڵەتــدا هــەر زۆر کــورت دەهێنێــت .دروســتەکەی ئەوەیــە کەمئەندامــان /گەورەســااڵن /هەمــوو خەڵــک پێکــەوە ...هتــد جیــاواز کــە لــە رێــگای مۆدێلێکــی باشــرەوە پێکــەوە دەتوانیــن خەباتــی بــن. ئازادیخوازانــەی خەڵکــی کوردســتان بکەیــن بــە چــەق و بــە ناوەنــدی ڕزگارکردنــی پێکهاتەکانــی دیکــەی غەیــرە کوردیــش ،بەوانــەوە کــە لــە پاشــان ئــەو ڕێکخســتنانە لــە ســەر ئاســتی ناوچەیــی (بــە هــۆکاری نــاو کوردســتاندان و ئەوانەیش کە دەراوســێی کوردســتانن .بــە واتایەکی جیــاواز) لــە شــێوەی هەرێــم یــان کانتــۆن یــان ویالیــەت دا نوێنەرایەتــی دیکــە کۆنفێدرالیزمــی دیموکراتیــک پرۆژەیەکــی بــان – کوردســتانییە و فیدەراڵیــی و حکومەتیــی خۆیــان دەبێــت و پاشــان دڵخوازانــە پێکــەوە رسووشــتیانە دەتوانێــت ئەوانــی دیکەیــش لــە چــواردەوری خــۆی کــۆ لــە کۆنفێدرالیزمێکــدا کۆدەبنــەوە و لــە ســەر ئــەو ئاســتە ئەنجوومەنــی نوێنەرایەتیــی و بڕیاردانــی سەرانســەریی و ...هتــد دادەمەزرێنــن .بــۆ بکاتــەوە. منونـ ه سیســتەمی کۆنفیدراڵــی دیموکراتیکــی کوردســتان دەتوانێــت لــە دەیــان هەرێــم یــان کانتۆنــی ســەربەخۆ پێــک بێــت کــە هــەر یەکەیــان هەر ئێستا لە بەشێکی کوردستان ،لە ئازادیــی زمــان و مەزهــەب و ئەتنیــک و کولتــوری جیــاوازی خۆیــان ڕۆژئاوا ،ئەو مۆدێلە لە ژیاندا دەبینرێت. بپارێــزن و لەگــەڵ یــەک و لــە نــاو یەکــدا هاوکاریــی بکــەن و پێکیشــەوە لە باشووری واڵت هێشتا درەنگ نییە و لــە کۆنفێدرالیزمێکــی دیموکراتیکــدا هاوبودجــەی ســوپا ،قەیرانــی دەتوانین و دەبێت سوود لە ئەزموونی سەرتاســەریی و پاکەتــی هاوکاریــی بــۆ کاتــی تەنگانــە و نەهامەتــی خراپی ڕابردوو وەربگرین رسووشــتیی و ...هتــد بــن. ئۆجــاالن متامنەیەکــی تــەواوی بــە خەڵکــی کوردســتان و بــە بــەو شــێوەیە لــە سیســتەمی ســەروەریی و ســەربەخۆی پێکهاتەیــی خەباتــە ئازادیخوازەکــەی هەیــە و پێــی وایــە ئــەو ئینێرژیــی و گەرمیــی ناوچەییــدا هەریەکــە و هــاوکات رۆڵێکــی ئۆرگانیکیــان دەبێــت کــە و ویســت و ئــارەزووەی کــە هەیــە بــە زۆرەوە دەتوانێــت نــەک هــەر یەکــر تــەواو دەکــەن و بەهێــز دەکــەن. کوردســتان بەڵکــو تــەواوی ناوچــەی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت یــان النــی الیەنــی باشــی کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک بەشــدارییکردنی هەرچــی کــەم دەراوســێیانی کوردســتانیش ڕزگار بــکات. زیاتــری خەڵکــە لــە سیاســەت ،واتــە سیاســەت دەبێــت بــۆ هەمــووان تیۆریــی کۆنفێدرالیزمــی سیاســیی دەبێــت بــە مۆدێلێکــی کار کــە بێــت .هەروەهــا بەشــداری دڵخوازانــە و خۆبەخشــانەیە لــە سیاســەت و لــە بەڕێوەبردنــدا .دیــارە الیەنــی بــاش فــرەن ،هــەر بــۆ منون ـه لــە ســاختارێکی روونــی هەیــە. مافــی بڕیــاردان و ســەروەریی بڕیــاردان بــۆ پێداویســتییەکانی ناوخــۆ لە ڕێکخســتنەکان لــە خــوارەوە ،واتــە لــە پێگــەی کۆمەاڵنــی خەڵکــەوە شــێوەی بەرهەمــی کشــتوکاڵیی ،پیشەســازیی و کەرەســتە و ئامــرازی بــەرەو ســەرەوە ،دەبێــت دامبەزرێــن .هەمــوو پێکهاتەیــەک جۆرێکــە پێویســت تــا ئازادیەکانــی تاکەکــەس لــە هــەرە خــوارەوەدا بــۆ ســەرێ، لــە پێکهاتــە کــە دەتوانێــت ئیتنیکیــی مەزهەبیــی کولتوریــی یــان دووان واتــە بــە پێچەوانــەی ســاختاری هیرارشــی دەبێتــە هــۆی دروســتبوون و یــان سیاســین لــەو تێکەاڵویــە بــن ،ژمارەیــان کــەم یــان زۆر بێــت .هیــچ پێکهاتنــی بیــروڕا و تێگەیشــتنی سیاســیی جیــاواز. لــە باســەکە ناگۆڕێــت .هەمــوو پێکهاتەیــەک دەبێــت لــە ســەر بناخــەی شــورا /ئەنجوومــەن خــۆی ڕێــک بخــات .ڕێکخســتنەکان دەتوانــن شــایانی باســە کــە زۆربــەی بیــروڕا و تێگەیشــتنە سیاســییەکانی ئێســتای لــە ســەر ئاســتی گــەرەک یــان گەورەتربــن .هەمــوو ئەوانــە نوێنــەری مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداریی کاردانــەوەی کار و میتــۆد و مۆدێلەکانــی خۆیــان لــە کۆبوونــەوە گشــتییەکاندا هەڵدەبژێــرن و کــە پاشــان لــە خــودی ســەرمایەداریی خۆیەتــی .بــە واتایەکــی دیکــە ،کاتێــک کــە کۆمەاڵنــی خەڵــک لــە ئاســتی خــوارەوەدا خۆیــان رێــک بخــەن ،شــایەد کۆمیونــەکان /شــوراکاندا نوێنەرایەتییەکــە بەڕێــوە دەبــەن. میتــۆدی ڕێکخســتنەکان دەتوانــن جیاوازبــن و تەنانــەت لــە ســەر زۆرێــک لــەو پرســانەی بــۆ منونــه لــە مــەڕ ژنانــن ئــەوڕۆ کێشــەی
37
لــە حاڵەتــی پێکهاتــەی كۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک لــە کوردســتان یاخــود هــاوکات لەگــەڵ دروســتبوونیدا ،ئــەوا پێکهاتــەی نەتەوەیــی دیکــە یــان بەشــێک لــە پێکهاتــەی بچووکــر لــە دەرەوەی ئــەو مەرزانــە، دەتوانــن دڵخوازانــە ،بــە پێڕەوکردنــی هەمــان بنەمــا ،بــن بــە بەشــێک لــە كۆنفیدرالیزمێکــی دیموکراتیکــی گەورەتــر.
هــەر لــەو تێگەیشــتنەدایە کــە مــرۆڤ و بەهــا و مافەکانــی مــرۆڤ ناوەنــدن ،نــەک ناســنامەگەلی دروســتکراو لــە دۆخــی خراپــدا دەبێــت بــە هــۆ و بیانــوو بــۆ لەناوبردنــی مــرۆڤ .کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک دەتوانێــت لــە ســەر ئاســتی کوردســتان بێــت بــە نەتەوەکانــی ناویــەوە، بــەاڵم هەروەهــا دەتوانێــت بــە کــۆی دەراوســێیەکانیش بێــت وه‌كــو لــە باشــوورەوە عەرەبــی ئەهــواز ،بەلــوچ ،لــە ســەرەوە ئەرمــەن و لــە روانگـه‌ی ڕێزگرتــن لــە مــرۆڤ و لــە مافەکانــی مــرۆڤ ،هەروەهــا لە ئــازەر ،لــە ڕۆژئــاواوە ئــەو ســوننە و عەلەوییــە عەره‌بانــەی خوازیــاری جەســووریی و پێداگریــی خەباتــی ئازادیخوازانــەی خەڵکــی کوردســتان بــۆ ڕزگاریــی لــە دەســت داگیرکەریــی و کۆلۆنیالیــزم ،جێــی خۆیەتــی کۆنفیدراســیۆنێکی لــەو جــۆرە بــن. هەروەهــا ئــەو مایەیــە لــە ســەر مافەکانــی تاکەکــەس ،ئازادیــی ژنــان، لەبەرئــەوەی کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک لــە ســەر بناخــەی بەرابەریــی و یەکســانیی کۆمەڵــگا ،ســیکوالریزم یان ئازادیــی مەزهەبیی بەشــداریکردنی دڵخوازانــە و خۆبەخشــانەیە ئــەوا ڕێــگا بــە و ئایینیــی ،ئازادیــی کولتوریــی و زارەوەیــی و هتــد .دابنێیــن. هەبــوون و بــە بەشــداریی هەبوونــە کۆمەاڵیەتیــی و سیاســییەکانی ئامانجــی کوردســتانیان لــە بــێ دەوڵەتییــەوە دەبێــت بــەرەو دیکــە دەدات /الســتیکییە /فرەکولتورییــە /دژ بــە مۆنۆپلۆلیزمــە و کۆنفیدرالێزمێکــی دیموکراتیکــی وا بەرفــراوان بێــت کــە کۆتایــی کۆنسیســوس ئامێــزە /رێککەوتــن ئامیــزە /رێککەوتــن پــەروەرە .لــە بــە شــێوەکانی رەگەزپەرســتیی و شــۆڤێنیزم ،بــە مشــەخۆریی چوارچێــوەی ئــەم خۆبەرێوەبردنــەدا دەبێــت مۆدێلێکــی ئابووریــی ســەرمایەداریی ،بــە بااڵدەســتیی تــاک – مەزهەبیــی ،بــە سێکســیزم و جیــاواز /ئەڵتەرناتیــڤ هەبێــت .لێــرەدا کەرەســتە و ســامان دەکەونــە پیاوســاالریی هەمــوو جۆرەکانــی چەوســاندنەوە و ســووکایەتییپێکردن بەردەســت ،بــە پێچەوانــەی ئــەوە کــە دابدۆرشێــن و بەتــااڵن بربدرێــن .و هــەاڵواردن بهێنێــت. کۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک دەرفــەت بــۆ پێکەوەژیانێکــی هاوبــەش و بەرابــەر دەخەمڵێنێــت ،چــون ناوەندگیــر نییــە ،بەڵکــو روو بــە هــەر ئێســتا لــە بەشــێکی کوردســتان ،لــە ڕۆژئــاوا ،ئــەو مۆدێلــە کەنــارەکان دەرەوێتــەوە و هــەر لــە بــەر ئــەوە ناتوانێــت دەســەاڵتخواز لــە ژیانــدا دەبیرنێــت .لــە باشــووری واڵت هێشــتا درەنــگ نییــە و دەتوانیــن و دەبێــت ســوود لــە ئەزموونــی خراپــی ڕابــردوو وەربگریــن. و قۆرخــکار مامەڵــه بــکات. کاتێــک ئێمــەی کوردســتانیی بتوانیــن لــە ســەر بناخــەی سیســتەمی ئۆجــاالن بــە ڕۆشــنی بــاس دەکات کــە خۆبەغەریبدانانــی کۆمەڵگایــەک كۆنفیدرالیزمــی دیموکراتیــک پێکهاتــەکان ڕێــک بخەیــن ،نــەک هــەر لــە بەرامبــەر هەبوونــی خۆیــدا هانــی دەدا کــە لــە بەشــداربوونی لــە بــەر مەترســیی و هەڕەشــەدا نابییــن ،بەڵکــو منونه‌یــەک لــە چاالکانــەی خــۆی لــە نــاو کۆمەڵــگادا ،دوور بکەوێتــەوە /خــۆی بەڕێوەبەریــی دەخەینــە بەردەســت کــە بــە دڵنییاییــەوە ســەرنجی دوور بگرێــت .ئــەو کاردانەوەیــە کاردانەوەیەکــە کــە عادەتــەن پێــی ئەوانــی دیکەیــش ڕادەکێشــیت.
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
زۆر گــەورەن ،ئــەو کاتــە هــەر نەشــمێنن .ئــەوە دەســەاڵتە سیاســییە باوەکەیــە کــە بــووە بــە هــۆی هاتنەئــارا و ســەرهەڵدانی گەلێــک کێشــەی سیاســیی و کۆمەاڵیەتیــی و ئابووریــی جیــاواز.
دەگوترێــت نارێککەوتــن لەگــەڵ سیاســەت .بارەکانــی مۆنۆپۆلــی ئابووریــی ،سیاســیی ،ئایدیۆلۆژیــی ،ســەربازیی جۆرگەلێکــن لــە ســاختار کــە لەگــەڵ دۆخــی رسووشــتیی کۆمەڵــگادا نایەنــەوە ،.کــە بــە تایبەتیــی ســەرنجیان لــە ســەر مەڵۆکــردن یــان خەرمانەکردنــی زێــدە قازانجــە. ئۆجــاالن ،هەروەهــا تێــزی شــۆڕش ،لــە مانــای قڵپکردنەوەی دەســەاڵتدا یــان لــە بانــەوە دانانــی سیســتەمێکی دیموکراســیی ،بــۆ گۆڕانکاریــی رەت دەکاتــەوە .چــون پێــی وایــە کــە «شۆڕشــیش کۆمەڵگایەکــی نــوێ دروســت نــاکات» .لــەو مانایــەدا کــە شــۆڕیش هــەر توێژێــک و دووان دەگرێتــەوە و عادەتــەن پاشــان کۆمەاڵنــی خەڵکــی لــە بیــر دەچێتــەوە و پشــتگوێ دەخرێــن .لــەو جــۆرە سیســتەمانەدا کــە دەوڵەتــی نەتەوەیــی نەریتیــی یەکێکــە لێیــان نــرخ بــە ئازادییــەکان و گەورەکردنەوەیــان نادرێــت .بەڵکــو ملکەچبوونــی تاکەکــەس و وەفاداریــی هاواڵتیــی بــۆ ده‌وڵـه‌ت و بــۆ دامودەســتگاکانی بــە باشــرین رەفتــاری چــاک لــە قەڵـه‌م دەدرێــت.
38 پانۆڕامای نه‌وت په‌ره‌پێدانــی ههمــوو بواره‌كانــی وه كه‌رته‌كانــی ئابــوری ،هــهر له‌پیشه‌ســازی و كشــتوكاڵ و خزمــه‌ت گــوزاری و ته‌ندروســتی و گه‌شــتو گــوزار ،تــا ده‌گاته‌بــواری بازرگانــی و گواســتنه‌وه. له‌گــه‌ڵ بهكارهێنانــی نــه‌وت وه‌ك وزه‌ی جێگــره‌وه بــۆ خه‌ڵــووز نــه‌وت وه‌كــو ســه‌ره‌كیرتین ســه‌رچاوه‌ی وزه‌ی جیهــان ،كاریگــه‌ری لهههمــوو بواره‌كانــی پیشه‌ســازی و گواســتنه‌وه‌و بهرهــهم هێنانــی راســته‌وخۆی له‌ســه‌ر ئابــوری جیهــان و ژیــان و گوزه‌رانــی شۆڕشــێكی ئابــوری دروســت كــرد به‌زیادبوونــی داهاتــی وه‌اڵت مرۆڤــه‌كان ههیــه .ئــهم گرنگیه‌ئابوریه‌جیهانیــه‌ی كه‌نــه‌وت ه وه‌كو ئاماژه‌مان ئه‌گه‌ر شۆرشی سه‌وز نه‌بوای هه‌یه‌‌تــی وا ده‌كات كه‌ئابــوری نــه‌وت له‌چــاو كه‌رته‌كانــی ه رۆڵی پێدا نه‌وت وه‌به‌كار هينانى وز تــری ئابــوری ئــهم تایبه‌مته‌ندیه‌یــی ههبــێ كه‌جگه‌له‌مانــا سه‌ره‌كی تیا بینی ئابوریه‌كــه‌ی كه‌له‌دۆزینــه‌وه ،ده‌رهێنــان ،گواســتنه‌وه ،پــاره‌ی كاشــی ه زۆر وه‌اڵتانی ه ل پاره‌ی نه‌ختینه‌ی نه‌وت ك به‌رهه‌‌م هێنه‌ر وه‌ك به‌الش سه‌یر ئه‌كرێ، ه ده‌ستیان ه بێ ماندوبوون دێت چونك ســه‌رمایه‌گوزاری و بــاج پێــك دێت،كــ ه ههمــوو ئه‌مانــه‌ش له‌قازانــج وه‌به‌ده‌ســتهێنانی پــاره‌ی خێــرادا به‌رجه‌ســته‌ده‌بێ ،په‌یوه‌نــدی راســته‌وخۆى به‌سیاســه‌تی جیۆپۆلیتیــك و گه‌شــه‌ی ئابــوری جیهانــی، ههروههــا جوڵــه‌و هاوســه‌نگی هێــزه ناوچه‌یــی و جیهانیه‌كانــه‌وه ههیــه ،واتــا په‌یوه‌نــدی به‌شــه‌ڕ و ئاشــتی نێونه‌ته‌وه‌یــی ههیــه لــه‌رووی مێژوویــی ،سیاســی ،ئابــوری و ســه‌ربازیه‌وه.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ه ـهر كااڵی ـه‌ك وه‌ك ن ـه‌وت ك ـه گرنگــی جیهانــی ههبــێ ،ل ـ ه ههمــان كاتــا كاریگ ـه‌ری راســته‌وخۆی ههبــێ له‌س ـهر كایه‌كانــی ژیــان له‌س ـهر ئاســتی جیهــان ،ئیــر له‌مانــا ئابوریه‌كــه‌ی زیاتــر ره‌هه‌‌نــدی سیاســی وه‌رده‌گــرێ ،نــه‌ك وه‌ك كااڵیــه‌ك كه‌ته‌نهــا ره‌هه‌نــده ئابوریه‌كــه‌ی له‌ســه‌ر خســتنه‌ڕوو داوا واتــا supply and demandبــێ. ئه‌گــه‌ر له‌دیــدی ئابوری/كۆمه‌اڵیه‌تــی ســه‌یری نــه‌وت /وزه بكه‌یــن، له‌مێــژووی ئابــوری /كۆمه‌اڵیه‌تــی ئه‌مــه ئاشــكرای ه كــ ه پێشــكه‌وتنی بهكارهێنانــی وز ه كاریگــه‌ری ســه‌ره‌كی هه‌‌بــووه‌و هه‌یــ ه لــ ه ســه‌ر زۆربوونــی ژمــاره‌ی دانیشــتوانی جیهــان .به‌هــۆی زۆربوونــی وزه‌و بهكارهێنانــی وزه له‌ئاســتیىك فراوانــا له‌بواره‌كانــی پیشه‌ســازیدا رێگه‌خۆشــكه‌ربوو بــۆ دروســتبوونی زه‌مینــه‌ی گونجــاو بــۆ گه‌شــه‌و
و تــاك ،به‌مــه‌ش پێشــكه‌وتنی بواره‌كانــی تــری كۆمه‌اڵیه‌تــی و په‌یوه‌ندیــه نێــو ده‌وڵه‌تیــه‌كان ،ههروههــا بــه شــێوه‌یه‌كی رێــژه يــی فه‌راهه‌‌مبوونــی ژیــان و گوزه‌رانــی بــاش بــۆ وه‌اڵتانــی به‌كارب ـهر و به‌رهه‌‌مهێنــه‌ر بــوه هــۆى پێشــكه‌وتنی كه‌رته‌كانــی ته‌ندروســتی و كۆمه‌اڵیه‌تــی. ل ـه‌رووی پیشه‌ســازیه‌وه ،ن ـه‌وت توانــی كه‌رته‌كانــی به‌ره ـهم هێنانــی پیشه‌ســازی به‌شــێوه‌یه‌كی زۆر دیــار SIGNIFICANT/زیــاد بــكات، به‌م ـه‌ش كه‌رت ـه‌كاىن ب ـه ره ـ ه م هێنــان بــوون به‌شــوێنی كارو داهــات بــۆ خه‌ڵكانێــى زۆر ،هــهر بۆیــ ه ده‌بیبیــن له‌گــه‌ڵ بهكارهێنانــی نــه‌وت به‌تایبــه‌ت لــه‌دوای جه‌نگــی دووه‌مــی جیهانیــه‌وه لــه بواره‌كانــی پیشه‌ســازیدا ژمــاره‌ی بێــكاران له‌وه‌اڵتانــی پیشه‌ســازی به‌شــێوه‌یه‌كی زۆر دیــار و به‌رچــاو نــزم بــووه بــۆ كه‌مرتیــن ئاســت به‌م ـه‌ش ه ـهم داهاتــی تــاك ه ـهم ده‌وڵ ـه‌ت گۆڕانــی گ ـه‌وره‌ی به‌س ـه‌رهات ،ب ـهم زیادبوون ـه‌ی داهات ـه توانــرا زۆرالیه‌نــی تــری ژیانــی شارســتانی و كۆمه‌اڵیه‌تــی و تــه ندروســتى بــره‌وی پێبــدرێ ،هــهر له‌ئاســتی خوێنــدن و پــه‌روه‌رده‌و فه‌رهه‌‌نــگ تــا ئه‌گاتــه الیه‌نــی وه‌رزش و چاالكیه‌كانــی تــری كۆمه‌اڵیه‌تــی. بهههمــان شــێوه له‌بــواری بهرهــهم هێنانــی كشــتوكاڵ ،به‌تایبــه‌ت ئــه‌وه‌ی كه‌به‌شۆرشــی ســه‌وز نــارساوه ،بهكارهێنانــی وزه‌ی نــه‌وت له‌بــواری بهرهــهم هێنانــی كشــتوكاڵ و كه‌‌رســته خۆراكیه‌كانــه، رۆڵــی ســه‌ره‌كی و كاریگــه‌ری ههبــووه كــه بــه هۆیــه‌وه به‌رهه‌‌مــی كشــتوكاڵییه‌وه خۆراكــی به‌شــێوه‌یه‌كی زۆر به‌رچــاو زیــاد بــكات،
39
له‌گــه‌ڵ په‌یدابوونــی پیشه‌ســازی و كۆچكــردىن زۆری خه‌ڵكــی گونــده‌كان له‌وه‌اڵتانــی پیشه‌ســازی بــۆ نــاو شــاره‌كان به‌مه‌به‌ســتی كاركــردن له‌كارگــه‌كان بــۆ په‌یداكردنــی داهاتــی زیاتــر ،ئه‌گــه‌ر شۆرشــی ســه‌وز نه‌بوایــ ه وه‌كــو ئاماژه‌مــان پێــدا نــه‌وت وه‌بــه‌كار هينــاىن وز ه رۆڵــی ســه‌ره‌كی تیــا بینــی ،نــه‌ك له‌وه‌اڵتانــی جیهانــی ســێیه‌م ،به‌ڵكــو له‌وه‌اڵتانــی پیشه‌سازیشــا خه‌ڵــك تووشــی كه‌مــی خــۆراك و برســیه‌تی ئه‌بوونــه‌وه. لــه‌رووی كۆمه‌اڵیه‌تــی و ته‌ندروســتی وه دروســتبوونی ديــارده‌‌ى ده‌وڵه‌تــی خۆشــگوزهران له‌وه‌اڵتانــی رۆژئــاواو جيهــان ههمــوو به‌هــۆی زیادبوونــی داهاتــه‌وه بــوو كه‌له‌رێگــه‌ی وزه‌ی نه‌وتــه‌وه فهراهــهم كــرا .بۆیه‌ئه‌توانیــن ههمــوو ئــه‌و پێشــكه‌وتنه‌ی لــه‌دوای جه‌نگــی جیهانیــه‌وه جیهــان به‌خۆیه‌وه‌بینــی نــاوی بنێیــن شۆرشــی نــه‌وت. كااڵی نــه‌وت تــه نهــا كااڵیه‌كــه ئه‌وه‌نــده‌ی بــۆ به‌كاربــه‌ران بۆتــه مایه‌یــی خۆشــگوزهرانی و فهراهــهم بوونــی ئاشــتی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌هیــچ جۆرێــك بــه چاره‌گــی ئــهم ئه‌ندازه‌یــه‌ش بــۆ به‌میلله‌تــان و وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــه‌ر ســوودی نهبــووه هه‌‌ڵبه‌تــه جگــه لــه نه‌رویــج ،ههروههــا كااڵی نــه‌وت دووباره‌ته‌نهــا كااڵیه‌كهــك هه‌تائێســتاش سیاســه‌ت و ئابوریه‌كــه‌ی له‌ده‌ســت زۆربــه‌ی هــه‌‌ره‌زۆری وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــه‌ردا نیــه ،به‌ڵكــو واڵتانــی تــر خاوه‌نــی سیاســه‌تی نه‌وتــن و نــه‌وت به‌كاردێنــن لهههمــوو هاوكێشه‌سیاســی و جیۆپۆلیتــك وهــاو ســه نگــى هێــزدا هــهم له‌ســه‌ر ئاســتی ناوچه‌یــی وهــه‌‌‌م له‌ســه‌ر ئاســتی نێونه‌ته‌وه‌یــی و جیهانیــدا .وه‌كــو له‌ســه‌ره‌وه‌ئاماژه‌مان پێــدا نــه‌وت بــۆ وه‌اڵتانــی به‌كاربــه‌ری پیشه‌ســازی بووه‌ته‌رێگــه‌ی كارا بــۆ خۆشــگوزهرانی و ئاشــتی كۆمه‌اڵیه‌تــی و به‌ره‌وپێشــچوونی ههمــوو بواره‌كانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و ته‌ندروســتی و دروســتبوونی سیســته‌م و ده‌وڵه‌تــی خۆشــگوزهران» »wilferd stateبه‌پلــه‌ی جیــاواز .بــه‌اڵم نــه‌وت بــۆ زۆربــه‌ی هــه‌‌ره‌زۆری وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــه‌ر ،نــه‌ك هــهر نه‌بۆتــه مایــه‌ی خۆشــگوزهرانی و ئاشــتی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،به‌ڵكــو لــه‌زۆر كاتــدا وه‌كــو له‌وتارێكــی پێشــووترا باســم لێوه‌كردبــوو ،نــه‌وت له‌بــری ئــه‌وه‌ی ببیێتــه روناكــی بووه‌تــه ئاگــر بــۆ ژیــان و گوزه‌رانــی زۆرى
به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ه نه‌وت رۆڵی گرنگ و بڕیارده‌ری ههبوو ه نه‌خشه‌ی جیۆپۆلۆتیك له‌هه‌‌موو ل ناوچه‌نه‌وتیه‌كانی جیهان
نــه‌وت نه‌بــێ هــه تــا نيــوه مووچــه‌و چــاره گــه مووچــه ش نابــێ، به‌مــه‌ش ههمــوو كایه‌كانــی ژیــان وه‌ســتاوه .كاتــێ به‌نــده لــه به‌رنامه‌یه‌كــی تیڤــی باســی گرنگــی كه‌رته‌كانــی تــری ئابــووری ئه‌كــرد یه‌كــێ له‌بــه‌الش خۆره‌كانــی میلیشــیا به‌نــاو رۆژنامه‌نــووس به‌ئاشــكرا ئه‌مــه‌ی ده‌گــووت كه«ئێمــه وه‌اڵتــی نه‌وتیــن پێویســان به‌كه‌رته‌كانــی تــری ئابــوری نیــه«. Bئــهم پشــت به‌ســتنه رهه‌‌ایــه بــه نــه‌وت لــ ه زۆرى وه ال تــا ىن نــه وىت بــۆ ژیــان و خــۆش گوزه‌رانیه‌كــی ســاخته و ه ك وه التــاىن كــه نــداو بــۆ منونــه ههمــوو كایه‌كانــی كاری فكــری پــه‌ك خســت له‌ســه‌ر ئاســتی مه‌عریفــه ،زانســتی و فه‌رهه‌‌نگــی كــه دووبــاره ههمــوو ئــه‌و دواكه‌وتوییــه فكــری وزانســتى و كۆمه‌اڵیه‌تــی و فه‌رهه‌‌نگیــه له‌وه‌اڵتانــی بــه ر هــه م ه‌ێنــه رى نــه‌وت به‌ڵگه‌یه‌كــی حاشــا هه‌‌ڵنه‌گــره .نــه‌وت له‌بــری ئــه‌وه‌ی تــاك ،كۆمــه‌ڵ و ههمــوو
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
تابتوانرێــت به‌ئه‌نــدازه‌ی پێویســت خــۆراك بــۆ دانیشــتوانی ســه‌ر زه‌وی بهرهــهم بهێرنێــت.
خه‌ڵكانــی وه وه‌اڵتانــی به‌ره ـهم هێن ـهر .بــۆ وه‌اڵمــى ئ ـهم پرســیار ه بۆچــی ئ ـهم جیاوازی ـه هه‌ی ـه له‌نێــوان وه‌اڵتانــی به‌كارب ـهر و به‌ره ـهم هێنــهری نــه‌وت له‌ســه‌ر ئاســتی ســوود وه‌رگرتــن له‌ئابــوری نــه‌وت، پێویســت ئــه‌كات ئامــاژه بــه گرنگرتیــن كاریگه‌ریــه خراپه‌كانــی نــه‌وت بكه‌یــن له‌ســه‌ر گــه‌الن و وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــهری نــه‌وت به‌تایبــه‌ت له‌وه‌اڵتانــی جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی به‌كوردستانیشــه‌و ه. نــه‌وت وه‌ك ته‌نــه‌ا ســه‌رچاوه‌ی ئابــوری و داهاتــی كاش -1 ســودى لــێ وه رگــرا وه بــێ بهكارهێنانــی هیــچ ه‌ێزێكــی عه‌قلــی و زانســتی و ته‌كنه‌لــۆژی لــه ال يــه ن وال تــا ىن بهرهــهم هێنــهری ن ـه‌وت دوبــاره جگ ـه ل ـه ن ـه ر ويــج بــووه ب ـه هۆی ئ ـه‌وه‌ی ك ـهA : كه‌رته‌كانــی تــری ئابــوری بــۆ ژیــان ت ـه‌واو پشــت گــوێ بخرێــن یــانزۆر گرنگیــان پێنـه‌درێ كـه ئه‌مـه لـه زۆربـه‌ی هـه ره زۆری وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــهری نــه‌وت به‌ئاشــكرا ئه‌بیرنێــت به‌كوردستانیشــه‌وه، وه‌كــو ئه‌مــڕۆ هه‌‌موومــان شــاه‌ید حاڵــی كوردســتانین كه‌پــاره‌ی
40 ره‌هه‌نده‌كانــی ژیانــی سیاســی فكــری ،فه‌رهه‌‌نگــی ،شارســتانی، ههروههــا ههمــوو بواره‌كانــی كه‌رته‌كانــی تــری ئابــوری چــاالك بــكات ،له‌راســتیدا هه‌‌موویانــی ســڕو بــێ كاریگ ـهر كــرد ل ـه وه‌ال تــاىن ن ـه‌وىت. - Bپــاره‌ی نه‌ختین ـه‌ی ن ـه‌وت ك ـ ه ل ـ ه زۆر وه‌اڵتانــی به‌ره ـهم هێن ـهر وه‌ك ب ـه‌الش س ـه‌یر ئه‌كــرێ ،چونك ـه بــێ ماندوبــوون دێت ـه ده‌ســتیان، فه‌رهه‌‌نگــی كار و به‌هــای كاریــش نه‌بۆتــ ه كاراكتــه‌ری په‌روه‌رده‌یــی له‌ســه‌ر ئاســتی كۆمه‌ڵگــه ،بۆیــه به‌شــی هــه‌‌ره‌زۆرى تاكه‌كانــی نــاو ه ه ك نه‌وت خاوه‌نه‌كه‌ی ئه‌و واڵت و گه‌النه‌ی ه رووى جیۆگرافيه وه ه ل نه‌وتی تیای
كۆمه‌ڵگــه وه هــ ه تــا له‌ســه‌ر ئاســتی ده‌ســه‌اڵتی سیاســیش لــه‌م شــوێنانه‌ی كه‌نــه‌وت هه‌یه‌هێنــده‌ی فه‌ره‌نگــی بــه‌الش خــۆری و ســه‌رفكردنی گه‌مژانــه بــاوه ،نیــو ئه‌وه‌نــده‌ش فه‌رهه‌‌نگــی كار و بهرهــهم هێنــان و خۆماندوكــردن بوونــی نیــه ،بــێ گومــان ئه‌مــه‌ش كاریگــه‌ری خراپــی هه‌‌بــووه‌و ئه‌بــێ له‌ســه‌ر بــواری پــه‌روه‌رده‌ی فكــری و خــۆ رێكخســن و متامنه‌به‌تواناكانــی خــۆ.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
له‌زۆربــه‌ی وه‌اڵتانــی بهرهــهم هێنــهری نــه‌وت داهــات -2 و كه‌رتــی نــه‌وت له‌الیــه‌ن چه‌نــد یــان چه‌نده‌هــا كۆمپانیــای جۆراوجــۆرى بــواری وزه و ه به‌هــاوكاری نوخبه‌یه‌كــی به‌نــاو سیاســی یــان ههنــدێ جــار له‌الیــه‌ن خێلێــك یــان خێزانێكــه‌وه كۆنتــڕۆڵ و مۆنۆپۆل/قــۆرخ كــراوه بــێ بــ ه شــدارى خــه لــك لــه بريــارى ســيا س ـه ت و ئــا بــوورى ن ـه وتــا .ئ ـهم قۆرخكارانه‌هه‌‌مــوو داهــات و ســوده‌كانی نــه‌وت بــۆ خــۆش گوزه‌رانــی ســوڵتانانه‌ی خــۆ و به‌رژه‌وه‌نــدی مانــه‌وه‌ی خۆیــان بــه‌كار ئه‌هێنــن بێگوێدانه‌هیــچ به‌هایــه‌ك و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كــی میللــی و نیشــتامنی. لــه‌رووی كۆمه‌اڵیتیــه‌وه ،به‌هــۆی گل بوونــه‌وه‌ی ســامانی -3 ن ـه‌وت له‌ده‌ســتی كه‌مینه‌كــی ده‌س ـه‌اڵتدار وه قــۆرخ كردنــی ههمــوو داهــات و بهكارهێنانــی نــه‌وت بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــان حاڵه‌تێكــی كۆمه‌اڵیه‌تــی نارسووشــتی خوڵقانــدوه بــه‌وه‌ی كــه‌وا كه‌مینه‌یــه‌ك له‌پــرا به‌ده‌ســت به‌ســه‌راگرتنی نــه‌وت ئه‌بنه‌خــاوه‌ن ســه‌دان ملیــارد
دۆالر و ســامانێك كه‌له‌خه‌ویــش نه‌یــان بینــاوه ،وات ـه ئ ـهم نوخب ـه تــاز ه به‌ســه‌را كه‌وتووه‌به‌هــۆی قۆرخــكاری تــه‌واوی داهاتــی نه‌وتــه‌وه كۆمه‌ڵگـه‌كاىن واڵتانــی به‌رهـه‌‌م هێنـه‌رى نه‌وتیــان دوو لـه‌ت كــردوه نــه‌ك به‌مانــا سیاســی و ئابــوری و چینایه‌تیه‌كــه‌ی ،به‌ڵكــو به‌مانــای یاســای هــهر ه ســه‌رتایه جه‌نگه‌لیــه‌كان ،واتــا دروســتبوونی چینێكــی دڕنــده‌و فاســد پشــت به‌ســتوو به‌ســامانی نــه‌وت و قۆرخكردنــی نــه‌وت ،زۆرینــه‌ی خه‌ڵكــی بــێ مــاف و بــێ ده‌نــگ و بــێ راو و بــێ بڕیــار و بــێ ئــازادی كه‌منونــه‌ی ئه‌مــه لــ ه ههمــوو وه‌اڵتانــی نه‌وتــی جیهانــی ســێیه‌م كــه‌م یــان زۆر بــه‌دی ئه‌كــرێ ،ده‌ســه‌اڵتی «ئــال الســعود» منونــه‌ی هه‌‌ره‌زه‌قــی ئــه‌و دوو لــه‌ت كرنــی كۆمه‌ڵگه‌یه‌بــۆ چینێكــی زۆردار و ده‌وڵه‌مه‌نــدو نه‌وتــدار و چینێكــی شــێلدراو كه‌به‌شــی هــه‌‌ره‌زۆری هاواڵتیــان له‌خــۆ ئه‌گــرێ. ئــهم دوو لــه‌ت بوونــی كۆمه‌ڵگــه بــۆ دوو چینــی تــه‌واو جیــاواز له‌ژیــان ،گــوزه‌ران ،به‌رژه‌وه‌نــدی و ئامانــج بۆتــه هــۆی نه‌بوونــی هیــچ سه‌رنه‌وشــتێكی هاوبــه‌ش له‌نێــوان ئــهم دوو چینــه‌دا ،به‌ڵكــو له‌مــه‌ش زیاتــر هه‌‌میشــه شــه‌ڕێكی نهێنــی و ســارد ههیــه لــه ه نهێنیــه ئه‌بێتــه شــه‌ڕێكی نێوانیــان كه‌دره‌نــگ یــان زوو ئــهم شــه‌ڕ گــه‌رم كه‌ئــه‌وكات نه‌ته‌نهــا ئاشــتی كۆمه‌اڵیه‌تــی كه‌له‌بنه‌مــادا لــه‌م كۆمه‌ڵگــه نه‌وتیــه‌د اگیركراوانــه‌دا نیــه به‌تــه‌واوی بوونــی نامێنــێ، به‌ڵكــو ههمــوو وه‌اڵت و كایه‌كانــی ژیــان هه‌‌ڕه‌شــه‌ی له‌ناوچــوون و وێــران بوونیــان لــێ ئه‌كــرێ كه‌لێــره‌دا عێــراق و لیبیــا منونـه‌ی زینــدون بــۆ ئه‌مــه كــه ئه‌شــێ ههمــان منونــه‌ی عێــراق و لیبیــا له‌زۆربــه‌ی واڵتانــی نه‌وتــی جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی دووباره‌ببێتــه‌وه، ئه‌گ ـهر ههرچــی زووتــر ســامان و ئابــوری ن ـه‌وت ن ـه گ ـه رێت ـهوه بــۆ خــه لــك وه كۆتایــی به‌خاوه‌نداریه‌تــی نــه‌وت نه‌هێــرێ له‌الیــه‌ن كه‌مینه‌یه‌كــی ده‌ســه‌اڵتداری گه‌نــده‌ڵ و چاوچنــۆك و ســته‌مكار. دوو كــه‌رت بــوون یــان دوو لــه‌ت بوونــی كۆمه‌ڵگه‌نه‌وتیــه‌كان له‌وه‌اڵتانــی جیهانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی له‌ســه‌ر بنه‌مــای خاوه‌نداریه‌تــی تــه‌واوی ئابــوری نــه‌وت له‌الیــه‌ن كه‌مینیــه‌ك و بــێ ب ـه‌ش بوونــی زۆرین ـه‌ش لهههمــوو خێرێكــی ن ـه‌وت بوه‌ت ـه هــۆى ب ـه فــرۆداىن ســا مانێــى گ ـه وره‌ى گشــتى بــێ وێن ـه .ئه‌گ ـهر ته‌نهــا ئ ـهم 10ســاڵه‌ی دوایــی وه‌ربگریــن وه ته‌نهــا ئه‌گــه‌ر وه‌اڵتانــی كه‌نــداو عێــراق و ئێــران وه‌ربگریــن به‌هــه‌‌زاران ملیــار دۆالر لــه فرۆشــتنى ن ـه‌وت ده‌ســت ك ـه وتيــان ههبــووه ،ب ـه‌اڵم له‌گ ـه‌ڵ ئه‌م ـه‌ش ئه‌بینیــن هیــچ پێشــكه‌و‌تنێكی به‌رچــاو لــه‌م شــوێنانه‌رووی نــه‌داوه لــه رووی
گه‌شــه‌و په‌ره‌پێدانــی كه‌رته‌كانــی تــری ئابــوری له‌ســه‌ر بنه‌مــای و وزه‌ئه‌كــه‌ن ،نــه‌ك ئه‌مانــه‌ی كه‌له‌به‌شــێكی ئــهم نه‌وتــه‌ی كه‌بــۆ گ ـه‌ل و واڵته‌كانیــان دیــاری كراوه‌ب ـه‌زۆر و ســته‌م و ســاخته‌بۆ خۆیــان زانســتی و ته‌كنه‌لــۆژی و بــازاڕ. ده‌ســتیان به‌ســه ردا گرتــووه و خۆیــان كــرد كردۆته‌خاوه‌نــداری هه‌‌ڵبه‌تــه هه‌‌ندێــك واڵت وه‌ك عێراقــی ســه‌رده‌می ســه‌دام و شــای ههمــوو شــتێك بــێ له‌به‌رچاوگرتنــی هیــچ به‌هــاو به‌رپرســیاریه‌كی ئێــران و له‌گــه‌ڵ لیبیــای قه‌زافــی به‌پاڵنــه‌ری رۆحــی نه‌ته‌وه‌په‌رســتی میللــی و نیشــتامنی و مرۆڤــی و ئه‌خالقــی. له‌هه‌‌وڵــی ئه‌وه‌دابــوون كــه ســامانی نــه‌وت به‌كاربێنــن بــۆ پێشــكه‌وتنی كه‌رتــی كشــتوكاڵ و ئاودێــری و پیشه‌ســازی و ههتــا ئــه‌وه‌ی جێــگای كۆمێدیــه ههمــوو ئه‌وانــ ه كــه له‌ڕێگــه‌ى ســامان و ته‌كنه‌لۆژیــای ناوكــی و ســه‌ربازی ،بــه‌اڵم به‌ئامانجــی بااڵده‌ســت داهاتــی نه‌وتــه‌وه الفــی ســه‌رۆكی و پاشــایی لــێ ئــه‌ده‌ن ئه‌كه‌ونــه بوونــی نه‌ته‌وه‌كــه‌ی خۆیــان وه‌له‌ســه‌ر ژیــان و حســابی ئــازادی و ئــه‌و وهه‌‌مــه‌وه كــه به‌راســتی خۆیــان به‌ســه‌رۆك و ده‌ســه‌اڵتدارى دیموكراســی كه‌ئه‌نجامه‌كــه‌ی وه‌كــو بینیــان خراپرتبــوو له‌چــاو ه خا وه‌ن تواناكان ه زۆرێ ل له‌به‌رئه‌مه‌ش ئــه‌و شــوێنانه‌ی كه‌نــه‌وت ته‌نهــا بــۆ ئــاره‌زووی خۆشــگوزهرانی له‌گه‌ڵ په‌يدابوونى ههر هه‌‌لێ بێ دوو دلى كه‌مینه‌یه‌كــی فاســدی ســته‌مكار بــه‌كاردێ وه‌ك واڵتانــی كه‌نــداو و كۆچ ده‌‌كه‌ن هه‌‌ندێــك واڵتانــی ئه‌فریقیــا و ئاســيا. به‌شــێوه‌یه‌كی راســته‌وخۆ یــان ناڕاســته‌وخۆ نــه‌وت رۆڵــی گرنــگ و بڕیــارده‌ری ههبــووه لــه نه‌خشــه‌ی جیۆپۆلۆتیــك لهههمــوو راســته‌قینه ئه‌زانــن به‌ســه‌ر خه‌ڵكــه‌وه ،بــه‌اڵم له‌ڕاســتیدا ناوچه‌نه‌وتیه‌كانــی جیهــان ،ههروههــا رۆڵــی هه‌‌بووه‌له‌هاوســه‌نگی ئه‌مانه‌بێبــاك و بــێ ههســتی به‌رپرســیاریه‌تین وهه‌‌یــچ كاراكتــه‌ری هێــز و شــێوازی جــۆری فه‌رمانــڕه‌وای ده‌سه‌اڵته‌ده‌ستنیشــان به‌رپرســیاریان نییــه .وه‌هه‌‌‌مــی ده‌ســه‌اڵتداری به‌رپرســانی وه‌اڵتانــی كراوه‌كانــی واڵتانــی نــه‌وت هه‌‌روه‌كــو له‌وتارێكــی تــردا گووتومــه بهرهــهم هێنــهری نــه‌وت به‌تایبــه‌ت له‌رۆژهه‌‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت و جیۆپۆلۆتیكــی جیهــان به‌تایبه‌تــی ناوچــه‌ی رۆژههاڵتــی ناوه‌ڕاســت باكــوری ئه‌فریقــا ،ئــه‌و راســییه‌یان الونــه كــه ئــا بــوورى و سياســه په‌یوه‌نــدی به‌بوونــی نه‌وتــه‌وه ههیــه به‌هه‌‌مــوو ره‌گه‌زه‌كانیــه‌وه ىت نــه وت كــه لــه ده‌رهێنانــی نــه‌وت ،گواســتنه‌وه‌ی نــه‌وت بــۆ وه‌ك شــوێنی به‌ره ـهم هێنــان ،گواســتنه‌وه ،به‌بــازاڕ كــردن .ههروههــا بــازاڕه‌كان و فرۆشــتنی و ديــارى كــردىن به‌هــای ن ـه‌وت كه‌ســانی تــر خاوه‌نداریه‌تــی نه‌وتیــش بهههمــان جــۆر په‌یوه‌نــدی به‌سیاســه‌تی و واڵتانــی تــر بڕیــاری له‌ســه‌ر ئــه‌ده‌ن .واتــا خاوه‌نداریه‌تــی نــ هو‌ت جیۆپۆلۆتیكــه‌وه ههیــه هه‌‌روه‌كــو له‌ســه‌ره‌وه‌ئاماژه‌م پێكــرد به‌مه‌نیه‌كه‌به‌حوكمــی شــوێنی جوگرافیــا لــه‌م شــوێنانه‌یه كــه كه‌راســته نــه‌وت خاوه‌نه‌كــه‌ی ئــه‌و واڵت و گه‌النه‌یــ ه كــه نه‌وتــی ئامانــه‌ی تیــا به‌ده‌ســه‌اڵتدار كــراون. تیایــ ه لــه رووى جیۆگرافيــه وه ،بــه‌اڵم سیاســه‌ت و به‌هــای نــه‌وت و‌اڵتــاىن تــر و كه‌ســانی تــر خاوه‌نداریه‌تــی ئه‌كــه‌ن .ههتــا ئه‌وانــه‌ی ئه‌مــڕۆ وهه‌‌مــی ســامان و ده‌ســه‌اڵتی نــه‌وت بۆته‌گرفــت بــۆ به‌نــاو ده‌س ـه‌اڵتداران و به‌نــاو س ـه‌رۆك و خــاوه‌ن ن ـه وتــن ل ـه زۆرب ـه گه‌النــی ئــه‌و شــوێنانه‌ی كه‌نه‌وتــی تیایــه ،ههتــا بۆته‌گرفــت بــۆ ى و‌اڵتــاىن نــ ه وىت له‌ڕاســتیدا ته‌نهــا ئه‌ركــی ئاســایش و ئیداره‌كــردىن جیهانیــش ،چونكه‌ده‌ســه‌اڵتدارانی ناوچــه نه‌وتیــه‌كان له‌بنه‌ڕه‌تــدا نــه‌وت ئه‌بینــن له‌نــاو خــۆی واڵته‌كانیــان ،كه‌خۆشــیان خاوه‌نــی وه‌ك له‌ســه‌ره‌وه ئاماژه‌مــان پێــدا خه‌ڵكانــی ناشــێ ،بێبــاك و هیــچ توانــا و ده‌ســه‌اڵتێك نیــن ،به‌ڵكــو پێیــان به‌خرشاوه‌یــان پێیــان تازه‌به‌ســه‌ردا كه‌وتــوون تووشــی ئــه‌و وه‌همــه بــوون كه‌به‌ڕاســت ســپێردراوه‌ئه‌ویش تــا ئه‌وكاتــه‌ی كه‌توانــای ئه‌وه‌یــان هه‌یه‌‌ئــه‌رك خۆیــان بــه شایســته‌و به‌دیه‌ێنــه‌ری ســامانی نه‌ختینــه‌ی نــه‌وت به‌شــێوه‌یه‌كی قبــوڵ كــراو به‌ئه‌نجــام بگه‌ێنــن .هــه‌‌ركات توانــای ئــه زانــن ،بۆیــه زۆر جــار نــا ئــاگا زیاتــر لــه‌وه‌ی كهــه‌‌ه‌ن ههنــگاو ئه‌نجامدانــی كارو فه‌رمانیــان نه‌مــا خۆیــان هیــوا به‌وه‌ئه‌خــوازن نــه‌ك ئه‌نێــن تــا له‌شــوێنێكدا گیــر ئه‌كــه‌ن و ســه‌ری خۆیــان له‌به‌ربه‌ســته سـه‌رۆك بــان ،به‌ڵكــو شــوان و گاوانــی چه‌نــد مانــگا و بزنێــك بــان .واتــا ئاســنینه‌كانی دنیــای راســتی و سیاسـه‌ت ئـه‌ده‌ن ،ئینجــا راســتی بوونــی خاوه‌نــی راســته‌قینه‌ی نــه‌وت هێزه‌گه‌وره‌كانــی جیهانــن ،وه‌ئــه‌وه خۆیــان بــۆ ده‌رده‌كه‌وێــت ،بـه‌اڵم كاتێــك راســتی بــوون و كێــى خۆیــان هێــزه گه‌وره‌كانــی جیهانــن كه‌خاوه‌نداریه‌تــی راســته‌قینه‌ی نــه‌وت بــۆ ده‌رده‌كه‌وێــت كات تێپه‌ڕیــوه ،منونــه‌ی ئه‌مانه‌لــه‌دوای شۆرشــی
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
41
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
42 نــه‌وت زۆره .هــه مــوو ئه‌مانــه‌ی كه‌له‌ناوچه‌نه‌وتیــه‌كان بــێ پاڵپشــتی راســته‌قینه‌ی جه‌مــاوه‌ر له‌چوارچێــوه‌ی یاســا و ده‌ســتوردا ده‌س ـه‌اڵتیان هه‌یه‌‌ئه‌گــه‌ر یه‌قینیــش نه‌بــێ ،له‌بێباكــی و هیــچ و پووچیــان ئه‌بــێ گومانــی جــدی بكــرێ كه‌ئه‌مانــ ه ماڵــی به‌رپرســیاریه‌تی نیــن. هه‌‌ركاتێــك ده‌س ـه‌اڵتدارنی وه‌اڵتانــی نه‌وتــی راســتی و توانــا و پێگ ـه‌ی خۆیــان بــۆ ده‌ركــه‌وت ئه‌وكاته‌زۆربه‌یــان له‌جیاتــی سه‌ركه‌شــی وه‌ك س ـه‌دام و قه‌زافــی په‌نــا بــۆ ســامان و ئابــوری ن ـه‌وت ئه‌ب ـه ن بــۆ دابــن كردنــی ئاسایشــی ژیــان و مان ـه‌وه‌ی خۆیــان ب ـه‌وه‌ی كه‌ئامــاده‌ن ههرچــی هه‌یــه‌‌وه‌ك بــاج بیــده‌ن بهه‌‌ێزه‌ناوچــه‌ی و جیهانیــه‌كان ته‌نــه‌ا له‌بــری ئــه‌وه‌ی له‌ده‌سه‌اڵته‌ســاخته‌كه‌یان مبێنــه‌وه ،كه‌دیســان بــۆ ئـه‌م حاڵـه‌ش منونـه‌ی كــۆن و تازه‌مــان زۆره .كاتێــك ده‌سـه‌اڵتداران بــاج ئــه‌ده‌ن بــۆ كڕینــی رۆژانــی ته‌مه‌نــی ده‌ســه‌اڵتیان له‌ســه‌ر حیســابی ژیــان و گــوزه‌ران و ئاینــده‌ی گه‌له‌كانیــان ئه‌بــێ چاوه‌رێــي كرانــه‌وه‌ی ههمــوو ده‌رگاكانــی تراژیدیــا بیــن بــه‌ڕووی خه‌ڵكــه‌و ه ، له‌گــه‌ڵ ههڵوهشــانهوهی ههمــوو به‌هاكانــی ژیــان و ئابــوری و كۆمه‌اڵیه‌تــی . پانۆڕامــای نــه‌وت هــهر له‌ســه‌ره‌تایی ســییه‌كانی ســه‌ده‌ی رابــردوودا تــا ئێســتاش چه‌نده‌هــا درمــای سیاســی ،جیۆپۆلۆتیــك ،ئابــوری له‌گ ـه‌ڵ چه‌نده‌هــا ده‌رهاویشــته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تــی و نه‌خشــه‌ی نوێــی هێــزو مه‌یدانــی ملمالنێــی ناوچه‌یــی و جیهانــی له‌خۆگرتــووه ،به‌جۆرێــك ئه‌توانیــن بڵێیــن كه‌هیــچ كێشــه‌و ملمالنه‌یــه‌ك و قه‌یرانێــك لــه‌م 80 ســاڵه‌ی دوایــدا نهبــووه كــه وه‌كــو درامــای نــه‌وت رۆڵــی ســه‌ره‌كی راســته‌وخۆ یــان ناڕاســته‌وخۆ تیــا نه‌بینیبــێ ،به‌جۆرێــك له‌هه‌ندێــك حاڵه‌تــدا نــه‌وت خــۆی بۆته‌سیاســه‌ت و چــه‌ك له‌كێشــه وپه‌يوه‌نديــه ناوچه‌یــی و نێوده‌وڵه‌تیــه‌كان ،بــۆ منونــ ه ههرچــی هێــز ه گه‌وره‌كانــی جیهــان و ناوچه‌یــه‌كان هــهن نــه‌وت سیاســه‌تیانه‌بۆ ده‌ســكه‌وتن و ده‌ستبه‌س ـه‌ردا گرتــن و بڕیاردانیــان له‌س ـه‌ری ،ل ـه‌زۆر حاڵه‌تیشــدا ئ ـهم نه‌وتــه‌بــه‌كاردێ وه‌ك چه‌كێــك له‌سیاســه‌تی ئابــوری و جیۆپۆلۆتیــك و دابه‌شــبوونی هاوس ـه‌نگی هێــزه‌كان ئه‌ویــش ل ـه رێــگای كاریگ ـه‌ری خستنه‌ســه‌ر به‌هــای نــه‌وت له‌بــازاڕه‌كان ،ههروههــا لــه رێــگای رێگاكانــی گواســتنه‌وه‌ی بــۆ بازاڕه‌كانــی جیهــان .هه‌‌ركاتــه‌و هه‌‌رجــاره‌ی له‌شــوێنی درامــای نــه‌وت له‌ســه‌ر پشــت و شــانی هێزه‌كاریگه‌ریه‌كانــی ناوچــه‌و جیهانیــه‌كان كه‌نــه‌وت و ئابــوری نــه‌وت جوڵێنــه‌ری ســه‌ره‌كی ههمــوو هێزه‌كانــه‌به‌جــۆر و شــێوازی جیــاواز نیشــان ئه‌درێــت ،كــه بــۆ هه‌‌ندێــك گــه‌ل و شــوێن مــژده‌ی خێــر ،بــۆ هه‌‌ندێكــی تــر هه‌‌واڵــی تراژیدیــا ئــه‌دات .تــا نــه‌وت و گاز
وه‌ك ته‌نهــا ســه‌ره‌چاوه‌ی ســه‌ره‌كی وز ه بوونیــان ههبــێ شــاهیدی گه‌لێــك پانۆڕامــای درامــای نــه‌وت ئه‌بیــن كه‌بێگومــان ژیــان و داهاتــووی نه‌وه‌كانــی جیهانــی له‌ســه‌ربه‌نده بــه فــۆڕم و ئه‌نــدازه‌ی جیــاواز له‌شــوێن و كاتــی جیــاوازدا .ئــه‌وه‌ی گرنــگ بــێ بــۆ هــهر گــه‌ل و واڵتێــك بوونــی سیاســه‌تێكی روون ،نیشــتیامنی ،مــرۆڤ وه ژینگــه‌دۆســتانه‌یه تــا بتوانــن النــی كه‌مــی ژیــان و داهاتوویه‌كــی ســه‌ربه‌رزانه بــۆ خه‌ڵــك و گه‌لــی خۆیــان فهراهــهم بكــه‌ن، له‌درامــای نه‌وتــدا به‌تــه‌واوی نه‌بنه‌قوربانــی یاریكه‌رانــی ســه‌ره‌كی دراماكانــی نــه‌وت چ له‌ســه‌ر ئاســتی ناوچه‌یــی یــان نێوده‌وڵه‌تــی . به‌شــداری چاالكانــه‌و راســته‌قینه‌ی خه‌ڵــك له‌بڕیــاره سیاســی و ئابوریه‌كانــدا لهههمــوو ئاســته‌كاندا مه‌رجــی بنه‌ڕتیــ ه بــۆ قوربانــی نه‌بوونــی رۆڵــه‌و نه‌وه‌كانــی گــه‌ل بــۆ ژیــان و گوزه‌رانــی هێــزه ته‌ماحــكار ه‌كان. له‌گــه‌ڵ دیاریــده‌ی گلۆبالیــزم و بــازاڕی ئــازاد گــه‌الن و واڵتانــی بهرهــهم هێنــهری نــه‌وت رووبــه‌ڕووی ســه‌خرتین قه‌یرانــی دارای و ئابــوری ئه‌بنــه‌وه كــه ئه‌شــێ ئاكامه‌كانــی لهههمــوو رووێكــه‌وه تراژیدیابێــت ،چونكــه ئــه‌و واڵتانــه وه‌كــو له‌ســه‌رتاوه ئاماژه‌مــان پێــدا چه‌نــد ده‌یــه‌ك بــه پاڵپشــت به‌ســامان و داهاتــی نه‌ختینــه‌ی نــه‌وت ههمــوو بــوار و كه‌رته‌كانــی تــری ئابوریــان پشــت گــوێ خســت ،ههروههــا ســامانی مرۆیــان لــه‌رووی زانســتی ،ته‌كنه‌لــۆژی و مه‌عریفــی و فه‌رهه‌نگیــه‌وه به‌تــه‌واوی له‌چوارچێوه‌یه‌كــی ناچــاالك و نــاكارادا ســڕكرد .ژێرخانــی توانــا مرۆییه‌كانیــان هــهر له‌بنه‌ڕه‌تــه‌وه نه‌بــوون ،ده‌ســه‌اڵتداراىن بێبــاك و به‌ســه‌ركه‌وتوى نه‌وتيــش هیــچ زه‌مینه‌یه‌كیــان دروســت نه‌كــرد بــۆ گه‌شــه‌پێدان و پێگه‌يانــدىن توانــاكان ،ههروههــا زه‌مینه‌شــيان دروســت نه‌كــرد كــه توانــا مرۆييــه‌كان تێیــدا به‌كاربێــت و بهرهــهم هێنه‌ربێــت هــه ر له‌به‌رئه‌مه‌ش ـه زۆرێ ل ـه خــا وه‌ن توانــاكان له‌گ ـه‌ڵ په‌يدابــووىن ه ـهر هه‌‌لــێ بــێ دوو دىل كــۆچ ئه‌ك ـه‌ن .ئێســتاش ئ ـهم واڵتان ـه هه‌ر‌یه‌ك ـه‌و به‌جۆرێــك ناچاركــراون كه‌رۆڵــی ئابــوری ده‌وڵه‌تــی كــه‌م بكرێتــه‌وه، واتــا كه‌رته‌كانــی ده‌وڵه‌تــی تایبــه‌ت بكرێــن وه‌كــو چــۆن ئێســتا ســعویه‌خه‌ریكی فرۆشــتنی كۆمپانیایــی نيشــتيامىن ئارامكــۆی نه‌وتــه به‌كه‌رتــی تایبه‌تــی و ســه‌رمایه‌گوزه‌رانی بیانــی ،له‌هه‌مانكاتــدا نزمبوون ـه‌وه‌ی به‌هــای ن ـه‌وت له‌بازاڕه‌كانــی جیهانــدا ناچاربــوون بــۆ پڕكردن ـه‌وه‌ی بودج ـه‌ی پێویســت بــاج و گومــرگ و رســومات له‌س ـهر هاواڵتیــان رۆژبــه‌ڕۆژ زیــاد بكرێــت ،ههروههــا كــه‌م كردنــه‌وه‌ى مووچـه‌ى فه‌رمانبـه‌راىن كـه‌رىت گشــتى .بــێ گومــان ئه‌مـه‌ش كاريگـه‌رى
43
ســه‌ختی ئه‌بــێ له‌ســه‌ر ژیــان و گــوزه‌ران و داهاتــووی ئابــوورى تــاك و كۆمــه‌ڵ كه‌ئه‌نجامه‌كــه‌ی لــه‌زۆر واڵتــدا ئاســان نییــ ه كه‌پێشــبینی بكــرێ ،بــه‌اڵم ههمــوو قه‌رينــه‌كان نیشــانه‌ی ههواڵــى خــۆش نــاده‌ن ئه‌گــه‌ر له‌ســه‌ر ئاســتی نیشــتامنی وه به‌به‌شــداری راســته‌قینه‌ی خه‌ڵــك چاكســازی ریش ـه‌یی نه‌كــرێ له‌بــواری كارگێــڕی ،ده‌س ـه‌اڵت ،چاكســازی له‌به‌رنامــه‌ی خوێنــدن و پــه‌روه‌رده له‌قۆناخــی هــهره ســه‌ره‌تاییه‌وه تــا زانكــۆكان به‌ئاراســته‌ى كارابوونیــان لهههمــوو بواره‌كانــی ئابــوری و بهرهــهم هێنــان لــه گــه‌ڵ دروســت كردنــی زه‌مینــه‌ی ته‌ندروســت و ئامانجــدار بــۆ ســه‌رمایه‌گوزاری مــاددی و مرۆيــی له‌چوارچێــوه‌ی یاســایی و ده‌ســتوریدا له‌گــه‌ڵ فه‌راهه‌‌مكردنــی هــهل و شانســی یه‌كســان بــۆ هه‌‌مــووان بــه یاســا.
لــه‌م شــوێنانه‌ی كه‌ده‌وڵه‌تــن كــه‌م یــان زۆر ده‌وڵه‌تــدارن ناچــارن ههنــدێ هه‌‌ســتى به‌رپرســیاریه‌تیان ههبــێ به‌رامبــه ر ژیــان و گوزه‌رانــی خه‌ڵــك هیــچ نه‌بــێ له‌بــه‌ر ههنــدێ به‌رپرســياريه‌ىت جیهانــی وه په‌يوه‌ديــان به‌دامــه‌زراوه جیهانیه‌كانــه‌وه ،بــه‌اڵم له‌كوردســتان له‌بــری ده‌وڵه‌تێكــی یه‌كێتــی نیشــتامنی چه‌نــد گــرووپ و ده‌ســته‌ی چه‌كــدار به‌گوێــره‌ی به‌رژه‌وه‌نــدی گرووپــی حیزبــی مامه‌ڵــ ه له‌گــه‌ڵ نه‌وتــدا ده‌كــه‌ن ،هه‌‌ره‌وه‌كــو له‌میدیاكانــه‌وه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
پانۆڕامــای ن ـه‌وت له‌كوردستانیشــدا بهههمــان جــۆره ،ب ـه‌اڵم دژوارتــر ئه‌بیــرێ له‌چــاو ئــه‌و ناوچــه‌و واڵتانــه‌ی تــر كــه نه‌وتيــان ههيــه له‌ب ـهر زۆر هــۆكار ك ـه گرنگرتینیــان نه‌بوونــی دام ـه‌زراوه ده‌وڵه‌تــی و نیشــتیامنیه‌كان ه كه‌له‌ســه‌ر بنه‌مــای به‌رژه‌وه‌نــدی نیشــتامنی و میللــی مامڵ ـ ه ل ـه گ ـه‌ڵ نه‌وتــدا بك ـه‌ن.
ده‌بینیــن و ده‌بیســتین ك ـه‌س نازانــێ گرێبه‌ســت چــۆن كــراوه به‌ره ـهم و داهــات چه‌نــده .هــهر ئه‌مــه‌ش هۆیــ ه كــه ئه‌مــڕۆ كوردســتان رووبــه‌ڕووی قه‌یرانێكــی دارایــی جددیــی بۆتــه‌وه كه‌ده‌ربازبــوون لێــی ئه‌گــه‌ر مه‌حاڵیــش نه‌بــێ زۆر ســه‌خته ئه‌مــه‌ش به‌ڕاســتی جێــی داخــه كــه ئه‌كــراو ئه‌شــیا وانه‌بــێ.
44
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ژنۆلۆژی چیە و بۆچی؟
گۆڕانکاریەکانــی جیهــان لەســەرەتای ســەدەی ١٩لــە ڕووی پیشەســازی، تەکنیکــی ،سیاســی و ئابــوری ،ڕاســترت لــە ســەردەمی هەڵکشــانی ســەرمایەداری دا ،زیاتریــن کاریگــەری لــە بــواری کۆمەاڵیەتــی کــرد. مۆدێرنیتــە کــە خــۆی لــە ســێ پێگــەی ســەرمایەداری ،دەوڵــەت نەتــەوە و پیشەســازگەرایی دا بەهێزکــرد ،کێشــە و قەیرانــی گــەورەی لــە پەیوەندیــە کۆمەاڵیەتیــەکان دا دروســتکرد ،هــەر لــە تێکچوونــی پەیوەندیەکانــی نێــوان تــاک و کۆمەڵگــە تــا دابڕانــی تــاک لــە یــەک و نامۆبوونــی نــەوەکان لــە یەکــر و هتــد .ئەڵبەتــە « ڕزان و لێکرتازانــی کۆمەاڵیەتــی « مەبەســتەکەمان بــۆ کــورت و پوخــت دەکاتــەوە. سۆســیۆلۆژی «کۆمەڵناســی» وەک زانســتێک کــە کاری تیــۆڕی و ئاکادیمــی دەکات ،وەک پێویســتیەک بــۆ لێکۆڵێنــەوە و خوێندنــەوەی پەیوەنــدی و گۆڕانکاریــە کۆمەاڵیەتیــەکان ســەریهەڵدا .زۆر لقــی وەک مێژووناســی ،زانســتی سیاســی ،مرۆڤناســی ،دەروونناســی ، ئاخیرەتناســی و زۆر بــواری تــر لــێ بــۆوە و لــە ژمــارە نەهاتــووش تێــز و بەرهەمــی هــزری گەالڵەکــرا .بــەو پێیــەش سۆســیۆلۆژی وەک جۆرێــک لــە ئالەنــگاری مۆدێرنیتــە و خوێندنــەوە و چارەســەرکردنی ئــەو داڕزان ولێکرتازانــە کۆمەاڵیەتیانــەی کــە تــاک و کۆمەڵگــەی ڕووبــەڕووی دەبویــەوە ،هاتــە مەیــدان. ئەگــەر بــێ ژمــارە لقەکانــی زانســتی کۆمەاڵیەتــی بەرهەمهــات ،ئــەدی ئــەو هەمــوو کێشــە ،ئالــۆزی ،داڕزان و لێکرتازانــە کۆمەاڵیەتــی ،تونــد وتیــژی و نەخۆشــیە کۆمەاڵیەتیانــە چیــە کــە هــەر ڕۆژ قوڵــر دەبێتــەوە و هــی نوێــی لــێ زیــاد دەبێــت .ئــەدی ئــەو شــەڕە 5هــەزار ســاڵەیە بــۆ یەکالنەبۆتــەوە کــە دەوڵــەت ،دەســەاڵتداری و پیاوســاالری لەبەرامبــەر هەمــوو بەشــەکانی کۆمەڵگــە بــە تایبەتــی ژن بەڕێــوەی بــردووە. بــێ گومــان هەمــوو هــزرەکان لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا چ میتۆلــۆژی، ئاییــن ،فەلســەفە و دواترینیــان زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان بــۆ چارەســەری پرســەکانی کۆمەڵگــە و وەاڵمدانــەوەی پرســیارەکانی مــرۆڤ ســەریهەڵداوە ،بــەاڵم بەبەکارهێنانیــان لەالیــەن دەســەاڵتدارانەوە بــۆ مســۆگەرکردنی هەبوونــی خۆیــان ،ئــەو جۆرانــەی هــزر لــە ئامانجــە ســەرەکیەکانیان الیانــدا .تەنانــەت پەیامەکانیــان لــە سەردەســتی
زۆرێــک لــە فەیلەســوف و زانــاکان پێچەوانــەی رسوشــتی کۆمەڵگــە و مــرۆڤ بــۆوە و ڕەواییــان بــە پێگــەی دەســەاڵت بەخشــی .تۆمــاس هۆبــز دەڵــێ « مــرۆڤ بۆتــە گورگــی مــرۆڤ» ،بانگەشــەی ڕێگرتــن لــەوە ،میکانیزمانــی دەوڵــەت و دەســەاڵتداری ڕەوادەکــرد ..تۆمــاس هۆبــز و فرانســیس باکۆنیــش بــە ئۆگۆســت کۆنــت کاریگــەر بــوون. ئۆگۆســت کۆنــت کــە بــە داڕێــژەری زانســتی پۆزەتیڤیســت دادەنرێــت مێــژوو دابــەش دەکات بــۆ ســێ قۆنــاخ .١قۆناخــی ئاینــی (الهــوت) .٢ قۆناخــی میتافیزیــک .٣قۆناخــی زانســتی .لــە قۆناخــی ئایینــی دا پێــی وابــووە کــە بتپەرســتی ،فرەخودایــی و پاشــان تاکخودایــی هەبــووە و بــۆ بەشــی یەکــەم کــە بتپەرســتیە پێــی وایــە کــە مــرۆڤ بیرکردنــەوەی نەبــووە .ئــەم نکوڵــی کردنــە لــە مێــژووی هــزر لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و بەتایبەتــی نکوڵــی لــە ســەردەمی ژنــە خوداوەنــدەکان و ئــەو بەرهەمــە یەکەمانــەی کــە هــەر یەکەیــان ســەمبولی داهێنانێکــن ،بناغــەی دیــدی پۆزەتیڤیزمــە لەســەر مێژووناســی و زاڵکردنــی دیــدی ئۆرینتالســتیە لەســەر دەســتپێکردنی مێــژووی کۆمەڵگەبــوون لــە میزۆپۆتامیــادا. ناکۆکیەکــی تــری زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان ئەوەیــە کــە زانســتی بــۆ هەمــوو دیــاردە کۆمەاڵیەتیــەکان تەرخــان کــردووە ،بــەاڵم نادیدەیــە
سۆسیۆلۆژیەکی کە لە ئارادایە زانستێکە کە زهنیەتی پیاوساالری کاریگەری گەورەی لەسەر کردووە لــە ئاســت هەبوونێکــی وەک ژن « ژن نــەک وەک هەبوونێکــی بایۆلــۆژی» بەڵکــو وەک هەبوونێکــی کۆمەاڵیەتــی و بەرپاکــەری یەکــەم شۆڕشــی گونــد و کشــتوکاڵ لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی دا و نــەک تەنیــا نیــوەی کۆمەڵگــە ،بەڵکــو بناخــە و خولقێنــەری کۆمەڵگەیــە .لــە کاتێکــدا کــە هــۆکاری ســەرەکی قەیــران و گێــژاوی مرۆڤایەتــی ســەرچاوەکەی لــە دەســەاڵتداریەوەیە و دەســەاڵتداریش بەپێــی هــزری پیاوســاالری و لەســەر بنەمــای تێکشــکاندنی سیســتەماتیکانەی پێگــەی ژن لــە مێژوویــی مرۆڤایەتــی دا شــکڵی گرتــووە .لــە خــودی ژن دا کۆمەڵگــە لــە کۆمەڵگەبــوون خــراوە .ڕێبــەر ئۆجــاالن دەڵــێ» هەبوونێکــی لەناوبــراوە ،بــەاڵم زانســتی بــۆ دادەڕێژرێــت» .لــە ســەر بنەمــای ئــەو دیــدە تێدەگەیــن کــە ئــەوەی ســەرەتا دەبــێ بکرێــت ڕاســتکردنەوەی ئــەو لنگەوقوچیەیــە کــە دۆخــی مێــژوو و کۆمەڵگــە تێکەوتــووە لــە
ڕووی پێناســەکردن و مەعریفەتناســیەوە .سۆســیۆلۆژیەکی کــە لــە هەســتیاری و بەهــا ڕۆحیــەکان دابــڕا کارەســاتی گــەوری لێکەوتــەوە ئارادایــە زانســتێکە کــە زهنیەتــی پیاوســاالری کاریگــەری گــەورەی بــۆ ئــەوەش پێــی وایــە کــە « ڕۆحــی مەعریفــە بــە بەهــا واتــادار و جوانەکانــی کۆمەڵگەبوونــەوە بــە دەســت دێــت». لەســەر کــردووە. زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان هێنــدە پارچەکــراوە و لەیــەک دابڕێــراوە کــە تەنیــا بۆتــە تێزگەلێکــی ئەبســراکت و لــە ڕاســتینەی کۆمەڵگــە هــۆکاری ئەرێنــی و نەرێنــی هەیــە لــە هێنانــە ئــارای ژنۆلــۆژی ،لــە دوورخراوەتــەوە و بۆتــە مەیدانێکــی چەلەحانێــی «ڕۆشــەنبیران و هــۆکارە ئەرێنیــەکان ئــەو جیهانــەی ژنــە کــە تــا دواڕادە ســەرکوت کۆمەڵناســان» و لــە تێــز و بەرهەمــی ســەرکاغەزدا ماوەتــەوە .زانســتە کــراوە و وزەکــەی بــە ئەقلیەتــی پیاوســاالری لــە میکانیزمــای خێــزان کۆمەاڵیەتیــەکان نەیتوانیــوە بــێ الیەنانــە و ســەربەخۆبێت لەئاســت و دەوڵــەت قەتیــس کــراوە ،ژنــە نوســەری فێمینســت مــاری دالــی دیــاردەکان دا ،بەڵکــو لــە ژێــر کاریگــەری دەوڵــەت -نەتــەوە و دەڵــێ « ژن لــە درکــی ئــەوەدا نیــە کــە هەبوونێکــی هەڵگــری وزەی رسوشــتی –ژنــەرژی -یــە» ،ژنۆلــۆژی زانســتی دەرخســتنی ئــەو بەرژوەندیەکانــی دەســتەبژێری دەســەاڵت دا بەکاردەهێرنێــت. وزەیــە و کەنالیزەکردنێتــی بــە ئاراســتەی کۆمەڵگەیەکــی دادوەر، ئــەوەی لــە ڕووی کردییــەوە لــە ژیانــی کۆمەڵگــەدا دەیبینیــن کــە یەکســان و ئــازاد دا .ســەرلەنوێ پێناســەکردنەوەی خێــزان و بــە رۆح فەلســەفە ،ئاییــن و زانســت بــە گشــتی و زانســتی کۆمەالیەتــی بــە و ئەقلــی ژن دەســتربدنە بــۆ دیموکراتیزەکردنــی خێــزان لەچوارچێــوەی تایبەتــی لــە پاوانــی پیاوســاالریدایە و دژ بــە کۆمەڵگــە بەکاردەهێرنێــت تیــۆڕی هاوژیانــی ئــازاد دا .لــەو واتایــەی کــە هاوژیانــی ئــازاد تەنیــا و تەنانــەت بەشــێک لــە کۆمەڵگــە کراوەتــە ئامــرازی ناکۆکــی و ملمالنــێ بەپەیوەنــدی کۆمەاڵیەتــی نێــوان ژن و پیــاو دەســت پێنــاکات ،بەڵکــو دوایــی نەهاتــووەکان .ئەمــەش بەشــێکی زۆری پەیوەســتە بــەو بــە پەرەپێدانــی کۆمەڵگەیەکــی دیموکراتــی سۆسیالیســت فەراهــەم ئەپســتمۆلۆژی و مەعریفەتناســیەوە کــە دەســەاڵتداران لــە چوارچێــوەی دەبێــت .کــەی هاوســەری یــان هاوژیانــی دەبێتــە هاوســەرێتی مێژووییەکــی نــورساو دا بەرهەمیــان هێنــاوە و زۆر جاریــش مێــژووی ژنۆلۆژی پێی وایە کە دەبێ کۆمەڵگــە و ڕەوتــە چاکســازی و ڕۆشــنگەرییەکانیان لــە ناوبــردووە. سەرلەنوێ فێمینیستەکان پێناسەی ژنۆلــۆژی لەالیــەن بزووتنــەوەی ئــازادی ژنــی کــوردەوە لەســەر بنەمــای ڕەخنــەی ڕیشــەیی لــە زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان دەســتی پێکــرد .وەک دۆست و دوژمن بکەنەوە وشــە ژنۆلــۆژی لــە دوو وشــەی ژن و لــۆژی پێکدێــت واتــە زانســتی ژن یــان ژنناســی .لــە ســاڵی ٢٠٠٨دا ڕێبــەر ئۆجــاالن پێشــنیاری بــۆ ئــازاد ،کاتــێ پەیوەندیــەکان لەســەربنەمای موڵــک و زۆربــوون بزووتنــەوەی ئــازادی ژنــی کــورد کــرد کــە بــۆ چارەســەرکردنی پرســی نەبــێ .لــە هــۆکارە نەرێنیــەکان کــە پاڵنــەری هاتنــە ئــارای ژنۆلــۆژی، ئــازادی ژن ،پرســی ئــازادی پیــاو و کۆمەڵگــە بــە گشــتی لەســەر بەرەنگاربوونــەوەی ئــەو وێرانــکاری و خراپەکاریانەیــە کــە بــە درێژایــی زانســتی ژن-ژنۆلــۆژی قــاڵ ببنــەوە و لەســەر ناوەڕۆکــی ئــەو زانســتەش مێژوویــی دەســەاڵتداری بــە تایبەتــی مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری پێشــنیارەکانی خــۆی بــۆ لێکۆڵینــەوە و کار خســتە ڕوو .مــاوەی حــەوت لەســەر کۆمەڵگــە و ژن دروســتی کــردووە ،هەروەهــا توێژینــەوە ساڵیشــە بزووتن ـه‌وه‌ی ژن لێکۆڵینــەوە لــەو زانســتە دەکات و دەیــەوێ و تیۆڕیزەکردنــی تێکۆشــان لــە بەرامبــەر ئــەو وێنــە و پێگەیەیــە کــە بــە پێهەڵگرتنێکــی نــوێ لــە زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان دا دەروازە ئاینــە تاکخوداییــەکان بــۆ ژنیــان داتاشــیوە ،بــێ خزانــە نــاو» نکوڵیــکاری لەســەر ســەردەمێکی نوێــی مەعریفــی بکاتــەوە هــەم لەســەر بنەمــای پۆزەتیڤیــزم و مامەڵــەی پیرۆزکاریانــەی ئایدیالیــزم لــە ئاییــن» .واتــە مەعریفــی مێژوویــی و هــەم تێکۆشــانی ٤٠ســاڵەی بزووتنــه‌وه‌ی ڕووناکردنــەوەی ئــەو تاریکیــە کەلەســەر مێــژووی نەنــورساو هەیــە. ئــازادی کوردســتان لــە بەرهەمهێنانــی چەمــک و زاراوەی نــوێ لــە ژنۆلــۆژی تەنیــا تیــۆڕی و ئاکادیمــی نیــە ،بەڵکــو ڕاســتەوخۆ هــەم لــە ڕووی ئاکادیمــی و تیۆڕیــەوە ،پەیوەســت بــە ژیانــی کۆمەڵگــە و ژنانەوە بــواری تێکۆشــانی کۆمەاڵیەتیــەوە. تێــز بەرهــەم دێنێــت .ئەگــەر ئابــوری یــەک لــەو بوارانــە بــێ ،لــە جیهــان لەڕوانگــەی ژنۆلۆژییــەوە ئــەو کاتــەی کــە زانســت و مەعریفــە تەنیــا دا ئێســتا ئابــوری تەنیــا مەیدانێکــی ملمالنێــێ دەستبەســەرداگرتن، لــە چوارچێــوی ژیــری ئەنالتیکی»شــیکاری»دا گەشــەی کــرد لــە ژیــری زەوتکــردن ،تااڵنــکاری ،گەندەڵــی و مافیاگەریــە و پەیوەنــدی بــە
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
45
46 کۆمەڵگــە نەمــاوە و بــۆ وەاڵمدانــەوەی پێویســتیەکانی کۆمەڵگــە نیــە ،تەنانــەت بەرهەم ـ ه ئابوریەکانیــش بــۆ پێویســتیە ســەرەکیەکانی کۆمەڵگــە نیــە .بەرهــەم هێنانــی بۆمبــی ئەتۆمــی و خســتەبازاڕی ٢٥٠٠ جــۆری پەنیــر لــە هۆڵەنــدا جیاوازیەکــی ئەوتۆیــان لەگــەڵ یــەک نیــە لــە کاتێکــدا کــە لــە زۆرێــک لــە هەرێمەکانــی ئــەم ســەر زەمینــە مــرۆڤ لــە برســان دا دەمــرن ،منونەیەکــی تــر ژیانــی ئــەو ژنەیــە کــە خــۆی داهێنــەری ئابــوری بــووە لــە ســەردەمی نیۆلۆتیــک دا ،بــەاڵم ئێســتا بــۆ ناچــار دەکرێــت بــۆ قوتــی ڕۆژانــەی ببێتــە لەشــفرۆش و ســواڵکەر یــان ناچــار ببــێ بــۆ بژێــوی ژیانــی مــل بــۆ هەمــوو سیاســەتێکی قۆرخــکاری ئابــوری لــە نێــو خێــزان بگــرە تــا شــوێنی کار کــە چ بــکات و زۆربــەی کاتیــش هاوتەریبــە لەگــەڵ خراپرتیــن جــۆری توندوتیــژی جەســتەیی و دەروونــی .ژنۆلــۆژی بــۆ منونــە لــە بــواری ئابــوری دا پــەردە لەســەر ئــەو ڕاســتیە ســەپێرناوە هەڵدەداتــەوە و بــە تێــزی ئابــوری کۆمینــاڵ و بەشــداری ڕاســتەوخۆی ژن و هەمــوو بەشــەکانی کۆمەڵگــە ئابــوری دەخاتــەوە ســەر ســکەی ڕاســتەقینەی خــۆی کــە یەکــەم جــار بە شــێوەی هەروەزیانــە بــۆ خزمەتــی کۆمەڵگــە بــووە و ژن تێــدا ناوەنــد بــووە. لــە ڕووی مێژووییــەوە لێکۆڵینــەوە لەســەر مێژووی نەنــورساو دەکات و لــە دیدێکــی بابەتیانــە و پشــت بــە ڕاســتیە مێژووییــە داپــۆرشاوەکان لــە کاروبــارە ئەرکۆلۆژییــەکان و نــورساوەکان دا لێکۆڵینــەوە و توێژینــەوە لــە میتۆلــۆژی ،ئاییــن ،فەلســەفە ،داســتان ،چیــرۆک ،پەنــد و بەرهەمــە ئەدەبــی و مێژووییــەکان دەکات بــۆ دڕاندنــی ئــەوەی وەک قەدەرێــک بــە ســەر ژن دا ســەپێرناوە.
یەکێكیتر لەو بوارانەی کە زۆر گرنگە لە ژنۆلۆژی دا ڕەخنەگرتنی
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ڕیشەییە لە فێمینیزم ژنۆلــۆژی لێکۆڵینــەوە لــە ٩هــەزار ســاڵی شــێوەگرتنی ژن و پیــاو و پێگەکانیــان دەکات ،لــە نــۆ قات»چیــن یــان تەبەقــە»دا بــە وردی لــەوە دەکۆڵێتــەوە کــە لــە ژن چــۆن بــە میتۆلــۆژی ،دواتــر ئاییــن، هەروەهــا بــە فەلســەفە و دوایینیشــیان لــە ســەردەمی سیســتەمی ســەرمایەداری گەیشــت بــەم دۆخــەی ئێســتای .ئەگــەر مبــەوێ بــە ســادەیی گــوزارەی لێبکــەم ،ژنۆلــۆژی لــە کاروانــی ٩هــەزار ســاڵی ژن دەکۆڵێتــەوە و ســیحری دەوڵــەت و دەســەاڵتداری بەتــاڵ دەکاتــەوە و
درۆکانیــان ئاشــکرا دەکات و هــەم بــە کاروبــاری ئەرکۆلۆژی ڕاســتیەکان هەڵدەکۆڵــێ و شــکۆ بــۆ ئــەو ژنانــە دەگێڕێتــەوە کــە بــوون بــە ژێــر کاوالشــی دەوڵــەت ،ئیمپراتۆریــەکان ،هــەم کــۆدی دەقــە متیۆلۆژییەکان کــە دواتــر دەبنــە بناخــەی ســەرەکی ئاینــەکان دەکاتــەوە. یەکێكیــر لــەو بوارانــەی کــە زۆر گرنگــە لــە ژنۆلــۆژی دا ڕەخنەگرتنــی ڕیشــەییە لــە فێمینیــزم ،چونکــە زۆرێــک لــە ڕەوتــە فێمینیســتەکان پێیــان وایــە کــە فێمینیــزم هەبــێ ژنۆلــۆژی بۆچیــە؟ لــە تیــۆڕی و پراکتیکــی ژنۆلــۆژی دا بــە فراوانــی ئــەوە دەخرێتــە ڕوو کــە نکوڵیــکار مامەڵــە لەگــەل فێمێنیــزم نــاکات ،بەڵکــو بــۆ تێپەڕاندنــی ئــەو چەقبەســتووییە کــە فێمینیــزم ڕووبــەڕووی بۆتــەوە .ژنۆلــۆژی پێــی وایــە کــە ڕەوت و بزووتنه‌وه‌کانــی فێمێنســت ڕاســتە کــە پرســی ژنیــان زەق کردۆتــەوە ،ڕەخنەیــان لــە نێرســاالری و سێکســیزم گرتــووە و زەمینــەی بەشــداری ژنانیــان لــە زۆر بــواردا کــردەوە ،بــەاڵم ژنۆلــۆژی ڕەخنــە لــە دیــدی ئۆرێنتالیســتانەی فێمینیــزم دەگرێــت کــە هێشــتا لــە ژێــر کاریگــەری مۆدێرنیتــەی ســەرمایەداری دایــە .ژنۆلــۆژی دەکرێــت دەروازە و میکانیزمایــەک بێــت بــۆ فێمینســتەکان کــە لەگــەڵ کۆمەڵگــە یەکیــان بخاتــەوە ،چونکــە فێمینســتەکان بوونەتــە توێژێکــی دابــڕاو لــە کۆمەڵگــە ،وادەزانــن کــە تەنیــا کاری ئــەوان قســەکردنەو بەرهەمهێنانــی تێــزە .ژنۆلــۆژی تەنیــا ڕەخنــە ناگرێــت ،بەڵکــو ئەلتەرناتیڤی پێویســتیش دەخاتــەڕوو بــۆ کۆمەڵگــە و زەمینــەی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی -ڕادیــکاڵ دەکاتــەوە. ڕەخنــەی ئــەو ڕێکخــراو و سیســتەمانەی کــە لــە چوارچێــوەی ژنۆلــۆژی دا خۆیــان ڕێکخســن دەکــەن لــە ڕەوتــە فێمینیســتیەکان ئەوەیــە کــە لەئاســت ئــەو شــەڕەی لــە جیهــان دا بەرپاکــراوە ،پەرتــەوازە ،بــێ ڕێکخســن و نــە ڕەخنەیــان هەیــە و نــە چاالکــی .لــەو دەوڵەتانــەی کــە کاریگەریــان لــەو شــەڕەدا هەیــە ،فێمینیســتەکان بێدەنگــن بــۆ ئــەوەش ژنۆلــۆژی پێــی وایــە کــە دەبــێ ســەرلەنوێ فێمینیســتەکان پێناســەی دۆســت و دوژمــن بکەنــەوە .لــە تیــۆڕی و ڕوانگــەی ژنۆلۆژیــەوە گەورەتریــن دوژمــن هەژمــون و سیســتەمە بااڵدەســتەکانی دەوڵــەت و دەســەاڵتداری و زهنیەتــی پیاوســاالری و زهنیەتــی کالســیکانەی ژن لــە هەمــوو جێیــەک دوژمنــی هاوبەشــن .دوژمــن بــەو واتایــەی کــە تێکۆشــان لەبەرامبــەری دەکات کــە ئــەو ئاســتەی کــە گۆڕانــکاری ڕیشــەیی تێــدا دەکات یــان ڕەتــی دەکاتــەوە تــا ئاســتی خۆلێدابــڕان بــۆ منونــە لەبەرامبــەر سیســتەمی ســەرمایەداری و و هەمــوو چەمــک و دەزگاکانــی .لــەم قۆناخــەی ئێســتاش دا ژنۆلــۆژی بۆتــە مایــەی
ســەرنجی زۆرێــک لــە بزووتنه‌وه‌کانــی ژنــان لــە جیهــان دا و دەیانــەوێ لێکۆڵینــەوەی لەســەر بکــەن و لێــی تێبگــەن. ژنۆلــۆژی زانســتێک نیــە کــە تەنیــا ســنوردار بــێ بــە ژن ،بەڵکــو لێکۆڵێنــەوەی وردی لەســەر دەوڵــەت ،دەســەاڵتداری و مێژوویــی ســەرهەڵدانی باوکســاالری هەیــە نــەک بــەو رێبــاز و ئامرازانــەی کــە کۆمەڵناســی بــاو کاری لەســەر کــردووە ،بەڵکــو لــە ڕێبــاز دا چەمکــی حەقیقەتــی لەســەر بنەمــای جیاکردنــەوەی ســۆبژە-ئوبژە نیــە و ڕەهــای نــاکات ،چونکــە پێــی وایــە کــە جیــاکاری ســۆبژە-ئۆبژە بەرهەمــی عەقلیەتــی بااڵدەســتی «زهنیەتــی هەژموونــی» یــە .ژنۆلــۆژی لێکۆڵینــەوە و زەمینەســازی پراکتیکــی دیــدی ژن بــۆ مێــژوو و ئەمــرۆی کۆمەڵگــە چ لــە بــواری سیاســی ،ژینگەیــی ،دیمۆگرافــی ،تەندروســتی، پــەروەردە و ئابــوری و زۆر بــواری دیکــە کــە زانســتە کۆمەاڵیەتیــەکان ڕووکەشــیانە بایەخــی پێــداوە. ژنۆلــۆژی لــە چاکســازی لــە سیســتەمێکی بنبەســت و داڕمــاو زیاتــر کار لەســەر تێــزی گۆڕانــکاری ڕیشــەیی دەکات بــۆ ئــەوەش لــە گۆڕینــی یاســایی و چاکســازی یاســایی و دەزگاکان دا کار لــە ســەر گۆڕانــکاری زهنــی لــە کۆمەڵگــە و تاکەکانــی دا دەکات .بــە واتایەکــی تــر ژنۆلــۆژی پاکردنــەوەی زهنیەتــی کۆمەڵگەیــە لــە هەمــوو کاریگەری و خەوشــەکانی دەســەاڵتداری ،لەبەرئــەوەی کــە دەســەاڵتداری لــە شــێوەی ٤٠٠ســاڵی دوایــی دا کــە قۆناخــی هەڵکشــانی ســەرمایەداری بــوو ،گەورەتریــن وێرانــکاری لــە زهنیەتــی کۆمەڵگــەدا دروســتکردووە. دابــڕان لــە کۆمەڵگــە و تاکڕەوێتــی و بوونــە توێــژی «ڕۆشــەنبیر، دەســەاڵتدار ،ســەرمایەدار ... ،هتــد» وەک مۆدێرنبــوون وێنــە دەکا .کام یەکێــک لــە ئێمــە بــاوک و دایکمــان وەک کەســی دواکەوتــوو نەبینیوە؟ یــان بــە ڕێکــردن لەگەڵیــان لــە جێــگا گشــتیەکان دا هەســتامن بــە شــەرم نەکردبــێ؟ یــان خۆنیشــاندامنان وەک کەســی مۆدێــرن هــەزاران درۆمــان نەکردبــێ؟ ئەمانــە هەمــوو نەخۆشــی مۆدێرنیتــەن ،دوورکەتنــەوە لــە کــۆک ،دوورکەوتنــەوەن لــە کۆمەڵگەبــوون. لەوانەیــە گرنگرتیــن پــرس لەمەســەلەی ژنۆلــۆژی دا ئــەوە بــێ کــە داخۆ لــە کــوێ ئــەم زانســتە و بــەچ ڕێ و ڕێبازێــک بگاتــە کۆمەڵگــە بە گشــتی و ژنــان بــە تایبەتــی؟ یــان تەنیــا ژنــان دەگرێتەوە یــان پیاوانیــش؟ .دەبێ بزانــرێ کــە دامەزراندنــی ئاکادیمیــاکان و ناوەندەکانــی پــەروەردەی ئەلتەرناتیــڤ گرنگرتیــن میکانیزمــان ،بــەاڵم ئەگــەر ئەمانــە نەبــن ،بــەو
واتایــە نایــەت کــە پــەروەردە و دەستڕاگەیشــن بــە مەعریفــەی نــوێ لەچوارچێــوەی ژنۆلــۆژی دا هــەر چاوەڕیــی ئــەو میکانیزمانــە بــێ، بەڵکــو لــە هەرکوێیــەک دەرفــەت بڕەخســێ دەکرێــت جێــی پــەروەردە بــێ .لــە ماڵێــک دەبــێ یــان کونجــی دەزگایــەک ،لــە باخچەیــەک دا دەبێ یــان بــن تاشــەبەردێکی چیــاکان ،لــە هــەر جێیــەک دەکرێــت بــێ درەنگ کەوتــن بکرێتــە جێــی پــەروەردە کــردن لەســەر زانســتی ژن-ژنۆلــۆژی، بــەاڵم بــە دڵنیاییــەوە کۆمەڵگــە دەبــێ ئاکادیمیــای ئەلتەرناتیڤــی خــۆی بونیــاد بنێــت لەبەرامبــەر بــە دەزگا پەروەردەییەکانــی دەوڵــەت و دەســەاڵتداری کــە ئامانجیــان هێشــتنەوەی ئــەو کۆیالیەتیــە کــە هــەزاران ســاڵە بــە ســەر ژن دا ســەپێرناوە و ڕەوایــی دانــە بــە مانــەوەی پاوانــی دەوڵــەت لەبەرامبــەر کۆمەڵگــە .ئامانجــی ســەرەکی ژنۆلۆژیــش ئەوەیــە ژن و کۆمەڵگــە ببێتــە خاوەنــی زانیــاری لەســەر خــۆی ،چونکــە ژنۆلــۆژی زانســتی ژن،ژیــان و کۆمەڵگەیــە .ژنۆلــۆژی دارشــتنی زانســتێک نیــە کــە لــە ســفرەوە دەســت پێبــکات ،بەڵکــو هەڵگــر و درێژپێــدەری هەمــوو ئــەو بەهایانــەی کۆمەڵگەیــە کــە بــە درێژایــی ٦-٥هــەزار ســاڵی ڕابــردوو دەســەاڵتدارەکان هەوڵــی لەناوبردنیــان دا ،ژنۆلــۆژی ئــەو بەهایانــە زینــدوو دەکاتــەوە و دەرفەتــی ژیــان و گەشــەکردنیان بــۆ فەراهــەم دەکات .ژنۆلــۆژی گەیشــتنەوەی ژنــە بــەو حەقیقەتــەی کــە هــەزاران ســاڵە ئــاوەژوو کراوەتــەوە و ون کــراوە .بــۆ ئــەوەش ئاکادیمیــا و ناوەندەکانــی پــەروەردە لەهەمــوو بوارەکانــی ئابــوری ،دیمۆگرافــی ،ئەکۆلــۆژی ،مێــژوو ،تەندروســتی ،پــەروەردە ، سیاســەت و ئەتیک-ئەســتاتیک دەبێــت لــە هەمــوو جێیــەک و بەپێــی پێویســتی هــەر جێیەکــی بایەخــی پێبدرێــت ،دەکرێــت بەپێــی هــەر جێیــەک ئەولەویــەت لــە بوارێــک دابێــت .بــە کورتــی ژنۆلــۆژی زانســت و پارادایمــی مۆدێرنیتــەی دیموکراتیــە ،هــەر ئێســتاش لــە ســەروبەندی شۆڕشــی رۆژئاڤــای کوردســتان ئــەم زانســتە زیاتریــن زەمینــەی پەرەســەندن و پراکتیــک کردنــی هەیــە .هــەر ئەوەشــە کــە هانــدەر و پاڵنــەری ژنانــە و کۆمەڵگەیــە لــەو بەشــەی کوردســتان دا .ئــەم بابەتــە زۆر هەڵدەگرێــت و ژنۆلۆژیــش دەروازیەکــی نوێیــە ،جێی مشــتومڕێکی زۆر قــوڵ ،لــە زۆرێــک لــەو واڵتانــی جیهــان لەگــەڵ فێمینیســتەکان کۆنفرانــس و کۆنگــرەی گــەورە بەســراوە بــۆ منونــە لــە هەولێــر، چیاکانــی کوردســتان ،ڕۆژئاڤــا و باکــوری کوردســتان ،کۆڵــن ،پاریــس، زۆرێــک لــە واڵتانــی ئەمەریــکای التیــن ،لــە ئیســپانیا ،هندســتان و زۆر جێــی تــری جیهــان .ئــەم بابەتــە بــۆ خوێنــەری کــورد ســەرەتایە و بەردەوامــی دەبێــت.
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
47
48 ڕێگه‌چاره‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموکرات له‌ته‌نگه‌ژه‌‌ی خۆرهه‌اڵتی ناویندا وتاری رێبه‌ر ئاپۆ پێشكه‌ش به كۆنفرانسی ئاشتی و سه‌قامگیری له هزری عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالندا ،له رۆژانی .2016/7/21—19
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
دیــارد ه کۆمه‌اڵیه‌تییــه‌کان نه‌رمــن .ئه‌وه‌نــده نــه‌رم و کــراوه‌ن بــۆ گۆڕانــکاری ههتــا لــه‌و دیار‌دانه‌شــدا کــه زۆر ته‌نگه‌ژه‌یــان ههیــه هه‌میش ـه ئه‌گ ـه‌ری زۆر شــێوازی چاره‌س ـه‌ری بــۆ ته‌نگــژه‌کان له‌ئــارادا ههیــه .ئه‌مــه‌ش ســه‌رچاوه‌ی خــۆی له‌په‌یوه‌ســتبوونی کۆڵه‌کــه وێناکراوه‌کانــی چاره‌ســه‌ری به‌حه‌قیقه‌تــی كۆمه‌ڵگــه‌وه وه‌رناگرێــت. به‌ڵکــو هۆکاره‌کــه‌ی ئه‌وه‌یــه کــه دیــارده کۆمه‌اڵیه‌تییــه‌کان وه‌ک هیــچ دیارده‌یه‌کــی فیزیایــی و کیمیایــی ناپێورێــن و به‌یاســاکانه‌وه نابه‌ســرێنه‌وه .ئــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یــه که‌تاکــی خــاوه‌ن حه‌قیقــه‌ت ده‌ستنیشــان ده‌کات .هــهر ئه‌مــه‌ش هــۆکاره کــ ه هیــچ تاکێــک یــان خــاوه‌ن حه‌قیقه‌تێــک مایــه‌ی تێگه‌یشــن نابێــت ئه‌گه‌ركۆمه‌ڵگه‌کــه یپشــت گــوێ بخرێــت .له‌وســۆنگه‌یه‌وه؛ وه‌ک چــۆن سۆســیۆلۆژیا دواتریــن زانســته‌و وەك هەرزانســتێکی تــر په‌ره‌دەســتێنێ و بــه‌رده‌وام پێوســتی بــه‌گەشــەکردن و پێگه‌یشــن ههیــه ،بــۆ ئــه‌وه‌ی له‌حه‌قیقه‌تــی كۆمه‌ڵگــه تێبگه‌یــن ،سۆســیۆلۆژیا لهههمــوو زانســته‌کان‌بــه‌رده‌وام پێوســتی بــه‌کامڵبــوون و پێگه‌یشــن ههیــه. ئه‌گــه‌ر له‌كۆمه‌ڵگــه‌کان تێنه‌گه‌یــن ،ناتوانیــن رێگــه چاره‌یــه‌ک ســه‌باره‌ت بــه‌کێشــه‌کانیان پێشــبخه‌ین که‌هه‌ڵگــری پشــکێکی زۆری حه‌قیقه‌تبێــت .له‌پێنــاو تێگه‌یشــتنی ته‌نگــه‌ژه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانــدا پێویســته زیاتــر پــه‌ی به‌حه‌قیقه‌تــی كۆمه‌ڵگــه‌کان ببه‌یــن .ده‌بێــت ئــهوه بزانیــن کــه ســاته‌کانی ته‌نگــه‌ژه‌‌ئه‌وســاتانه‌ن که‌كۆمه‌ڵگــه‌کان هه‌ڵده‌وه‌شــێنه‌وه ،واتــه ته‌نگــژه ســاتی گۆڕانــی حه‌قیقه‌ته‌کانــه. ههروههــا ده‌بێــت ئــاگاداری ئـهوه بیــن کـه له‌میانــی ئـه‌و زانیارییانـه‌ی هه‌مان ـه ده‌ربــاره‌ی كۆمه‌ڵگ ـه‌ی کــۆن،ته‌نگ ـه‌ژه‌‌کان شــیکار ناکرێــت - که‌ئـه‌و زانیارییانــه‌زیاتــر له‌جــۆری میتۆلــۆژی ،ئاییــن و داناییــه -ئه‌گـه‌ر شــیکاریش نه‌کرێــت ئــه‌و ئه‌لته‌رناتیڤانــه‌ی چاره‌ســه‌ریش پێشــناخرێن که‌پشــکی راســتییان ههیــه .له‌ئه‌نجامــدا ئــه‌وه‌ی چاره‌ســه‌ری دیــاری ده‌کات پشــکی ئه‌وحه‌قیه‌قه‌ته‌یــه که‌له‌خۆیــه‌و ه ده‌گرێــت. به‌گووته‌یه‌کیرتئــه‌وه‌ی له‌چاالکــی کۆمه‌اڵیه‌تیــدا ســه‌رکه‌وتن دیــاری ده‌کات هێــزی ئه‌وحه‌قیقه‌ته‌یــه که‌لــه ناخــی خۆیــدا هه‌ڵیگرتــووه. ههرچــی خــودی حه‌قیقه‌تــه پشــکه‌کانی گوزارشــتکردنی هێزه‌کانــی ژیــان ومانــای دیــارده‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ـه .واتــه‌ئه‌وگوزارشــتانه‌ى هه‌ڵگــری پشــکێکی بــه‌رزی حه‌قیقه‌تــن گرێــدراوی نوێنه‌رایه‌تیکردنــی هێــزی ژیــان ومانایــه‌که‌دیــارده‌ی كۆمه‌ڵگــه له‌خــۆوه‌ى ده‌گرێــت.
ته‌نیــا لــه‌میانــی هێڵــکاری و پالنه‌کانــی مۆدێرنیته‌یه‌کــی ئه‌لته‌رناتیــڤ کــه لــه بانگه‌شــه‌کاىن مۆدێرنیتــه‌ى ســه‌رمایه‌دارى به‌هێزتربێــت، مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ده‌ربازده‌کرێــت .ئــه‌وه‌ش شانبه‌شــانی ره‌خنه‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتــی ســه‌باره‌ت به‌فاکتــه‌ره ســه‌ره‌کیه‌کانی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ،به‌یه‌کانگیرکردنــی ره‌خنه‌کانــی سۆســیالیزمى بونیادنــراو ،کولتــووری نه‌ریتــی، بزووتنــه‌وه‌فێمینســتی و ئیکۆلۆژییــه‌کان ســه‌باره‌ت به‌مۆدێرنیتــه‌ى ســه‌رمایه‌داری -بــه‌اڵم توانــای ده‌ربازکردنیــان نه‌بــوو -به‌مجــۆره ده‌توانیــن هێــزی چاره‌ســه‌ری فاکتــه‌ره‌ســه‌ره‌کییه‌کانی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتــی بخه‌ینــه‌ڕوو .کاتێــک ســه‌رجه‌م ئه‌مباســانه له‌ســه‌ر ته‌نگــه‌ژه‌‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن جێبه‌جــێ بکه‌یــن ئه‌واده‌توانیــن پێشــبینی ئه‌گــه‌ره‌کاىن چاره‌ســه‌ری به‌مشــێوه‌یه بکه‌یــن: آ) تیــۆری نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات :فاکتــه‌ره ســه‌ره‌کیه‌که‌ی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتییــه بــۆ چاره‌ســه‌ری .لــه‌ده‌ره‌وه‌ی تیــۆری
49
ه به شێوه‌یه‌کی ئاسان و سه‌رکه‌وتووان ده‌توانن ڕووبه‌ڕووی ده‌ستوه‌ردانه‌کانی هه‌ژموونگه‌رایی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری ببنه‌وه‌و کێشه‌کانیشیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن به‌ڵکــو ئاییــن ومه‌زهه‌به‌کانیــش چه‌ترێکــی به‌رفراوانــی گروپ ـه‌کان پێکدێنــن .نوێنه‌رایه‌تیکردنــی ئ ـه‌و رووخســاره‌نوێیانــه کێشــه‌یه‌کی به‌هه‌نــده که‌ئاییــن و مه‌زهه‌بــه‌کان به‌شــێوه بــاو و مۆدێرنه‌کانیــان پێــى گه‌یشــتوون .ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه به‌شــێکی زۆری ئه‌وانه‌شــی له‌ناوبــرد .بــه‌اڵم ئیرتله‌به‌رئــه‌وه‌ی خــۆی به‌ســه‌رچووه، ته‌نیــا ده‌شــێت له‌چوارچێــوه‌ی ده‌ســته‌واژه‌و تیۆریه‌کانــی نه‌تــه‌وه و خۆس ـه‌ری دیموکراتیک ـه‌وه‌ئ ـه‌و میراتــه‌ده‌وڵه‌مه‌ندان ـه‌ى کولتــووری مێژوویــی گوزارشــت له‌خۆیــان بکـه‌ن .هـه‌م سـه‌باره‌ت بــه‌په‌یپێربدنــی زهنیــه‌ت هه‌میــش بــۆ بونیاده‌کانیــان خۆســه‌ری دیموکراتیــک گونجاوتریــن مۆدێلــه .ســه‌باره‌ت به‌ســه‌رجه‌م بواره‌کانــی هاوشــێوه‌ی كۆمه‌ڵگــه‌ی مێژوویــی كۆمه‌ڵگــه‌ی نه‌ته‌وه‌یــی دیموکراتیــک گه‌ره‌نتــی یــان زامنــی ئاشــتی ،یه‌کســانی ،ئــازادی و ژیانــی دیموکراتــی کــه‌لــه به‌رامبــه‌ر کاره‌ســاتی ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه‌دا. KCKلــه پێنــاوی چاره‌ســه‌رکردنی دۆزی کــورد و کێشــه‌ی نه‌ته‌وه‌کانــدا مۆدێلێکــی نوێیــه ،مۆدێلــی نه‌تــه‌وه‌ی دیموکراتــه کــه داماڵــراوه ل ـه تێگ ـه‌ی ده‌وڵه‌تگه‌رایــی KCK .گوزارشــتی پێشــنیازکردن و جێبه‌جێکردنــی مۆدێلــی چاره‌ســه‌ری نه‌تــه‌وه‌ی دیموکراتــه کــه ســه‌باره‌ت به‌کێشــه‌ی کــورد لــه ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌پاککراوه‌تــه‌وه، ئــهم مۆدێلــه نــه‌ک ته‌نیــا بــۆ کــوردان ،به‌ڵکــو بــۆ ســه‌رجه‌م جڤاتــه نه‌ته‌وه‌ییــه‌کان گونجــاوه و له‌جێــگای خۆیدایــه .رێگــه چاره‌کانــی ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه به‌درێژایــی مێــژووی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری وه‌کــو تاکــه رێــگای چاره‌ســه‌ری ســه‌پێرناوه‌به‌ســه‌ر کێشــه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانــدا و مێــژووی کــردووه‌به‌ده‌ریــاى خوێــن .بــه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات تیۆرێکــی دیکه‌نییــه ســه‌رله‌نوێ كۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی کۆبکات ـه‌و ه -که‌تیــۆری ده‌وڵ ـه‌ت ـ نه‌ت ـه‌وه‌ی مۆدێرنیت ـه‌ی ســه‌رمایه‌داری وه‌ک قه‌ســاب لــه‌ت و په‌تیکــردوو ه -و له‌ناوئازادیــدا بیانژێنێــت .به‌رله‌هه‌مووشــتێک تیــۆری نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات هێڵــکاری و پالنــی دونیــای زهنیه‌تێکــه‌کــه‌بزاوتــی ل ـه‌ت و په‌تکردنــی قه‌ســاب ئاســای یه‌کێتــی کولتــوور ده‌وه‌ســتێنێت؛ واتــه‌ڕاوه‌ســتاندنی ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه و ســه‌رله‌نوێ ده‌ســتپێکردنه‌وه‌ی هه‌مووێتــی و یه‌کپارچه‌ییــه .تیــۆری نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات له‌ژێــر ده‌ســته‌واژه‌ی یه‌کێتــی نه‌تــه‌وه دیموکراته‌کانــدا وه‌ک پره‌نســیپێک به‌هــاو له‌پێشــینه‌یی به‌یه‌کخســتنه‌وه‌ی دونیــای کولتــووری خۆرهه‌اڵتــی ناویــن ده‌دات .ئه‌وتیۆرییــه چه‌مکێکــی نه‌تــه‌وه به‌بنه‌مــا ده‌گرێــت که‌بۆبــوون به‌نه‌تــه‌وه خــاوه‌ن چه‌مکــی ســنوورێکی سیاســی وشــک نییــه ،له‌هه‌مانشــوێن و ته‌نانــه‌ت شاره‌کانیشــدا ده‌رفــه‌ت به‌نه‌تــه‌وه جیــاوازه‌کان ده‌دات له‌میانــی یه‌کێتییــه هه‌مه‌ڕه‌نگه‌کانــه‌وه به‌شــێوه‌ی جڤاتــه نه‌ته‌وه‌ییــه‌بااڵتــره‌کان بژیــن خۆیــان بونیادبنێــن. ته‌نیــا لــه ڕێگــه‌ی نه‌تــه‌وه‌ی دیموکراتــه‌وه ده‌کرێــت پێــش لــه میللیگه‌رایــی ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌و ه بگیرێــت کــه زۆر ســه‌رپه‌ڕگر و تاکــڕه‌وه .نه‌ت ـه‌وه‌ی دیموکــرات تیــۆری و پره‌نســیپێکه ک ـه ته‌نیــا بــۆ ع ـه‌ره‌ب نــا ،به‌ڵکــو بــۆ تــورک و نه‌ته‌وه‌کانــی تریــش ک ـه ڕووب ـه‌ڕووی په‌رته‌وازه‌بــوون بوونه‌تــه‌وه ،گونجاوتریــن تیــۆری و پره‌نســیپه بــۆ چار ه‌ســه‌ری. ده‌کــرێ له‌وروانگه‌یــه‌وه ســه‌یرێکی کولتــووری ئه‌نــادۆڵ و میزۆپۆتامیــا بکرێــت .ته‌نیــا زهنیه‌تــی نه‌تـه‌وه‌ی دیموکــرات ده‌توانێــت ســه‌رجه‌م کولتــووره‌مێژووییــه‌کان له‌نــاو ئاشــتی ،یه‌کســانی ،ئــازادى و دیموکراســیدا کۆبکاتــه‌وه .له‌کاتێکــدا هه‌رکولتوورێــک خــۆی وه‌ک گروپێکــی نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات بونیــاد ده‌نێــت ،له‌الیه‌کــی دیکه‌ش ـه‌وه‌لــه‌میانــی یه‌کێتییــه‌بااڵتره‌کانــی نه‌ت ـه‌وه‌ی دیموکرات ـهوه ده‌توانێــت له‌گ ـه‌ڵ کولتــووره‌کانــی دیکــه‌دابــژی .دوای ده‌ربازکردنــی چه‌مکــی ی ـه‌ک نه‌ت ـه‌وه‌ل ـه نــاو ده‌وڵه‌تێکــدا ،پێویســتى به‌تواندن ـه‌وه‌ى یه‌کــری نامێنێــت .له‌جیاتــی ئــهوه وه‌ک چــۆن به‌درێژایــی مێــژوو روویــداوه‌به‌شــێوه‌ی یــه‌ک پارچه‌یــى کولتــووری ده توانــن بژیــن. ئیــر به‌گوێــره‌ی ئ ـه‌و راســتییه‌ی ک ـه ئه‌رمه‌نــی ،هێلینــی و ســیانییه‌کان ســنووری ده‌وڵه‌تــی نه‌تــه‌وه بۆخۆیــان ناکێشــن ،بــه‌اڵم ناچاریشــن بوونــی خۆیــان بپارێــزن ،ئاشــکرایه‌کــه‌زهنیه‌تــی یه‌کێتــی نه‌ته‌وه‌یــی ـ نیشــتامنی دیموکراتیــک و بونیــادی خۆسـه‌ری دیموکراتیانـه گونجاوترین بــژاره .ئه‌گــه‌ر دره‌نگیــش بێــت مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتــی به‌ڵگــه‌ی
زهنیه‌تــی ئه‌وگــه‌ل و گرووپــه‌کولتووریانه‌یــه‌کــه‌لــه‌هه‌رچــوارالی ناوچه‌کــه‌وه‌دووچــاری هه‌مانکــرده‌وه هاتــوون ،ههرچــی خۆســه‌ری دیموکراتیانه‌یــه مۆدێلێکــی گونجــاوی دووبــاره به‌جه‌ســته‌بوونه. لێــره‌دا ئــه‌وه‌ی گرنگــه ده‌رکــی پــێ بکه‌یــن ئه‌وه‌یــه کــه ته‌نیــا پێکهاتــه نه‌ته‌وه‌یــی و ئه‌تنیکیــه‌کان میراتــی ده‌وڵه‌مه‌نــد پێکناهێنــن.
50 دڵنیاییــه‌وه مۆدێلــی ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه رێــگای چاره‌ســه‌رکردنی کێشــه‌کان نییــه ،به‌ڵکــو رێــگای قووڵکردنــه‌وه‌ی کێشــه‌کان و توندوتیــژی و بــره‌و پێدانــی شـه‌ڕه .مۆدێلــی ده‌وڵـه‌ت نه‌تـه‌وه‌رێــگای به‌ده‌ســتهێنانی زۆرتریــن قازانــج و ئیندوســریالیزم و هه‌میشــه‌یی کردنیانــه .رێگه‌چــاره‌ی KCKده‌ســتبه‌رداری ئه‌وکۆڵه‌کــه ســێیانه‌ی مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری (ده‌وڵ ـه‌ت ـ نه‌ت ـهوه ،زۆرتریــن قازانــج و ئیندوســریالیزم) بــووه‌و له‌به‌رامبه‌ریشــدا فاکته‌ره‌کانــی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتــی ده‌کات به‌ئه‌لته‌رناتیــڤ .چاره‌ســه‌رکردنی کێشــه‌ی کــورد له‌میانــه‌ی رێگه‌چــاره‌ی ئاشــتی و دیموکراتیانــه‌وه‌‌له‌گــه‌ڵ ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه‌کانــی تــورک ،ئێــران ،ئێــراق ،ســوریا و بگــره‌لــه‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــی فیدڕالــی کوردیــش ته‌نیــا له‌رێــگا‌ی په‌ســه‌ندکردنی مافــی نه‌ته‌وه‌یــی دیموکراتــی گه‌لــی کــورد و ســتاتۆی خۆبه‌ڕێوه‌بردنــی دیموکراتیانــه‌وه به‌دیدێــت که‌‌ئه‌نجامێکــی رسوشــتی ئه‌ومافه‌یــه (بێگومــان ئــهم مافــه بــ ه ههمــان شــێوه مافــی گه‌النــی تریشــه).
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
دیجله -فورات یه‌که‌مین هه‌نگاوی هاوبه‌شی چاره‌سه‌رکردنی ئه‌و جینۆساید ،کۆمه‌ڵکوژی، ه ه هه‌نووکه‌یی و ئه‌و کێشان پێکدادان و قه‌یران ه میراسی ده‌وڵه‌مه‌ندی مێژووی بێت ک ه خۆرهه‌اڵتی ناوین که‌ڵه‌که‌ی شارستانی ل کردوون
پــرۆژه ،سیاســه‌ت و کرده‌وه‌کانــی کۆمه‌ڵکــوژی شــاراوه‌ی کولتــووری که‌ئــه‌و ده‌وڵه‌تانــه به‌ســه‌ر کوردیــدا ده‌ســه‌پێنن کۆســپى بــه‌رده‌م ئاشــتی و رێگه‌چــاره‌ی دیموکراتییــن .له‌حاڵه‌تێکــدا ده‌ســتبه‌رداری ئه‌ومامه‌ڵــه‌و سیاســه‌تانه بــن و شانبه‌شــانی نه‌تــه‌وه‌ی دیموکــرات ئابــووری بــازاڕی کۆمه‌اڵیه‌تــی ســنووردارکردنی قازانــج و پیشه‌ســازی ئیکۆلــۆژی فاکتــه‌ره‌ســه‌ره‌کیه‌کانی دیکــه‌ی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتیــک په‌ســه‌ند بکــه‌ن ،له‌ناوسیســته‌مدا جێیبکه‌نــه‌وه و به‌پێگه‌یه‌کــی (ده‌ســتووری دیموکراتیــک)ی بگه‌یه‌نــن ،ئــه‌وا رێــگای ئاشــتی هه‌میش ـه‌یی و رێگه‌چــاره‌ی دیموکراتیان ـه ده‌کرێت ـهوه .ده‌بێــت ئه‌ومــان لــه بیربێــت کــه له‌ڕابردوویه‌کــی نزیکــدا ئــه‌و ڕاســتیه‌مان بینــی هاوپه‌یامنێتیه‌کانــی (به‌غــداد ،ســه‌نتۆ ،ڕێکخراوه‌کانــی هــاوکاری هه‌رێمــی بــۆ گه‌شــه‌پێدان) نه‌یانتوانــی ببنــ ه چاره‌ســه‌ری بــۆ ئــه‌و قه‌یــران و کێشــانه‌ی کــ ه مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری
دروســتی کــردوون .ئه‌مــه‌ش ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ کێشــ ه بونیادیه‌کانــی ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه .ههروههــا ئه‌وه‌تــا ده‌بینیــن ڕێکخراوه‌کانــی کۆمــکاری ع ـه‌ره‌ب و کۆنگــره‌ی ده‌وڵه‌تانــی ئیســامی ک ـه ههتــا ئێســتا هه‌وڵده‌درێــت له‌ســه‌ر پــێ ڕابگیرێــن ،نه‌یانتوانیــو ه چاره‌ســه‌ری بــۆ یــه‌ک کێشــه‌ی گرنــگ بدۆزنــه‌وه .ئه‌مــه‌ش ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ ئــه‌وه‌ی کــ ه هــهر ده‌وڵه‌تێکــی نه‌تــه‌وه وابه‌ســته‌ی ناوه‌ندێکــی ســه‌رمایه‌ی جیهانیـه‌و خاوه‌نــی تێگـه‌و ئیراده‌یه‌کــی وه‌هــا نیــن کـه بتوانــن خۆیــان لــه ژێــر چاودێــری و كۆنتڕۆڵــی ئــه‌و ناوه‌ندانــه ده‌ربهێنــن ،ئه‌مــه‌ش تووشــی گۆتبــوون و نه‌زۆکــی کــردوون .ئــهوه ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی هه‌میش ـه له‌نــاو کۆبوون ـه‌وه‌دان و لوتک ـه ل ـه‌دوای لوتک ـه کۆبوون ـهوه ئه‌نجــام ده‌ده‌ن ،بــه‌اڵم هــهر بــێ کاریگــه‌ر و بــێ چــاره‌ن ،ئــه‌وه‌ش وابه‌ســته‌ی ئــه‌و واقیعه‌یانــه کــه باســان کــرد .له‌ســه‌ربنه‌مای ئــه‌و هه‌ڵســه‌نگاندنانه ده‌کرێــت پێشــنیاری گونجــاو و به‌رجه‌ســته ســه‌باره‌ت به‌یه‌کپارچه‌یــی ،پێکــه‌وه ژیــان و په‌یوه‌نــدی نه‌تــه‌وه دیموکراتــه‌کان بکه‌یــن. هێــزی چاره‌ســه‌ری تازه‌گــه‌ری دیموکراتــی ســه‌باره‌ت بــه یه‌کپارچه‌یــی سیاســی ناوچه‌یــی ،گرێــدراوی توانســتی چاره‌ســه‌ری ئــه‌و فاکته‌رانه‌یــه کــه به‌بنه‌مــای گرتــوون .هیــچ فاکته‌رێکــی ناوخــۆ جێــگای بــاس نی ـ ه ک ـه وه‌ک کۆســپێک له‌پێــش یه‌کپارچه‌یــی سیاســیدا بوه‌ســتێته‌وه .ب ـه پێچه‌وان ـهوه ت ـه‌واوی فاکت ـهر ه ئیکۆلــۆژی ،ئه‌خالقــی و سیاســیه‌کان لــه چوارچێــوه‌ی یه‌کپارچه‌یــی سیاســیدا ده‌توانــن كۆمه‌ڵگــه‌ی دیموکراتــی بونیــاد بنێــن کــه زۆر بــ ه حه‌رسه‌تیــه‌وه بــوون .ســه‌رجه‌م ئــه‌و هێــز ه کۆمه‌اڵیه‌تیانــه‌ی لــه ناوچه‌کــه‌دا له‌نــاو یه‌کگرتنێکــی سیاســیدان ،بــه شــێوه‌یه‌کی ئاســان و ســه‌رکه‌وتووانه ده‌توانــن ڕووبــه‌ڕووی ده‌ســتوه‌ردانه‌کانی هه‌ژموونگه‌رایــی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ببنــه‌وه‌و کێشه‌کانیشــیان چاره‌ســه‌ر بک ـه‌ن .ل ـه‌و ســۆنگه‌یه‌وه ده‌شــێت کۆمۆن ـه‌ی دیموکراتــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن وه‌ک پێکهاتــه‌ی سیاســی کۆمینــی کۆمینه‌کانــی ســه‌رجه‌م بــواره‌کان پێشــنیار بکرێــت .هه‌ڵبه‌تــ ه کێشــه‌کانی ئێــراق ،ئیرسائیــل - فه‌له‌ســتین و ئه‌فغانســتان کــه له‌ژێــر گه‌مــاڕۆی زهنیه‌تــی ده‌وڵــه‌ت نه‌ت ـه‌وه‌دان ،ل ـه میان ـه‌ی زهنیه‌تێک ـه‌و ه چاره‌س ـهر ناکرێــن ک ـه خــۆیســهرچاوهی کێشــه‌کانه .ئــه‌و زیــان و خراپه‌کاریانــه‌ی تاوتوێکردنــی کێشــه سیاســی -کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــی ناوچه‌کــه لــه‌و دوو ســه‌ده‌یه‌ی دوایــی ل ـه میان ـه‌ی ئ ـه‌و زهنیه‌ت ـهوه له‌گ ـه‌ڵ خۆیــدا هێناونــی ،فێرک ـهر و ئه‌زمــوون به‌خشــن .بــه شــێوه‌یه‌کی به‌رچــاو ڕوون بۆتــه‌وه کــه هــهم هه‌ڵوێســتی عه‌ملانــی هــهم ئایینگــه‌را لــ ه جیاتــی دۆزینــه‌وه‌و
51
ێ پشت السایی نه‌ریت ناکرێته‌وه ،به‌اڵم به‌ب ه نه‌ریتیش ژیان نابێت .ته‌نیا کاتێک به‌ستن ب نه‌ریت له‌میانی به‌هاگه‌لێکی ئافرێنه‌رانه‌وه تێرخۆراک بوو دیموکراتیــه‌وه به‌هاوبه‌شــێتی و پشــکداربوونی ســه‌رجه‌م گه‌النــی ناوچه‌کــه ،له‌ســه‌روو هه‌مووشــیانه‌وه بــه به‌شــداربوونی نه‌تــه‌وه دراوســێکان پێکهاتــه‌ی سیاســی و دیموکراتــی بونیــاد بنێیــن. ده‌شــێت بیرۆکــه‌ی یــان پــرۆژه‌ی کۆنفیدراســیۆنی دیموکراتیانــه‌ی دیجلــه -فــورات یه‌که‌میــن هه‌نــگاوی هاوبه‌شــی چاره‌ســه‌رکردنی ئــه‌و جینۆســاید ،کۆمه‌ڵکــوژی ،پێکــدادان و قه‌یرانــه هه‌نووکه‌یــی و ئــه‌و کێشــانه بێــت کــه میراســی ده‌وڵه‌مه‌نــدی مێــژووی شارســتانی لــه خۆرهه‌اڵتــی ناویــن که‌ڵه‌کــه‌ی کــردوون .پرۆژه‌یه‌کــی بــه‌و جــۆره دۆخــی ئاسیمالســیۆن و پێکدادانــی نێــوان نه‌ت ـه‌و ه زۆرینه‌کانــی عـه‌ره‌ب ،تــورک ،کــورد و فــارس له‌گـه‌ڵ کلتــوور و نه‌تـه‌و ه که‌مینـه‌کان پێچه‌وان ـهوه ده‌کات ـهوه .له‌میان ـه‌ی ئ ـه‌و پێکهات ـ ه سیاســی ه دیموکراتیی ـه کۆمینااڵنــه‌ی کــه هــاوکاری به‌بنه‌مــا ده‌گــرن ،ڕێــگا لــه پێــش
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
په‌ره‌پێدانــی چاره‌ســه‌ری ،جگــه لــه قووڵکردنــه‌وه‌ی بێچاره‌یــی هیــچ ڕۆڵێکــی دیکه‌یــان نه‌بینیــوه. پێویســته جیۆکولتــووری خۆرهه‌اڵتــی ناویــن لــه جیۆپۆلیتیکاکه‌یــدا ڕه‌نگبداتــه‌وه .ئاشــکرایه کــه گونجاوتریــن چوارچێــوه‌ش بونیادێکــی کۆمیناڵــی دیموکرتیــک و کۆنفیدراڵه(باســی فیدراســیۆن و کۆنفیدراســیۆنی ده‌وڵــه‌ت ناکــه‌م) .چونکــه چه‌نــده کۆمــۆن یاخــود یه‌کین ـه‌ی جیــاواز جێــگای بــاس بێــت ل ـ ه چوارچێــوه‌ی کۆنفیدراســیۆن یاخــود کۆمۆنــی ســه‌ره‌کیدا جێــگای هه‌موویــان ده‌بێتــه‌وه .لــه چوارچێــوه‌ی ئــه‌و هه‌ڵوێســته‌دا زۆر بــ ه ئاســانی ده‌رک بــه‌وه ده‌کرێــت کــه ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه چه‌نــد ه ناتــه‌واو و گۆشــه‌گیره. به‌ڕێوه‌چــوون به‌بــێ گیرۆده‌بــوون بــه کۆســپه‌کانی ده‌وڵــه‌ت - نه‌تــه‌وه‌وه کــه به‌زاره‌کــی خــۆی بــه ســه‌ربه‌خۆخواز داده‌نێــت و لــه ناوه‌ڕۆکیشــدا بــ ه هــه‌زارو یــه‌ک داوه‌وه به‌ســراوه‌ته‌وه بــه ناوه‌نده‌کانــی هه‌ژموونگه‌رایــی ســه‌مایه‌داریه‌وه؛ ئه‌مــه پێویســتی بــه هه‌ڵوه‌ســته‌کردنه .له‌هــه‌ر بــوار و شــوێنێکدا لــه ناوچه‌کــه‌دا ده‌رفــه‌ت و پێویســتی بــه تــۆڕی به‌رفــراوان و بونیــادی پێکهاتــه‌ی سیاســی ،کۆمۆنــه‌ی ئیکۆلۆژیــک ،ئیکۆنۆمیــک و جڤاتــه دیموکــرات ســڤیله‌کان ههیــه کــه له‌ســاده‌کانه‌وه بــه‌ره‌و ئاڵــۆزه‌کان دهچــنو هه‌رگیــز گیــرۆده‌ی ناســنامه‌ی وشــک و داخراونابــن ،خۆیــان بــه ســه‌ربه‌خۆخوازی نانوێنــن و پره‌نســیپی ســه‌ره‌کی فه‌لســه‌فه‌ی گه‌ردوونــی -یه‌کانه‌یــی به‌بنه‌مــا ده‌گــرن. کۆنفیدراڵیزمــی دیموکراتــی کــه وه‌ک ناوه‌نــدی که‌مه‌ندکێشــی ناوچــه پــه‌ره‌ی پێده‌درێــت ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کۆمۆنــ ه ئیکۆنۆمیــک و ئیکۆلۆژیکــه‌کان به‌بنه‌مــا ده‌گرێــت (چونکــه به‌شــێوه‌یه‌کی دیکــه خــاک -ئــاو -زه‌وی به‌پیــت نابێــت) منونه‌ییرتیــن و مێژوویرتیــن وه‌اڵم ده‌بێــت به‌رامبـه‌ر دۆخــی شـه‌ڕ و پێکــدادان ،ڕه‌وشــی گێــژاو و قه‌یرانــی بونیــادی کــه ســێ ئه‌سپســواره مه‌حشــه‌رییه‌که‌ی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری (قازانجگه‌رایــی ســه‌رمایه‌داری ،ئیندوســریالیزم و ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه) ڕێگایــان بــۆ خســتۆت ه سه‌رپشــت .وه‌کــو بڵێــی جیۆکلتــوور و جیۆپۆلیتیــکای (شــوێنگه‌که‌ی له‌ناوه‌ڕاســتی عــه‌ره‌ب، تــورک و فارس ـه‌کان ،خاڵــی به‌یه‌کگه‌یشــتنی کلتووره‌کان ـه) کوردســتان ناچــاری یه‌کێتیه‌کــی سیاســی به‌مجــۆره ده‌کرێــت .ئــه‌و سیاســه‌ته هه‌ژموونگه‌راییــه‌ی له‌ســه‌رده‌می مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری به‌ریتانیــا له‌ســه‌ر هیندســتان و خۆرهه‌اڵتــی ناوینــی به‌ڕێوه‌بــردووه، بـه‌رده‌وام کوردســتانی لـه دۆخــی واڵتێکــی بــێ چــاره‌دا هێاڵوه‌تـه‌وه‌و خواســتویانه بیک ـه‌ن ب ـه ئامــرازی کۆنتڕۆڵکردنــی ناوچه‌ک ـه .به‌مجــۆره
کــراوه به‌ئامرازێکــی زۆر گونجــاو و به‌کاریگــه‌ری كۆنتڕۆڵکردنــی عــه‌ره‌ب ،تــورک و فارســه‌کان .لــه‌رۆژی ئه‌مڕۆمانــدا لــه میانــه‌ی ئاواکردنــی ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌یه‌کــی بچوکــی دره‌نــگ وه‌ختــه‌وه، له‌ســه‌ر به‌شــێکی باشــووری کوردســتان کــه باکــووری ئێراقــی پــێ ده‌ڵێــن ،له‌گــه‌ڵ ئه‌مریــکادا نیــازی به‌رده‌وامیــدان بــه ههمــان ڕۆڵی(ئه‌رمه‌نســتان و یۆنانســتان) یــان ههیــه .وه‌ک بڵێــی مێــژوو، کوردســتان و دۆزی کــوردی کــردووه بــه دووه‌م دۆزی یه‌هــوودی. ئــه‌وه‌ی دیــاره ،کــورد ئه‌مــڕۆ لــه دۆخێکــی وه‌هــادا ده‌ژی .بێگومــان سیاســه‌تی نایه‌کســانانه‌ی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری بــۆ ئاواکردنــی ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه لــ ه خۆرهه‌اڵتــی ناویــدا رۆڵێکــی دیاریکــه‌ر لــه‌و ڕه‌وشــه‌دا ده‌بینێــت .ده‌وڵــه‌ت -نه‌ته‌وه‌کانــی تــورک ،عــه‌ره‌ب و فارســیش ســڕینه‌وه‌ی کوردســتان لــه ســه‌ر جوگرافیــاو له‌ناوبردنــی کــورد ده‌س ـه‌پێنن .له‌ڕێــگای ورده ده‌وڵ ـه‌ت -نه‌ته‌وه‌یه‌کــی کــورده‌وه به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی گه‌ماڕۆیه‌کــی ســێیانه‌ی قڕکردنــی به‌مجــۆره جێــگای بــاس نابێــت .ته‌نانــه‌ت ئه‌گــه‌ر به‌رپه‌رچیــش بدرێتــه‌وه وه‌ک چــۆن ئێســتاش به‌رده‌وامــه ئه‌نجامه‌کــه‌ی کۆمه‌ڵکــوژی و جینۆســاید ده‌بێــت .ئ ـه‌و وان ـه‌و ئه‌زموون ـه مێژوویی ـه‌ی پێویســته ل ـه‌و پارادۆکس ـه دیرۆکییــه وه‌ربگیرێــت ئه‌وه‌یــه له‌ڕێــگای چاره‌ســه‌ری تازه‌گــه‌ری
52 هاوبه‌شــیه‌کی ئه‌ودیــو ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه ده‌کرێتــه‌وه .پــرۆژه‌ی کۆنفیدراســیۆنی دیموکراتیان ـه‌ی دیجل ـه -فــورات ده‌بێت ـه مانادارتریــن و یه‌که‌میــن هه‌نــگاوی بــه ئاڕاســته‌ی ئــه‌و مێــژووه‌دا ده‌هاوێژێــت. هیــچ گومانێکــم نییــه کــه له‌ڕێــگای ئــه‌و پــرۆژه‌وه ههنــگاو به‌هه‌نــگاو ده‌ســتپێکی چاخــی خۆرهه‌اڵتــی ناوینــی دیموکراتیــک مه‌یســه‌ر ده‌بێــت کــه زۆر به‌هــاداره‌و شایســته‌ی مێــژوو و کلتــووری کۆمۆنه‌کانــی كۆمه‌ڵگـه‌ی دیموکراتــی ،ئیکۆنۆمیــک و ئیکۆلۆژیکـه‌و بـه شــێوه‌یه‌کی هه‌مه‌الیه‌نــه هه‌ڵده‌کشــێت .ســه‌رده‌می خۆرهه‌اڵتــی ناوینــی دیموکراتــی هــهم ژیانــه‌وه‌ی مێــژووی کــۆن ،هــهم ده‌بێتــه هــاوار و خۆشــی ژیانێکــی نــوێ و مێژوویه‌کــی نــوێ.
شۆرشی ژن له ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا :ئه‌و ه سیسته‌مه‌ی پیاو ئافراندویه‌تی له مێژ ه له‌میانه‌ی ه ک ئه‌و چانسه‌ی له ده‌ستداو ڕیفۆرمه‌و ه خۆی ڕاست بکاته‌وه
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ب) ئابــووری کۆمۆنــه‌ی دیموکراتیــک :رێــگای ســه‌رله‌نو ێ به‌ده‌ســتهێنانه‌وه‌ی ژیانــی مرۆییانه‌یــه بــۆ ئــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ی مه‌یلــی زۆرتریــن قازانجــی ســه‌رمایه‌داری کردوویه‌تــی به‌کۆیلــه کرێــکارو بێــکاره‌کان .به‌درێژایــی مێــژوو ئابــووری دیارده‌یه‌کــه‌لــه رێــگای کۆمــۆن (هــه‌ره‌وه‌زی)ه‌وه ئه‌نجامــدراوه .ناشــێت به‌بــێ کۆمــۆن بیــر له‌ئابــووری بکرێت ـهوه .ته‌نان ـه‌ت ریش ـه‌ى خــودی وش ـه‌ی ئابــووری (ئۆکۆنۆمــی) یــش مانــای «یاســای کۆمۆنــی خێــزان « ـــه. واتــ ه کاره هه‌ره‌وه‌زیه‌کانــی بژێــوی خێزانــه .شــێوازی په‌یدابــوون و ژیانــی كۆمه‌ڵگــه‌به‌تــه‌واوی به‌شــێوه‌ی کۆمۆنــه .مێــژوو نهبــووه به‌شــاهێدی ئابوورییــه‌ک به‌تــاک ده‌ســتیپێکردبێت .ئابــووری تایبــه‌ت جانه‌وه‌رێکــه كۆمه‌ڵگــه و مێــژوو جانــه‌وه‌ری وایــان به‌خۆیانــه‌وه نه‌دیــوه‌و دانیانپێدانه‌نــاوه‌و وه‌ک ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه ئه‌ویــش زاده‌ی ســه‌رمایه‌دارییه .له‌به‌رئــه‌وه‌ى به‌درێژایــی مێــژوو ئابــووری تایب ـه‌ت و ئه‌وان ـه‌ى ب ـه‌دواى کۆکردن ـه‌وه‌ى س ـه‌رمایه‌وه‌بــوون بــه‌دز دانــراون و بێکاریگه‌رکــراون ،به‌هــۆى ســزادانه‌وه‌خۆیــان شــاردۆته‌وه. لــه گــه‌ڵ هه‌ڵکشــانی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داریدا وه‌ک پۆلێنێکــی نــوێ که‌وتۆتــه بــازاڕه‌وه .به‌مشــکێک ده‌چێــت که‌ماوه‌یه‌کــی درێــژ له‌ژێــر خاکــدا شــاراوه‌بووو دواتــر وه‌ک پشــیله‌یه‌ک بکه‌وێتــه
بــازاڕه‌وه .ئه‌وانــه‌ى بــه‌دوای ئابــووری تایبــه‌ت یاخــود ســه‌رمایه‌و ه بــوون به‌درێژایــی مێــژوو وه‌ک دز دادگایــی کــراون و له‌به‌رچــاو ونکــراون .ئــه‌و مشــکه ـ پشــیله‌ییانه‌ی له‌گــه‌ڵ هه‌ڵکشــانی هه‌ژموونگه‌رایــی ســه‌رمایه‌داریدا ده‌ســتیان به‌ســه‌ر بازاڕداگــرت، به‌راســتیش بــۆ كۆمه‌ڵگــه‌ی مــرۆڤ بــوون به‌کاره‌ســات. «بــراوده‌ل»ی مێژوونــاس شــتێکی زۆر راســت و گونجــاوی گوتــووه کـه ده‌ڵێــت؛ ســه‌رمایه‌داری ئابــووری نییــه؛ قۆرخکاریه‌کــه به‌ئامانجــی به‌ده‌ســتهێنانی زۆرتریــن قازانــج ده‌ستبه‌ســه‌ر بــازاڕدا ده‌گرێــت. ئه‌وان ـه‌ی ده‌ستبه‌س ـهر ئابووریــدا ده‌گــرن ،جــا ئه‌وانــه‌قۆرخکاریه‌کانــی ده‌وڵه‌تــن یــان که‌رتــ ه تایبه‌تــه‌کان ،ده‌رک بــه‌و راســتییه ده‌کــه‌ن کــه بــه‌و راده‌یــه‌ی کۆمــۆن واتــای‌یه‌که‌میــن رێکخســن بڕووخێنــن کــه بــۆ دابینکردنــی پێداویســتیه‌کانی ژیــان ،مــرۆڤ په‌نــای بــۆ بــردووه، ده‌توانــن دزیه‌کــه‌ی خۆیــان ئه‌نجامبــده‌ن .قۆرخــکاری ده‌وڵــه‌ت یاخــود تایب ـه‌ت مانــای تااڵنکارییــه‌به‌س ـهر ئابــووری هه‌ره‌وه‌زیی ـهوه. ئ ـه‌و تااڵنکاریی ـه‌ی مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری له‌ژێــر ه ـه‌زار و ی ـه‌ک ده‌مامکــدا ئه‌نجامــی ده‌دات ،مانــای پووکاندنــه‌وه‌ی بناخــه‌‌ی کۆمــۆن و كۆمه‌ڵگه‌یــه .ســه‌رجه‌م نه‌خۆشــی و قه‌یرانــه ئابوورییــه‌کان به‌هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌و رووخاندنــی ئابــووری هــه‌ره‌وه‌زی ده‌ســتپێده‌کات که‌بناخــه‌‌ی كۆمه‌ڵگه‌یــه .مێــژووی ســه‌رمایه‌داری مێــژووی رووخاندنــی ئابــووری هه‌ره‌وه‌زییــه .ئه‌نجــام روودانــی گه‌وره‌تریــن کاره‌ســاتی کۆمه‌اڵیه‌تــی مێــژووه .هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌و داڕووخانه‌کــه‌ی ئابــووری هــۆکاری راســته‌قینه‌ی هه‌ڵوشــانه‌وه‌و داڕووخانــی تــه‌واوی بــواری کۆمه‌اڵیه‌تــی ،ئه‌خــاق و سیاســه‌ته. ههڵوهشــانهوهی ئابــووری خــودی ههڵوهشــانهوهی کۆمه‌اڵیه‌تییــه. له‌دۆخێکــی وه‌هــادا ته‌نیــا پاشــاو ه بێــکار ،بێ‌ئه‌خــاق و بــێ سیاســه‌ته‌کانی كۆمه‌ڵگــه ده‌مێننــه‌وه .ئه‌وه‌یــه قۆرخــکاری ســه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تــی و تایبه‌تــی. كۆمه‌ڵگه‌کانــی خۆرهه‌اڵتــی ناوینــی رۆژی ئه‌مڕۆمــان بــه‌وراده‌ی له‌هــه‌ر بوارێکــدا کۆمــۆن ئاوابکــه‌ن ،له‌ســه‌رووی هه‌مووشــیانه‌وه کۆمۆنــه ئابوورییــه‌کان ،ده‌توانــن له‌وته‌نگــه‌ژه قورســانه رزگاربــن که‌دووچــاری بوونه‌تــه‌وه .رزگاربــوون به‌بــ ێ کۆمــۆن نابێــت. نه‌ریتــه‌مێژوویــی و کولتووریی ـه‌کان ته‌نیــا له‌میانــی ژیانــی کۆمۆن ـهوه ده‌توانــن جێــگای خۆیــان له‌هه‌نووکــه‌دا بگــرن و به‌رده‌وامــی به‌بوونــی خۆیانبــده‌ن .الســایی نه‌ریــت ناکرێتـه‌وه ،بـه‌اڵم به‌بـێ پشــت به‌ســن بــه نه‌ریتیــش ژیــان نابێــت .ته‌نیــا کاتێــک نه‌ریــت له‌میانــی به‌هاگه‌لێکــی ئافرێنه‌رانــه‌وه تێرخــۆراک بــوو که‌پشــت به‌نکوڵــی
53
تا ئاشته‌وایی پیاو له‌گه‌ڵ ژیان و ژن به‌دی نه‌یه‌ت ،ئه‌وا به‌خته‌وه‌ریش خه‌یاڵێکی پووچه
کێشــه‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان خه‌ســڵه‌تێکی به‌وجۆره‌یــان ههیــه که‌له‌کــوێ کێشــه‌کان ســه‌ختبووبن ،رێگاکانــی چاره‌ســه‌ریش له‌وێدابه‌وراده‌یــه پێگه‌یشــتووه .ناشــێ کێشــه یبێ‌چاره‌ســه‌ری هه‌بێــت .هه‌لومه‌رجه‌کانــی شــوێن و کاتــی ده‌رکه‌وتنــی کێشــه‌کان له‌گــه‌ڵ خۆیــدا هه‌ڵگــری هه‌لومه‌رجه‌کانــی چاره‌سه‌ریشــه. هــه‌روه‌ک تــه‌واوی جیهــان له‌خۆرهه‌اڵتــی ناوینیشــدا پره‌نســیپی چاره‌ســه‌ری ئیکۆلــۆژی به‌دۆخێــک گه‌یشــتووه‌که بــه الیکه‌مــه‌وه هێنــده‌ی شۆرشه‌سیاســیه‌کان گرنگییــان بۆچاره‌ســه‌ریهه‌یه. د ) شۆرشــی ژن لــه ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا :ئــه‌و سیســته‌مه‌ی پیــاو ئافراندویه‌تــی ل ـ ه مێــژه ئ ـه‌و چانس ـه‌ی ل ـه ده‌ســتداوه ک ـه له‌میان ـه‌ی ڕیفۆرمــه‌وه خــۆی ڕاســت بکاتــه‌وه .ئــه‌وه‌ی پێویسته(شۆرشــی ژن) ه‌ک ـه گشــت بواره‌کانــی كۆمه‌ڵگ ـه بگرێت ـهوه .وه‌ک چــۆن کۆیالیه‌تــی ژن قوڵرتیــن جــۆری کۆیالیه‌تیــه ،پێویســته شۆرشــی ژنیــش قوڵرتیــن شۆرشــی ئــازادی و یه‌کســانی بێــت .ه ـهم له‌بــواری تیــۆری ه ـهم ل ـه بــواری کرداریــدا شۆرشــی ژن پێویســتی بــ ه پێهه‌ڵگرتنــی ڕیشــه‌یی ههیــه .بــه‌ر لــه ههمــوو شــتێک شــه‌ڕێکی بــه‌رده‌وام به‌رامبــه‌ر بــه ئایدیۆلۆژیــای ڕه‌گه‌زگه‌رایــی پێویســته .ههروههــا شۆرشــی ژن پێویســتی بــ ه قوڵکردنــه‌وه‌ی شــه‌ڕی سیاســی و ئه‌خالقــی ههیــه به‌رامبــه‌ر بــ ه زهنیه‌تــی ده‌ســتدرێژی کــه ڕۆژانــه بیســت وچــوار کاتژمێــر له‌ســه‌ر پێیــه .هــه‌روه‌کا شۆرشــی ژن پێویســتی بــه قبوڵنه‌کــردن و ڕیســواکردنی ئــه‌و دیارده‌یــه‌ی وه‌چه‌خســتنه‌وه‌یه
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
و الســاییکردنه‌وه‌ی نه‌ریــت نابه‌ســتێت ،ئــه‌وا ژیانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی مێژوویــی به‌واتــا راســته‌قینه‌که‌ی خــۆی ده‌گات .نه‌ریتــی ئابــووری کۆمینــاڵ رۆڵــی ســه‌ره‌کی لــه‌وه‌دا ده‌بینێــت .کۆمۆنــه‌ئابوورییــه‌کان بــۆ ســه‌رجه‌م واڵتــان پێویســته .رێــگای به‌ربه‌ســتکردنی بێــکاری و ههڵوهشــانهوهی کۆمه‌اڵیه‌تــی گوزه‌رکردنــه بــۆ ســه‌رده‌می خه‌باتــی کۆمینــاڵ .به‌تایبه‌تیــش له‌ســه‌ربنه‌مای زهنیــه‌ت و رێکخســتنی نۆژه‌نــی کۆمــۆن گه‌ڕانــه‌وه بــۆ گونــدو کشــتوکاڵ هێژاتریــن خه‌باتــی شۆرشــگێڕییه .شۆرشــگێڕی راســته‌قینه جێگیرکردنــی ئافرێن ـه‌ری بوونــی مێژووییــان ،واتــه‌جێگیرکردنــی ژیانــی کۆمیناڵــه له‌ســه‌رجه‌م بواره‌کانــی كۆمه‌ڵگــه‌دا ،له‌ســه‌رووی هه‌مووشــیانه‌وه بــواری ئابــووری .وه‌ک چــۆن فیدراســیۆن و خۆســه‌ری دیموکراتیــک رێکخســن و دام ـه‌زراوه‌بوونــی ژیانــی سیاســی نه‌ت ـه‌وه‌ی دیموکرات ـه، ئــه‌وا فیدراســیۆنی یه‌کینه‌کانــی ئابــووری کۆمیناڵیــش رێکخســن و دامه‌زراوه‌بوونــی ژیانــی ئابوورییــه. فیدراســیۆنی یه‌کێتیه‌کانــی ئابــووری کۆمینــاڵ له‌ئاســتی خۆجێیــی، نیشــتیامنی و هه‌رێمــی گوزارشــت له‌بناخــه‌‌ی ئابــووری یه‌کێتــی نه‌تــه‌وه دیموکراته‌کانــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن ده‌کات .یه‌کینــه ئابوورییه‌کانــی ئیرسائیــل ناوکــی هێــزی هه‌ژموونگه‌راییه‌کــه بــه کیبوتــز ناوده‌برێــت لێکچوونــی له‌گــه‌ڵ ئابــووری کۆمــۆن ،بااڵبوونــی ئابــووری کۆمینــاڵ ده‌ســه‌ملێنێت .ئه‌گه‌رنیــازی ده‌ربازکردنــی هه‌ژموونگه‌رایــی ده‌وڵــه‌ت ـ نه‌تــه‌وه‌ی ئیرسائیــل له‌ئارادابێــت، ئ ـه‌وا جگ ـه له‌گوزه‌رکــردن بــۆ ئابــووری کۆمینــاڵ دا هیــچ رێگایه‌کــی دیکــه نییــه .ههروههــا رێــگای رزگاربــوون له‌هه‌ژموونگه‌رایــی ســه‌رمایه‌داری جیهــان و هه‌رجــۆره چه‌وســانه‌وه‌یه‌کی قۆرخکارانــه به‌ئاواکردنــی ئابــووری کۆمیناڵــی نوێــدا ده‌ربازده‌بێــت کــه‌بناخــه‌‌ی مــاددی یه‌کســانی و ئــازادی و دیموکراســییه. ج) ســێیه‌مین فاکتــه‌ری رێگه‌چــاره‌ی مۆدێرنیتــه‌ی دیموکراتیــک پیشه‌ســازی ژینگه‌دۆســته له‌به‌رامبــه‌ر ئیندوســریالیزمی ســه‌رمایه‌داریدا :ده‌کرێــت ئیندوســریالیزم به‌شــێوه‌ی به‌کارهێنانــی سنوورنه‌ناســانه‌ی ته‌کنۆلۆژیــا له‌پێنــاو سه‌رخســتنی مه‌یلــی به‌ده‌ســتهێنانی زۆرتریــن قازانــج له‌الیــه‌ن ســه‌رمایه‌دارییه‌وه پێناســه‌بکرێت .هه‌رچه‌نــده كۆمه‌ڵگه‌کانــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن تائێســتا دووچــاری ههمــان ئــه‌و وێرانکاریانــه نه‌هاتــن که‌واڵتــی شــار ه گــه‌وره‌کان (مه‌تره‌پۆڵــه‌کان) له‌الیــه‌ن ئیندوســریالیزمی ســه‌رمایه‌دارییه‌وه تووشــیهاتوون ،بــه‌اڵم به‌هــۆی تایبه‌مته‌ندیه‌کانــی وێرانکردنــی ژینگه‌یــی سیســته‌می شارســتانیه‌تی ناوه‌نــدی
و كۆمه‌ڵگــه‌ی نیولیتیکــی پێشــووتر ،له‌والیه‌نــه‌وه دووچــاری وێرانکاریه‌کــی درێژخایــه‌ن بوونه‌تــه‌وه .پێگــه‌ی النکــه‌ی پێنــج هه‌زارســاڵه‌ی شارســتانیه‌تی ناوه‌نــدی ،رێــگای بۆوێرانکاریه‌کــی زۆر خۆشــکردووه .نه‌هێشــتنی دارســتانوبێ‌دارســتانکردن له‌ئاســتێکیزۆردا ئه‌نجامــدراوه .ئــه‌و ده‌ڤــه‌ره‌ی ســه‌رده‌مانێک به‌هه‌شــتیر و وه‌کــو ئاژه‌اڵنبــوو ،ئێســتا بــووه‌بــه‌دۆزه‌خ بۆیــان .ناوچه‌کــه‌له‌دۆخێکــدا یه‌کــه لــه به‌رزتریــن ئاســتدا پێویســتی به‌ژیانــی ئیکۆلۆژیهه‌یــه. پیشه‌ســازیه‌کی ئیکۆلــۆژی سه‌رتاســه‌ری له‌وانه‌یــه ســه‌رله‌نوێ ناوچه‌کــه بــۆ بــه پیتیه‌کــه‌ی جارانــی بگه‌ڕێنێتــه‌وه.
54 کــه ئامانجــی په‌ره‌پێدانــی ده‌ســه‌اڵت و چه‌وســانه‌وه‌یه له‌ســه‌ر ژن و كۆمه‌ڵگــه .پێویســته ئیــراده‌ی منداڵبوونیــش بۆژنــی ئــازاد جــێ بهێڵدرێــت .لــه بــواری ئایدیۆلۆژیاوه‌پێویستیبه‌شۆرشــه لــ ه خێــزان و خانه‌دانێتیــدا .ب ـ ه ه ـهر حــاڵ گرنگرتینیشــیان پێویســتی به‌به‌الوه‌نانــی ئــه‌و فه‌لســه‌فه‌ی ژیانــه ههیــه کــه له‌گــه‌ڵ ژن جێــگای باســه ،بــه مانایه‌کــی تــر به‌الوه‌نانــی ئــه‌و بــێ فه‌لســه‌فه‌ییه‌ی لــه ئــارادا ههیــه. پێویســته هێــزی به‌یه‌ک ـهوه ژیــان له‌گ ـه‌ڵ ژنــدا گرێــدراو ب ـ ه چه‌مکــی خاوه‌ندارێتیکردنــی منــداڵ و تێرکردنــی ئــاره‌زووی زایه‌نــدی نه‌بیرنێــت ،به‌ڵکــو وه‌ک قوڵرتیــن په‌یوه‌نــدی دۆســتایه‌تی ،هه‌ڤاڵێتــی و كۆمه‌ڵگه‌بــوون ببیرنێــت ک ـه جوانــی ،دڵســۆزی و ڕه‌س ـه‌نایه‌تی لــێ ده‌که‌وێتــه‌وه‌و هاوبه‌شــێتی یه‌کســان و ئــازاد به‌بنه‌مــا ده‌گرێــت.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ئه‌گه‌ر شۆرشێکی ڕیشه‌یی ژن ئه‌نجام ه زهنیه‌ت و نه‌درێت ،واتا گۆڕانکاری ل ژیانی پیاودا ڕوونه‌دات ڕزگاری ژیان جێگای باس نابێت
بێگومــان هاوبشــێتیه‌کی ئــازادو یه‌کســانانه‌ی ژیــان له‌گــه‌ڵ ژنــدا مســۆگه‌ر ســه‌باره‌ت بــه حه‌قیقه‌تــی كۆمه‌ڵگــه پێویســتی بــه دانایــی هه‌ردووکیــان ههیــه .ئه‌شــقی ڕاســته‌قین ه ته‌نیــا لــه دۆخــی هاوســه‌نگی هێــزی حه‌قیقه‌تــی كۆمه‌ڵگــه‌دا جێــگای بــاس ده‌بێــت. ئــه‌و که‌ســایه‌تیانه‌ی لــه کۆیالیه‌تــی ،ده‌ســتدرێژی و ده‌ســه‌اڵته‌وه گالون هه‌رگیــز ئه‌شــق الی ئــه‌وان جێــگای بــاس نابێــت .ئــه‌و ئه‌زموونــه فاشــیالنه‌ی بــه‌رده‌وام دووبــاره ده‌بنــه‌وه‌و ئیفالســکردنی خێزانیــش ئــه‌و ڕاســتیه ده‌ســه‌ملێنن .لــه دۆخێکــدا ژنیــش بــه الی که‌م ـه‌و ه هێنــده‌ی پیــاو خــاوه‌ن دانایــی و هێــزی کۆمه‌اڵیه‌تــی بێــت؛ ئـه‌و کاتـه ده‌شــێت خۆشه‌ویشــتی و جوانــی لـ ه چوارچێــوه‌ی ئاشــتی و بــێ ده‌ســه‌اڵتیدا بــه شــێوه‌یه‌کی ئــازادو یه‌کســان پــه‌ره‌ی پێبدرێــت و هاوبه‌شــێتی تێــدا بکرێــت .هه‌لومه‌رجــی ڕۆژی ئه‌مڕۆمــان ئه‌وله‌ویه‌تــدان بــ ه شۆرشــی ژنــی ســه‌ده‌ی بیســت و یه‌کــه‌م وه‌ک مه‌رجێــک به‌ســه‌رماندا ده‌ســه‌پێنێت .دروشــمی»یان ژیــان یــان هۆڤێتی»ئــه‌و شؤڕشــ ه ده‌ســه‌پێنێت.
هــه‌روه‌ک چــۆن كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن پێویســتی بــ ه دووه‌میــن شۆرشــی گونــد -کشــتوکاڵ ههیــه ،ئه‌وهــاش پێویســتی ب ـه دووه‌میــن شۆرشــی ژنیــش هه‌ی ـه .دایکســاالری شۆرشــی ژن ـ ه ل ـه چاخــی نیۆلۆتیکــدا .به‌مانایه‌کــی تــر شۆرش ـه شــکۆداره‌که‌ی نیۆلۆتیــک شۆرشــێکی ژن بــوو .شۆرشــی نیۆلۆتیــک شۆرشــێک بــوو ههتــا ئێســتاش مرۆڤایه‌تــی له‌ســه‌ر میراســه‌که‌ی ده‌ژی .ئــه‌و دژه شۆرشــه گــه‌وره‌ی پیاوســاالری که‌له‌ســه‌ر بنه‌مــای شۆرشــی چه‌واشــه‌ی شارســتانی و مۆدێرنیتـ ه كۆمه‌ڵگـه‌ی رسوشــتی دواخســت و قووڵرتیــن چه‌وســانه‌وه‌و کۆیالیه‌تــی ژنانــی له‌گ ـه‌ڵ خۆیــدا هێنــاوه‌و له‌نــاو ههمــوو كۆمه‌ڵگ ـه‌دا بــاوی کردۆتــه‌وه ،لــه ڕۆژی ئه‌مڕۆمانــدا له‌ســه‌رجه‌م بواره‌کانــی كۆمه‌ڵگــه‌دا دووچــاری قه‌یرانــی سیســته‌ماتیک و ڕه‌وشــی کائیــوس بۆ‌تــه‌وه‌و له‌هه‌ڵوه‌شــندنه‌وه‌دایه .ئیــر ڕوون بۆتــه‌وه ئــه‌وه‌ی به‌ســه‌ر ژنــدا ســه‌پێندراوه ناپاکــی و خیانه‌تکردنــه لــه ژیــان .ئه‌گــه‌ر داخــوازی ژیانێکــی مانــادار جێــگای بــاس بێــت؛ بـه‌ر لـه ههمــوو شــتێک پێویســته لــ ه چوارچێــوه‌ی هاوســه‌نگی هێــزی دانایــی له‌گــه‌ڵ ژنــدا هه‌ســته‌کانی جوانــی و شــکۆداری بئافرێنێــت و هاوبه‌شــێتی تێــدا بکرێــت .بونیادنانــی ئــه‌و ڕاســتیه‌و گه‌یشــن بــه حه‌قیقه‌ته‌کــه‌ی پێویســته .لــه‌م باره‌یــه‌و ه پێویســت ه تاکێتــی و گه‌ردوونــی به‌یه‌کــه‌وه لــه ئــارادا بــن ،واتــا پێویســته ژن و پیــاوی به‌رجه‌ســته‌و پیــاو و ژنێتــی منوونه‌یــی ده‌رهه‌ســت بــه شــێوه‌یه‌کی ئاوێتــه بژیــن .لــه پێنــاو به‌دیهاتنــی ئــه‌و دۆخــه‌ش پێویســتی بــ ه پێکهاتنــی مه‌عریفــه‌و ئیراده‌کــه‌ی ههیــه .پێویســته بــه شــێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تــی وه‌ک موڵــک و خاوه‌نــی یه‌کــری ده‌ســتبه‌رداری یه‌کــر بــن .لــه جیاتــی چه‌مکــی ناموســی نه‌ریتــی بــاو ،پێویســته سه‌رنجڕاکێشــی که‌ســایه‌تی ڕه‌ســه‌ن و جوانیه‌کــه‌ی په‌ســند بکرێــت. لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ئه‌گــه‌ر شۆرشــێکی ڕیشــه‌یی ژن ئه‌نجــام نه‌درێــت ،واتــا گۆڕانــکاری لــه زهنیــه‌ت و ژیانــی پیــاودا ڕوونــه‌دات ڕزگاری ژیــان جێــگای بــاس نابێــت .چونکــه تــا ژن ڕزگاری نه‌بێــت کــه خــودی ژیانــه ،ئــه‌وا بــه‌رده‌وام ژیــان وه‌ک ســه‌رابێک به‌ســه‌ر ده‌برێــت .تــا ئاشــته‌وایی پیــاو له‌گـه‌ڵ ژیــان و ژن بـه‌دی نه‌یـه‌ت ،ئـه‌وا به‌خته‌وه‌ریــش خه‌یاڵێکــی پووچــه ،كۆمه‌ڵگــه‌و ژنانــی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن لــه ئاکامــی ئــه‌و شارســتانی وفه‌تحکارییــه‌ی له‌الیــه‌ن مۆدێرنیتــه‌وه دووچــاری هاتــوو ه هێنــده‌ی توانویانــ ه له‌په‌لــو پۆیــان خســتووه‌و لـه ناوه‌ڕۆکــی خــۆی خاڵیــان کردۆتـه‌وه‌و بـه دۆخــی ئۆبــژه گه‌یشــتووه .شــیکارکردنی کێشــه‌ی كۆمه‌ڵگــه له‌ڕێــگای ژنــه‌وه‌و لــه
میانــه‌ی ههمــان دیارده‌شــه‌وه‌هه‌نگاونان بــۆ چاره‌ســه‌رکردنی لــه الیه‌نــه‌وه زۆر ده‌وڵه‌مه‌نــده .تازه‌گــه‌ری دیموکراتــی ڕه‌خنه‌کانــی په‌یــڕه‌و و میتۆدێکــی ڕاســته .ته‌نیــا کاتێــک شۆرشــی ژن -دایکــی خــۆی س ـه‌باره‌ت ب ـه شارســتانی و مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری ده‌خات ـه ڕێــگا چــاره‌کان -ب ـ ه س ـهر دایکــی کێش ـه‌کاندا بس ـه‌پێندرێت ،ئ ـه‌و کات ـه س ـهر ئ ـه‌و کلتــووره‌و کۆمه‌کــی خــۆی پێشــکه‌ش ده‌کات و به‌مجــۆره‌ش له‌میانــه‌ی هه‌نــگاوی ڕاســته‌وه ده‌توانیــن بــ ه حه‌قیقــه‌ت بگه‌یــن .ڕؤڵــی مێژوویــی خــۆی ده‌بینێــت. ز) شۆرشــی زهنــی له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا :له‌کاتێکداکلتــووری (كۆمه‌ڵگه‌ی ئیکۆلۆژیک ،كۆمه‌ڵگه‌ی خۆرهه‌اڵتــی ناویــن نــوژه ده‌بێت ـهوه ،پێویســته بزانێــت ک ـ ه ڕێگاک ـه‌ی بــه شۆرشــی حه‌قیقه‌تــدا تێپــه‌ڕ ده‌بێــت .شۆرشــی حقیقه‌تیــش ئیکۆنۆمیک و كۆمه‌ڵگه‌ی دیموکراتیک) شۆرشــی زهنیــه‌ت و شــێوازی ژیانــه؛ شۆرشــی ڕزگاربوونــه لــه تێکۆشانێکی به‌رده‌وامی فیکری- هه‌ژموونگه‌رایــی ئایدیۆلــۆژی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری و شــێوازی ه نه‌بات زاره‌کی -کرده‌یی ژیان به‌ڕێو ژیانه‌کــه‌ی .پێویســته فریــو بــه‌و شۆڤێنیســته نــه‌ژاد گــه‌راو ئایینگــه‌را ناتوانێت خۆی بونیاد بنێت ســاختان نه‌خۆینکـ ه خۆیــان لـه نه‌ریتـه‌وه پێچــاوه .ئـه‌وان شـه‌ڕ لـه‌دژی مۆدێرنیتــه‌ی ســه‌رمایه‌داری ناکــه‌ن .به‌رامبــه‌ر بــه بینینــی ڕۆڵــی ســه‌گی زێره‌ڤانــی تۆزێــک پشــک ده‌خــوازن .هه‌رگیــز ئــه‌وان بیــر لــه ئه‌نجامدانــی شــه‌ڕی حه‌قیقــه‌ت ناکه‌نــه‌وه .چونکــه به‌رامبــه‌ر بــه مۆدێرنیتــه ته‌نیــا ژێــر نه‌که‌وتــوون ،به‌ڵكــو ماستاوساردکه‌ره‌وه‌شــن .بــه ڕاده‌یــه‌ی پێویســته تازه‌گــه‌ری دیموکراتــی لــه ئه‌گــه‌ر بزوتنه‌وه‌کانــی چه‌پــڕه‌وی کــۆن ،فێمینیســت ،ئیکۆلۆژیــک و به‌رامبــه‌ر ســێ ئه‌سپســواره مه‌حشــه‌ریه‌که‌ی مۆدێرنیتــه‌ی کلتووری ـه‌کا ن خوازیــارن بــن ب ـ ه دژه -مۆدێرنیســتێکی ب ـه پره‌نســیپ ،سه‌رمایه‌داری(ســه‌رمایه‌داری ،ئیندوســریالیزم و ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه) پێویســته بزانــن ش ـه‌ڕی حه‌قیق ـه‌ت ل ـ ه چوارچێــوه‌ی یه‌کپارچه‌ییه‌ک ـه‌ی تــاک له‌نــاو یه‌کپارچه‌یــی تێکۆشــانی فیکــری -گوتــه -کــرداری بژێنێــت ،ئه‌گــه‌ر بــ ه یه‌کــه‌وه له‌گــه‌ڵ ســێ فریشــته فریادڕه‌ســه‌که‌ی و شــێوازی ژیانــی خۆیانــدا به‌ڕێــوه ببــه‌ن. تازه‌گــه‌ری دیموکراتــی (كۆمه‌ڵگــه‌ی ئیکۆلۆژیــک ،كۆمه‌ڵگــه‌ی شــه‌ڕی حه‌قیقــه‌ت ئــه‌و کاتــه مانــادار ده‌بێــت کــه له‌هــه‌ر ســاتێکی ئیکۆنۆمیــک و كۆمه‌ڵگــه‌ی دیموکراتیــک) تێکۆشــانێکی به‌رده‌وامــی ژیــان ،ســه‌رجه‌م بواره‌کانــی كۆمه‌ڵگــه ،یه‌کینــه ئیکۆنۆمیــک و فیکــری -زاره‌کــی -کرده‌یــی ژیــان به‌ڕێــوه نه‌بــات ناتوانێــت خــۆی ئیکۆلۆژییــه کۆمیناڵیســته‌کان ،له‌شــاره دیموکراتیــه‌کان ،شــوێنه بونیــاد بنێــت؛ ناتوانێــت خــۆی لــه دۆخــی ڕێبــه‌ری حه‌قیقه‌تــدا خۆجێیــی ،هه‌رێمــی ،نه‌ته‌وه‌یــی و بــان نه‌ته‌وه‌ییــه‌کان به‌ڕێــوه بونیــاد بنێــت؛ به‌قــه‌ده‌ر ئاواکردنــی یه‌کینــه‌ی ئه‌کادیمیــا ئه‌گــه‌ر بربێــت؛ به‌مجــۆره‌ش ســه‌رکه‌وتوو ده‌بێــت .ئه‌گــه‌ر وه‌ک په‌یامبــه‌ر و لــه یه‌کینــه‌ی کۆمینــی کۆمه‌اڵیه‌تیــدا درێــژه بــه یه‌کێتــی تێکۆشــان حه‌وارییه‌کانــی ســه‌رده‌می ده‌رکه‌وتنــی ئایینــه‌کان نه‌ژیــت و بــه‌دوای و ژیــان ن ـه‌دات ،ئ ـه‌وا نابێــت ب ـ ه ڕێب ـه‌رو ڕێزانــی ئافرێن ـه‌ری دونیــای حه‌قیقه‌تــدا نه‌گه‌ڕێیــت ،ناشــێت شــه‌ڕی حه‌قیقــه‌ت به‌ڕێــوه بربێــت ،عه‌دالــه‌ت ،ئــازادی و دیموکراســی .کاتێــک ڕه‌خنه‌کانــی په‌رتووکــی ته‌نانــه‌ت ئه‌گــه‌ر شــه‌ڕێکی له‌مجــۆره جێــگای باســیش بێــت ،بــه‌اڵم پیــرۆز و دانایــی مێخوداوه‌نــده‌کان ســه‌باره‌ت بــه ئامرازه‌کردنیــان ســه‌ر ناکه‌وێــت .پێویســتی بــه دانایــی مێخوداوه‌نــده نوژه‌نــه‌کان ،بێــت له‌الیــه‌ن مۆدێرنیتــه‌و شارســتانی زۆرداره‌وه؛ ڕه‌خنه‌گه‌لێکــی زه‌رده‌شــت ،موســا ،عیســاو محه‌مــه‌د ،ســاینت پــاول ،مانــی ،وه‌یســی به‌نــرخ و به‌هــاداره .ئــه‌وه‌ی ده‌مێنێتــه‌وه ناســنامه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تــی قه‌ره‌نــی ،مه‌نســووری حــه‌الج ،ســوهره‌وه‌ردی ،یونســئه‌مره‌و و میراســی ژیامنان ـه ک ـه کــۆن نابێــت .ملیتــان یــان شۆرشــگێڕی چاخــی برۆنۆکانــی خۆرهه‌آڵتــی ناویــن هه‌یه.لــ ه شؤڕشــی حه‌قیقه‌تــدا دیموکراتیــک ئــه‌و که‌ســه‌یه کــه ئــه‌و ناســنامه‌یه‌ی له‌که‌ســایه‌تی ســه‌رناکه‌وێت تــا نه‌بێتــه خاوه‌نــی میراســه به‌ســه‌ر نه‌چــوو و خۆیــدا هه‌ڵقــواڵوه ،بــه شــێوه‌یه‌کی ئازادانــه میراســی ژیــان ده‌ژی و نوژه‌نبووه‌ک ـه‌ی جــاران .چونک ـه شــۆرش و شۆرشــگێڕان نه‌مــرن و ل ـه ده‌ژێنێــت. میانــه‌ی خاوه‌ندارێتیکــردن لــه میراســه‌کانیان ده‌ژێندرێــن .کلتــووری خۆرهه‌اڵتــی ناویــن کلتــووری ئاوێته‌کردنــی فیکــر -گوتــه -کــرداره‌و
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
55
56 کوردستان و گۆڕانکاریه‌کانى رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
د.ﮐﺎﻣﻪران ﻣﻪﻧﺘﮏ
گرنگــى بابــه‌ت :ته‌نیــا بــه‌ر لــه پێنــج ســه‌ده ،رۆژهــه‌اڵت رۆژهــه‌اڵت بــوو ،خــاوه‌ىن هێــزى خــۆى ،خــاوه‌ىن مێــژووى خــۆى ،خــاوه‌ىن که‌لتــوورو شارســتانیه‌ىت خــۆى ،لــه‌دواى ســه‌ده‌ى شــازده‌هه‌مه‌وه بااڵده‌ســتى رۆژئــاوا، ده‌بێت ـه هــۆى ئ ـه‌وه‌ى شارســتانیه‌ىت رۆژئــاواو پیشه‌ســازى رۆژئــاوا بااڵده‌ســت بێــت بــ ه ســه‌ر رۆژهــه‌اڵت ،ئامێــره‌کاىن ئه‌وروپــاو زیادکــردىن بهرهــهم و گــ هڕان بــه‌دواى بــازاڕو ســه‌رچاوه‌ى که‌ره‌ســته‌ى خــاو ،رۆژهــه‌اڵىت کــرد بــه زه‌مینه‌یه‌کــى له‌بــار بــۆ رکابــه‌رى و ملمالنێــى نێــوان هێــزه ئه‌ورپاییــه‌کان، ئــه‌و هێزانــه‌ى رۆژهــه‌اڵت به‌گشــتى ،ئیمپراتۆریــاى عوســاىن ،ئیمپراتۆریــاى ســه‌فه‌وى ،ئیمپراتۆریــاى رووىس ،به‌ناچــارى ملیــان بــۆ ئامێــرى رۆژئــاوا کــه‌چ کــرد ،له‌کۆتایــى ســه‌ده‌ى نۆزده‌هــه‌م و ســه‌ره‌تاى ســه‌ده‌ى بیســته‌م، ئه‌وروپــا هه‌وڵیــدا ههمــوو مۆدێلــه‌کاىن خــۆى به‌ســه‌ر رۆژهــه‌اڵت به‌گشــتى رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت بــ ه تایبــه‌ىت بســه‌پێنێت ،ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه یه‌کێــک بــوو ل ـه‌و مۆدیالن ـه‌ى حوکمڕاىن،که‌له‌گ ـه‌ڵ ئه‌ویشــدا راســیزم و ناسیونالیســتى تونــدڕه‌و کوێرانــه گوێزرانــه‌وه بــۆ رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت ،به‌رهه‌مــى ئه‌مانــه‌ش یــه‌ک ســه‌ده لــه تونــدو تیــژى بــوو ،کــه به‌داخــه‌وه نه‌تــه‌وه‌ى کــورد لــه‌و قوربانیدانــه پشــکى شــێرى به‌رکــه‌وت ،ئێســتاش دواى رووخــاىن جه‌مســه‌ربه‌ندى جیهــاىن وده‌ســپێکى شــۆڕىش گه‌یانــدن وجیهــان گ هرایــى، ناوچه‌کــه بــه قۆناخێکــى تــرى داڕشــتنه‌وه تێده‌په‌ڕێتــه‌وه ،بۆیــه بــۆ گــه‌الىن ئـه‌و ناوچه‌یـه زۆر گرنگـ ه کـ ه لـه‌ره‌وىت گۆڕانکاریـه‌کان تێبگـه‌ن و هه‌وڵبــده‌ن تــا ئه‌وپــه‌ڕى توانــا ئیــراده‌ى خۆیــان به‌ســه‌ر ئــه‌و گۆڕانکاریانــه بســه‌پێنن. ئامانجــى ئاخاوتــن :ئاشــکرایه کــه لــه‌کاىت ئێســتا رۆژهــه‌اڵىت ناه‌ڕاســت بــه فــه‌وزاو قه‌یرانێکــى گــه‌وره‌دا ده‌ژى ،لــه پــاڵ رۆژهــه‌اڵىت ئه‌وروپــاو ئاســیاى ناو هڕاســت بۆتــه پێگه‌یه‌کــى گرنــگ بــۆ شــه‌ڕو ملمالنــێ له‌ســه‌ر هه‌ژمــوون و بــااڵ ده‌ســتى جیهــاىن ،هه‌وڵــدان بــۆ رشۆڤه‌کــردن روونکردنـه‌وه‌ى ئاڕاســته‌ى گۆڕانکاریــه‌کان یه‌کیــک لــه ئامانجــه گرنگــه‌کاىن ئــهم شــیکردنه‌وه‌یه‌مان، تاوه‌کــو ئێمــه له‌چــاوى رۆژئــاواوه ســه‌یرى رووداوه‌کاىن ناوچه‌که‌مــان بکه‌یــن ،ده‌که‌وینــه ژێــر کاریگــه‌رى ســۆفت پــاوه‌رو دێوجامــه‌ى رۆژئــاواو ئه‌مریــکا ،به‌شــێوه‌یه‌ک کــ ه نه‌توانیــن وه‌کــو خۆمــان بیــر بکه‌ینــه‌وه‌و
نوێنه‌رایــه‌ىت ئیــراده‌ى خۆمــان بکه‌یــن... پرســیارى ســه‌ره‌کى :له‌ژێــر کاریگــه‌رى جیهانگه‌رایــى رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســت ســیامى دوو گۆڕانــکارى جیــاوازو دژ به‌یه‌کــى پێــو ه دیاره،دۆخــى به‌یه‌کــه‌وه گرێــدان و ســه‌رله‌نوێ بنیاتنانــه‌وه‌ى ئیمپراتۆریــاکاىن رۆژهــه‌اڵت، هــاوکات له‌یه‌کــر تــرازاىن ســنووره‌کان و ســه‌رله‌نوێ دابــه‌ش بوونــه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تــه‌کان ،ئایــا لــه‌و پاردۆکســه‌دا نه‌خشــه‌ى ســیاىس رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت بــه‌ره‌و چ ئاقارێکــدا ده‌ڕوات؟ ئیمپراتۆریــاکان به‌ســوود وه‌رگرتــن لــه شــۆِرى گه‌یانــدن ســه‌رکه‌وتن بــه ده‌ســت دێنــن وشســه‌رله‌نوێ خۆیــان پێناســه‌و فۆرمۆلــه ده‌که‌نــه‌وه؟ یاخــود گۆمه‌ڵێــک ده‌وڵــه‌ىت بچووکــر( لــه شــێوه‌ى ده‌وڵه‌تــه شــاره‌کاىن یۆنــاىن کــۆن) دروســت ده‌بێــت؟ ئه‌گــه‌ر ره‌وىت دووه‌مــى گۆڕانکاری ـه‌کان بــااڵ ده‌ســت بێــت ،ئایــا ئ ـه‌و ق ـه‌وار ه سیاســیانه‌ى ک ـه دروســت ده‌بــن له‌س ـهر ههمــان ســتایىل ده‌وڵ ـه‌ت -نه‌ت ـه‌وه‌ى س ـه‌ده‌ى نۆزده‌هــه‌م و بیســته‌مدا ده‌بێــت؟ جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان و مۆدیلى قه‌واره‌ى سیاسى ئه‌وروپی (ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه) داده‌ڕێژنه‌وه گریمانه‌ى سه‌ره‌کى:
وه‌ک حالــه‌ىت دیفاکتــۆ قۆناخــى ئێســتا قۆناخــى ســه‌رهه‌ڵداىن -1 ئیمپراتۆریاکانــه ،ئیمپراتۆریــاى ســه‌فه‌وى نــوێ کۆنتڕۆڵــى به‌شــێکى گرنگــى شــوێنه هه‌ســتیارو گرنگــه‌کاىن رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســتى کــردووه ،یاخــود به‌الیــه‌ىن که‌مــه‌و ه بااڵده‌ســتى خــۆى به‌ســه‌ردا ســه‌پاندووه،ئیمپراتۆریاى عوســاىن ،توانیویــه‌ىت ئایــن و راســیزمى تــورک و مێــژوو تێکــه‌ڵ به‌یه‌کــر بــکات ،ئه‌گه‌رچــى له‌قه‌یرانێکــى قووڵــى ســیاىس و ســراتیژیدایه،به‌اڵم تاوه‌کــو ئێســتا گه‌مــه‌ى ســیاىس له‌ســه‌ر هاوســه‌نگى هێــزى نێوده‌وڵــه‌ىت ده‌کات ،رووســیا خه‌ریکــه ده‌بێتــه‌وه ئیمپراتۆریایه‌کــى تــه‌زارى نوێــى بنه‌مــا له‌س ـهر که‌لتــوورو پێگ ـه‌ى یه‌کێتــى ســۆڤیه‌ت ،ئه‌ڵامنیــا بۆت ـهوه گه‌وره‌تریــن ئیمپراتۆریــاى ئابــورى لــ ه ئه‌وروپــا ،چیــن ده‌یه‌وێــت وه‌کــو (ئیمپراتۆریــاى مه‌مله‌کــه‌ىت ناوه‌نــد) خــۆى دابڕێژێتــه‌وه‌و بــه هه‌نگاونانێکــى کیســه‌ڵى هه‌ژمــووىن خــۆى به‌ســه‌ر جیهانــدا بســه‌پێنێت.
57 ئــه‌وه‌ى ئێســتاده‌گوزه‌رێت وده‌که‌وێتــه به‌رچــاو پێچه‌وانــه‌ى -2 ره‌وىت گه‌شه‌ســه‌ندن و گۆڕانکاریــه‌کاىن جیهــان گ هرایــى و شــۆڕىش گه‌یاندن ـه ،ئه‌گ ـهر مۆدێرنیت ـه‌و شــۆڕىش پیشه‌ســازى ئیمپراتۆریــاکاىن س ـه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌میــان هه‌ڵوه‌شــانده‌و ه بنه‌مــا له‌ســه‌ر ئــه‌و ژێرخانــه ئابوریــه نوێیــه نه‌خشــه‌ى جیهــان و رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســتیان داڕشــته‌وه ،شــۆڕىش گه‌یانــدن ده‌بێــت بــه ههمــان شــێوه نه‌خشــه‌ى ســیاىس خــۆى بســه‌پێنێت، کــ ه چوارچێــوه‌ى جوگرافــی بچــووک و هاوشــان بێــت له‌گــه‌ڵ ئــه‌و رێــگا خۆشــکردنه‌ى کــه لــه ههمــوو قۆناخــه‌کاىن تــرى مێــژوو زیاتــر له‌بــاره بــۆ درســتکردىن ده‌ســه‌اڵت و داموده‌زگایه‌کــى جیهــاىن ،بــه‌اڵم ده‌بێــت ئــهوه بزانیــن ئــه‌و نه‌خشــه سیاســیانه‌ى کــه لــه‌کاىت ئێســتادا دروســت ده‌بــن، جیــاوازن له‌گــه‌ڵ مۆدیــى ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه و تــا ئێســتا بــه‌دواى بــه‌وردى فۆرمۆلــه نه‌بــوون و بــه‌دواى ناوێکــدا بــۆ خۆیــان ده‌گه‌ڕێــن ،کــه مــن پێــم وایــه نــاو هێنــده گرنــگ نییــه به‌قــه‌ده‌ر ئــه‌وه‌ى ئــه‌و چوارچێوانــه مافــی هــاواڵىت بــوون و ئــازادى و مافــه بنه‌ڕه‌تیــه‌کاىن مرۆڤــه‌کان بپارێزێــت میتــۆدى ئاخاوتــن :لــه‌م شــیکردنه‌وه‌یه‌دا هه‌وڵــده‌ده‌م پشــت به‌میتــۆدى شــیکارى مێژوویــى و ریالیزمــى بونیاگه‌رایــى نــوێ ببه‌ســتم ،شــیکردنه‌وه‌ى واقعــه سیاســیه‌که‌و ره‌فتــارى یاریزانــه هه‌رێمــى و جیهانیــه‌کان .بــۆ ئه‌مــه‌ش چه‌نــد یه‌که‌یه‌کــان له‌به‌رده‌ســتدایه،بووىن نه‌خشــه‌یه‌کى ســیاىس کــۆن ،کارکــردن له‌ســه‌ر داڕشــتنه‌وه‌ى نه‌خشــه‌ى نــوێ ،یاریــزاىن هه‌رێمى(ئیمپراتۆریــاکان) یاریزانــه نوێیه‌کان(ئــه‌و قه‌وارانــه‌ى دواى ب:دامه‌زرانــدىن ده‌وڵــه‌ىت نه‌ته‌وه‌یــى :له‌ســه‌ره‌تاى ســه‌ده‌ى بیســته‌م و هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تــه‌کان دروســت ده‌بــن. دواى جه‌نگــى جیهــاىن یه‌کــه‌م رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت له‌ســه‌ر بنه‌مــاى پــاىن ئاخاوتــن :له‌ســێ تــه‌وه‌ره‌وه قســه له‌ســه‌ر ئــهم بابه‌تــه ده‌کــه‌م :به‌رژه‌وه‌ندیــه‌کان و مۆدیــى قــه‌واره‌ى ســیاىس ئه‌وروپــی (ده‌وڵــه‌ت – رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســت و نه‌خشــه‌ى ســیاىس مۆدێرنیتــه ،له‌مه‌شــدا بــاىس نه‌ت ـهوه) داده‌ڕێژن ـهوه ،دیــار ه کوردســتان ل ـه‌و دابه‌شــکردنه‌دا ل ـه رۆژه ـه‌اڵىت هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ى ئیمپراتۆریــه‌کان و هێنــاىن ســتایىل مۆدێــى ده‌وڵــه‌ت ناوه‌ڕاســت زه‌ره‌رمه‌نــدى یه‌کــه‌م بــوو ،مۆدیــى ده‌وڵــه‌ت نه‌تــه‌وه دوو – نه‌تــه‌وه ،بــاىس دووه‌م تایبه‌تــ ه بــه رووخاکــى بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت و فاکتــه‌رى مه‌ترســیدارى له‌گــه‌ڵ خۆیــدا هێنا،ده‌ســه‌اڵتێکى دارده‌ســت و سســته‌مى تــاک جه‌مســه‌رى ،که‌لــه‌م باسه‌شــدا هه‌ڵوه‌ســت ه له‌ســه‌ر دوو گه‌نــده‌ڵ ،کــ ه به‌نــاوى نه‌ته‌وه‌کانــه‌و ه کارى ده‌کــرد ،ئایدیۆلۆژیــاى راســیزم و الی ـه‌ن ده‌که‌یــن ،گــۆڕاىن جیۆپۆله‌تیکــى رۆژه ـه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت و پارداۆکــى ناسیونالیســتێکى توندره‌ویشــیان خســته به‌رده‌ســت ئـه‌و ده‌سـه‌اڵتانه بۆئـه‌وه‌ى به‌ئیمپراتۆریــا بــوون و ده‌وڵـه‌ىت قـه‌واره‌ى ســیاىس بچووکــى نــوێ ،بــاىس ســێیه‌م له‌سـه‌ر ژێــى ناسیونالیســتى گه‌مـه‌ى ســیاىس خۆیــان بکـه‌ن و ده‌سـه‌اڵىت خۆیان تایبـه‌ت ده‌که‌یــن بـ ه ســۆفت پــاوه‌رى رۆژئــاواو سیاسـه‌ىت واقعیانـه به‌رامبـه‌ر به‌ســه‌ر خه‌ڵکه‌کانیــان بســه‌پێنن،له‌پاڵ ئه‌مه‌شــدا ئۆپۆزســیۆنێکى ناکامــڵ و رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاست،له‌مه‌شــدا گفتوگــۆ له‌ســه‌ردووالیه‌ن ده‌که‌یــن :دارده‌ســت قووتکرایــه‌وه ،بــۆ ئــه‌وه‌ى هاوســه‌نگى و جڵــه‌وى ده‌ســه‌اڵته‌کاىن دیموکــراىس ب هرامبــه‌ر یه‌کپارچــه‌ى خاکــى ده‌وڵه‌ته‌کانــو له‌جه‌نــگاوه‌رى پێڕاگــرن ،واتــه لــه‌دواوه‌ى ته‌ختــه‌ى شه‌تره‌نجه‌که‌شــدا ته‌نیــا یــه‌ک ده‌ســت ئازادیــه‌وه بــۆ شــه‌ڕکه‌رى کرێگرتــه ،لــه کۆتایشــدا ئــه‌و ســه‌رئه‌نجامانه ه ـه‌ردوو الی ـه‌ىن ده‌س ـه‌اڵت و ئۆپۆزســیۆنه‌کاىن به‌گوێــره‌ى به‌رژه‌وه‌ندی ـه‌کاىن خــۆى جووڵــه پێده‌کــرد! ملمالنێــى نێــوان بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت و رۆژئــاوا ده‌خه‌مــه روو کــ ه پێــى ده‌گــه‌م. رێگ ـه‌ى ل ـه‌و ه نه‌گــرت که‌نه‌خش ـه‌ى ســیاىس ناوچه‌ک ـه وه‌ک خــۆى مبێنێت ـهوه، بگــر ه کۆســپى بــۆ رووداىن هــهر جــۆره گۆڕانکاریــه‌ک درووســتکردوو بــۆ باسى یه‌که‌م :رۆژهه‌اڵت و نه‌خشه‌ى سیاسى مۆدێرنیته
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
أ -هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ى ئیمپراتۆریــکان :دیــاره کــ ه رۆژهــه‌اڵت و رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســت نه‌خشــه‌ى ســیاىس و که‌لتــوورى تایبــه‌ت به‌خــۆى ههبوو،ئــه‌و ملمالنێیــه‌ش که‌له‌ناوچــه‌دا ده‌گــوزه‌را ،به‌شــێکى زۆرى له‌نێــوان هێــزه هه‌رێامیه‌تیه‌کاندابوو،ئیمپراتۆریــاى میدیــه‌کان ،ئیمپراتۆریــاى ساســاىن، ئیمپراتۆریــاى ئیســام،مه‌غۆله‌کان هتد،جارناجاریــش ئــه‌و ئیمپراتۆریانــه هه‌وڵیانــداوه بــه‌ره‌و ده‌ره‌وه خۆیــان بــڕۆن ،چــووىن میدیــاکان بــۆ میــرو باکــوورى ئه‌فه‌ریقــا ،په‌المــارى ئیمپراتۆریــاى ساســاىن بــۆ گریــک و شــه‌ڕى پیلۆپۆنیــز ،په‌المــاره‌کاىن عوســانیه‌کان بــۆ ئه‌وروپــاى رۆژهــه‌اڵت و ڤیه‌نــا، له‌ســه‌ده‌ى هه‌ژده‌هه‌مــدا ئه‌وروپــا بــه‌ره‌و پێشــه‌وه ده‌ڕوات و ده‌ڕوات و شارســتاىن ئه‌وروپــى و رۆژئــاوا خــۆى به‌ســه‌ر ههمــوو جیهاده‌ســه‌پێنێت، له‌وانــه‌ش به‌سه‌رشارســتانیه‌ته‌کاىن رۆژهــه‌اڵت ،نیــال فرگســتون خــاوه‌ىن کتێبــى (شارســتانیه‌ت و هه‌ژمــووىن شارســتانیه‌ىت رۆژئــاوا به‌ســه‌ر رۆژهــه‌اڵت) هــۆکارى بااڵده‌ســت بــووىن رۆژئــاوا بۆچه‌نــد فاکته‌رێــک ده‌گه‌ڕێنێته‌وه(رکابه‌ریــه‌ىت) املنافســه) -شــۆڕىش زانســتى -حوکمــى یاســاو حکومــه‌ىت نوێن هرایــه‌ىت -پزیشــکى نــوێ -کۆمه‌ڵــگاى به‌کاربــه‌ر) ،بۆیــه له‌ســه‌ره‌تاى ســه‌ده‌ى هه‌ژده‌هه‌مــه‌وه رۆژهــه‌اڵت ده‌که‌وێتــه ژێــر هه‌ژمــووىن رۆژئــاواو ده‌بێتــ ه به‌شــێک لــه‌و کێکــه‌ى ئه‌وروپاییــه‌کان شــه‌ڕ له‌ســه‌ر دابه‌شــکردىن ده‌کــه‌ن ،له‌ســۆنگه‌ى ئه‌مــه‌ش دواى جه‌نگــى یه‌کــه‌م ئیمپراتۆریــاکان هه‌ڵده‌وه‌شــێرنێنه‌وه‌و دابــه‌ش ده‌کرێــن.
58 مــاوه‌ى نزیکــه‌ى یــه‌ک ســه‌د ه چــه‌ق به‌ســتووییه‌کى مه‌ترســیدارى ســه‌پاند! له‌رێــگاى ئـه‌و یاریزانـه ناوخۆییانـه‌ى دروســتیان کــرد مێــژووى نزیکـه‌ى یـه‌ک س ـه‌ده ل ـه تونــدو تیــژى و خوێــن رشــتنیان بــۆ به‌جێهێشــتین ،ک ـه به‌داخ ـهوه نه‌تــه‌وه‌ى کــوردى پشــکى شــێرى لــه‌و قوربانیانــه به‌رکــه‌وت. تورکیــا له‌مــاوه‌ى ئــه‌و شــه‌ڕه‌دا هه‌وڵیــدا تــا ئه‌وپــه‌ڕى به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــى خــۆى لــه هــه‌ردوو ه که‌شــه‌ڕ واڵتــى شــه‌ڕکه‌ر مســۆگه‌ر بــکات ،بۆیــ ه کۆتــا هات تـه‌واو ،هــاوکات بلۆکــى رۆژهـه‌اڵت بـ
ده‌ســه‌اڵىت خۆپارێــزى بنه‌ماڵه‌یــى گه‌نــده‌ڵ -پشــت به‌ســتوو بــ ه ئه‌تنیــک و ئاین(به‌پلــه‌ى یه‌که‌میــش ره‌وگــ ه خۆپارێزیه‌کــه‌ى ئاینــى ئیســام) ده‌رهاویشــته‌ى زۆر مه‌ترســیدارى لێکه‌وتــه‌وه کــ ه له‌کۆتاییــه‌کاىن ســه‌ده‌ى بیســته‌مه‌وه به‌رده‌وامـه تاوه‌کــو ئێســتا ،منونـه‌ى رێکخـراوى القاعــده و داعــش و بزووتن ـهوه تونــدڕه‌وه‌کاىن تــرى ئیســامى ل ـ ه رۆژه ـه‌اڵىت ناو هڕاســت و ل ـه جیهــان ،که‌واتــه مۆدێــى ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه‌ى نامــۆ به‌که‌لتــورو پێشــینه‌ى مێژوویــى رۆژه ـه‌اڵت و رۆژه ـه‌اڵىت ناو هڕاســت ی ـه‌ک س ـه‌ده‌ى پــڕ له‌تونــدو تیــژى و خوێــن رشــتنى بــۆ ئ ـه‌و ناوچه‌ی ـ ه هێنــا ،ک ـه دیــاره بــۆ ئه‌وروپــاش له‌م ـه باشــرى پێنه‌بــوو ،چه‌ندیــن جه‌نگــى ناوخۆیــى دوو جه‌نگــى گ ـه‌وره‌ى جیهــاىن بــۆ هێنان ـه به‌ره ـهم! ل ـه‌و قۆناخ ـه‌دا کوردســتان س ـه‌ربارى ئ ـه‌وه‌ى ل ـه‌رووى ســیاىس و یاســاییه‌وه دابه‌شــکرا ،ل ـه رووى جیۆپۆله‌تیکیش ـهوه بــوو به‌ناوچه‌یه‌کــى تامپــۆىن له‌نێــوان هــه‌ردوو بلۆکــدا.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
باسى دووه‌م :رووخانى بلۆکى رۆژهه‌اڵت و سیسته‌مى تاک جه‌مسه‌رى
أ-گۆڕینــى جیۆپۆله‌تیکــى رۆژهــه‌اڵت :لــ ه کۆتاییــه‌کاىن ســه‌ده‌ى بیســته‌مدا بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت هه‌ڵوه‌شــایه‌وه،ئه‌مه‌ش واتــاى شکســتى رۆژهــه‌اڵت بــوو ب هرامبــه‌ر رۆژئــاوا ،ئــه‌و هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌یه کاریگه‌ریه‌کــى فــره ره‌هه‌نــدى له‌گــه‌ڵ خــۆى هێنا،له‌الیــه‌ن سیســته‌مى ســیاىس جیهــاىن لــه دووجه‌مســه‌ریه‌وه کردبــه تــاک جه‌مســه‌رى و بااڵده‌ســتى ئه‌مریــکا ،لــه الیه‌کــى تــر لــه‌رووى جیۆپۆله‌تیکیــه‌وه ،کاریگه‌ریه‌کــى گرنگــى له‌ســه‌ر ههمــوو دنیــاو به‌تایبه‌تیــش رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت دروســت کــرد، به‌تایب ـه‌ىت تریــش ئه‌وناوچ ـ ه تامپۆنی ـه‌ى ک ـه ده‌که‌وت ـه نێــوان ه ـه‌ردوو بلــۆک، بۆشــایه‌کى هێــزى لــێ دروســت بــوو کــه رێــگاى خۆشــکرد بــۆ ســه‌رله‌نوێ داڕشــتنه‌وه‌ى نه‌خشــه‌ى ســیاىس رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت ،بنه‌مــا له‌ســه‌ر
ئه‌وگۆڕانکاریانــه‌ى کــ ه له‌هاوســه‌نگى هێــزى دنیــاو کاریگه‌ریــه‌کاىن شــۆڕىش گه‌یانــدن هاتــه ئــارا ،ئــه‌و ناوچه‌یــ ه ســه‌ربارى ئــه‌وه‌ى ناوچه‌یه‌کــى گرنگــه بــۆ ســه‌رچاوه‌کاىن وزه ،واتــ ه کارگه‌یه‌کــى به‌رهه‌مهێنــاىن خوێنــى ره‌ش بــۆ شارســتانیه‌ىت رۆژئــاوا ،هــاوکات بــووه ده‌روازه‌یه‌کیــش بــۆ ئاســیاى ناوه‌ڕاســت، کــه دواى ســۆڤیه‌ت بۆشــایى هێــز ئه‌وێــى گرتبــوه‌وه ،ئــهم ناوچه‌یــه لــه الیــه‌ک بــووه پێگه‌یــه‌ک بــۆ ئه‌مریــکا بــۆ ئــه‌وه‌ى به‌شــێوه‌یه‌کى راســته‌وخۆ ناوچـه نـه‌وىت و سـراتیژیه‌کاىن چه‌قــی رۆژهـه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت کۆنتــڕۆل بــکات، لــه الیه‌کــى تــره‌وه بــووه ســه‌نته‌رى ئــه‌و پڕگالــه‌ى کــه نه‌خشــه‌ى ســیاىس نوێــى و ناوچه‌کــه‌ى به‌گشــتى تیــا دابڕێژرێتــه‌وه ،بۆیــه راســته‌وخۆ دواى ده‌رکــردىن عێــراق له‌کوێت،چه‌قــى پرگالــ ه که‌وتــه سه‌رباشــوورى کوردســتان و هه‌رێمــى کوردســتان له‌دایــک بــوو ،دواتــر په‌ڕیــه‌و ه بــۆ کۆمــاره‌کاىن ئاســیاى ناوه‌ڕاســت و ده‌وڵه‌تــه‌کاىن ئه‌وروپــاى رۆژهــه‌اڵت وه‌ک یوگســاڤیاو چیکۆســلۆڤاکیا ،ئه‌مــه‌ش ده‌رئه‌نجامــى گه‌شه‌ســه‌ندنێکى رسوشــتى ره‌وىت گۆڕانکاریــه ســیاىس و ته‌کنه‌لۆژیــاکاىن جیهــان بــوو. پ -پارادۆکسى ب ه ئیمپراتۆریا بوون و ده‌وڵه‌تى بچووکى نه‌ته‌وه‌یى:
بــه ئیمپراتۆریــا بــوون :دواى شــه‌ڕى هه‌شــت ســاڵه‌ى عێــراق- .1 ئێــران ،گۆڕانکاریــه‌ک له‌هاوســه‌نگى هێــزى ناوچه‌کــه روویــدا ،ســه‌ربارى ئ ـه‌وه‌ى ئ ـه‌و دوو واڵت ـه زیانێکــى زۆریــان به‌رک ـه‌وت ،ب ـه‌اڵم بوون ـه خــاوه‌ىن چه‌کــى گــه‌وره‌و هێــزى ســه‌ربازى گــه‌وره‌ى مه‌شــق پێکــراو ئه‌زمونــدار، تورکیــا له‌مــاوه‌ى ئــه‌و شــه‌ڕه‌دا هه‌وڵیــدا تــا ئه‌وپــه‌ڕى به‌رژه‌وه‌ندیــه‌کاىن خــۆى لــه هــه‌ردوو واڵىت شــه‌ڕکه‌ر مســۆگه‌ر بــکات ،بۆیــه که‌شــه‌ڕ تــه‌واو، هــاوکات بلۆکــى رۆژهــه‌اڵت بــ ه کۆتــا هات،زه‌مینه‌یه‌کــى له‌بــار هاتــه ئــارا بــۆ گۆڕانــکارى گــهوره: ئه‌مریــکا راســته‌وخۆ هاتــه ناوچه‌کــه ،ســوپا زه‌به‌الحه‌کــه‌ى .1 عێراقــی راکێشــا بیابانــه‌کاىن کوێــت و تێکــى شــکاند ،عێــراق وه‌ک حالــه‌ىت دیفاکتــۆ هه‌ڵوه‌شــایه‌وه. ئێــران ئــه‌و هێــزه‌ى هه‌یبــوو زیره‌کانــه به‌کاریهێنــا بــۆ .2 نوێکردنــه‌وه‌ى ئیمپراتۆریــا له‌ده‌ســت چووه‌کــه‌ى ،دیــار ه لــه‌رووى ئایدیۆلۆژیــاى ئاینزاییــه‌و ه کۆمــارى ئیســامى ئێــران خــاوه‌ىن ههمــان ئــه‌و ئاینزایه‌یــه کــه له‌ســه‌ده‌ى شــازده‌هه‌مدا ئیمپراتۆریــاى ســه‌فه‌وى له‌ســه‌ر دروســت بــوو. تورکیــا تــواىن ســوود له‌پێگــه ســراتیژیه‌که‌ى خــۆى وه‌ربگرێــت و .3 کۆتــا به‌سیاس ـه‌ىت (ئاشــتى ل ـه نــاوه‌وه‌و ئاشــتى ل ـه‌ده‌ره‌وه‌ى) که‌مالیســته‌کان بهێنێــت و بــه‌ره‌و ئاســیاى ناو هڕاســت و باشــوورى واڵته‌کــه‌ى ده‌ســت
بــه فراوانخــوازى ئایدیۆلــۆژى و ئابــوورى بــکات ،بنه‌مــا له‌ســه‌ر راســیزم ،ناوه‌ڕاســت دوو مۆدیــى ت ـه‌واو پێچه‌وان ـه‌ى ی ـه‌ک له‌کارکــردن دای ـه ،مۆدیــى جوگرافیــا ،ئایــن و مێــژوو هه‌وڵــى نوێکردنــه‌وه‌ى ئیمپراتۆریــاى عوســاىن مئپراتۆریــا و مۆدیــى ئه‌گــه‌ر بکرێــت نــاوى بنێیــن ده‌وڵه‌تــه شــار. له‌ده‌ســتچوو بــدات ،که‌وات ـه ئێســتا ل ـ ه رۆژه ـه‌اڵىت ناو هڕاســتدا پارادۆکســێکى س ـه‌یر ده‌بیرنێــت ،له‌الی ـه‌ک ئیمپراتۆریــا شــکێرناوه‌کاىن س ـه‌ده‌ى بیســته‌م ل ـه باسى سێیه‌م :سۆفت پارى رۆژئاواو سیاسه‌تى واقعیانه له رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست: دیموکـراىس ب هرامبـه‌ر یـه‌ک پارچه‌یــى واڵتـه‌کان :هاتنــى هێــزه‌کاىن هه‌وڵــى خــۆ نوێکردن ـه‌وه‌دان ،هه‌ژمــووىن ئێ ـران ســێ له‌س ـه‌رچوارى عێراقــی .1 گرتۆت ـهوه ،وه‌ک خۆیــان ده‌ڵێــن به‌غــدا پایته‌ختێکــى تــرى ئیمپراتۆریکه‌یان ـه ،ئه‌مریــکا ،واتــ ه هــارد پــاوه‌رى ئه‌مریــکا بــۆ ناوچه‌کــه ،ســۆفت پاوه‌رێکــى له‌که‌نــداو بااڵده‌ســن و لــه یه‌مــه‌ن هه‌ڕه‌شــه له‌رێــڕه‌وه‌کاىن گواســتنه‌وه‌ى له‌گـه‌ڵ خۆیــدا هێنــا کـه بریتــى بــوو لـه ئــازادى گـه‌الن و مافـه‌کاىن مــرۆڤ و نــه‌وت ده‌کــه‌ن لــه ده‌ریــاى ســوور ،لــه ئاســیاى ناوه‌ڕاســت شــان به‌شــان سـه‌روه‌رى یاســا و ههتــا دوایــى ،کـه دیــاره ئـه‌م دروشــانه تــا راده‌یـه‌ک دڵـێ گ ـه‌الىن ناوچه‌که‌یــان خۆشــکرد ،ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ى گوتیــان و ئ ـه‌وه‌ى کردیــان زۆر هیچ گونجانێک نه‌بوو له‌نێوان ئه‌وه‌ى ده‌یگوت و جیــاواز بــوو ،لــه نوســینێکدا ئــه‌و دۆخــه‌ى ئه‌مریــکام نــاو نــاوه (نه‌خــۆىش ه ههر هه‌مان ئه‌و خه‌ڵکه‌ى ئه‌وه‌ى ده‌یکرد ،بۆی ناپلیــۆىن) ،ناپلیــۆن بــه‌ر لــه‌وه‌ى هێــزه‌کاىن بگاتــه واڵتــه‌کاىن تــرى ئه‌وروپــى ســۆفت پــاوه‌رى شــۆِرش لــه (یه‌کســاىن و عه‌دالــه‌ت و برایــه‌ىت) گه‌یشــته پیشوازیان لێکرد ،لێى راپه‌ڕین و وه‌ده‌ریان نا ئه‌وروپا،بۆیــه بــه خۆشــحاڵیه‌وه پێشــوازى له‌هێــزه‌کاىن ناپلیــۆن کــرا ،وه‌ک ده‌گوترێــت به‌گــوڵ پێشــوازى لێک ـراو ب ـه فریــاد ره‌ســێک زان ـرا دژى زوڵــم و رووســیا و چیــن شــه‌ڕ له‌ســه‌ر ســه‌پاندىن بااڵده‌ســتى خــۆى له‌ســه‌ر زۆرى پاشــاو ده‌ســه‌اڵتداره‌کاىن ئه‌وروپــا ،بــه‌اڵم کاتێــک هــارد پاوه‌ره‌کــه‌ى س ـه‌رچاوه‌کاىن وزه ده‌کات ،له‌الیه‌کــى تــر تورکیــا نفــوزى خــۆى پ هڕاندۆت ـهوه ناپلــۆن ،وات ـه ســوپاکه‌ى ناپلیــۆن گه‌یشــته ئ ـه‌و واڵتان ـه‌و ماوه‌ی ـه‌ک مای ـهوه، به‌شــه‌که‌ى تــرى عێــراق ،کــه ده‌کاتــه باشــوورى کوردســتان وه‌ک ئێمــه پێــى هیــچ گونجانێــک نه‌بــوو له‌نێــوان ئ ـه‌وه‌ى ده‌یگــوت و ئ ـه‌وه‌ى ده‌یکــرد ،بۆی ـه ده‌ڵێیــن ده‌ڤــه‌رى زه‌ردو راســته‌وخۆ کۆنتڕۆڵــى بــازاڕه‌کان و ســه‌رچاوه‌کاىن ه ـهر ههمــان ئ ـه‌و خه‌ڵک ـه‌ى پیشــوازیان لێکــرد ،لێــى راپه‌ڕیــن و وه‌ده‌ریــان وزه‌ى کــردووه ،له‌الیه‌کــى تــر له‌رێــگاى تۆرانیزمــه‌و ه کارله‌ســه‌ر پته‌وکــردىن نــا ،ئه‌مریــکا دووچــارى ههمــان کێشــه بۆتــه‌وه لــ ه رۆژهــه‌اڵىت ناوه‌ڕاســت، په‌یوه‌نــدى له‌گــه‌ڵ کۆمــار ه تورکــان نشــینه‌کاىن ئاســیاى ناو هڕاســت و لــ ه الیــه‌ک پشــتگیرى ئــه‌و ده‌ســه‌اڵته گه‌نده‌اڵنــه ده‌کات کــه خه‌ڵکــه‌کاىن قه‌وقــاز ده‌کات ،هــاوکات ده‌یه‌وێــت وه‌ک هێزێکیــش لــه ناتــۆ مبێنێتــه‌وه ،خۆیــان ده‌چه‌وســێننه‌وه ،ل ـ ه الیه‌کــى تــر بانگه‌ش ـه‌ى ئــازادى ومافــی مــرۆڤ به‌رووســیا و چوون ـه ناوس ـراتیژیه‌ىت ئۆراســیا ،چاول ـه ئه‌مریــکاو ئه‌وروپــا زه‌ق ده‌کات ،لــه الیه‌کىــر پــێ له‌ســه‌ر یــه‌ک پارچه‌یــى خاکــى ئــه‌و واڵتانــه داده‌گرێــت کــ ه له‌پارچه‌بوونــدان ،هــاوکات رێکه‌وتنامــه‌ى ئه‌تۆمــى له‌گــه‌ڵ ده‌کاتــه‌وه. ئێرانێکــى به‌ئیمپراتۆریابــوو مــۆرده‌کات! تورکیــا ده‌الوێنێتــه‌و ه کــه دڕندانــه -2هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تــه‌کان :ب هرامبــه‌ر ئه‌مانــه‌ش ،عێــراق ئــازادى و مرۆڤایــه‌ىت نه‌تــه‌وه‌ى کــورد پێشــێل ده‌کات ،لــه راســتیدا ئــازادى به‌شــێوه‌یه‌کى پراکتیکــى هه‌ڵوه‌شــاوه‌ته‌و ه بۆتــه ســێ پارچــه ،راســترت و دیموکــراىس و مافــی چــاره‌ى خۆنووســین هه‌رگیــز لــه‌گڵ یه‌کپارچه‌یــى بڵێیــن بۆتــه چــوار پارچــه ،له‌به‌رئــه‌وه‌ى هه‌رێمــى باشــوورى کوردســتان خاکــى ئ ـه‌و ده‌وڵه‌ت ـه دروســتکراوانه‌دا ی ـه‌ک ناگرێت ـه‌و ه ک ـه ب ـه بــێ ئی ـراده‌ى به‌شــێوه‌یه‌کى پراکتیکــى دابه‌شــکراوه بــۆ دووبــه‌ش (نفــووزى ئێــراىن و خه‌ڵکه‌کــه‌ى لــه‌دواى جه‌نگــى یه‌که‌مــى جیهــان دروســت کــران ،بۆیــه تورکــى) ،ئه‌گه‌ریــش ههیــه باشــورو ناو هڕاســتى عێراقیــش زیاتــر دابــه‌ش ده‌بینیــن ئه‌مریــکا ده‌ســت بــه‌ردارى ئــازادى و دیموکــراىس بــووه به‌رامبــه‌ر ببێــت ،رووداوه‌کانیــش ئامــاژه بۆئ ـهوه ده‌ک ـه‌ن ک ـه زۆر ئاســته‌نگ ه جارێکــى هێشــتنه‌وه‌ى ده‌ســه‌اڵتداره گه‌نده‌ڵــه‌کان ،لــه تورکیــا ئه‌مریــکا پارێــزگارى تــر عێراقێکــى یه‌کگرتــوو دابڕێژرێتــه‌و ه و نه‌تــه‌وه‌و پێکهاتــه‌کاىن بتوانــن له‌ده‌ســه‌اڵتێکى مــرۆڤ کــوژو دیکتاتــۆرو کۆنــه پارێــز ده‌کات ،ته‌نانــه‌ت به‌یه‌کــه‌و ه تیایــدا بژیــن! هــاوکات ســووریاش ئێســتا بــۆ چه‌نــد قه‌واره‌یــه‌ک له‌باشــورى کوردســتانیش له‌مه‌ســه‌له‌ى پــرىس ســه‌رۆکایه‌ىت هه‌رێــم و دابــه‌ش بــووه‌و چــاوه‌ڕوان ده‌کرێــت زیاتــر خــورد ببێتــه‌وه وه‌کــو عێــراق ،فه‌مانڕه‌وایــى سیاســیدا ئه‌مریــکا پشــتى لــه دیموکــراىس کــردووه. لــه جه‌نــگاوه‌رى ئازادیــه‌وه بــۆ کرێگرتــه‌ى شــه‌ڕ :لــه کۆنگــره‌ى رۆژئــاواى کوردســتان ،به‌شــێکى زۆرى لــه ده‌ســت هێــزى کوردیدایــه .2 ، عه‌له‌ویــه‌کان لــه دیمه‌شــق ده‌ســه‌اڵتیان له‌به‌رده‌ســته ،ســوننه‌کانیش لوتکـه‌ى ناتــۆ لـه ویڵــز لـه ســاڵى 2014یه‌کێــک لـه‌و مه‌ترســیانه‌ى کـه ناتــۆى کار بــۆ دامه‌زرانــدىن قــه‌واره‌ى خۆیــان ده‌کــه‌ن ،که‌واتــ ه لــه رۆژهــه‌اڵىت س ـه‌رقاڵکردبوو ،ئ ـهوه بووک ـه رووســیا بــۆ فراوانخــوازى خــۆى ســوود له‌هێــزى
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
59
60 رێکخــراوه نافه‌رمیه‌کانــه‌وه ببێنێــت و چه‌کــى مه‌ترســیداریان بخاتــ ه به‌رده‌ســت ،واتــه ههمــان ئــه‌و سیاســه‌ته‌ى ئه‌مریکاییــه‌کان پیــاده بــکات کــه لــه ئه‌فغانســتان وعێــراق ئه‌نجامیــدا ،به‌کارهێنــاىن هێــزه ناوخۆییــه‌کان بــۆ هێنانــه‌دى ئامانجــه ســراتیژیه‌کان ،لــه ئه‌فغانســتان هاوپه‌یــاىن باکــوور بــووه ســه‌ری ڕمــى ســوپاى رۆژئــاوا ،له‌عێــراق بهههمــان شــێوه ،کــورد لــه باکــوورو شــیعه لــه باشــوور ههمــان رۆڵیــان بــۆ ســوپان ئه‌مریــکا گێــڕا، که‌واتــه ئێســتا شــه‌ڕه‌کان لــه شــه‌ڕى راســته‌وخۆوه گــۆڕاوه بــۆ شــه‌ڕى بــه وه‌کالــه‌ت ،بــه داخــه‌وه ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات ئه‌وانــه‌ى کــه بــه جه‌نــگاوه‌راىن ئــازادى ده‌نارسێــن وله‌پێنــاو کۆمه‌ڵێــک پڕه‌نســیپ و به‌رژه‌وه‌ندی ـه بــااڵکاىن واڵته‌که‌یــان ده‌جه‌نگــن ،بــن به‌کرێگرته‌یــه‌ک و زڵهێــزه‌کان به‌کاریــان بێنــن، ئـه‌وه‌ى هێزانـه‌ى کـه پێیــان ده‌گوترێــت ئۆپۆزســیۆن ،به‌تایبه‌تیــش ئۆپۆزســیۆىن چه‌کــدارى ،ئــه‌و مه‌ترســیه جدیه‌یــان له‌ســه‌ر پێویســته بــ ه وریاییــه‌وه مامه‌ڵــه بکــه‌ن ،بۆمنونــه لــه‌و رۆژانــه ههواڵــى رێکه‌وتنــى ســه‌ربازى نێــوان ئه‌مریــکاو هه‌رێمــى کوردســتان باڵوبــووه‌و گوای ـه ئه‌مریــکا هاریــکارى هێــزى پێشــمه‌رگه ده‌کات تــا ئـه‌و کاتـه‌ى شــارى مووســڵ ده‌گیرێتـه‌وه چه‌نــد ملیــۆن دینارێــک ده‌به‌خشــێت .لـ ه راســتیدا بـه پڕه‌نســیپى شۆڕشــگێڕى و سـه‌روه‌رى واڵتانــه‌وه ،ئه‌مــ ه کاره‌ســاته‌و هیــچ په‌یوه‌ندییه‌کــى بــ ه شــه‌ڕى ئــازادى و رزگاریخوازی ـه‌و ه نیی ـه ،چــۆن ده‌کرێــت راســته‌وخۆ هێــزى واڵتێــک ل ـه الی ـه‌ن واڵتێکــى تــره‌وه به‌ڕێوه‌بربێــت بــه تایبه‌تیــش کــه هیــچ هاوســه‌نگیه‌ک له‌نێــوان ئــه‌و دوو هێزه‌دانه‌بێــت.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
ده‌رئه‌نجام:
لــه کۆتایــدا ده‌گه‌ینــه ئــه‌و ســه‌رئه‌نجامه‌که‌ى کــه رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســت لــه پارادۆکســێکى زۆر ئاڵــۆز ده‌ژى ،دوو ره‌وت له‌کارکردنــن ،ره‌وىت بــه ئیمپراتۆریــا بــوون ره‌وىت هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌وبه ده‌وڵــه‌ت بــوون ،ئه‌گــه‌ر ره‌وىت یه‌کــه‌م ســه‌رکه‌وێت ،کــورد دوو ئه‌گــه‌رى له‌به‌رده‌مدایــه، یاخــود ههمــان ســیناریۆى ســه‌ده‌ى شــازده‌هه‌م دووبــاره بکاتــه‌وه ،مــه‌ال ئیدریســه‌کى به‌دلیــى تــر هێــزه‌کاىن کــورد بخاتــه خزمــه‌ىت یه‌کێــک لــه‌و دوو ئیمپراتۆریایــه‌وه ،که‌به‌داخــه‌وه له‌قۆناخــی ئێســتادا زۆر کــه‌س هــهن له‌نــاو کــوردا ئامــاده‌ن ههمــان ئ ـه‌و رۆَڵ ـه بگێــڕن و کــورد دووچــارى ههمــان ئــه‌و هه‌ڵه‌یه‌بکه‌نــه‌وه کــه له‌ســه‌ده‌ى شــانزه‌هه‌مدا کــردى! یاخــود هێــزى کــوردى بـه شــێوازێکى نــوێ دابـه‌ش ببێــت له‌نێــوان هـه‌ردوو ئیمپراتۆریاکـه‌وه، یــا کــورد هه‌وڵبــدات هێزێکــى تایبــه‌ت بــه خــۆى به‌یه‌کــه‌وه بنێــت و له‌نێــوان هــه‌ردوو ئیمپراتۆریاکــه‌دا ببێتــه هێزێکــى گــه‌وره‌ى هاوســه‌نگیکار، واتــه توانــاکاىن خــۆى بخاتــه خزمــه‌ت خــۆى ،کــه ئه‌مه‌یــان زیاتــر له‌یــه‌ک نزیــک بوونــه‌وه‌ى گــه‌الن و ســه‌قامگیرى و ئاشــتى لــه ناوچه‌کــه مســۆگه‌ر
ده‌کات ،دیــاره گۆڕانکاری ـ ه جیۆپۆله‌تیکی ـه‌کاىن ناوچه‌ک ـه‌ش ل ـ ه خزم ـه‌ىت ئ ـه‌و ئاڕاســته‌یه‌دایه .کرانــه‌وه‌ى جیۆپۆله‌تیکــى پێویســتى بــه گۆڕینــى ئاڕاســته‌ى قوواڵیــى ســراتیژى کــورد ده‌کات ،لــه ســراتیژى ب هرامبــه‌ره‌وه بــۆ ســراتیژى نــاوه‌وه ،واتـه لـه جیــاىت گـ هڕان بـه‌دواى چاره‌سـه‌رى کێشـه‌کان لـ ه ئه‌نقـه‌ره‌و تــاران و دیمه‌شــق و به‌غــدا ،پێویســته کــورد بــۆ قوواڵیــى سـراتیژى جوگرافــی و مرۆیــى خــۆى بگه‌ڕێتــه‌وه ،کــه گرنگرتیــت پێگــه‌ى ســراتیژى ههیــه لــه رۆژهــه‌اڵىت ناو هڕاســتدا ،بــه‌اڵم رووداوه‌کان و شــێوازى سیاســه‌تکردن له‌کوردســتان ،به‌تایبه‌تیــش لــ ه باشــوورى کوردســتان ئــهوه ده‌ســه‌ملێنن کــه لــ ه قۆناخــی ئێســتادا لــه ئاســت ئــه‌و ســراتیژه نه‌ته‌وه‌ییــه‌دا نیــن! ئه‌گــه‌ر ره‌وىت دووه‌میــش ســه‌رکه‌وتن به‌ده‌ســت بێنێــت ،ئــه‌وا بێگومــان کوردســتان ده‌بێتــه چه‌نــد قه‌واره‌یه‌کــى ســیاىس و بنه‌مــا له‌ســه‌ر پێگــه‌ى جوگرافــی ئــه‌و هێزانــه‌ى که‌هــه‌ن داده‌ڕێژرێــت ،واتــ ه کوردســتان جارێکــى تــر دابــه‌ش ده‌بێتــه‌وه ،بــه‌اڵم ئه‌مجاره‌یــان له‌ژێــر ده‌ســه‌اڵتى خۆماڵــى کــوردى ده‌بێــت ،ئــه‌و ه سیاســیانه‌ى دروســت ده‌بــن هــهر قــه‌وار چ ناوێکیــان لێبنرێــت ،ناتوانــن ههمــان ئــه‌و رۆڵــ ه بگێــڕن کــه ده‌وڵــه‌ت -نه‌تــه‌وه لــه ســه‌ده‌ى بیســته‌مدا گێــڕاى ،له‌به‌رئــه‌وه‌ى ده‌رهاویشــته‌ى دوو قۆناخــى مێژوویــى زۆر جیــاوازن و ناتوانیــن جلێکــى کــۆن له‌ب ـهر قۆناخێکــى نــوێ بکه‌یــن ،ب ـه‌اڵم س ـه‌ربارى ئه‌مان ـه ،ل ـه قۆناخــى ئێســتادا خه‌ریکــه ئاســۆى مه‌ترســیدارترین ســیناریۆ به‌دیارده‌که‌وێــت، ســیناریۆى داڕشــتنه‌وه‌ى دیموگرافیــاى ناوچه‌ک ـه‌و س ـه‌رله‌نوێ دابه‌شــکردنه‌وه له‌ســه‌ر بنه‌مــاى جوگرافیــاى مرۆیــى ،له‌باکــوورى کوردســتان پــڕۆژه‌ى نیشــته‌جێکردىن تورکـه‌کاىن ئۆکرانیــاو ئــاوار ه عه‌ره‌بـه‌کاىن ســووریا ،به‌تایبه‌تیــش به‌کارهێنانیــان وه‌ک پشــتێنه‌یه‌کى ئه‌منــى و دابرینــى باکــوور له‌باشــورو رۆژئــاواى کوردســتان ،هــاوکات خاپوورکــردىن شــاره‌کاىن عه‌ره‌بــه ســونه‌کان له‌عێــراق و هاتنــى بــ ه لێشــاوى ئــاواره عه‌ره‌بــه‌کان ،کــ ه له‌هاتنێکــى کاىت و ئاواره‌یــى ره‌تیکــردووه‌و مۆرکــى ئـه‌و داڕشــتنه نوێیـه دیمۆگرافیـه‌ى بـه خــۆوه گرتــووه ،بۆیــه ســه‌ربارى ئــه‌وه‌ى لــه ســه‌ده‌ى بیســت و یه‌که‌مــدا ده‌رفــه‌ىت زۆر گــهوره له‌بــه‌رده‌م کــوردا ههیــه ،بــه‌اڵم ناکرێــت ئــه‌وه‌ش ف هرامــۆش بکرێــت که‌مه‌تــرىس ئێجــگار جــدى و گــه‌وره‌ش چاوه‌ڕوانیــه‌ىت.
61
ﻫﻮدا ﻛﺎﯾﺎ
ﭘﻪرﻟﻪﻣﺎﻧﺘﺎری ﻫﻪدهﭘﻪ ﻟﻪ ﭘﻪرﻟﻪﻣﺎﻧﯽ ﺗﻮرﻛﯿﺎ
بــێ گومــان ئاشــتی بەپەلەتریــن پێویســتیی جیهانـه بــە گشــتی و ڕۆژهەاڵتــی ناوینــە بــە تایبەتــی .پێویســتیامن بــە شۆڕشــێکی ئاشــتیە کــە هەمــووان لەئامێزبگرێــت .ئەمــڕۆ گەالنــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن لــە زۆر بــوارەوە لــە گەمــاڕۆی هێرشــی هەمەالیەنــەی داگیــرکاری مۆدێرنــە و نەریتیــی کۆنەپەرســتانە دایــە .ئەمــڕۆ ئێمــەی گەالنــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و مرۆڤایەتــی لــە قوڵرتیــن قەیــران دا دەژیــن .ئــەو قەیرانــە هەمەالیەنەیــە لەبەرامبــەر مــرۆڤ ،کۆمەڵگــە و ژن و ژینگــە داڕمــان و ســتەمێکی گــەورەی لێکەوتۆتــەوە .هەرچەنــد وا دیــار دەبــێ کــە هــەردوو ڕەوت لــە دژی یــەک بــن ،بــەاڵم داگیــرکاری مۆدێــرن و نەریتــی کۆنەپەرســتانە بوونەتــە خۆراکدانــی یەکــر و قــەرزاری لەســەرپێ هێشــتنەوەی یەکــرن .ئــەو دوو ڕەوتــە هێرشــبەرە کرۆکیــان و خاڵــی دەســتپێکیان بریتیــە لــە دەســەاڵتداری. ئــەو دەســەاڵتدارێتیە ،زانســتی کردۆتــە زانســتگەرێتی ،ئایینــی کردۆتــە ئاینگەرێتــی ،نەتــەوەی کردۆتــە نەتەوەپەرســتی و مەزهەبیشــی کردۆتــە مەزهەبگەرێتــی .واتــە هەرچــۆن زانســت لــە دۆخــی دەســەاڵتداری دا بۆتــە زانســتگەرێتی ،هــەرواش ئاییــن و مەزهــەب خراونەتــە هەمــان دۆخــەوە. ئێمــە ئەمــڕۆ لێــرە قســە لەســەر ئــەو شــەڕە دەکەیــن کــە ڕۆژانــە عەلــەوی ،ســوننی و شــیعەکانی تێکەوتــووە و بــاس لــە کاریگەریەکانــی ئــەو مەزهەبگەرێتیــە لەســەر سیاســەت و ئــەو تراژیــدی و قەیرانــەی بۆتــە هــۆکاری ،دەکەیــن .ئــەوەی لەڕاســتی دا دەبــێ بخرێتــە ژێــر لێپرســینەوە زهنیــەت و مێــژووی دەســەاڵتدارێتیە .بــەو پێیــە مەزهەبگەرێتــی، میللیگەرێتــی ،نەژادپەرســتی ،ئاینگەرێتــی ،زانســتگەرێتی ،نەتەوەگەرێتــی دەســەاڵتداری مەگــەر بــە شۆرشــێکی زهنیەتــی و ئەخالقــی بــە هەمــوو واتایــەوە تێپەڕێــرێ .بــەدەر لــەوە بیــر لــە هــەر چارەســەریەک بکرێتــەوە ئــەوە کاتیــی و کۆنەپەرســتانە دەبێــت .داگیــرکاری مۆدێــرن ،ڕۆژهەاڵتێکــی ناوینــی خــاوەن نەریتێکــی دواکەوتــووی دەوێــت کــە لەســەر بنەمایەکــی پارچەکــراو ،جیاکــراو ،بەشــەڕهاتوو و پانخــواز بێــت .داگیــرکاری مۆدێــرن گەالنــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن ناچــاری بــژاری ئاینگــەری ،نەتەوەپەرســتی، مەزهەبگــەری یــان نەژادپەرســتی دەکات .بــەو بژارانــەی کــە گەالنیــان ڕووبەڕووکردۆتــەوە ،بــە ڕاســتیش هەردەچــێ بــە قەیرانــی رۆژههاڵتــی ناویــن ،قەیرانــی مرۆڤایەتیــش قوڵــر دەبێتــەوە.
بــێ گومــان هــەر هەرێمێکــی ئــەم جوگرافیایەمــان بۆتــە بەردێکــی بناخــەی گرنگــی مێــژووی مرۆڤایەتــی و کاریگــەری بەهێــزی هەیــە .بــەاڵم ئــەو خاکــەی مرۆڤایەتــی لــێ لــە دایــک بــوو واتــە میزۆپۆتامیــا بەگشــتی و جوگرافیــای ڕۆژهەاڵتــی ناویــن ،بۆتــە ئاوێنــەی ئاینــدەی مرۆڤایەتــی .لــە دوێنێــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن و ئەمــڕۆش دا ،لــە کاتێکــدا هێرشــی ئاینگــەری، مەزهەبگــەری کۆنەپەرســت و نەریتیانــە دەســت لەناودەســت و لەالیەکــی تــر بــە دەســتوەردانی داگیــرکاری مۆدێــرن بــە شــێوەیەک کــە بــاوەڕ ناکرێــت بوونەتــە هــۆکاری ڕوودانــی کوشــتوبڕ و ئێــش و ئــازار و تــا ئێســتاش بەردەوامــە. ئــەو قەیرانــە قەیرانــی مرۆڤایەتیــە و ،دۆخێکــە کــە مــرۆڤ و مرۆڤایەتــی تێیکەوتــووە .هەڵبەتــە بــەدەر لــەو دوو ڕەوتــە ،ئێمــەش هەیــن کــە بــە هەمــوو ڕەنــگ و جیاوازیەکامنانــەوە پــەرە بــە ڕێیەکــی تــر و دەروازیەکــی تــری چارەســەری دەدەیــن ،هــەوڵ دەدەیــن و قوربانــی دەدەیــن .لەبەرامبــەر ئــەو دوو ڕەوتــەی گەالنیــان ڕووبــەڕووی ئاینگەرێتــی ،نەتەوەپەرســتی، مەزهەبگەرێتــی ،خێاڵیەتــی ،عەشــیرەتگەری ،نەژادپەرســتی کردۆتــەوە، بوونــی ئومێــد ،پشــتیوانی ،پارادایــم ،ڕێــگا و ڕێنامییــەک مەحــاڵ نیــە کــە زنجیــرەکان بســه‌پێنێ ،هەمــوو گــەالن و باوەڕیــەکان بــە شــێوەیەکی یەکســان ،بــە وشــیاریەکی ئاشــتی و برایەتــی هــەم بــژی و هــەم دەرفەتــی پێکــەوە ژیــان بڕەخســێنێ .وێــڕای دەســەاڵتدارانیش ،لــە نێــو کۆمەڵگــەدا ئــەو ئومێــدە بــە شــکاندن و تێپەڕاندنــی هەڵوێســتی رۆژهه‌اڵتناســگه‌رایی (ئۆرێنتاڵیســت) ،نەریتــی ،کۆنەپەرســت و دیــدی ڕۆژئاوایــی ،دۆگــا و پۆزەتیڤیســت دەســتی پێکــرد .مەحاڵــە ئــەو کێشــەیە ،نــە بــە قەتیســکردن لــە مێــژووی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دا و نــە تیــۆڕی و کەســایەتی ئــەم دوو ســەد ســاڵەی مێــژووی ئەوروپــا و ڕۆژئــاوا چارەســەر دەبێــت .بەتایبەتــی ئەوانــەی کــە لــە بەرامبــەر مەزهەبگەرێتــی و کۆنەپەرســتی تێکۆشــان دەکــەن دەبــێ بــە شــێوەیەکی ڕوونیــش لــە درکــی زانســتگەرایی و ڕۆژئاواگەرێتــی و ئۆرێنتالیــزم و مۆدێرنیــزم دا بــن .ئەگــەر نــا ســەختە بــاس لــە بوونــی ســەرکەوتن بکــرێ لــە تاقیکردنــەوەی بــەرەی جیهانیــی دژە ئیمپریالیزم و دژە ســەرمایەداری دا .قەیرانــەکان بنەمایەکــی زهنییــان هەیــە و سەرچاوەکەشــی لــە دەســەاڵتداریەوەیە و ،ئــەو قەیرانانەشــی کــە ســەرچاوەی خــۆی لــە مەزهەبگەرێتیــەوە دەگرێــت بــێ گومــان تەنیــا تایبــەت نیــە بــە ئیســام و ڕۆژهەاڵتــی ناویــن .لــە مێــژووی مەزهەبــەکان دا ئــەو قەیرانانــە کــەم تــا زۆر، لــە جێگــە و کاتــی جیــاوازی ڕۆژهەاڵتــەوە بگــرە تــا ڕۆژئــاوا بــەدی کــراوە. دابــڕان لــە ئەخــاق لــە ڕووی زهنیــەوە ،مرۆڤایەتــی بــەالڕێ دا بــردووە. ئــەوەی کــە بەشــێک بــوو لــە رسوشــت هەمــوو مرۆڤایەتــی خاوەنــداری
( no /10 )- 1 - 10 - 2016
ئاین و مه‌زهه‌ب و پرسی دیموكراتیزه‌كردنی رۆژهه‌اڵتی ناوین
62 لێکــرد ،بــە ســەرهەڵدانی قەیرانــی دەســەاڵتداری لــە پەیوەنــدی پیــاو -ژن دا ،ئەخــاق گــۆڕا بــە ئەخالقگەرێتــی ،بــاوەڕی بــە دۆگامتیــزم و بــە تاودانــی ناکۆکیــە چینیــەکان و کەڵەکەکردنــی ســەرمایە ،ســنور و چینــەکان بونیادنــران.
(ژ9 )10 .ی ره‌زبه‌ر 2716
مەزهەبگەرێتــی لــە هەرێمەکەمــان دا هێنــدە بــە کاریگــەرە ،لێــرەدا کاتێــک دەڵێیــن چەتــە بــە داخــەوە ڕێــك داعشــێکی بــە دەوڵەتبــوو و بــە کۆمەڵگەبــوو دەبینیــن کــە نیشــانی دەدات مەزهەبگەرایــی چ ڕۆڵێکــی ســەرەکی دەبینــێ. واتــە لەگــەڵ هەمــوو هــۆکارە گرنــگ و بنەڕەتیــەکان دەکــرێ بڵێیــن کــە داعــش یادەوەریەکــی مەزهەبــی ،مێژوویــی و قوڵــی هەرێمەکەیــە. هەڵبەتــە لێــرەدا دەبــێ مەزهەبــەکان لــە ئایــن و باوەڕیــەکان جیــا بکرێنــەوە. ئاییــن و باوەڕیــەکان لــە دژی دەســەاڵتداری وەســتانەوە .هەڵبەتــە دەبــێ بوونــی مەزهــەب و مەزهەبگەرێتــی› تائیفەگەرێتــی› یــش لــە یــەک جیابکرێنــەوە ،دیــارە ســەرهەڵدانی مەزهەبــەکان دابــڕاو نەبــووە لــە دەســەاڵتە سیاســیەکان .بــە دەزگابوونــی مەزهەبــەکان رسوشــتی نیــن ،بەڵکــو زیاتــر لــە خزمەتــی تاکڕەوێتــی و دەســەاڵتداری دا بەکارهێــراون .بــۆ ئــەوەش مەرجەعــە مێژووییەکانــی مەزهەبگەرێتــی و ئاینگەرێتــی بەهێــزە .بــەو پێیــە، ئــەو کیــن و نەفرەتــەی کــە داعــش و هاوشــێوە ســوننیەکانی ســەلەفی و جیهادیســتە مەزهەبگــەراکان لــە دژی شــیعیەک یــان عەلەوییــەک هەیانــە، زۆر زیاتــرە لــەو کیــن و نەفرەتــەی کــە بەرامبــەر مەســیحی «کریســتیان»یەک یــان یەهودیــەک هەیانــە .تێپەڕاندنــی ئاینگەرێتــی لــە کۆمەڵگەیەکــی ئاینــی دا ســەرەتا بــە تێپەڕاندنــی مەزهەبگەرێتــی دەبێــت .دەبــێ لــە هەرێمەکەمــان دا لــە کاتێكــدا لەبەرامبــەر هێرشــی هێــزە مەزهەبگــەرەکان تێکۆشــانێکی بــێ ئامــان دەکــرێ و قوربانــی گــەورە دەدرێ ،هەروەهــا لــە بەرامبــەر هێزەکانــی دەســەاڵت و دەوڵەتــداری و مەرجەعــە مێژووییەکانیــان ،زانســتەگەرێتیە کۆمەاڵیەتــی و پۆزەتیڤیســت و مۆدێرنیســتەکانیان بــێ وچــان تێکۆشــانێکی بنەڕەتــی بەڕێوەبربێــت. لــە کاتێــک دا شــەڕ لــە بەرامبــەر ئــەو زهنیەتــە دەکرێــت ،لــە الیــەک پــەرە بــە شــەڕی خۆپاراســن دەدرێــت و لەالیەکــی تــر پــەرە بــە مۆدێلێکــی کۆمەاڵیەتــی دەدرێ کــە لەیــەک کات دا ئاشــتی ،ئارامــی و ئاســایش لەســەر بنەمــای دانوســان و پێکــەوە ژیانــی ئازادانــەی گــەالن ،هــزر و باوەڕیــەکان فەراهــەم دەکات .لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دا کــە مەحکومــی ڕەوتــە دەســەاڵتدار و داگیرکــەرەکان کــراوە ،دەکــرێ گــەالن لــە نێــو ئاشــتی ، برایەتــی و دانوســان دا بژیــن و هەمــوو زنجیره‌كانــی مۆدێرنیســتی و نەریتــی کۆنەپەرســتی دەپســێنن ،بــە پارادایمــی ئاشــتی ،شــەپۆل شــەپۆل بــەرەو کۆمەڵگەیەکــی ئاشــتیانە هەنــگاو دەنێــن و بەشــداری لــە شۆڕشــی ئاشــتی و بونیادنانــی هاوبــەش دا دەکــەن.
ئەمــڕۆ لــە نــاو جەرگــەی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دا ئــەو هێــزەی کــە لەســەر بنەمــای هــزر و پارادایمــی عەبدوڵــا ئۆجــاالن بــە کۆمەڵگەیــی بــووە ،لــە دژی دەســەاڵتدارێتی و لــە دەرەوەی میکانیزمــای دەوڵــەت لەســەر بنەمــای هــەره‌وەزی ،خۆبەڕێوەبــەری ،یەکســانی و ئازادانــە وێــڕای جیاوازیەکانیــان ،بــە بەرپرســیارێتیەکی زەمینەســاز و ئومێدێکــی گــەورەوە ،ئیــرادەی پێکــەوە ژیانــی گــەالن و باوەڕیەکانــی بــە شــێوەیەکی ئاشــتیانە نیشــان داوە. گەلــی کــورد کــە قوربانــی گــەورەی داوە بەرپرســیارێتی و بارێکــی هێنــدە قورســی مرۆڤایەتــی وەئەســتۆ گرتــووە .پاراســتنی ئــەو ئومێــدە تەنیــا نــەک گەلــی کــورد بەڵکــو ئەرکــی هەموومانــە .بــێ ئــەوەی ببینــە کەرەســتەی ڕۆژهەاڵتگەرێتــی و ڕۆژئاواگەرێتــی ،بــێ ئــەوەی مەحکــوم بــە مۆدێرنیــزم
گەلی کورد کە قوربانی گەورەی داوە بەرپرسیارێتی و بارێکی هێندە قورسی مرۆڤایەتی وەئەستۆ گرتووە .پاراستنی ئەو ئومێدە تەنیا نەک گەلی کورد ،بەڵکو ئەرکی هەموومانە و نەریتگەرێتــی بیــن ،بــێ ئــەوەی بکەوێتــە نیــو جەمســەرگیری مەزهەبگەرێتــی شــیعی -ســونگەری کــە گەورەتریــن هەڕەشــەن لەســەر گەالنــی ڕۆژهەاڵتــی ناویــن ،بەشــێوەیەکی ئازادانــە و ڕاســتگۆ لەگــەڵ هەوڵــە پیرۆزەکانــی لێگەڕێنــی حەقیقــەت ،بــە پاڵپشــتیکردنی یەکــر لــە بەرامبــەر گوشــارەکان ،بــێ ســازش لــەدژی تەڵەزگــەکان خــۆ وشــیار بکەینــەوە و ئیلهــام لــەو ئومێــدی کۆمەڵگەبوونــەوە وەرگریــن. لێــرەدا کــە گفتوگــۆ لەســەر رۆژهەاڵتــی ناویــن و مەزهەبگەرێتــی دەکەیــن ڕێــک کات و جێــی خۆیەتــی و بــێ ئەوەی بەســەرم دا تێپەڕبێت یــادی کەربەال ،ح.حســێن و ح.زەینــەب دەکەمــەوە .ئــااڵی ئــەو تێکۆشــانە داستانئاســایانەی لــە هەرێمەکەمــان و مێژوومــان دا کــە لــە دژی مەزهەبگــەری و ئاینگــەری و بااڵدەســتی داگیــرکاری و دەســەاڵتداری ،هــەر چــۆن ئــەو کەســایەتیە پێشــەنگانە کردوویانــە بەرزنەکرێتــەوە ،یادیــان نەکرێتــەوە ،لێیــان تێنەگەیــن و تێنەگەیەنیــن ســەختە کــە تێگەیشــتامن بــۆ شــۆڕش لــە ڕۆژهەاڵتــی ناویــن دا و بوونــی بــە بەشــێک لــە مێــژوو و کۆمەڵگــە هەبێــت. ئــەو بەرخودانــەی ئەمــڕۆ ژنــان و پیــاوان شانبەشــانی یــەک لــە دژی دەوڵەتــی مەزهەبــی ،دەســەاڵتدار و منونــە بەرچاوەکــەی داعــش بەڕێــوەی دەبــەن بــە مێژووییکردنــی ئــەو بەرخودانــە و گەیاندنێتــی بــە واتــای ڕاســتەقینەی.