دیدگــــــــــا
به‌ره‌و وه‌رچه‌رخانی مه‌زن ...به‌ره‌و یاخیبوونی مه‌ده‌نی
باشووری كوردستان له‌به‌رده‌م وه‌رچه‌رخانێكی مه‌زن دایه .شكسته یه‌ك به‌دوا یه‌كه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور بۆخۆی زه‌مینه‌ی ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌ی خستۆته پێش گه‌ل .گه‌لیش ئیراده و توانستی ئهوهی هه‌یه وه‌اڵمێكی شۆڕشگێڕانه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته سته‌مكار و تااڵنكار و ملكه‌چ به‌ده‌ره‌وه‌ی ه بداته‌وه كه ده‌كرێ به لومپه‌نترین مۆدێلی ده‌سه‌اڵتدارێتی ناوزه‌دی بكه‌ین. راستترین وه‌اڵمی شۆڕشگێڕانه‌ش به‌الوه‌نانی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ئێستای باشوور و بونیادنانی سیسته‌مێكی سیا�سی دیموكراتی به‌ڕێوه‌بردنه. بێگومان ناكرێت گه‌له‌كه‌مان له باشووردا له چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌دا بێت كه وه‌رچه‌رخانی ریشه‌یی له سیسته‌می باشووردا به هێز و ئیراده‌ی ده‌ره‌كی بێته‌دی. له‌ڕاستیدا هه‌ر چاوه‌ڕوانییه‌كی به‌مشێوه‌یه وه‌هم و سه‌رابێكی تراژیدیهێنه .به‌ڵكو ده‌بێت گه‌ل به هێز و ئیراده‌ی خۆیی خۆی بێته مه‌یدان و وه‌رچه‌رخانی بنچینه‌یی پێویست ئه‌نجامبدات .ئه‌مه‌ش له دۆخی ئێستادا ئه‌رك و ئامانجێكی چاره‌نووسساز و ژیانییه. لێره‌دا به‌ڕاده‌ی ده‌ستنیشانكردنی ئه‌و ئه‌رك و ئامانجه ،شێواز و ئامرازی گه‌یشتن به‌و ئامانجه‌ش گرنگه .له‌به‌رامبه‌ر به ملهوڕێتی ئه‌و به‌بیستوشه‌ش ساڵه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌دا چین و توێژه‌كانی گه‌ل گه‌لێك شێواز و ئامرازی گه‌یشتن به داخوازییه گشتی و تایبه‌تییه‌كانیان گرتۆته‌به‌ر .به‌اڵم له‌م دۆخه نوێیه‌دا، ك ه ئیدی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور ته‌واو داڕووخانی
به‌هاداریی گشتگیرانه‌ی خۆی خسته‌ڕوو ،ئه‌وا شێواز و ئامرازه‌كانی رابردوو به‌كه‌ڵك وه‌اڵمدانه‌وه‌ی قۆناخی ئێستا نایه‌ن. بۆیه راستترین و گونجاوترین شێواز یاخیبوونی مه‌ده‌نی (سه‌رهه‌ڵدانی جه‌ماوه‌ری درێژخایه‌ن) ه تا ئه‌و ده‌سه‌اڵته له ریشه‌وه نه‌ك له ده‌موچاوه‌وه ده‌گۆڕدرێت .ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه ن ه ده‌توانێت خۆی بگۆڕیت و نه ده‌شتوانێت به پینه‌په‌ڕۆ به‌رده‌وامیی به‌خۆی بدات ،ته‌نانه‌ت پشتیوانییه‌كانی هێزه ده‌ره‌كییه‌كانیش به‌هیچ شێوه‌یك ناتوانێت به‌رده‌وامیی به ئه‌قڵییه‌تی ده‌سه‌اڵتدارێتی ئێستای باشوور بدات .له‌ڕاستیدا باشوور پێویستی به شۆڕشێكی جه‌ماوه‌ریی مه‌ده‌نی هه‌یه ،واتا به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌كی جه‌ماوه‌ری مه‌ده‌نی. هه‌ڵبه‌ت ه ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور سه‌ره‌ڕای ئهوهی ده‌سه‌اڵتێكی ته‌واو بێده‌زگایی و بێ دامه‌زراوه‌ییه، ئه‌واهه‌روا به ئاسانیش ده‌ستبه‌رداریی قه‌ڵه‌مڕه‌ویی و پاوانخوازێتی خۆی نابێت و هه‌وڵده‌دات به گرتنه‌به‌ری توندوتیژی و دروستكردنی كه‌شێكی شه‌ڕانگێزیی، گه‌ل چاوترسێن و بێهیوا و بێئراده بكات و ته‌مه‌نی خۆی درێژبكاته‌وه .به‌اڵم گه‌ل مافی به‌رگری له‌خۆكردنی هه‌یه و ئه‌مه‌ش مافێكی ره‌وا و جه‌وهه‌ری خۆیه‌تی.
NO:22 - November 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خه‌بات هه‌ولێر: ئه‌و کارەساتەی ڕوویدا ده‌رئه‌نجامى که‌ڵەک ه بوونى ئه‌زموونى سه‌رنه‌که‌وتووى 26ساڵه‌ى ده‌سه‌اڵتى باشوورى کوردستان بوو سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه
خه‌بات هه‌ولێر
خه‌بات هه‌ولێر ،ئه‌ندامی كۆنسه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كه‌جه‌كه ،ل ه دیدارێكیدا بۆ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگ ه رایده‌گه‌یه‌نێت»: ڕووداوه‌کاىن ( 16ى ئۆکتۆبه‌ر) و رۆژاىن دواتر کۆستێکى نه‌ته‌وه‌یی – نیشتیامىن بوو بۆ سه‌رتاسه‌رى کوردستان و نه‌ته‌وه‌که‌مان». هه‌روه‌هاده‌شڵێت »:ئه‌م مۆدێل ه حیزبی کردوو ه به‌ئامانج نه‌ک ئامراز ،الی ئه‌وان حیزب بریتیی ه ل ه بنه‌ماڵه ،خێڵ ،ته‌ریقه‌ت ته‌نانه‌ت قه‌وم و نه‌ته‌وه‌ش .ئاماده‌ن هه‌مووشت بکه‌نه قوربانیحیزبه‌که‌یانک هبه‌رژه‌وه‌نیی هتاکه‌که‌سی و بنه‌ماڵه‌گه‌رێتی و خێاڵیه‌تیه‌کانیان دابینده‌کات و ده‌سه‌اڵتیانی گه‌ره‌نتی کردوه«. 4
چ ئه‌قڵیه‌تێک ل ه پشت • ڕووداوەکانى ئەم دواییه‌وه‌یه؟ ئایا قۆناغێکى نوێ ده‌ست پێده‌کات؟ چۆن ئه‌قڵیه‌تێک بۆ ئه‌م قۆناغ ه پێویسته؟ پێش هه‌موو شتێک پێویستهجهخت له‌سه‌ر ئه‌و ڕاستیی ه بکه‌ینه‌و ه که ڕووداوه‌کانى ( 16ى ئۆکتۆبه‌ر) و رۆژانى دواتر کۆستێکى نه‌ته‌وه‌یی – نیشتیمانى بوو بۆ سه‌رتاسه‌رى کوردستان و نه‌ته‌وه‌که‌مان ،ئه‌م ه کاره‌ساتێک بوو ناخى هه‌ر کوردێکى نیشتیمان په‌روه‌رى هه‌ژاند.
به‌اڵم ئه‌وه‌ش ڕاستییه‌کی دیکه‌ی ه ک ه ل ه بنه‌ره‌تدا ئه‌و ه تێکشکانى گه‌لى کوردستان نیی ه ئه‌وه‌نده‌ى شکستى ئه‌قڵیه‌ت و زهنیه‌تێکى کۆنه‌په‌رست و ماو ه به‌سه‌ر چووه ،ک ه ئه‌ویش ئه‌قڵیه‌تى میللیگه‌رایی سه‌ره‌تایی و ناسیۆنالیزمه. ئه‌و ه ڕاستیه‌کى حاشاهه‌ڵنه‌گره وه‌ک چۆن به‌تێکشکان و ل ه ناوچوونى به‌عسیه‌کانى عێراق و ئێستاش ب ه شکست و الوازبوونى به‌عسیه‌کانى سوریا چیتر بیرى عروب ه و ناسیۆنالیزمى عه‌ره‌بى به‌ره‌و پووکانه‌و ه و کۆتایى ده‌چێت و بیرۆکه‌ى ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه ل ه ئاست کۆمه‌ڵگاى عه‌ره‌بى گورزێکى کوشنده‌ى به‌رکه‌وت، به‌هه‌مان شێو ه ئه‌و ڕووداوانه‌ش لوتکه‌ى ئیفال�سی ناسیۆنالیزمى کوردایه‌تى کالسیک بوو ،ک ه ل ه بنه‌ره‌تدا پێشتر مای ه پووچ ببوو ،ل ه بازنه‌یه‌کى خاڵیدا ده‌سوڕایه‌و ه و ببوو ب ه بار به‌سه‌ر گه‌لى کوردستان و کۆمه‌ڵگاکه‌یه‌وه. به‌ڵى ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه هۆکار و بەرپرسیارى سه‌ره‌کى شکست ه یه‌ک له دواى یه‌که‌کانى ئه‌و حه‌فتا ساڵه‌ى دوایی باشوورى کوردستانه ،کە له‌گه‌ڵ هه‌ر www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
شکستێکدا کاریگەریەکەیان تەنیا بە باشوورى کوردستان سنوردار نەبووە بەڵکو گورزیان ل ه پارچه‌کانى دیکه‌ى کوردستانیش وه‌شاندووه. تێکه‌ڵه‌یه‌کى ئه‌قڵیه‌ت ه ئه‌م بنه‌ماڵه‌گه‌رێتى – خێاڵیه‌تى – ئاینگه‌راییه و کوردایه‌تییه‌که‌ى سۆزدارى (عاطفى) یه و پشت ب ه په‌رچ ه کردار ده‌به‌ستێ ،واقیعى پارچه‌کراوى کوردستانى ل ه مێشک و دڵى خۆیدا په‌سه‌ند کردووه ،بۆی ه دۆزى کورد وه‌ک یه‌ک کێش ه نابینێ و ل ه ڕوانگه‌ى پارچه‌گه‌رێتى و ناوچه‌گه‌رێتییه‌و ه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ک ه ده‌کات و له‌و بواره‌دا ئاسۆى زۆر ته‌سکه .له‌و سۆنگه‌یه‌وه؛ ل ه مامه‌ڵه‌کردنى له‌گه‌ڵ داگیرکه‌رانى کوردستان و ده‌ستنیشانکردنى په‌یوه‌ندى تەکتیکى و ستراتیژیدا به‌هه‌ڵه‌دا ده‌چێ و زۆر جار دۆست و دوژمن تێکه‌ڵ ده‌کات و ده‌بێت ه پاشکۆى داگیرکه‌ران ،ئهوهی به‌م دواییه‌ش ڕوویدا هەر بەم شێوەیە بوو. لە سۆنگەی ئەمجۆرە پەیوەندیەشەوە دیار ه ک ه نه‌یارانى گه‌لى کوردستان له‌و کات و شوێنه‌ى ک ه خوازیارن گورزى خۆیان ده‌وه‌شێنن و کوردستان دووچارى کاره‌سات دەکه‌ن. ئه‌و کارەساتەی ڕوویدا ده‌رئه‌نجامى که‌ڵەک ه بوونى ئه‌زموونى سه‌رنه‌که‌وتووى 26ساڵه‌ى ده‌سه‌اڵتى باشوورى کوردستان بوو ل ه هه‌موو بواره‌کاندا ک ه ل ه پر�سی ڕیفراندۆمدا ب ه لووتکه گه‌یشت :وێڕاى ئه‌وه‌ى خوێندنه‌وه‌یه‌کى ورد و ڕاست بۆ هه‌لو مه‌رجى نێوده‌وڵه‌تى، ناوچه‌یی و ناوخۆیی کوردستان نه‌کرا، پێشبینى بۆ لێکه‌وت ه و پێشهاته‌کانى دواتریش نه‌کرا ،به‌بڕیارێکی حه‌ما�سى و عاتیفى له‌پێناو ب ه ده‌ستهێنانى کۆمه‌ڵێک www.komelge.com
به‌رژه‌وه‌ندى تاکه‌که�سی ،بنه‌ماڵه‌گه‌رێتى و حیزبایه‌تى به‌رته‌سک ڕیفراندۆم به‌سه‌ر خه‌ڵکى باشوورى کوردستاندا سه‌پێنرا، ل ه ئاکامیشدا نه‌یار و دوژمن ه ناکۆکه‌کانى گه‌لى کوردستانیان له‌گه‌ڵ یه‌کترى کرده یه‌ک و ل ه کۆنسه‌پتێکى نوێ دژ ه کورد و کوردستان ،کۆى کردنه‌وه ،ل ه ئاکامى
ئه‌و عه‌قڵیه‌ته
میللیگه‌راییه‌ی
ه لۆژیکى ره‌ش ب
و سپى مامه‌ڵه
له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌کان ده‌وکات و خۆی
ته‌سلیم به قه‌ده‌ر
کردووه ،قومارى به
چاره‌نووسی گه‌لى کوردستان کرد
ئه‌مه‌شدا پیالنگێڕیەک هاتە ئاراوە، لە سەرەنجامدا نه‌ک ته‌نیا زۆربه‌ى ده‌سکه‌وته‌کانى ده‌یان ساڵه‌ى باشوورى کوردستانیان له‌ناو برد ،به‌ڵکو پارچه‌کانى دیکه‌ى کوردستانیشیان ڕووبه‌ڕووى مه‌تر�سی کرده‌وه ،وه‌ک چۆن بوونه هۆکارى ل ه ده‌ستدانى که‌رکووک و نیوه‌ى زیاترى جوگرافیای باشوورى کوردستان، مه‌تر�سی دابڕاندنى باشوور و ڕۆژئاواى کوردستان لە یەکتر و هه‌ڕه‌شه‌کردن
له‌سه‌ر عه‌فرین و ناوچه‌کانى دیکه‌ش له ئارادای ه . ئه‌و عه‌قڵیه‌ت ه میللیگه‌راییه‌ی به لۆژیکى ره‌ش و سپى مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌کان ده‌وکات و خۆی ته‌سلیم به قه‌ده‌ر کردووه ،قومارى ب ه چاره‌نوو�سی گه‌لى کوردستان کرد و ئاماده‌ش نییه به‌رپرسیارێتى کارەکەی بگرێت ه ئه‌ستۆ و باجى شکسته‌که‌ى بدات ،چونکه خۆی ب ه سۆبژ ه (سه‌بژه) دا ده‌نێت و کۆمه‌ڵگه‌ش ئۆبژ ه (ئه‌بژه) .وات ه خۆى شوان و کۆمه‌ڵگه‌ش مێگه‌ل .بۆی ه هه‌موو شتێک بۆ خۆی ب ه ره‌وا ده‌بینێ .ئه‌مه‌ش زهنیەتێکى مه‌ترسیداره‌و ل ه ڕابردووى نزیک هیتله‌رى نازی و مۆسۆلینى فاشیستى لێکه‌وته‌و ه . ئه‌مڕۆ ئه‌م زهنیه‌ت ه ئیفال�سی کردووه ،ئیتر کاتى ئه‌و ه هاتوو ه له‌جیاتى ئه‌و زهنیه‌ت ه پارچه‌گه‌را ،ناوچه‌گه‌را، بنه‌ماڵه‌گه‌را و تاک ه که‌سیی ه به‌رته‌سکه‌ی ناسیۆنالیزمى کوردى ،ئه‌قڵیه‌تێکى نوێ به بنه‌ما بگرین ک ه له‌گه‌ڵ ئاستى په‌ره‌سه‌ندنى هه‌مه‌الیه‌نه‌ى کۆمه‌ڵگه‌ى مرۆڤایه‌تى، ڕاستینه‌ى ِپێکهاته‌ى ڕۆژهه‌اڵتى ناوین و کوردستان گونجاو بێت و زاده‌ى قواڵیی ڕاستینه‌ى مێژوویی گه‌لى کوردستان بێت .ک ه ئه‌ویش خۆی ل ه زهنیه‌تى نه‌ته‌وه‌یی دیموکراتدا ده‌بینێته‌وه. ئه‌م زهنیه‌ت ه دۆزى کورد وه‌ک یه‌ک کێش ه تاوتوێ ده‌کات ،لۆژیکى ره‌ش – سپی و سه‌پاندنى یه‌ک ڕه‌نگى ره‌تده‌کاته‌وه، قه‌ده‌رگه‌را نیی ه و هه‌مه‌ڕه‌نگى ب ه بنه‌ما ده‌گرێت ،ل ه تێڕوانینى ئه‌ودا چه‌مکى نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست – ژێرده‌ست جێی نابێته‌وه ،جیاوازى ڕه‌گه‌ز ،ئه‌تنیک و ئاینی و نه‌ته‌وه‌یی وه‌ک ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌ک ده‌بینێ 5
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
نه‌ک الوازى .له‌و سۆنگه‌یه‌وه؛ له‌میانه‌ى ڕه‌چاوکردنى جیاوازییه‌کان یه‌کسانى نێوانیان ب ه بنه‌ما ده‌گرێت ،به‌بێ ئه‌وه‌ى نکوڵی ل ه ناسنام ه و مافى هیچ یه‌کێکیان بکات. چاره‌سه‌رکردنى کێشه‌ى نه‌ته‌وه‌یی – نیشتیمانى ل ه مۆدێلى ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه دا نابینێ ک ه نزیکه‌ى سه‌ده‌یه‌ک ه جگ ه له شه‌ڕ ،ماڵوێرانى و کاره‌سات به‌و الو ه هیچ شتێکى دیکه‌ى له‌گه‌ڵ خۆیدا نه‌هێناوه، گه‌لى کوردستان و نه‌ته‌وه‌که‌شمان گه‌وره‌ترین قوربانى ده‌ستی ئه‌م مۆدێل و چه‌مک ه بووه .له‌جیاتى به‌ڕێوه‌بردنى کۆمه‌ڵگ ه ل ه الیه‌ن چین و توێژێکه‌وه ،خۆ به‌ڕێوه‌به‌رێتى ڕاسته‌وخۆی کۆمه‌ڵگ ه به بنه‌ما ده‌گرێت ،ئه‌وەی ب ه الیه‌و ه گرنگه ئه‌قڵیه‌ت و کولتوورى هاوبه‌ش ه نه‌ک شتێکى دیک ه . ل ه ئاستى سیا�سی و ڕێکخستنى • دا کۆمه‌ڵگ ه پێویستى ب ه ئه‌ڵته‌رناتیڤى نوێ هه‌یه؟ که‌وات ه ئه‌ڵته‌رناتیڤێکى سیا�سی و ڕێکخستنى چۆن پێویست ه ؟ نزیکه‌ى 70ساڵ ه مۆدێلێکىسیا�سی حیزبایه‌تى ل ه باشووردا زاڵه کە ل ه سه‌رده‌مى دروست نوێنه‌رایه‌تى ٍڕێکخستنى ڕه‌وتى میللیگه‌رایی سه‌ره‌تایی کورد ده‌کات ،ک ه پێشتر بێ ڕێکخستن بوو، ڕاسته‌وخۆ ل ه الیه‌ن به‌گ ،شێخ و مه‌ال و ئاغاکانه‌و ه به‌ڕێوه‌ده‌بران .به‌اڵم له‌سه‌رو به‌ندى دووه‌مین جه‌نگى جیهانى و دواتر ل ه فۆڕمى ڕێکخستنێکدا کۆکرایه‌وه. هه‌ر له‌و کاته‌و ه تا ِئێستا هه‌رچه‌ند ه که باڵ و لقی جیاوازى لێ بووبێته‌و ه و له ژێر ناوی جیاوازدا خۆیان ڕێکخستبێت به‌اڵم ل ه ناوه‌ڕۆکدا جیاوازییه‌کى بنه‌ڕه‌تى 6
و ئه‌و تۆیان نییه ،گشتیان نوێنه‌رایه‌تی ناسیۆنالیزم و میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی ده‌که‌ن ئینجا هه‌رناوێکیان ل ه خۆیان نابێت ،هه‌موویان هه‌ڵگری هه‌مان خه‌سڵه‌تی هاوبه‌شن. ئه‌م مۆدێل ه حیزبی کردوو ه به ئامانج نه‌ک ئامراز ،الی ئه‌وان حیزب بریتییه ل ه بنه‌ماڵه ،خێڵ ،ته‌ریقه‌ت ته‌نانه‌ت
ه تێڕوانینی ئه‌واندا ل
ه درۆ، سیاسه‌ت وات فێڵ ،ته‌ڵه‌که‌بازی
قه‌وم و نه‌ته‌وه‌ش .ئاماده‌ن هه‌مووشت بکه‌ن ه قوربانی حیزبه‌که‌یان که به‌رژه‌وه‌نیی ه تاکه‌که�سی و بنه‌ماڵه‌گه‌رێتی و خێاڵیه‌تیه‌کانیان دابینده‌کات و ده‌سه‌اڵتیانی گه‌ره‌نتی کردوه ،ئه‌م مۆدێله‌ی حیزبایه‌تی هاوشێوه‌ی حیزبه به‌لشه‌فیه‌کان و حیزبیی به‌عس ،خۆی به‌حیزبی قائید و نوێنه‌ری هه‌مووشتێک داده‌نێت. به‌حیزبیکردن و میلیتاریزه‌کردنی کۆمه‌ڵگ ه ب ه بنەما ده‌گرێت و هیچ پرۆژه‌یه‌کی بۆ په‌ره‌پێدانی ئاستی کۆمه‌ڵگه‌و چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کانی کۆمه‌ڵگ ه نیه .باوه‌ڕی به‌یه‌کسانی و ئازادی ژن نیه ،تا سه‌ر مۆخی ئێسقان پیاوساالره‌و کۆمه‌ڵگه‌ی ره‌گه‌زپه‌رستی نێر به‌بنه‌ما ده‌گرێت. له‌و 26ساڵه‌ی دوایش ،دوای دروستبوونی ئه‌زموونی په‌رله‌مان و حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان،
له‌جیاتی ده‌ستبه‌رداربوون ل ه ئه‌قڵیه‌تی و شاخ میلیتاریستی(سه‌ربازیی) خۆرێکخستنه‌وه‌یان ب ه گوێره‌ی سه‌رده‌م و هه‌لومه‌رجی نوێ ،له‌میانه‌ی به‌کارهێنانی چه‌مکی»شه‌رعیه‌تی ده‌سته‌واژه‌و شۆڕشگێڕی شاخ» ده‌ستیان به‌سه‌ر گشت بواره‌کاندا گرت .ئه‌م جار ه مۆرکی بازرگانی-سه‌رمایه‌داری-قۆرغکاریی.... هتد یان بۆ حیزب زیادکرد .به‌مجۆره‌ش له‌رێگه‌ی به‌کارهێنانی ناوی حیزب وده‌سه‌اڵته‌و ه هه‌مووشتێکیان قۆرغکرد. ئه‌م مۆدێله‌ی حیزب سیاسه‌تی�شی له‌پێش چاوی گه‌ل ناشرینکرد ،چونکه ل ه تێڕوانینی ئه‌واندا سیاسه‌ت واته درۆ ،فێڵ ،ته‌ڵه‌که‌بازی ،خه‌ڵه‌تاندن و چاڵ بۆیه‌کتر هه‌ڵکه‌ندن .بێگومان ئه‌مه‌ش به‌مانای نه‌بوونی شه‌فافیه‌ت و ئازادیی و دیموکرا�سی دێت .بۆی ه وه‌ک چۆن ئه‌م مۆدێله‌ی حیزبایه‌تی باوه‌ری ب ه شه‌فافیه‌ت ،ئازادیی و دیموکرا�سی ناوخۆیی نیه ،به‌هه‌مان شێو ه له شێوازی حکومڕانیشدا نه‌بوونی ئازادیی، دیموکرا�سی و دادپه‌روه‌ری سیمایه‌کی زاڵێ ئه‌م مۆدێله‌یه .حیزب ته‌نیا به‌ناو بوونی هه‌یه ،په‌یڕه‌وی ناوخۆ و میكانیزمی حیزبی به‌ده‌ست چه‌ندكه‌سانێكی ده‌سه‌اڵتدار وده‌ست رۆیشتودایه ،که به‌ئاره‌زووی خۆیان به‌گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان به‌کاری دێنن. به‌ر ل ه هه‌رشتێک مۆدێلێکی حیزبی سیا�سی بۆ باشووری کوردستان پێویسته، که ئامرازبێت بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌کانی گه‌لی کوردستان .ل ه جیاتی سه‌پاندنی چه‌مکی حیزبی قائید و قۆڕخکردنی هه‌موو بواره‌کان کاری ئه‌و به‌رفراوانکردنی مه‌ودای دیموکرا�سی و ئازادییه‌کان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بێت .له‌بواری سیاسه‌تی دیموکراتیانه‌دا کاربکات .له‌و سۆنگه‌یه‌وه؛ کاری و کۆمه‌ڵگ ه هۆشیارکردنه‌وه‌ی گه‌یاندنیه‌تی به‌و ئاسته‌ی بتوانێت خۆی به‌ڕێوه‌ببات ،وات ه یارمه‌تی ده‌ربێت له ئاواکردن و پێشخستنی ئه‌نجومه‌ن و خۆبه‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کانی گه‌ل .الی ئەم مۆدێلە سیاسەت واتە جموجۆل و چاالکی کۆمەڵگە .مۆدێلێکی حیزبی سیا�سی ئه‌وتۆمان پێویست ه که‌له‌ته‌وه‌ره‌ی ده‌وڵه‌تی و ده‌سه‌اڵتداریدا نه‌خولێته‌و ه و باوه‌ڕی ب ه خۆبه‌ڕێوه‌به‌رێتی راسته‌وخۆی گه‌ل هەبێت .ناوه‌ندگه‌را نه‌بێت و بۆ دیموکرا�سی راسته‌وخۆ کراوه‌بێت. مۆدێلێک بێت میکانیزمی دیموکرا�سی ناوخۆی کاراو شه‌فاف بێت ،ل ه جیاتی تەنیا گرنگیدان به‌تاک ،هاوسه‌نگی نێوان تاک و کۆمه‌ڵگ ه به‌بنه‌ما وه‌ربگرێت. ئامانجی به‌رزکردنه‌وه‌ی خه‌سڵه‌ت ه ئه‌خالقی و سیاسیه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌بێت.
مرۆڤبوونه
بۆچونێک هه‌ی ه الیانوایه • باشووری کوردستان پێویستی به‌شۆڕشێکی ویژدانی و ئه‌خالقی هه‌یه، ئه‌مه‌وه‌ک ئه‌ڵته‌رناتیڤێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێت ،ئایا چه‌ند ه ئه‌م زه‌مینه‌ی شۆڕش هه‌یه؟ سااڵنێکی درێژ ه ل ه باشووریکوردستان ل ه ژێر ناوی بازاڕی ئازاد و لیبڕالیزم و گه‌لێ ناو و دروشمی جیاوازدا هه‌وڵێکی زۆر هه‌ی ه کولتووری مه‌عنه‌وی کۆمه‌ڵگ ه له‌ناوببرێت ،ل ه جیاتی ئه‌و کولتوورێکی ماددیی په‌تی زاڵبکه‌ن. ئه‌وه‌ش مانای الوازکردنی رۆحیه‌تی هه‌ره‌وه‌زیی کۆمه‌ڵگ ه و پوکاندنه‌وه‌ی پێوان ه و به‌ها ئه‌خالقییه‌کانیه‌تی که له
ئامانجیه‌تی ،جا ب ه هه‌ر رێگه‌و رێبازێک بێت .له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا خەڵک زیاتر لە شارەکان کەڵەکەی سەر یەکتر کراوە و الدێ و کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵداری تاڕاده‌یه‌کی زۆر وێرانکراوه. راست ه رێبه‌ر ئاپۆ ل ه نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی رابردوو جه‌ختی لەسەر ئە‌وه ده‌کرده‌و ه کە« :باشووری کوردستان پێویستی به شۆڕشێکی زینهی ،ویژدانی و ئه‌خالقی هه‌یه« .ئه‌م ده‌ستنیشانکردنه ل ه جێی خۆیدای ه .راستە کوردستان به‌گشتی ،به‌تایبه‌تیش باشوری کوردستان پێویستی ب ه شۆڕشێکی ئه‌خالقی و ویژدانی هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌مه‌یان به‌بێ ئه‌نجامدانی وه‌رچه‌رخان و شۆڕشێکی زینهی مه‌حاڵه. له‌دۆخێکی وه‌هادا سه‌ره‌تا پێویستیمان
www.komelge.com
سه‌رده‌می مرۆڤ بوون و کۆمه‌ڵگەوبونی سه‌ره‌تاو ه تارۆژی ئه‌مڕۆمان هاتوون .به به‌رنام ه کارکراو ه بۆ دابڕاندنی مرۆڤ ل ه خاک و ره‌نج ،بێگومان ئه‌مه‌ش مانای داماڵینی مرۆڤ ل ه ناسنامه‌و بوونه‌که‌ی دەبەخشێت ،ل ه جیاتی ئه‌و ه سیسته‌مێکی مشه‌خۆری و چاوچنۆکی پێشخراوه، که ماددیگه‌رایی و ده‌وڵه‌مه‌ندبوون تاکه
تاکڕه‌وێتی سه‌ره‌ڕۆ و چاوچنۆک له‌سه‌ر
حیسابی کۆمه‌ڵگه گه‌وره‌کراوه،
کۆمهڵگهبوون مانای
به‌گۆڕینی ئه‌و زهنیه‌تی ه هه‌ی ه که زاڵه‌و بااڵده‌سته ،وات ه شۆڕ�شی ویژدانی و ئه‌خالقی هاوشان له‌گه‌ڵ گۆڕانکاری و شۆڕ�شی زینهی په‌ره‌ده‌ستێنێت .ئه‌گه‌ر گۆڕانکاری ل ه ئه‌قڵیه‌تی تاک و کۆمه‌ڵگه‌دا روونه‌دات ،ئه‌و ه گۆڕانکاری دیدو بۆچونیان سه‌باره‌ت ب ه پێوانه‌و به‌ها ئه‌خالقیه‌کان مەحاڵە. یه‌که‌م ته‌وه‌ره‌ی پێویست ه له‌بواری زینهی و ئه‌خالقیدا گۆڕانکاری بەسەردا بێت دیدو بۆچوونمان ه سه‌باره‌ت ب ه تاک و کۆمه‌ڵگ ه و چۆنیه‌تی په‌یوه‌ندی نێوانیان. چونک ه تاکڕه‌وێتی سه‌ره‌ڕۆ و چاوچنۆک له‌سه‌ر حیسابی کۆمه‌ڵگ ه گه‌وره‌کراوه، کۆمهڵگهبوون مانای مرۆڤبوونه ،له‌کوێ هه‌وڵی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی کۆمهڵگهبوون ل ه ئارادابوو مه‌به‌ست لێی نه‌هێشتنی ناوه‌ڕۆکی مرۆڤ و مرۆڤبوونه ،چونکه مێگه‌ل بوون ل ه ئه‌نجامی بێ ئیراده‌کردن و ده‌سته‌مۆکردنی تاک و کۆمه‌ڵگ ه به‌دیدێت. بۆی ه سه‌ره‌تا پێویست ه هاوسه‌نگی له‌نێوان تاک و کۆمه‌ڵگه‌دا دروستبکرێت .تاکێکی داهێنه‌ر و ده‌ستپێشخه‌ر داینه‌مۆی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی هه‌ره‌وه‌زی ئه‌خالقی و سیاسییه .چونک ه تاکێکی بێ کۆمه‌ڵگه یانیش ل ه کۆمه‌لگ ه دابڕاو مرۆڤێکی مردووه ،بۆیه زیندووکرنه‌وه‌ی پێوانه ئه‌خالقیه‌کان له‌بواری ژیان ،کار، هاوبه�شی ،هاوکاری ،لێبورده‌یی و تێکۆشان...هتد پێویستیه‌کی ژیانییه. دووه‌م ته‌وه‌رى ک ه پێویست ه ل ه بوارى زهنى و ئه‌خالقیدا گۆڕانکارى بنه‌ڕه‌تى تێدا ڕووبدات ،مه‌سه‌له‌ى خێزان و دۆزى ئازادى ژنه ،چونک ه خێزان – ماڵبات بۆته نموون ه و خانه‌ى سه‌ره‌کى ده‌سه‌اڵتدارێتى زاڵ و سته‌مکار .مۆدێلێکى هاوسه‌رگیرى 7
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
هه‌ی ه ک ه ماڵبات ( ب ه ژن و منداڵه‌و ه ) بە موڵکى پیاو داده‌نێ ،وات ه خێزان پیاوساالرییه ،پیاو ئیمپراتۆرى ماڵه‌وه‌یه و ئه‌وانى دیکه‌ش ره‌عیه‌ت .ئه‌گه‌ر ئه‌م مۆدێله‌ى ماڵبات به‌رده‌وام بێت مه‌حاڵه کۆمه‌ڵگاش ب ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کى سیا�سی و ئه‌خالقى بگات . لەسایەی ئەم مۆدێلەی ماڵباتدا مندااڵن و الوانیش ،بە گوێرەی ئەم کۆمەڵەگەیە بونیاد نراوە ،سەقەت گەورەدەبن و دەبنە درێژەپێده‌ری هەمان کۆمەڵگە ،بۆیە پێویستە هەنگاو بۆ مۆدێلی هاوژینی ئازاد بهاوێژین کە ژن و پیاو دوو کەینوونەی خاوەن ناسنامەن، لە جیاتی ئەوەی موڵکی یەکتر بن ،رێز لە ئیرادەی یەکتر دەگرن و تەواکەریی یەکترن .لە هەموو بوارەکاندا ژن بە ئیرادەو ناسنامەی خۆی بەشدار دەبێت، بە رەچاوکردنی جیاوازی نێوانیان لەماف و ئەرکدا یەکسان دەبن. تەوەرەیەکی دیکەش لەو گۆڕانکارییە زینهی و ئەخالقییەدا سەبارەت بە گەنجانە. چونکە کۆمەڵگەکەمان کۆمەڵگەیەکی پیاوساالریی -پیرساالرییە ،گەنج تاڕادەیەک دەسەمۆ کراوە ،تواناکانی سەرکوتکراوە و بەربەست دەکرێت ،یان بە ئاراستەیەکی چەواشەکارانەدا براوە و دەبرێت .بۆیە سەرەتا رێکردنەوە لە پێش پەروەردەیەکی تەندروسانەی گەنجان و بەشداریی کردنیان لە بوارە جیاوازەکانی ژیانی کۆمەڵگە ،کۆڵەکەیەکی دیکەی گرنگی شۆڕ�شی زینهی وئەخالقییە .چونکە لە هەموو چین و توێژەکانی دیکە زیاتر گەنجان لە بواری زانستە نوێیەکان، داهێنان ،خوڵقکاریی و نوێژەنییدا کراوەن .چەندین بواری دیکەش هەن 8
رۆڵیان لە مرۆڤ بوون و کۆمەڵگەبوونی راستەقیندا هەیە ،سەرەکیترینیان گەڕاندنەوەی مرۆڤە بۆ رەنج و خاک، واتە گەڕانەوە بۆ بەها رەسەنەکانی ژیانی کشتوکاڵی و ئاژەڵداری الدێ نیشنیی کە کولتووری دایک تێیدا کاریگەرە. بەڵێ ئەمە مۆدێلی کۆمەڵگەیەکی سیاسیی و ئەخالقییە ،ئەمڕۆ لە باشوور
رۆژئاوای کوردستان
لە بواری ژمارە و
رووبەری جیۆگرافیدا بچوکترین بەشی
کوردستانە ،بەاڵم
ئەمڕۆ سەرنجی
جیهانی بۆ سەر خۆی راکێشاوە
زەمینەکەی لە هەموو شوێنێک لەبارترە، چونکە چەقبەستن و بنبەست بوون هەموو بوارەکانی ژیانی گرتووتەوە، داڕووخانی ئەخالقیی و کۆمەاڵیەتیی بەرەو لوتکە دەچێت ،نامۆبوون بە بەهاکان رۆژ بەدوای رۆژ زیادی کردوە؛ مرۆڤ لە خودی خۆی نامۆ کراوە! بۆیە لە کوێ داڕووخان و کەوتن هەبێت، لەوێشدا رابوون وهەستانەوە پێویستە. ئەمەش لەرێگەی ئەم کۆمەڵگە سیا�سی و ئەخالقیەوە بە دێت. رۆژئاوای کوردستان لە بواری ژمارە و رووبەری جیۆگرافیدا بچوکترین بە�شی
کوردستانە ،بەاڵم ئەمڕۆ سەرنجی جیهانی بۆ سەر خۆی راکێشاوە .توانیوێتی ئومێد و هیوا بە گەالن ببەخشێت ،چاوگی ئیالهام بەخ�شی بێت ،ئەمە بۆچی دەگەڕێتەوە؟ ئایا تەنیا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە شەڕڤانی ئازاو دلێرن ،بەرخودانڤانن و چەتەکانی داعشیان تێکشاندوە؟ نەخێر ،ئەوە تەنیا الیەنێکی مەسەلەکەیە. سەیر کەن ٢٦ساڵە لە باشوور دەسەاڵت بەدەست الیەنە «سیاسییە کوردییەکان»ەوەیە ،بەاڵم ئەو دۆخەی پێی گەیشتووە لەبەر چاوانە؛ قەیرانێکی سیاسیی و نەبوونی سیستم ،قەیرانێکی ئابووریی و دارایی قوڵ کە کێشەی کۆمەاڵیەتیی جدیی لەگەڵ خۆی هێناوە .سەرباری بوونی سەرچاوەی دەوڵەمەندیی ئابوریی بە دەیان ملیارد دۆالر قەرزارە ،خەڵک و میدیا کانیش باس لە گەندەڵیی و تااڵنکردنی سامانی نیشتمان دەکەن ،متمانە لە نێوان حکومەت و گەل نەماوە ،دامەزراوەکان کراون بە حیزبیی و هێزی پێشمەرگە و ئاسایش لەالیەن دووالیەنەوە بە حیزبیی کراوە و ئینتیمایان بۆ حیزبە .سیستمێکی رێکخستنی کۆمەڵگە بوونی نییەو هەموو شتێک لە بەرژەوەندیی دیدو سیستمی پیاوساالریدا یە. بەاڵم رۆژئاوای کوردستان ،سەرباری هێرش و پەالمارە دڕندەکانی چەتەکانی داعش و بەردەوامی شەڕ و پێکدادانەکان، توانیان سیستمێکی فیدراڵی تایبەت بە باکووری سوریا و رۆژئاوا دابمەزرێنن کە لەسەر بنەمای ئەتنیکی و ئایینیی نییە و هەموو پێکهاتەکان لەخۆوە دەگرێت، ئەم سیستمە ئەنجومەنێکی تایبەتی خۆی هەیە کە چەتری سیستمەکە پێکدێنێت. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
ئەو جیۆگرافیایە لە �سێ فیدراڵی پێکدێت ،هەر هەرێمێکی فیدراڵیش لەدوو کانتۆن پێک دێت (جگە لەرەقە و دێرە زوور کە هێشتا دۆخیان ئاسایی نەبووتەوە) هەر کانتۆنێک سیستمی خۆبەڕێوەبەرێتی تایبەتی هەیە :کە لە کۆمینەکانی گوندەکانەوە دەستپێدەکات تا ئەنجومەنی شارەدێ ،شارۆچکە، شار و کانتۆنەکان .لە ناو هەر کۆمین و ئەنجومەنێکدا دەستەی بەڕێوەبەرایەتی هەڵدەبژێردرێت ،ئەمەش نموونەی دیموکرا�سی راستەوخۆیە کە مەرجێکی دەست لێبەرندراوی خۆبەێوەبەرێتی گەلە ،لە پێکهاتەی ئەنجومەن و دەستەکانی خۆبەڕێوەبەرایەتیدا هیچ جیاکارییەکی ئەتنیکی ،ئایینیی ،مەزهەبیی و رەگەزیی جێگای باس نییە ،ئەو دەڤەرانەی کە پێکهاتەی جیاوازی تێدایە بە گوێرەی یاسا جێگرتنیان رێکخراوە. لەناو ئەو ئەنجومەنانەدا کۆمسیۆنە تایبەتمەندەکان رێکخراون ،سیستمێکی دادی کۆمەاڵیەتیی دامەزرێنداروە. سیستمی هاوسەرۆکایەتی لە ناو هەموو دامەزراوە و دەزگایەک جێگیر کراوە. بەتایبەتە لە بواری باری شارستانی کۆمەڵێک یاساو رێسا لە بەرژەوەندیی «ژن» دانراون کە کاریگەرییەکانی پیاوساالریی کەم کردوەتەوە ،ژنان لە زۆربەی بوارەکان رۆڵی پێشەنگایەتی دەبینن .ئەمە مۆدێلێکی خۆبەرێوەبەرێتییە کە هەرچەندە تازەیە و بێ کەموکورتی نییە ،بەاڵم بووەتە جێی سەرنجی جیهان و مۆدێلێکی چارەسەر کردنی کێشەکانی رۆژهەاڵتی ناوین. باشوری کوردستان-یش دەتوانێت، سوود لە مۆدێلی رۆژئاوا وەربگرێت www.komelge.com
و بەسەر تەوایی هەرێمی باشووری کوردستاندا جێبەجێی بکات ،بەتایبەتیش بۆ کەرکوک و خورماتوو و ناوچە هاوشێوەکانیان سەرکوتووترین مۆدێل دەبێت ،چونکە کەرکوک پێکهاتەی جیاواز لە خۆوە دەگرێ و دە�شێ لە رێگای سیستمی خۆبەڕێوەبەرێتی زۆربەی کێشەکانی چارەسەر ببێت ،لە داهاتووش خەڵکەکەی بڕیار بدات کە خوازیارە سەر بە بەغداد بێت یان هەرێم .هەمان شت بۆ دەڤەرەکانی خورماتوو و شەنگالیش لە جێگای خۆیدایە.
ه چوار چێوه‌ى ل
پاراستنى قه‌واره‌ى
فیدڕاڵى هه‌رێمى
کوردستان ده‌کرێت خۆبه‌ڕێوبه‌رێتى له
ده‌ڤه‌ر و شاره‌کان
به‌رز بێته‌وه
وەک چۆن دژی سیستمی ناوەندیی دەوڵەتەدەسەاڵتدارەکانیسەرکوردستان دەوەستینەوە پێویستە سیستمی ناوەندیگەرایی بۆ کوردستانیش گونجاو نەبینین ،بەڵکو هەوڵبدەین سیستمێکی المەرکەزیی(خۆبەڕێوەبەرێتی)پێشبخەین تا سیستمەکە دیموکراتی بێ و مەودای ئازادییەکانی بەرفراون بێت ،ئەمەش دادپەروەریی لەگەڵ خۆیدا دێنێت.
ل ه چوار چێوه‌ى پاراستنى قه‌واره‌ى فیدڕاڵى هه‌رێمى کوردستان ده‌کرێت خۆبه‌ڕێوبه‌رێتى ل ه ده‌ڤه‌ر و شاره‌کان به‌رز بێته‌و ه و ئینجا ب ه ئاستى کانتۆن و فیدڕاڵى بگات .ده‌کرێت ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه‌ش ً سال جارێک ئه‌نجام بدرێت تا دوو خه‌ڵکانێکى زیاتر بتوانن جێگاى خۆیان له خۆبه‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌کاندا بگرن. دوا وته‌تان چیه؟ • راست ه کوردستان به‌گشتی ،باشووری کوردستان یش به‌تایبه‌تی به‌دۆخێکی هه‌ستیاردا تێپه‌ڕده‌بێ و دووچاری پیالنگێڕیەکی ئیقلیمی هاتووە ،به‌اڵم له‌و بڕوایه‌دام که ئه‌و دۆخ ه کاتیی ه و گه‌لی کورد ده‌توانێ خۆی کۆبکاته‌و ه و برینه‌کانی ساڕێژبکات .ئهوهی گرنگه ل ه کاتی سه‌رکه‌وتن و به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستکه‌وته‌کان له‌خۆبایی نه‌بین و له‌کاتی شکه‌سته‌کانیش دانه‌ڕوخێین و خۆبه‌ده‌سته‌و ه نه‌ده‌ین .ئه‌زموونی رابردووی خه‌ڵکی باشووری کوردستان سه‌ملاندوویه‌تی ک ه ده‌توانێ رووبه‌ڕووی هه‌لومه‌رجی سه‌خت ببێته‌وه ،هه‌رچه‌نده باجه‌که‌ی قورس بوو ،به‌اڵم ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه وانه‌و عیبرەتێک بۆ داهاتوومان، یه‌کڕیزی گه‌لی کوردستان و به‌هاناوه‌هاتنی یه‌کتر ئه‌رکی سه‌ره‌کی ئه‌م قۆناغه‌مانه، له‌وه‌ش گرنگتر ئهوهی ه له‌گه‌ڵ ئارام بوونه‌وه‌ی ده‌ڤه‌ر ه جێناکۆکه‌کان و گەره‌نتی کردنی گیان و ماڵی هاواڵتیان خه‌ڵکی ئه‌و ناوچان ه بگه‌ڕێنه‌و ه شوێنی خۆیان ،چونک ه هه‌رگیز له‌و ناوچانه ده‌ستبه‌رداری مافه نیشتیمانی و نه‌ته‌وه‌ییه‌کانمان نابین.
9
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
پارادایمێک پێویست ه بۆ بونیادنانی سیستمی هه‌رێم «بۆ ده‌ربازکردنی قۆناغه‌که ده‌کرێت سود له فیکری ئۆجاالن وه‌رگرین»
ئا :ئاسۆ جه‌وهه‌ر دەرباز بوون لەم دۆخە دژوارە! ئه‌گه‌ر بێت و کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتییش چاودێربن بەسەر هەڵبژاردنەکانی هه‌رێمی کوردستانه‌وه ،ئه‌وا موعادەلەی سیاسیی بە ئاسانی ده‌گۆڕێت. ل ه دوای ئهوهی 16ی ئۆکتۆبه‌ر 2017 ل ه رووداوێکی چاوڕوانکراودا ،هێزه‌کانی سوپای حکومه‌تی عێراق و حه‌شدی شه‌عبی ل ه 51%ناوچ ه جێناکۆکه‌کانی خسته‌و ه ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆی؛ له کایه‌ی سیاسیی و رۆشنبییرییدا قس ه له ره‌خساندنی ئه‌ڵه‌ته‌رناتیڤێک و بونیادنانی سیستمێک ده‌کرێت بۆ هه‌رێمی کوردستان.
چاودێرانی سیاسیی رایده‌گه‌یه‌نن: پێویست ه ب ه پارادایمێکی تر ،له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌خالقی سیاسیی و کولتوورێکی ک بۆ هه‌رێم بونیاد بنرێت، نوێ ،سیستمێ ش پێویستی ب ه عه‌قڵی تاز ه هه‌یه. ئه‌مه‌ی سیستمێکی په‌روه‌رده‌یی مۆدێرنیش دابڕێژرێت ،ئینسانەکانی داهاتووی ئەم واڵتە فێری ژیاندۆستیی بکرێن ،تا بەها مرۆییەکان لە ناخ و مێنتاڵیتی تاکی ئەم واڵتەدا بچەسپێندرێت؛ هه‌روه‌ها بایه‌خ ب ه ئازادییه‌کانی ژن بدرێت و حساب بۆ مرۆڤ بکرێت وەکو خۆی ،دابڕاو لە حیزب ،ئایدۆلۆژیا و خێڵ و خێزان. داواشده‌که‌ن :ئیتر له‌سه‌ر تێزی دۆڕاوی ناسیۆنالیزم تێکۆشان نه‌کرێت، سه‌ر له‌نوێ ده‌ستوورێکی دیمۆکراتیک بۆ هه‌رێمی کوردستان بنووسرێته‌وه، سیستمێکی دیمۆکراتیکیی پارملانیی دابمه‌زرێت و حکومه‌تێک دروست بکرێت ک ه پێکهاته‌کا ن ب ه که‌مینه نه‌زانێت و ب ه قانوونی کۆتا مامه‌ڵه‌یان کەمال چۆمانی ،لێكۆڵەر لە پەیمانگه‌ی له‌گه‌ڵدا نه‌کات .هه‌روه‌ها گفتوگۆیەکی نیشتمانیی چڕوپڕیش رێکبخرێت و تەحریر بۆ سیاسەتی رۆژهەاڵتی نەخشە رێگایەکی خێرا دابڕێژرێت بۆ ناوەڕاست [ثینک تانکێکە لە واشنتن]، 10
ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌ده‌کات ل ه هه‌رێمی کوردستان سیستمێکمان نییه ،هه‌ر بۆیه ل ه بواره‌کانی ژیاندا کێشه‌مان هه‌ی ه و پێویستمان ب ه ئه‌ڵته‌رناتیڤه ،ب ه ئازادیی کۆمه‌ڵگه‌ی راگه‌یاند :ئـێم ه له‌هه‌رێمی کوردستان سیستمان نییه ،بۆی ه ل ه هه‌موو بواره‌کانی ژیاندا «سیاسیی په‌روه‌رده‌یی، کولتووریی ،ته‌ندروستیی و ئابووریی و هه‌تا که‌سایه‌تیی-ش» کێشه‌مان هه‌یه! پێویستمان ب ه ئه‌ڵته‌رناتیڤه .ئێم ه ئه‌گه‌ر ب ه نموون ه سه‌رنجی ئابووریی هه‌رێمی کوردستان بده‌ین ،سیستمێکمان نییه هه‌تا بڵێین ک ه سۆشیالیستیی ه یان سه‌رمایه‌دارییه...هتد .ئێم ه ک ه ته‌ماشای سیاسه‌ت ده‌که‌ین ،سیستمی سیاسییمان دیار نیی ه و ته‌نانه‌ت ده‌ستوورمان نیی ه له هه‌رێمی کوردستان ،هه‌تاکو سیاسه‌ت و حکومڕانیی له‌سه‌ر دابڕێژین .سیستمێکی ته‌ندروستییمان نییه ،به‌ڵکو رۆژ به‌ڕۆژ ره‌و�شی ته‌ندروستیی و نه‌خۆشخانه‌کان خراپ ده‌بێت! که‌مال ،جه‌خت له‌وه‌ده‌کاته‌وه له‌به‌رئه‌وه‌ی ئێم ه کۆمه‌ڵگه‌ی دوای داگیرکاریین ،هێشتا نه‌مانتوانیوه www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
خۆمان پێشبخه‌ین ،بۆی ه ده‌بێت هه‌ڵبوه‌شێنینه‌وه«:که‌وایه زۆرشت ئێم ه ته‌ما�شی کولتوور ده‌که‌ین ،ئێمه کۆمه‌ڵگه‌ی دوای کۆڵۆنیالیستیین، به‌اڵم ئێم ه هێشتا به‌شێوه‌یه‌کی تر ل ه ژێر داگیرکارییداین؛ ته‌ماشای هه‌ربوارێک ده‌کرێت ،نه‌مانتوانییه‌و ه خۆمان پێشبخه‌ین .ئه‌ڵته‌رناتیڤمان پێویسته، ئێم ه پێویستمان ب ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رله‌به‌ری حکومڕانیی ،کولتوور، ئابووریی ،عه‌سکه‌ریی هه‌یه ،هه‌ت ا بۆ ئهوهی ل ه هه‌رێمی کوردستاندا سیستمێکی ئه‌ڵته‌رناتیڤ دابڕێژین».
ه ئه‌کادیمیست ئه‌و نوخب
و رۆشــــــنــــــبــــــیــــــیــــــره‌ی
ه عـ ـه‌ق ــڵـ ـه‌یـ ـه‌ت ــێ ــک ــی کــــــ
نایسۆنالیستانه‌یان
هـــــــه‌یـــــــه ،خـــــــۆیـــــــان بــه ناسیۆنالیزمی کوردیی "کوردایه‌تیی"
کردوه
خه‌ریک
ئه‌و لێكۆڵەر ه ل ه پەیمانگه‌ی تەحریر بۆ سیاسەتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، شیکاریی ئه‌و ه ده‌کات»ل ه 26ساڵی رابردوودا حکومرانییه‌ک له‌سه‌ر بنه‌مای خێڵ ،حیزب و بێئه‌خالقی سیاسیی دامه‌زراوه! پێوست ه ب ه شێوازێکی تر به پارادایمێکی تر له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌خالقی www.komelge.com
رێبه‌ر عه‌بدوڵاڵئۆجاالن
سیاسیی ،کولتوورێکی نوێ بونیاد بنراێته‌وه 26 .ساڵ ه هه‌رێمی کوردستان ب ه ژه‌هرێک! په‌روه‌رده‌ده‌کرێت ک ه ژه‌هری ناسیۆنالیزم ه و خه‌ریک ه ده‌یکوژێت. ئێم ه بۆ ئه‌ڵته‌رناتیڤ و بونیاد نانه‌وه، پێویستمان ب ه عه‌قڵی تاز ه و سه‌رچاوه‌ی جیاواز هه‌یه ،پێویستمان ب ه که‌سانێک هه‌ی ه ک ه ب ه قوڵی و فیکری ی ره‌خن ه له ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی کوردیی ده‌گرن و زۆر به‌وردیی کاری له‌باره‌وه ده‌که‌ن .هه‌روه‌ها پێویست ه ب ه سود وه‌رگرتن ل ه ده‌ستووری عێراق سه‌ر له‌نوێ ده‌ستوورێکی دیمۆکراتیک بۆ هه‌رێمی کوردستان بنووسرێته‌وه ،سیتمێکی دیمۆکراتیکیی پارملانیی دابمه‌زرێنین و ده‌سه‌اڵت و بڕیاره‌کان ل ه خواره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌دا به‌ر هو‌سه‌ره‌و ه بچێت ،نه‌ک به
پێچه‌وانه‌وه ،چونک ه دابڕنێکی زۆر هه‌ی ه ل ه نێوان گه‌ل و حکومه‌تدا و ئه‌مه‌ش به ئاسانی چاک ناکرێته‌وه .هه‌روه‌ها جارێکی تر واڵتییان ل ه خواریخواره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه به‌شداریی بڕیاره‌کانیان پێبکرێت ،له زۆر شوێنی دونیادا ئه‌م ه هه‌یه ،ئیتر پێویست ه سه‌رکردایه‌تیی و حکومه‌تێک هه‌بێت شه‌خس وه‌الئی بۆ سه‌رکرده نه‌بێت ،به‌ڵکو بۆ گه‌ل و نیشتمان وه‌الئی هه‌بێت ،هه‌روه‌ها هێزی پێشمه‌رگه بکرێت ه سوپایه‌کی نیشتمانیی .حکومه‌تێک دروست بکرێت هه‌موو پێکهاته ئایینییه‌کان :ئێزیدیی ،شه‌به‌ک و کاکه‌یی و خریستیان و پێکاته‌کانی تورکمان و عه‌ره‌ب تێیدا به‌شداربن ،ناکرێت ئه‌م پێکهاتان ه ب ه که‌مین ه بزاندرێت و به قانوونی کۆتا مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بکرێت، به‌ڵکو ده‌بێت له‌سه‌ر بنه‌مای واڵتیی بوون مامه‌ڵه‌یان ل ه گه‌ڵدا بکرێت .له‌هه‌رێمی کوردستان ئه‌گه‌ر بێت و سیستمی فیدراڵییه‌ت ،شۆڕنه‌بێته‌و ه بۆ خواره‌وه بۆ هه‌موو شار و قه‌زا و ناحیه‌کان ئه‌وا ناتوانین ئازادیی به‌ده‌ست بهێنین ،ناتوانین ئابوورییه‌کی جێگیر ده‌سته‌به‌ر بکه‌ین، بۆ نموونه :ل ه قه‌زایه‌کی وه‌ک چۆمان دانانی قائیمقامێک ،خه‌ڵکی چۆمان خۆی ده‌زانێت کام ه باش ه هه‌ڵیده‌بژێرێت ،خۆی ده‌زانێت کام ه پڕۆژ ه و بڕیار بۆ ئه‌و شاره ت خه‌ڵک به‌شداریی باشه .له‌به‌رئه‌و ه ده‌بێ پێبکرێت ،ل ه کۆی سیستمه‌که‌دا. چۆمانی ،ئاماژ ه بۆ ئه‌وه‌یشده‌کات: ئه‌و نوخب ه ئه‌کادیمیست و رۆشنبییره‌ی ک ه عه‌قڵه‌یه‌تێکی نایسۆنالیستانه‌یان هه‌یه ،خۆیان ب ه ناسیۆنالیزمی کوردیی (کوردایه‌تیی) خه‌ریک کردوه ،ناتوانن له بونیادنانه‌وه‌ی ئه‌م واڵت ه و پێکه‌وه‌ژیانی 11
NO:22 - November 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بینای سیاسیی ئەم هەرێمە و پێویست ه هه‌ڵبوه‌شێندریته‌وه؛ ئه‌مه‌ش دەکەوێتە بەرانبەر هێزە سروشتییەکان و دۆڕانی خۆی مانیفێست ده‌کات.
پێکهات ه جیاوازه‌کانیدا رۆڵی ئه‌رێنی و باش بگێڕن! ئه‌م نوخبه‌ی ه ناتوانن شۆڕببنه‌وه بۆ نێو جڤاک و تێگه‌یشتنێکیان بۆ تاک هه‌بێت .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌سانێکیش ل ه رۆشنبییری ئێم ه ده‌توانن رۆڵی کارایان هه‌بێت ،ل ه ره‌نگڕێژکرنی فیکری سیاسیی و چڤاکی ئێمه‌دا ک ه که‌سانێکن ب ه قوڵی چوونه‌ت ه نێو ناسیۆنالیزمی کوردیی و عوروب ه و ره‌خنه‌ی لێده‌گرن و به مه‌ترسیی ده‌زانن! ئه‌م رۆشنبییرانه ده‌توانن کاریگه‌ریی باش دابنێن ،له‌سه‌ر گرووپ ه فیکرییه‌کانی واڵت و ب ه ئاراسته‌ی باشدا بیانبه‌ن .ئیتر ،ئێمه ده‌بێت سیستمێک و حکومه‌تێک بونیاد بنێین ک ه له‌سه‌ر بنه‌مای هاواڵتیبوون بێت، له‌سه‌ر بنه‌ما دیمۆکراسییه‌کان بێت؛ له حوکمڕانییه‌کی ئاوادا ده‌بێت تاک وه‌الئی بۆ نیشتمان هه‌بێت ،نه‌ک بۆ به‌ر پرس و حیزب و گرووپ. حه‌یده‌ر ناسیح ،مامۆستای زانکۆی چه‌رموو و چاالکیی سیاسیی ،بۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه ئه‌و ه ده‌خاته‌ڕوو پێویست ه بۆ سه‌ر ل ه نوێ داڕشتنی سیستمێک بۆ هه‌رێمی کوردستان« ،مافی ژن» له‌به‌ر چاو بگیرێت ک ه تێدا ژن دابڕێنراو ه لە بەها سروشتیی و بنەڕەتییەکان ،ئه‌و جه‌خیتکرده‌وه :بنەما کۆمەاڵیەتیی و وەکو کولتوورییە(شێوێندراو)ەکە، پایەیەکی لەق ،بووە بە کۆڵەکەی 12
ئه‌و مامۆستایه‌ی زانکۆ ،پێشبینی ئه‌و ه ده‌کات»دۆخەکە بەرەو ئاقارێکی «نادیار» ده‌ڕوات ،وتی :لەم بارودۆخانەدا ،پێویستە بە بێ راوەستان ،بییر لە ئەڵتەرناتیڤی بەپەلە بکرێتەوە ،لە شێواز و فۆڕمی جیاوازدا .ئەو ئەڵتەرناتیڤانە هەندێکیان بابەتی هەنووکەیین و پەیووەستن بە ژیانی رۆژانەی هاوواڵتیانی ئەم هەرێمەوە، هەندێکی تریشیان ،لە چوارچێوەی ستراتیژ و پالنی دوورمەودادا ،دەبێت کاریان لەسەر بکرێت. ناوبراو ،له‌وه‌یش ده‌دوێت پێویسته گفتوگۆیه‌کی نیشتمانیی رێکبخرێت و
حسابکردن بۆ مرۆڤ، وەکو خۆی ،دابڕاو لە
حیزب ،ئایدۆلۆژیا، خێڵ و خێزان
نه‌خشه‌ڕێگایه‌ک دابنرێت بۆ ده‌رباز بوون له‌م دۆخه ،جه‌ختیکرده‌وه :پیویستە هەمووان ددان بنێین بە شکستی حوکمڕانیی لە هەرێمی کوردستانی عێراق ،لەماوەی ٢٦ساڵی رابردوودا؛ بۆ ئەمەش پێویستده‌کات کەمێک ئەقڵ و ویژدانمان بتەکێنین و لە تەپوتۆزی ئایدیۆلۆژیی خۆمان پاکبکەینەوە، تێبگەین کە ئەمە هەروا سادە نییە، بەڵکو پێوەندیی بە ژیان و بوونی تاک بە
تاکی هاوواڵتیانی ئەم هەرێمەوە هەیە، لە ئێستا و داهاتوودا .لەم قۆناغەدا، پێویستە الیەنە سیاسییەکان ،رۆشنبیرانی نیشتمانپەروەر ،رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی ،بەشداربن لە گفتوگۆیەکی نیشتمانیی چڕوپڕ ،کە لەوێوە نەخشە رێگایەکی خێرا دابڕێژرێت بۆ دەرباز بوون لەم دۆخە دژوارە .ئەو نەخشە رێگایەش لە باشترین حاڵەتدا ،کاراکردنەوەی پارملان و دروستکردنی حکومەتی کاربەڕێکەرە، لە قۆناغەکانی دواتردا بییر لە نەخشە گشتگیرەکە بکرێتەوە. وتی�شی :ئەوەی کە ستراتیژیی ه و زیاتر پێوەندیی بە داهاتووی هەرێمەوە هەیە ،بە تایبەتی گەلی کورد؛ گرینگترین شت بۆ داهاتووی ئێمە ،بەڕای من، دەستکردنە بە گۆڕانکاریی ریشەیی ،لە سیستمی پەروەردەیی تاکەکانی ئەم واڵتە. واتە دەست بردن بۆ کایەی پەروەردە و فێرکردن ،ئەمەش بە پێداچوونەوەیەکی جدیی ،لە سیستمی پەروەرده‌یی ئەم واڵتەدا دەکرێت ،هەر لە قۆناغی باخچەی ساوایانەوە تا دەگاتە خوێندنگه‌کان و زانکۆکان؛ ئینسانەکانی داهاتووی ئەم واڵتە پێویستە پێش زانست ،فێری ژیان و ژیاندۆستیی بکرێن ،فێری ئاکار و ژینگە پارێزیی بکرێن ،فێری رێزگرتن لە بەرانبەر و خۆشویستنی نیشتمان بکرێن .پێویستە کار بۆ سیستمی مۆدێرن و گونجاو بکرێت، تا بەها مرۆییەکان لە ناخ و مێنتاڵیتی تاکی ئەم واڵتەدا بچەسپێندرێت. ئه‌و چاالک ه سیاسییه ،باس له‌وه‌ده‌کات ئهوهی گرینگ ه له‌م واڵت ه بکرێت، بایه‌خدان ه ب ه تاک وه‌ک مرۆڤ و به‌تایبه‌ت ئازادییه‌کانی ژن ره‌چاو بکرێت»،بایەخدان بە تاکگەرایی (ئیندیڤیجواڵیزم) ،واتا؛ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
حسابکردن بۆ مرۆڤ ،وەکو خۆی، دابڕاو لە حیزب ،ئایدۆلۆژیا ،خێڵ و خێزان .هەر لێرەشەوە ئازادییەکانی تاک بەرفراوانتر دەبێت و هەلی چەسپاندنی زیاتر دەبێت ،لە نێویشیاندا ،ئازادییەکانی ژن .یەکێک لە الیەنە رۆشنەکانی تاکگەرایی ،بریتییە لە ئاشکراکردنی توانا کەسییەکان ،هێنانەپێشەوەی ئەقڵی نوێ و بییرکردنەوەی نوێ ،ئەمەش لە ئەنجامدا ،گۆڕانکاریی لە کایەی کۆمەاڵیەتیی و سیاسییدا دروستدەکات و هەل دەڕەخسێنێت بۆ هەموو کەس ،تا بەیەکسانیی تواناکانیان بەگەڕ بخەن ،بۆ خزمەتکردنی زیاتر. هه‌روه‌ها ئه‌و مامۆستایه‌ی زانکۆ، ره‌خن ه ل ه ناسیۆنالیزم ده‌گرێت و داواده‌کات ئیتر جواڵنه‌وه سیاسییه‌کان، نابێت له‌سه‌ر ئه‌م تێز ه دۆڕاو ه تێکۆشان بکه‌ن و «لەمەودووا ئێمە پێویستە شۆڕش و جواڵنەوە و خەباتمان لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم بونیاد نەنێین ،وەک ئاشکرایە کە دۆڕاوترین تێز ،لە سەدەی بیستدا کە بە ئەزموون لەسەر ئەرزی واقیع شکستی خواردووە! مەسەلەی ناسیۆنالیزم ه وەک ئایدیۆلۆژیا و دەوڵەتی نەتەویی وەک دەرەنجام .شۆڕشەکانی ئەم دواییەی واڵتانی عەرەبیی باشترین نموونەن کە دەوڵەتی نەتەوەیی و تەنانەت هەبوونی دەوڵەت رەنگە زۆرێک لە کێشەکان وەکو خۆی بهێڵێتەوە و بەڵکو خراپتری�شی بکات .لە جیاتی ئەمانە، پێویستە جیاوازییەکان ببینین ،بڕوامان ب ه پێکەوە ژیان هەبێت ،دیمۆکراسیی راستەقینە بکەینە کولتوور ،ئازادیی تاک و یەکسانیی رەگەزیی بچەسپێنین، www.komelge.com
هەروەها برەو بە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی بدەین و سەندیکا پیشەییەکان چاالک بکەین کە هەموو ئەمانە پێکەوە ئێستا و داهاتوومان جوانتر دەکەن. ئیبراهیم عەباس ،ئەندامی جواڵنەوەی نه‌وه‌ی نوێ و رۆژنامەنووس ،ب ۆ ئازادیی کۆمه‌ڵگ ه له‌و ه ده‌دوێت ،ئەو دۆخەی بەسەر «باشووری کوردستان و ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان هات ،بەرئەنجامی شکستی حوکمڕانیی پارتیی و یەکێتییە کە بەهێزی داگیرکاران و زەوتکردنی داهاتی خەڵک کوردستان و شەڕی براکوژیی و تەزوویری بەردەوام لە هەڵبژاردنەکان سەپاندویانە ،بە جۆرێک لە حوکمڕانیی چارەگە سەدەی رابردوو، جگە لە خۆیان رێگایان نەدا هیچ الیەنێکی کوردستان هاوبە�شی راستەقینەی هیچ بوارێکی حوکمڕانیی بێت.
ئیبراهیم ،ل ه ئێستادا ئه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤ ه ده‌خاته‌ڕوو ک ه پێکهێنانی حکومه‌تێکی رزگاریی نیشتمانیی و هه‌ڵبژرادنێکی دیمۆکراتیکان ه پێویست ه ب ه چاودێریی کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی ،جه‌ختیش ده‌کاته‌وه :تاکە بەدیل و جێگرەوە لە ئێستادا لێسەندنەوەی دەسەاڵتە لەم دوو حیزبە یان سنوردارکردنی دەسەاڵتەکانیانە لە چوارچێوەی حکومەتێکی رزگاریی نیشتمانیی ،ئەم حکومەتە هەوڵ بدات لە شەش مانگێکدا
جڵەوی دەسەاڵت بەدەستەوە بگرێت بۆ ئەوەی هه‌م لەناوخۆ دا ،هەرێم لەو دۆخە رزگاربکات ،هەم لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ کێشە سەرەکییەکان بەالدا بخات .زەمینە سازییش بکات بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێکی پاک بکرێت ،یاخود ده‌شتواندرێت بەنێوەندگیریی کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتیی بە تیایبەت نەتەوەیەکگرتووەکان لە یەک دوومانگدا داخلی پرۆسەی هەڵبژاردن ببین .بێگومان گەر کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتیی چاودێربکه‌ن له‌سەر هەڵبژاردنەکانی هه‌رێمی کوردستان ،ئه‌وا معادەلەی ئەم دۆخە سیاسییە بە ئاسانی ده‌گۆڕێت، چونکە رێژەی راستەقینەی پارتیی و یەکێتیی زۆر لەوە کەمترە کە ئێستا هەیە، بێگومان هەرچی متمانەی هەیانە الی بەشێکی زۆری خەڵک لەدەستیان داوە! لە سندوقەکانی دەنگدان ئەم راستییە باشتر دیار دەبێت و ئه‌گەر رێگە لە تەزوویر و ساختەکاریی بگیردرێت. ناوبراو ،هێما بۆ ئه‌وه‌شده‌کات له رووی فیکرییه‌و ه شتێک نیی ه ب ه ناوی دۆڕانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان ،به‌ڵکو ئ ه و شکسته‌‌ی هه‌ی ه پارتیی و یه‌کێتیی و بارزانیی لێی به‌رپرسیار ه ،وتی :دڵنیام لەو راستییەی کە هەرچی دۆڕان و نوشستی هەیە پارتیی و یەکێتی و شەخ�سی مەسعود بارزانیی لێ بەرپرسیارە و شتێک نییە بەناوی دۆڕان یان شکستی کۆمەڵگه‌ی کوردستان لەرووی فیکرییەوە؛ لەبەرئەوە هەلومەرجی فیکریی و کۆمەالیەتیی پەیوەستە بە راستکردنەوەی سیاسەتی چەوت و دۆڕانی ئەم دوو حیزبە و هەڵە و خیانەتەکانی کاک مەسعود بارزانیی. هەر هێزێکی رکابەر ،بتوانێت دڵنیایی ئەوە بداتە ک ه کار بۆ راستکردنەوەی شکستی 13
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
سیاسیی بارزانیی و ئەم دوو حیزبە ده‌کات ،ئه‌وا سەرده‌کەوێت. هه‌روه‌ها ئه‌و رۆژنامه‌نووسه، ئاماژ ه بۆئه‌و ه ده‌کات بۆ ده‌رباز کردنی قۆناغه‌که ،ده‌کرێت سود له فیکری ئۆجاالن وه‌ربگیردرێت ،هه‌ر وه‌ک ئهوهی ل ه سوریا ئه‌و ه کراوه، وتی�شی :پارتی کرێکارانی کوردستان لە دامەزراندنییەوە ،تا ئەم ساتەوە خۆی پابەندی فیکری توندڕەویی شۆڤێنی نەکردووە! چونکە ئۆجاالن هەرگیز کاری بۆ پەرتکردنی نەتەوەکان نەکردووە و تێکۆشاوە بۆئەوەی پێکهاتەکانی تورکیا نەبن بە دوژمنی یەکتر.ئەمەشبەکردەوەرەنگیداوەتەوە لەو خەباتەی بۆ رزگاریی کوردستان لە باکووری کوردستان ،زیاد لە �سێ دەیەیە بەردەوامە .بیریشمان نەچێت فیکر و ئایدیای ئۆجاالن کە وەکو مەبدەئی سەرەکی پەیەدە و یەپەگەیە لە رۆژئاوای کوردستان لە -٢٠١١ەوە جێگیر بووه ،ئه‌مه‌ش نموونەیەکی جوانە لەم بەشەی کوردستان ،هەم لەرووی ئیدارەیەکی پاک و هەمیش لەرووی پێکەوە ژیانی پێکهاتەکان. کەوابێت لە هەرێمی کوردستان لەم دۆخە شکستخواردووەدا کە بارزانیی و سیاسییە بااڵکانی پارتیی و یەکێتیی بەسەر خەڵکی کوردستانیان هێناوە، ده‌کرێت بۆ دەربازکردنی قۆناغەکە سود وەربگردرێت لە پارادایم و فیکری ئۆجاالن.
14
ئیبراهیم عەباس ،الیوای ه ئیداره‌دانی «رۆژئاوای کوردستان» جێگه‌ی سه‌رسامی کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه و ده‌کرێت ئه‌و ئه‌زموون ه بۆ هه‌رێمی
بێفیکریی و بێ پەروەردەیی بزوتنەوەی
کوردایەتیی ،لەوەوە سەرچاوەدەگرێت
کە پشت بەگەل نابەستێت
کوردستان بگوازرێته‌وه ،وتی :رۆژئاوای کوردستان نموونەیەکی جوانە لە تێکۆشانی خەڵکی کوردستان ،دوورە لە توندڕویی فیکریی و پێکهاته‌کان لەگەڵ خەڵکی کوردستان ده‌ژین .ئیدارەدانی رۆژئاوای کوردستان جێگای سەرسامی کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتییە ،هەر بۆیە گەر لەم دۆخە دا ،ئەزموونی ئەوان بگوازینەوە ،سودێکی باش بە خەڵکی خۆمان ده‌گەیەنین.
داوای لێبوردن له خوێنه‌ران دوای لێبوردن له به‌ڕێزسیامه‌ند موعینیی و خوێنه‌رانی گۆڤاره‌که‌مان ده‌که‌ین ،به هۆی هه‌ڵه‌ی ته‌کنیکییه‌وه له‌بری ئهوهی ناوی باوکی وه‌ک ئه‌وه ببرێت که تیرۆرکراوه ،ناوی خۆی براوه. له ژماره 21گۆڤاره‌که‌ماندا ،له راپۆرتی «شکستەکانی ٧٠ساڵی بزوتنەوەی کورد به‌هۆی عەقڵییەتی ناسیۆنالیزمه‌وه‌یه« له الپه‌ڕه 12دا لێدوانێک به‌م شێوه‌یه دراوبوو»:له رابردوو ،خۆیان گوایه به‌رهه‌ڵستکار بوون ،به‌اڵم له‌بازنه‌ی هێزی ده‌ره‌وه‌دا کوشتن و تێرۆره‌کانی وه‌ک سه‌عید قرمزی تۆپراغ و سه‌عید ئه‌لچی، سیامه‌ند موعینیی .....ئه‌نجام داوه». ل ه راستییدا سلێمان موعینیی تێرۆرکراوه له ژیاندا نه‌ماوه ،نه‌ک سیامه‌ند موعینیی به‌ڵكو سیامه‌ند موعینیی کوڕی سلێمان موعینییه، دووباره داوای لێبوردن له به‌ڕێز سیامه‌ند موعینیی ده‌که‌ین ،ئه‌وه بێ هیچ مه‌به‌ستێک روویداوه. ستافی گۆڤاری ئازادیی کۆمه‌ڵگه
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
میللیگه‌رایی و میللیگه‌رایی سه‌ره‌تایی ل ه كوردستان عەبدوڵاڵ ئۆجاالن به�شی دووه‌م كوردان له‌سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریدا سه‌رباری ئهوهی كورد له‌كۆنترین گه‌النی جیهانن و له‌هه‌موویان خوڵقكارترن له‌مێژوودا ،به‌اڵم هه‌روه‌كو بڵێی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌مێژوودا نه‌ژیاون. له‌م سه‌رده‌مه‌دا وه‌كو نه‌خۆشیه‌ك رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه .ده‌بیت ب ه النكه و دایكی مێژوو ،به‌اڵم رێسا و ئه‌خالق ده‌رهه‌ق ب ه تۆ په‌یڕه‌و ناكرێت ،وه‌كو گه‌لێك هه‌ڵیده‌سه‌نگێنن ك ه كه‌س تۆی ناوێت ،ده‌بیت ه قوربانی ترسناكترین خیانه‌ت .له‌سه‌ره‌كیترین مافه‌كانی مرۆڤ ـ بێبه‌ش ده‌كرێیت ،به‌اڵم وه‌كو تاوانبارترین كۆمه‌ڵه‌ی مرۆڤ ـ راده‌گه‌یه‌نرێی .بۆ خزمه‌تكردنی هه‌موو كه‌سێك ئاماده ده‌بیت ،به‌اڵم له‌نه‌فرین لێكراوی رزگارت نابێت .هاوشێوه‌ی مرۆڤ ه هاوچه‌رخه‌كان ده‌بیت ،به‌اڵم له‌گه‌وهه‌ردا نابیت ه خاوه‌نی هیچ به‌هایه‌كی سه‌رده‌م؛ ته‌نانه‌ت شایه‌نی ئه‌و ه نابینرێی وه‌كو گه‌النی ره‌ش پێست، زه‌رد پێست ،یاخود هیند ه سووره‌كان ببیت ه كۆیله‌ی سه‌رده‌می مۆدێرن. رووبه‌ڕووی ستاتۆ و كوردایه‌تیه‌ك www.komelge.com
ده‌بیته‌و ه ك ه كه‌وتۆت ه ته‌ڵه‌زگ ه و مه‌حاڵ ه هاوتاكه‌ی هه‌بێت .نكوڵی له‌كورد ده‌كرێ، ده‌ڵێن :دیارده‌یه‌كی وه‌ها بوونی نییه ،به‌اڵم گه‌وره‌ترین ترسیان له‌م راستینه‌ی ه كه نكوڵی لێده‌كه‌ن و ده‌ڵێن بوونی نییه .چۆن له‌شتێك ده‌ترسن ك ه بوونی نییه؟ ده‌ڵێی
یه‌كتری كوشتن
له‌پێناو مریشكێك، ه نێو به‌اڵم كه‌وتن
ره‌وشێك كه ته‌نانه‌ت له‌پێناو ده‌ست
لێبه‌رنه‌دراوترین ماف جوڵه‌یه‌ك نه‌كات
هه‌یه ،دان به‌و ه داده‌نێی ك ه وه‌كو ته‌واوی هاوواڵتییه‌كان خاوه‌نی هه‌موو مافێكه؛ ته‌نانه‌ت مافی ده‌ربڕینی ئازادان ه به‌زمانێك
ناده‌یت ك ه به‌نیوه‌چڵی له‌سه‌ر پێیان ماوه‌ته‌وه .پێویست ه ئه‌م ه ئه‌و كێشه‌یه بێت ك ه ل ه چه‌رخه‌كه‌ماندا به‌ئاسته‌می چاره‌سه‌ر ده‌كرێت. سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داری ك ه كۆمه‌ڵه ئه‌تنیكی و قه‌ومه‌كان له‌میانه‌ی جۆش و وشیاری نه‌ته‌وه‌یی هه‌ڵسان ه سه‌رپێ ،بۆ كوردان ره‌نگی قۆناخێكی نه‌خۆ�شی پێوه‌یه ك ه چاره‌سه‌ر نابێت .له‌ده‌ستدانی ناوه‌ڕۆكی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی ئومێده‌كانی ژیان، هه‌ڵدێران بۆ نێو قووڵترین بیری نه‌زانی، بێزاری له‌خۆپێناسه‌كردن؛ یه‌كتری كوشتن له‌پێناو مریشكێك ،به‌اڵم كه‌وتنه نێو ره‌وشێك ك ه ته‌نانه‌ت له‌پێناو ده‌ست لێبه‌رنه‌دراوترین ماف جوڵه‌یه‌ك نه‌كات، هه‌روه‌كو بڵێی پێویستییه‌كی قه‌ده‌ر ه زۆر به‌سانایی پێشوازی لێ ده‌كات .دیارد ه و كێشه‌ی كورد له‌ڕاستیدا له‌میانه‌ی ئه‌و پێناسانه‌ی ده‌كرێ زیاتر روون بكرێته‌وه ده‌بینرێ ك ه له‌نێو ره‌وشێكدا ده‌ژی كه زۆر ل ه سنووری نه‌ته‌وه‌یی به‌والوه‌تره. چه‌رخی سه‌رمایه‌داری هه‌م سه‌رده‌می ده‌ستپێكردنی رابوونی نه‌ته‌وه‌یی و ئاواكردنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی یه ،هه‌م سه‌رده‌مێك ه ئومێدی چاره‌سه‌ری 15
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
به‌گه‌لێك گروپی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی به‌خشیو ه ك ه ل ه ئاستی بوون ب ه كێش ه و گرفت ماونه‌ته‌وه .ئه‌گه‌ر پێناسه‌یه‌ك و رێگا چاره‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووان ه سه‌باره‌ت به‌كوردان ئه‌نجام نه‌دراوه ،هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م ه پێشنه‌خستنی پێناسه‌یه‌كی راست ه سه‌باره‌ت ب ه خودی دیارده‌كه. ئه‌گه‌رنا روونكردنه‌وه‌یه‌كی راست ده‌رهه‌ق به‌ڕه‌و�شی ك ه له‌ئارادای ه له‌میانه‌ی ره‌و�شی پارچ ه پارچه‌یی و بێبه‌زه‌یی و دوژمن و بێچاره‌یی ستراتیژی و هۆكاری وه‌كو دواكه‌وتنی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌جێگای خۆیدا نابێت .ئه‌گه‌ر شتێكی وه‌هاش له‌ئارادا بێت دیسان به‌ره‌و ئه‌نجامێكی سه‌ركه‌وتووانه‌مان نابات .ئه‌گه‌ر كێشه‌یه‌ك ل ه گۆڕه‌پاندا هه‌بێت و هاوار بكات ،ئهوهی له‌م شوێن ه نیی ه چاره‌سه‌ری یه ،ئه‌م ه خاسیه‌تێكی سه‌ره‌كیی ه كه به‌هه‌ڵ ه ده‌ستنیشانكردنی نه‌خۆ�شی له‌بناخه‌ی هه‌ر بێچاره‌ییه‌كدا شاراوه‌یه. كاتێك PKKمان وه‌كو رێكخستنێكی رزگاری نه‌ته‌وه‌یی پێناس ه كرد و رێگای كاروانمان گرته‌به‌ر ،هه‌روه‌كو باوه‌ڕهێنان به‌قورئان باوه‌ڕیمان به‌ڕاسته‌ڕێی خۆمان و به‌ده‌ستهێنانی سه‌ركه‌وتن هه‌بوو .هه‌رچی ئه‌و راستیه‌ی ده‌ركه‌وت ئه‌وه‌یه ،هه‌روه‌كو له‌نموونه‌ی سۆسیالیزمی بونیادنراودا بینرا ،ته‌نانه‌ت فه‌رمانڕه‌وایه‌تی یه‌ك له‌سێی جیهانیش بكات ،سیسته‌مێك له‌دۆگماتیزم رزگاری نه‌بێت ،ته‌نانه‌ت سیسته‌مێكی درێژخایه‌نی حه‌فتا ساڵه‌ی ده‌وڵه‌تیش بێت ل ه هه‌ڵوه‌شانه‌و ه رزگاری نه‌ده‌بوو .ئه‌م هه‌ڵوێست ه ره‌وایه‌تی به سه‌رمایه‌داری نادات؛ به‌پێچه‌وانه‌وه، هه‌روه‌كو چۆن ئه‌و ه ئاشكرا ده‌كات كه ئه‌و كێشانه‌ی رێگای له‌پێش كردۆته‌وه 16
به‌شێوه‌یه‌كی راست پێناس ه نه‌كراوه، هه‌وڵده‌دات ئه‌مه‌ش نیشان بدات كه چاره‌سه‌ریه‌كانی�شی جێگای باوه‌ڕی نییه. دیسان ئه‌م ه به‌واتای ده‌ست به‌ردان له‌هه‌وڵه‌كانی چاره‌سه‌ری نایه‌ت .ته‌واو به‌پێچه‌وانه‌و ه به‌سووربوونه‌و ه جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌كات ك ه لێكۆڵینه‌وه و پێویستی به‌دیهێنانی گونجاوترین چاره‌سه‌ری ده‌كات به‌گوێره‌ی گه‌وهه‌ری
ئه‌وا ئه‌و دۆگماتیزمه‌ی
ه زانسته‌وه ل
سه‌رچاو ه ده‌گرێت
له‌و دۆگماتیزمانه‌ی
له‌ئایین و میتۆلۆژیا
سه‌رچاوه‌یان ده‌گرت
كه‌متر كوێرایی ناهێنێ شۆڕشگێڕی زانستی بوون .له‌حاڵه‌تێكدا چه‌وتی یان كه‌موكوڕی ل ه هه‌ڵوێست و پراكتیك ده‌ربكه‌وێت ،به‌سووربوونه‌وه ئاماژ ه به‌و ه ده‌كات ك ه دۆزینه‌و ه و پیاده‌كردنی ڕێگایه‌كی دیكه‌ی راست و لێهاتووانه‌تر له‌ئارادایه .ئه‌م راستینه‌ی ه به‌و واتای ه نایێت ك ه سه‌رباری هێند ه ئێش و زیانان ه سه‌رله‌نوێ بۆ سه‌ره‌تا ده‌گه‌ڕێته‌وه. به‌و واتای ه دێت ك ه له‌سه‌ره‌تاو ه تادوایی به‌قوواڵیی ئه‌م قۆناخ ه ره‌خن ه بكرێت ك ه جموجۆڵی تێدا ده‌كرێت و راست بكرێته‌و ه و پێویست ده‌كات به‌گوێره‌ی
ئامانجه‌كانی له‌میانه‌ی پێوان ه جوان و باشه‌كانی به‌رجه‌ست ه بكرێت. ئه‌گه‌ر سه‌رنج نه‌درێ ،ئه‌وا ئه‌و دۆگماتیزمه‌ی ل ه زانسته‌و ه سه‌رچاوه ده‌گرێت له‌و دۆگماتیزمانه‌ی له‌ئایین و میتۆلۆژیا سه‌رچاوه‌یان ده‌گرت كه‌متر كوێرایی ناهێنێ ،هه‌ربۆی ه رێگا له‌پێش ئه‌نجامی مه‌ترسیدارتر ده‌كاته‌وه. ته‌نانه‌ت هه‌روه‌كو له‌ڕاستینه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م بینرا ،رێگا له‌پێش به‌ئێشترین و خوێناویترین پراكتیكی مێژووی مرۆڤایه‌تی ده‌كاته‌وه .مه‌تر�سی هه‌ڵوێستی رۆژانه‌یی لێره‌دا رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه. بانگه‌شه‌ی ئه‌م هه‌ڵوێست ه ئه‌وه‌یه: چه‌رخه‌كه‌مان سه‌رده‌می بااڵبوونی زانسته؛ هه‌ربۆی ه هه‌رشتێكی به‌گوێره‌ی زانست ئه‌نجامبدرێت راست ه و له‌جێی خۆیدایه .له‌م باره‌یه‌و ه هیتله‌ر گه‌وره‌ترین پۆزه‌تیڤیستیه .به‌اڵم جگ ه له‌كه‌سانێكی ده‌مارگیری كوێران ه هیچ كه‌سێك داكۆكی له‌سه‌ر مافداری و راستبوونی كرده‌وه‌كانی ناكات .ته‌نانه‌ت زۆر به‌سانایی ده‌توانرێ بگوترێ ئه‌و دۆگماتیزمانه‌ی له‌سه‌ربنه‌مای پۆزه‌تیڤیزمن له‌مێژوودا رێگایان له‌پێش مه‌ترسیدارترین كردار كردۆته‌وه .ئه‌مه‌ش ئه‌و ه پێش ناخات كه گومان له‌زانست بكرێت .به‌پێچه‌وانه‌وه ئاسته‌مترین هه‌ڵوێستی زانستی پێویستی به به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی هه‌یه؛ ئه‌گه‌ر به‌خته‌وه‌ری مرۆڤایه‌تی ئامانجی سه‌ره‌كی بێت ،پێویسته تاوه‌كو دوایی هه‌ست ب ه به‌رپرسیارێتی هه‌ر خراپه‌كاری و كه‌موكوڕیه‌ك بكرێت ك ه له‌م باره‌یه‌و ه ئه‌گه‌ری روودانی هه‌یه ،ئه‌وا له‌گه‌ڵ ته‌واوی ئه‌نجامه فه‌لسه‌فی و ئه‌خالقیه‌كانیه‌و ه مسۆگه‌ر فه‌رمانی گۆڕانكاری رێچك ه و شێواز www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
ده‌دات .به‌تایبه‌تیش زانستی سه‌رده‌می هۆڤێتی سه‌رمایه‌داری و سۆسیالیزمی بونیادنراو پێویستی به‌لێپرسینه‌و ه هه‌یه. ئه‌گه‌ر ئه‌و ه ئه‌نجام نه‌درێت ،ئه‌وا ته‌نیا ده‌توانرێ ئومێدی چاره‌سه‌ركردنی كێش ه زه‌به‌الحه‌كانی رۆژگاری ئه‌مڕۆمان ببڕدرێت .شایانی باس ه نابێ قه‌ده‌ری زانست سه‌باره‌ت به‌مرۆڤایه‌تی ئه‌مه بێت .قۆناخ قۆناخی چاره‌سه‌رییه‌ك ه له رێگا چاره‌كانی هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان پێشكه‌وتووتر بێت ،ته‌نانه‌ت له‌الیه‌نێكه‌وه قۆناخی به‌دواداگه‌ڕانی ده‌رگای نه‌مرییه. له‌گه‌ڵ ئه‌م ره‌خنانه ،ئه‌و باوه‌ڕیه‌ی به‌زانست هه‌یه ،پێویستی به‌باوه‌ڕیه‌كی وه‌های ه ك ه شان�سی چاره‌سه‌ركردنی سه‌ختترین كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی له‌ئارادایه. كاتێك له‌میانه‌ی ئه‌م رێنوماییه‌وه ته‌ماشای دیارده‌ی كورد و ئه‌و گرفته هه‌مه‌جۆران ه كرا ك ه رێگای له‌پێش كردۆته‌وه ،ئه‌وا ده‌بینرێ ك ه پێویست ده‌كات له‌ئاستی خوڵقكاری تایبه‌تدا به راسته‌ڕێیه‌ك بگه‌ین ك ه چاره‌سه‌ری پراكتیكی هه‌ڵوێستی زانستی به‌دیبێنێت. دوای �سی ساڵ دیسان له‌میانه‌ی چوارچێوه‌یه‌كی مێژوو هه‌نگاونان بۆ شیكردنه‌وه‌ی قۆناخی سه‌رمایه‌داری له‌م الیه‌نه‌و ه واتای گه‌ڕانه‌و ه بۆ سه‌ره‌تا نایه‌ت ،به‌واتای ئه‌و ه دێت كه وه‌كو پێویستییه‌كی په‌یوه‌ستبوون به‌یادی ئێش و قوربانی ه مه‌زنه‌كان، له‌پێناو شایسته‌بوونی ته‌واوی مرۆڤه په‌یوه‌ندیداره‌كان و گه‌له‌كانمان ،مسۆگه‌ر ب ه ئامانج و باوه‌ڕی سه‌ركه‌وتن و رۆڵ بینین و ل ه هه‌وڵه‌كانی ئازادی و یه‌كسانی ،له‌ژێر هه‌ر جۆر ه هه‌لومه‌رجێكدا به‌لێهاتوویی www.komelge.com
و ئه‌خالقیان ه ل ه ئه‌رك ه پیرۆزه‌كانمان به‌خاوه‌ن ده‌رده‌كه‌وین. شه‌پۆله‌كانی سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داری هه‌ڵكشاو له‌سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا زیاتر رۆژهەاڵتی ناوین ده‌خات ه ژێر كاریگه‌ری خۆی .به‌رامبه‌ر به‌بااڵبوونی ئابووری و سیا�سی و سه‌ربازی ،ئه‌و شته‌ی ك ه ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی نوێنه‌ری ناوچه‌ك ه ئه‌نجامی
"ته‌ڵه‌زگه‌ی كورد"
زاراوه‌یه‌كی سیاسییه
ه زۆر پێویست
به‌باشی شیبكرێته‌وه،
ریشه‌كانی
تاوه‌كو سه‌رده‌می
كۆلۆنیه‌كانی سۆمه‌ر ده‌گه‌ڕێته‌وه
بدات سنوورداره .یان ئه‌وه‌تا بااڵبوونی سیسته‌م په‌سند ده‌كات و ریفۆرم ئه‌نجامده‌دات ،یاخود له‌میانه‌ی به‌رخودانێكی موحافه‌زه‌كاران ه و بێ ئومێد و سیاسه‌تی هاوسه‌نگی هه‌وڵده‌دات رۆژی خۆی به‌سه‌رببات .ئهوهی روویدا هاتوچۆ بوو له‌نێوان ئه‌م دوو مه‌یله‌دا. دووسه‌د ساڵ ه تاوه‌كو ئێستا ناوچه‌كه خۆی له‌م گێژه‌لووك ه رزگار نه‌كردووه. ن ه قه‌ڵه‌مبازێك ئه‌نجام ده‌دات كه
ئه‌لته‌رناتیڤ بێت ه ئاراوه ،ن ه بژاری ریفۆرمێكی خوازراوی به‌پره‌نسیپ و وشیاری به‌پێی بڕیار و په‌یڕه‌وی پێویست به‌ڕێوه‌ده‌بردرێت .پێكهاته‌ی شارستانییه‌تی باوی ناوچه‌ك ه و هێزه ناوخۆ و ده‌ره‌كیه‌كانی نێو پێكدادان رۆڵێكی سه‌ره‌كی له‌مه‌دا ده‌بینن .ته‌واوی زیره‌كی سوڵتان ه عوسمانیه‌كان ئه‌وه‌یه له‌نێو ئه‌م یاریه‌ی هاوسه‌نگیه‌كاندا كه‌مێكی دیك ه ته‌مه‌نی خۆیان درێژ بكه‌نه‌وه. رووخانی ئیمپراتۆریه‌ت له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هاوسه‌نگیی ه ده‌ره‌كیه‌كان له‌ناوچه‌دا بوو ه به‌یه‌ك .كاتێك ئه‌و هاوسه‌نگییه‌ی له‌ئه‌وروپا به‌ڕێبه‌رایه‌تی به‌ریتانیا ئاواكرابوو ل ه شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانیدا ته‌قییه‌و ه و ئه‌م هاوسه‌نگییه دژ ب ه ئه‌ڵمانیا ئه‌نجامگیر بوو ،ئه‌وا په‌رته‌وازه‌بوونی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی كرد به‌ناچاریه‌ك ك ه هاوپه‌یمانی ئه‌ڵمانیا بوو .ته‌واوی رۆژهەاڵتی ناوین رووبه‌ڕووی هه‌لومه‌رجه‌كانی داگیركاری بۆوه .ئیتر ئه‌و ناوچه‌یه‌ی به‌درێژایی پانزد ه هه‌زار ساڵ و چه‌ندین سه‌رده‌م له‌بواری ماددی و مه‌عنه‌وی ئه‌وروپای تێر ده‌كرد، رووبه‌ڕووی شكستێكی ته‌واو مابۆوه. ل ه راستیدا «ته‌ڵه‌زگه‌ی كورد» زاراوه‌یه‌كی سیاسیی ه پێویست ه زۆر به‌با�شی شیبكرێته‌وه .ریشه‌كانی تاوه‌كو سه‌رده‌می كۆلۆنیه‌كانی سۆمه‌ر ده‌گه‌ڕێته‌وه .ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌ی ه به‌تایبه‌ت و به‌رده‌وامی تۆكمه و ئاماده‌كراوه .ئه‌و چوارچێوه‌یه‌ی سه‌باره‌ت ب ه مێژوو دیارمان كرد به‌ئامانجی پێناسه‌كردنی ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌ی ه هه‌وڵده‌دات فاكته‌ر ه سه‌ره‌كیه‌كانی دیاری بكات .ئه‌مانه دووبار ه ناكه‌ینه‌وه .به‌اڵم ئهوهی به‌ده‌ستی 17
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
سه‌رمایه‌داری رۆژئاوا تۆكمه‌كراو ه له‌هه‌موویان مه‌ترسیدارتره .هه‌ربۆیه له‌گه‌ڵ بنه‌ما مێژووییه‌كانی «ته‌ڵه‌زگه‌ی كورد» پێناس ه و شیكردنه‌وه‌ی ئهوهی به‌پشتبه‌ستن به‌سه‌رمایه‌داری ئاواكراوه بایه‌خێكی مه‌زنی هه‌یه .ئه‌و ته‌ڵه‌زگه‌یه‌ی دوو سه‌د ساڵ ه سه‌رله‌نوێ ئاواكراو ه و تۆكمه‌كراو ه چ واتایه‌كی هه‌یه؟ الیه‌نی یه‌كه‌م :سه‌رمایه‌داری رۆژئاوا له‌جیاتی ئهوهی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی بڕووخێنێ و ره‌وشێك بخوڵقێنێ كه سه‌ری لێ ده‌رنه‌چێ و رزگاربوونی بۆ نه‌بێ ،گرێدانی سوڵتان و به‌شێكی گرنگ ل ه بیرۆكراته‌كان به‌خۆیان به‌گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان ده‌بینن .ل ه رێگای ئه‌مانه‌و ه هه‌م ئه‌و كۆنترۆڵه‌ی دیخوازێت له‌سه‌ر ناوچه‌كه‌ی پێشده‌خات ،هه‌م سنووردانان بۆ گه‌ل ه یاخیبووه‌كان سانایی تر ده‌بێ .به‌تایبه‌تی ئیمپراتۆریه‌تی به‌ریتانیا ئه‌م رێچكه‌ی ه په‌یڕه‌و ده‌كات ،له‌م رێگایه‌و ه سه‌د ساڵ ته‌مه‌نی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی درێژ ده‌كات .هه‌ڵوێستی فه‌ره‌نسا و ئه‌ڵمانیاش له‌گه‌وهه‌ردا هه‌مان شته ،ئه‌و ناكۆكیانه‌ی له‌نێوانیاندا هه‌ی ه له‌سه‌ر هاوسه‌نگیه‌كانی رۆژهەاڵتی ناوین ره‌نگ ناداته‌وه .ئه‌و سوڵتان و بیرۆكراتانه‌ی له‌نێو خۆیاندا دابه‌شیان كردبوو و به‌خۆیانه‌و ه گرێ دابوون، بۆ ئامانجه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م گونجاوترین شوێنگه‌ی بۆ مه‌یسه‌ر ده‌كردن .به‌مجۆر ه به‌ئه‌ندازه‌ی هه‌نگاو به‌هه‌نگاو په‌لهاوێشتن ،لێدانی ئه‌وانه‌ی له‌دژی ده‌ركه‌وتوون به‌قامچیه‌كانی عوسمانیه‌كان ئاقڵمه‌ندانه‌ترین رێگا و شێوازه .كۆڵه‌كه‌یه‌كی گرنگی ته‌ڵه‌زگه‌كه به‌مجۆر ه تۆكم ه ده‌كرێت .دووه‌میان: 18
الیه‌نی گرنگ یاخود كۆله‌كه‌ی دیكه‌ی ته‌ڵه‌زگ ه كه ،به‌پشتبه‌ستن به‌گه‌له به‌ڕیش ه مه‌سیحیه‌كان په‌ره‌ی پێبدرێت. داگیركاری رۆژئاوا له‌ڕێی ئه‌م رێچكه‌یه گوای ه ده‌خوازێ گه‌النی رۆم ،ئه‌رمه‌نی و ئاشووری بپارێزێ ،له‌ناوچه‌كه‌دا مه‌ترسیدارترین رێگا بۆ پاكتاوكردنیان ده‌كاته‌وه .ته‌واوی گه‌النی رۆژهەاڵتی ناوین له‌نێو ئه‌م گه‌مه‌یه‌دا ده‌كرێن ه قوربانی
كوردان كه
له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی
نۆزده‌هه‌م وه‌كو ماشه‌یه‌ك به‌كار ده‌هێنرێن
ئه‌م پیالنگێڕییه .نه‌ریتی به‌قوربانی كردنی مندااڵن ك ه له‌سه‌رده‌مێكدا به‌رامبه‌ر ب ه ئافاته‌كان په‌یڕه‌و كرا ،ئه‌مجار ه نه‌ك له‌الیه‌نی خوداوه‌نده‌كان ،له‌الیه‌ن ئه‌و هاوڕه‌گه‌زانه‌یان به‌ڕێوه‌ده‌چێت كه خۆیان وه‌كو دۆست نیشان ده‌ده‌ن. داگیركاری ته‌ڵه‌كه‌باز و فێڵباز به‌ده‌ستی كۆمه‌ڵێك به‌كرێگیراو ،ته‌واوی گه‌الن له‌واڵتی هه‌زاران ساڵه‌یان داده‌برێت ،له كولتووره‌كانیان ده‌پچڕێنێ و ده‌یانكات به دوژمنی یه‌كتری. له‌نێو ئه‌م تابلۆیه‌دا ره‌و�شی كوردان به‌ته‌واوی وه‌كو الش ه و ته‌نێكی تاقیكردنه‌وه‌یه؛ ئامراز و كه‌ره‌سته‌یه‌كه به‌راده‌یه‌كی هه‌ر ه زێد ه ل ه هه‌موو
جۆر ه گه‌مه‌یه‌كی پیالنگێڕان به‌كار ده‌هێنرێ .كوردان ك ه له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م وه‌كو ماشه‌یه‌ك به‌كار ده‌هێنرێن ،به‌تایبه‌تی له‌الیه‌ن ئینگلیزه‌كانه‌و ه بۆ زیاتر به‌خۆو ه گرێدانی یه‌ك به‌دوای یه‌كی به‌ڕێوه‌به‌ره‌كانی تورك ،عه‌جه‌م و عه‌ره‌به‌كان رۆڵی نوێڵ (مانیوال) ده‌بینن .هه‌روه‌كو بڵێی سیاسه‌تی «سه‌گ ب ه گژ سه‌گه‌و ه بنێ» په‌یڕه‌و ده‌كات یاخود «ب ه به‌ردێك ده‌خوازێ له‌چه‌ند چۆله‌كه‌یه‌ك بدات» .به‌ر ل ه هه‌موو شتێك له‌گه‌ڵ ده‌ستدرێژكردن بۆیان كورد ه به‌كرێگیراوه‌كان به‌الی خۆیاندا راده‌كێشن .دووه‌م ،به‌ڕێوه‌به‌ر ه تورك و عه‌جه‌م و عه‌ره‌به‌كان ك ه له‌م ه ده‌ترسن، زیاتر پێیانه‌و ه گرێده‌درێن .سێیه‌م، گه‌لی ئه‌رمه‌نی و ئاشووری ك ه له‌الیه‌ن كورد ه ده‌ره‌به‌گ ه به‌كرێگیراوه‌كان ته‌نگه‌تاو ده‌كرێن ،زیاتر ناچار ده‌بن په‌نا ببه‌ن ه به‌ر سوڵتان و شێخ و پادشاكان. به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م گه‌مه‌ی ه له‌میانه‌ی وانه‌ی دووه‌مه‌و ه بۆ خۆیان به‌مه‌عریفه‌ت ده‌زانن .وات ه سیاسه‌تی به‌گژه‌وه‌نانی یه‌كتری ك ه سه‌باره‌ت به‌وان په‌یڕه‌و ده‌كرێت ،ئه‌وانیش له‌ئاستێكی ژێردا دژ به ركابه‌ره‌كانیان به‌كاری دێنن .هه‌رچی ئه‌و گه‌النه‌ی ده‌كه‌ون ه ره‌و�شی قوربانی بوون، وه‌كو پێویستییه‌كی گه‌مه‌ك ه جگ ه له‌جێ به‌جێكردنی پێویستی فه‌رمانه‌كان نابن به‌خاوه‌ن رۆڵێكی دیكه. هه‌رچه‌ند ه قوربانی له‌پێشینه‌ی ته‌ڵه‌زگ ه كورده‌كان بن ،ئه‌وا هه‌روه‌كو په‌ندی «ئه‌گه‌ر ماڵه‌كه‌ت ل ه شووش ه یه به‌رد ل ه ماڵی خه‌ڵكی مه‌گره« ،پێك دێت. ته‌واوی گه‌النی ناوچه‌ك ه ده‌خرێن ه نێو ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌یه .كوردان له‌به‌رئه‌وه‌ی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
به‌هۆی بێبه‌شییان ل ه تواناكاری ستراتیژی و پارچه‌بوونی بێ سنوور هێزی خۆیان نه‌كردوو ه به‌یه‌ك ،هه‌رزانترین ئامرازی پیالنه‌كه‌ن .هه‌رچه‌ند ه هه‌ڵوێستی چاوچنۆكی سه‌رمایه‌داری بۆ به‌ده‌ست هێنانی قازانج ك ه هیچ سنوورێك نانا�سێ فه‌لسه‌فه‌ی گه‌وهه‌ری پیالنه‌كه بێت ،ئه‌وا به‌كارهێنانێكی هاوشێو ه كه به‌درێژایی مێژوو به‌رده‌وام بووه ،رێگای له‌پێش ئه‌و ه كردۆته‌و ه ك ه ره‌وشیان ببێت ه ره‌و�شی خراپترین گه‌ل .ده�شێ ئه‌مه به‌سیاسه‌تی« ،كه‌روێشك راكه ،تاژی بیگره« ،ناوببرێت .به‌مجۆر ه تاوه‌كو دوایی ئه‌م الیه‌نان ه به‌كاردێنێ ك ه وه‌كو گرفت بۆ خۆی ده‌یانبینێ ،ماندوویان ده‌كات و له‌دواییشدا رۆڵی فریادڕه‌س به‌خۆی ده‌دات و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پێویست بكات بۆ سه‌رله‌نوێ به‌كارهێنان خاوه‌ندارێتییان لێ ده‌كات .كاتێك ده‌ڵێین ته‌نی تاقیكردنه‌وه مه‌به‌ستمان ئه‌م راستین ه پڕ ل ه ئێشه‌یه. بێگومان كاره‌كته‌ری هه‌زاران ساڵه‌ی به‌كرێگیراوێتی چینی سه‌رووی كوردان فاكته‌رێكی سه‌ره‌كی ئه‌م ره‌وشه‌یه. ره‌و�شی گه‌ل ك ه له‌نێو نه‌زانیدای ه پارچه پارچه‌ی ه و به‌گژ یه‌كتردا ده‌هێنرێ، به‌رده‌وام زه‌مینه‌یه‌كی له‌بار ده‌ڕه‌خسێنی. ئه‌م پیالنان ه ده‌رهه‌ق به‌ته‌واوی ئه‌و یاخیبوونانه‌ی كوردان په‌یڕه‌وكراوه ك ه له‌سه‌ده‌كانی نۆزده‌م و بیسته‌م له‌سایه‌ی سه‌رمایه‌داری ئه‌نجامدراون و سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست هێناوه .هۆكاره به‌جێ و مافداره‌كانی یاخیبوونه‌كان واتایه‌كی ئه‌وتۆیان نابێت .ئهوهی گرنگه له‌ئه‌نجامدا به‌الیه‌نی كێدا شكاوه‌ته‌و ه و زیاتر له‌به‌رژه‌وه‌ندی كام ه الیه‌ندا بووه. ئه‌گه‌ر كوردان یاخی ببن و به‌دوای www.komelge.com
به‌هه‌موو بگه‌ڕێن، مافه‌كانیاندا جۆرێك ئه‌نجامه‌كه‌ی ئێش و ئازاره؛ ئه‌گه‌ر به‌دوای مافه‌كانیدا نه‌گه‌ڕێت، له‌جێگای خۆیدا ده‌سته‌وه‌ستان بمێنێ، ئه‌نجامێكی خراپتری به‌سه‌ر دێت .كاتێك باس له‌كه‌وتن ه نێو ته‌ڵه‌زگ ه ده‌كه‌ین، مه‌به‌ستمان ئه‌مه‌یه ،ئافاتی به‌مجۆره به‌ده‌گمه‌ن به‌سه‌ر هه‌ندێ گه‌الن هاتووه. ئه‌گه‌ر مێژووناسانی كورد به‌كه‌ڵك بێن
عه‌ره‌به‌كان
خاوه‌نێكی نوێیان
بۆ خۆیان دۆزیه‌وه،
ئومێدێكی ساخته الی ئاشوریه‌كان
سه‌ریهه‌ڵدابوو
و كارێك بكه‌ن ،له‌هه‌موو شتێك زیاتر پێویست ه ئه‌م واقیع ه شیبكه‌نه‌وه .ئه‌گه‌ر هه‌ندێ نموون ه روون بكه‌ینه‌وه ،ئه‌وكاته زیاتر ده‌رك به‌م ره‌وش ه ده‌كرێت. كاتێك له‌یه‌كه‌مین نیوه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م به‌هۆی رێگای هیندستان و ئه‌گه‌ری ده‌وڵه‌مه‌ندێتی كانزا و په‌ترۆڵ ئینگلیزه‌كان ده‌ستیان بۆ ئێراق درێژ كرد ،به‌كارهێنانی كوردان ،عه‌ره‌ب و ئاشوریه‌كان به‌رامبه‌ر به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی تورك و خراپتریش به‌كارهێنانی دژ به‌یه‌كتریان ،كرد به‌سه‌ره‌كیترین
سیاسه‌ت .سه‌ره‌تا به‌كوردانی گووت: پشتگیریتان لێ ده‌كه‌م ،به‌مجۆر ه كوردانی وروژاند .به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی توركان كه ته‌نگه‌تاوبوون زیاتر له‌ئینگلیزه‌كان نزیك بوونه‌وه .ئاشوریه‌كانیش به‌هۆی مه‌سیحیه‌ت وه‌كو هاوپه‌یمانێكی سروشتی له‌قه‌ڵه‌میان دان .عه‌ره‌به‌كان له‌هه‌مووان زیاتر وه‌كو به‌كرێگیراو په‌نایان بۆ بردن. كاتێك گه‌یشتن ه سااڵنی ،1850دواجار له‌میانه‌ی ئه‌و یاخیبوونه‌ی به‌ڕێبه‌رایه‌تی به‌درخان به‌گ ئه‌نجامدرا یه‌كه‌مین په‌رده‌ی له‌یستۆكه‌ك ه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووان ه ته‌واو ببوو ،داگیركاری ئینگلیز په‌ره‌سه‌ندنێكی مه‌زنی به‌خۆیه‌وه بینیوه ،به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی تورك هێزێكی زۆری له‌ده‌ستدا. عه‌ره‌به‌كان خاوه‌نێكی نوێیان بۆ خۆیان دۆزیه‌وه .ئومێدێكی ساخت ه الی ئاشوریه‌كان سه‌ریهه‌ڵدابوو .هه‌رچی كورده‌كانن ك ه قوربانیه‌كی پیالنگێڕیه‌كه‌ن و له‌هه‌مووان زیاتر ئێش و ئازار ده‌كێشن، رووبه‌ڕووی سه‌ركوتكردن هێڵراونه‌ته‌وه. له‌دووه‌مین نیوه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م و له‌میانه‌ی یاخیبوونی نه‌هریه‌كان ك ه سه‌ید ته‌ها رێبه‌رایه‌تی كرد .ئه‌مجار ه گه‌مه‌كه له‌سه‌ر ئێران په‌یڕه‌وكراوه .ئه‌نجام هه‌مان شته .شاهنشاهی ئێران له‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كۆلۆنیالیزمی ئینگلیز نزیك كراوه‌ته‌وه. ئاشوریه‌كان كه‌وتوونه‌ت ه نێو ره‌وشێكی ته‌نگه‌تاوی .كورده‌كان دیسان رووبه‌ڕووی ئه‌نجامێكی پڕ له‌ئێش و ئازار ده‌بنه‌وه، هه‌م سه‌ركوت ده‌كرێن ،هه‌م مۆركی هۆڤێتییان لێده‌درێت و ده‌كه‌ون ه نێو ره‌و�شی تاوانباریه‌وه. به‌ئێش و ئازارترینیان یاخیبوونی 1925ك ه به‌ڕێبه‌رایه‌تی شێخ سه‌عید 19
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
بوو .به‌هۆی په‌ترۆل ئینگلته‌را ده‌خوازێت موسڵ و كه‌ركوك له‌ده‌ره‌وه‌ی سنووری میساقی میللی بهێڵێته‌وه .هه‌رچی كۆماری توركیای ه به‌ڕێبه‌رایه‌تی مسته‌فا كه‌مال وه‌كو پێویستییه‌كی په‌یوه‌ستبوون ب ه میساقی میللی ده‌ست له‌داواكردنی ناوچه‌ك ه به‌رنادات .كورده‌كان و توركه‌كان داوای جێبه‌جێكردنی پێویستییه‌كانی میساقی میللی ده‌كه‌ن .له‌م هه‌لومه‌رجانه‌دا دیسان گه‌م ه ناسراوه‌كه‌ی ئینگلیزه‌كان ده‌كه‌وێت ه گه‌ڕ .ئاماده‌كاریه‌كان بۆ لێدانی چه‌ند چۆله‌ك ه به‌به‌ردێك له‌ئارادایه. ئه‌و كوردانه‌ی نزیكی خۆی ده‌بینێ رازی ده‌كات و سه‌رنجیان راده‌كێ�شێ به‌وه‌ی یارمه‌تیان ده‌دات .ته‌نانه‌ت ئومێدی ساخته‌ی وه‌هایان نیشان ده‌دات كه له‌ئه‌گه‌ری یاخیبووندا یارمه‌تیان ده‌دات. كاتێك یاخیبوون ده‌ته‌قێته‌وه ،له‌گه‌ڵ حكومه‌تی كه‌مالیستی رێك ده‌كه‌وێت. قووڵترین پارچه‌بوون له‌چاره‌نوو�سی كورد و كوردستان دێنێت ه ئاراوه .ئێراق به‌به‌ر خۆی كه‌وتووه .له‌سه‌ختترین قۆناخدا توركیای كه‌مالیستی نزیكی خۆی كردۆته‌وه .كۆمار هانی هێرشكردن ه سه‌ر كوردان ده‌دات و به‌مجۆر ه ده‌یخات ه نێو هه‌ڵدێرێكی مه‌ترسیدار .وات ه جارێكی دیك ه له‌میانه‌ی سیاسه‌تی «په‌رتك ه و زاڵبه« به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووانه له‌یستۆكی« ،كه‌روێشك رابكه ،تاژی بیگره« به‌ڕێوه‌چووه ،به‌به‌ردێك چه‌ند ئامانج پێكێنراوه .كۆمار كوردانی له‌بیر كردوو ه ك ه تاوه‌كو دوێنێ ل ه سه‌ختترین قۆناخدا هاوپه‌یمانی ستراتیژیان بوون، رێبه‌ره‌كانیان له‌سێداره‌دا ،به‌مجۆره‌ش وایزانیو ه كێشه‌یه‌كی مێژوویی چاره‌سه‌ر كردووه .له‌میانه‌ی په‌یڕه‌وكردنی 20
شێوازه‌كانی سه‌ركوتكردن و نكوڵی، وه‌كو پێویستییه‌كی ئه‌م له‌یستۆكه ده‌كه‌وێت ه نێو سیاسه‌تێك ك ه زۆر له‌هی عوسمانیه‌كان دواكه‌وتووتره ،هه‌روه‌ها ده‌كه‌وێت ه نێو كێشه‌یه‌ك زۆر به‌خۆیه‌وه خه‌ریك ده‌كات .نه‌ك ته‌نیا كوردان به‌ڵكو به‌مجۆر ه توركه‌كان و كۆماریش ده‌كه‌ونه نێو له‌یستۆكه‌كه .ئیمپریالیزم و داگیركاری ته‌نیا یاری به‌الیه‌نێك ناكات .رێساكه‌ی
دوا په‌رده‌كانی ئه‌مجۆره سیناریۆیانه ،ئه‌وانه‌ن
كه دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی تاوه‌كو رۆژگاری ئه‌مڕۆمان به‌ڕێوه‌چووه
به‌مجۆره‌یه؛ به‌رده‌وام یاری به‌هه‌ردوو الیه‌ن ده‌كات ،به‌رژه‌وه‌ندیه‌كه‌ی زیاتر به‌كام الیه‌ندا بشكێته‌و ه بڕیار به‌الیه‌نی ئه‌و ده‌دات. له‌م مێژووه‌دا وات ه له‌قۆناخی 1920ـ 1925هه‌مان سیاسه‌ت و له‌یستۆك له‌ڕێی ئێران و ئێراقیش تاقی ده‌كرێته‌وه .له‌كاتێكدا ئیسماعیل سمكۆ پێوانێك ه و هه‌موو هێزێك تاقی كردۆته‌وه ،وا ده‌زانێ ئه‌و به‌كاریان ده‌هێنێ .له‌ئه‌نجامدا سه‌رباری ئه‌و تواناكاری ه مه‌زنانه‌ی له‌ئارادان، به‌اڵم ئه‌و زهنیه‌ته‌ی له‌خۆیه‌و ه ده‌گرێت، ده‌بێت ه هۆكاری له‌ده‌ستدان و زیانی زۆر
خراپ و مه‌زن .له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌كارهێنان به‌ئامانجی ته‌كتیكی به‌گوێره‌ی پێویست و له‌كاتی خۆیدا به‌شێوه‌یه‌كی راست هه‌ڵناسه‌نگێنرێت ،ئافاتی مه‌زن دێنێته سه‌ر كه‌سایه‌تی و جواڵنه‌و ه و گه‌الن. له‌كوردستانی ئێراقیش به‌ڕێبه‌رایه‌تی مه‌حمود به‌رزنجی ئه‌نجامه‌ك ه هه‌مان شت بوو .ئه‌گه‌ر یه‌كتری به‌كارهێنانی به‌رامبه‌ر له‌بواری ته‌كتیكیدا پشت به‌هێزی خۆیی نه‌به‌ستێت و به‌ئه‌نجامێك نه‌گه‌یه‌نرێت، ئه‌وا رزگاربوون له‌ئه‌نجامی وونكردنێكی نیگه‌تیڤان ه مه‌حاڵه .له‌وه‌دا نابێ ته‌نیا تاوان بخرێت ه سه‌ر رێبه‌رایه‌تی سه‌رهه‌ڵدان و رێكخه‌ری ئه‌م پیالنان ه و دوژمنه‌كانی گه‌ل له‌بیربكرێت .به‌پێچه‌وانه‌وه ،جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌كه‌ینه‌و ه ك ه پێویسته زۆر باش بزانین ته‌ڵه‌زگه‌ی كورد خاوه‌نی لۆژیكێكی چۆنی دامه‌زراندن ه و به‌مجۆره هه‌نگاو بهاوێژێ. دوا په‌رده‌كانی ئه‌مجۆر ه سیناریۆیانه، ئه‌وانه‌ن ك ه دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی تاوه‌كو رۆژگاری ئه‌مڕۆمان به‌ڕێوه‌چووه. ئه‌و پارتییانه‌ی له‌نێو ئه‌و هه‌لومه‌رجه خوازرا له‌ژێر ناوی PDKپێشبخرێن ك ه شه‌ڕی دووه‌می جیهانی رێگای له‌پێش كرده‌وه ،دارده‌ستی باو و به‌كرێگیراوێتی هاوچه‌رخی به‌یه‌كه‌و ه له‌ناویه‌كتردا به‌ڕێوه‌برد ،له‌میانه‌ی پارته‌كانی خۆیان نه‌ك ته‌نیا بۆ ئه‌ندام و الیه‌نگره‌كانیان ته‌نانه‌ت بۆ ته‌واوی گه‌لی كورد بوون به‌خراپترین نموونه .له‌كاتێكدا سه‌ركه‌وتن له‌تێكۆشانی ئازادی له‌سه‌رتاسه‌ری جیهان ببوو ه رێسایه‌ك سه‌رباری ئهوهی گه‌لی كورد به‌ده‌ستی ئه‌و پارتیانه‌ی ب ه PDKناو ده‌بران گه‌وره‌ترین زیانی به‌ركه‌وت ،ئه‌م پارتان ه نه‌یانتوانی خۆیان له‌ده‌ست یاری www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
كه‌ر ه ته‌كتیكیه‌كان ده‌ربهێنن و له‌ڕه‌و�شی پاشكۆیه‌تی رزگاریان بێت .دیارده‌ی كورد ك ه له‌ئاستی ده‌رككردن به‌داگیركاری رۆژئاوا پێشكه‌وتنی به‌خۆیه‌و ه نه‌دیبوو، كه‌وت ه نێو قۆناخێكی تاریكتر. قۆناخی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی ده‌ره‌به‌گایه‌تی له‌ئه‌نجامی جموجۆڵه‌ی ئه‌و كاریگه‌ریه‌كانی داگیركه‌ری سه‌رمایه‌داری له‌كوردستان هات ه ئاراوه ،رێگا له‌پێش لێگه‌ڕینی نوێ ده‌كاته‌وه .له‌گه‌ڵ ئهوهی بۆرژوازی كورد پێكنه‌هاتووه ،له‌هه‌مان كاتدا ل ه به‌رامبه‌ر به‌بۆرژوابوونی ئه‌رمه‌نی و سوریانیه‌كان و نه‌ته‌وه‌په‌رستی بۆرژوا، كاردانه‌و ه پێشده‌كه‌وێت .له‌به‌رئه‌وه‌ی بنه‌مای چینی بۆرژوا الواز ه و پێكهاته‌ی خێاڵیه‌تی و ده‌ره‌به‌گایه‌تی به‌هێزه، ده‌توانین ئه‌م كاردانه‌وان ه له‌چوارچێوه‌ی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی دابنێین .زه‌قترین تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كانی ئهوهی ه له‌بنه‌مایه‌كی بێبه‌شه، بۆرژوازی ئایدیۆلۆژی پشت به‌كوردایه‌تیه‌كی سۆزداری و پێكهاته‌ی باوی كۆمه‌ڵگا ده‌به‌ستێ .ئه‌م تایبه‌تمه‌ندێتیان ه ده‌رفه‌ت ب ه پرۆگرام و رێكخستنێكی هاوچه‌رخ نادات .كاتێك خواستوویان ه له‌ژێر ناوی كوردایه‌تی جموجۆڵ بكه‌ن ،ئه‌وا په‌یوه‌ندیی ه ئایینی و خێڵه‌كیی ه باوه‌كانیان به‌بنه‌ما وه‌رگرتووه. هه‌روه‌كو چۆن رێكخستنێكی نوژه‌ن نییه، ئه‌وا ئه‌و ئامانج ه سیاسیه‌ی به‌باوه‌ڕیه‌وه پێیه‌و ه گرێدراون به‌شێوه‌یه‌كی واقیعیانه ده‌ستنیشانیان نه‌كردووه .هه‌ربۆیه پێكهاته‌یه‌ك دێت ه ئاراو ه ك ه هه‌موو كاتێك بۆ به‌كارهێنان و خیانه‌تكردن له‌باره. كاره‌كته‌ری جوالنه‌وه‌كانی یاخیبوونی www.komelge.com
سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م و بیسته‌م له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه بوو .ئه‌م جواڵنه‌وان ه گه‌وره‌ترین زیانیان به‌گه‌لی كورد گه‌یاندووه. ئه‌م جۆر ه رێبه‌رایه‌تی ه ده‌ره‌به‌گایه‌تی و میللیگه‌را سه‌ره‌تاییان ه كه له‌هه‌ڵسه‌نگاندنێكی بابه‌تیانه‌ی ره‌وش بێبه‌شن ،ئامانجی سیا�سی واقیعی دیار ناكه‌ن ،به‌شێوه‌یه‌كی راست جیاوازی نێوان دۆست ـ دوژمن ناكه‌ن ،كات و شێوه‌ی جوالنه‌وه‌كان به‌گوێره‌ی به‌رجه‌سته هه‌لومه‌رجی واقیعی
شتی خراپتر ئهوهی ه هێزه ده‌سه‌اڵتداره‌كان بنه‌ماڵه‌كانیان بۆالی خۆیان راكێش كردووه و وه‌كو ئامرازێكی كۆنترۆڵكردنی گه‌ل به‌كاریان هێناون ناگۆڕن و پێ�شی ناخه‌ن ،هه‌روه‌كو چۆن رێگایان له‌پێش زیانی مه‌زن كردۆته‌وه، به‌هه‌مان شێو ه نه‌بوونه‌ت ه خاوه‌نی هیچ ده‌سكه‌وتێكیش .شتی خراپتر ئهوهی ه هێزه ده‌سه‌اڵتداره‌كان بنه‌ماڵه‌كانیان بۆالی خۆیان راكێش كردوو ه و وه‌كو ئامرازێكی كۆنترۆڵكردنی گه‌ل به‌كاریان هێناون. بابانیه‌كان بۆ یه‌كه‌مین جار له‌هه‌رێمی سلێمانی له‌ساڵی 1806یاخیبوونیان به‌واتا هاوچه‌رخه‌كه‌ی ده‌ستپێكرد، له‌مێژووی دواتردا بوون ه بنه‌ماڵه‌یه‌ك
ك ه هه‌ر ه زێد ه به‌كرێگیراوی تێدا ده‌ركه‌وت؛ له‌خزمه‌تكردنی ته‌واوی هێزه ده‌سه‌اڵتداره‌كانی نه‌ته‌وه‌كانی دراوسێدا، هیچ سنوورێكیان نه‌ناسیووه .هه‌مان شت له‌رێبه‌رایه‌تی به‌درخان به‌گ ی یاخیبوونی بۆتانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ده‌بینین .كاتێك به‌هۆی كاریگه‌ری زیاتری په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌به‌گایه‌تی و میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی ئه‌م یاخیبوونه‌ش له‌شكست رزگاری نه‌بوو ،وه‌كو بنه‌ماڵ ه تاوه‌كو ئێستاش نه‌یانتوانیو ه خۆیان رزگار بكه‌ن و نه‌هێڵن به‌كاریان بێنن .به‌درخانیه‌كان له‌سه‌رووی ئه‌و بنه‌مااڵنه‌و ه دێن ك ه به‌ڕاده‌ی هه‌ره زێد ه ئیمپریالیزم و به‌كرێگیراوێتی هه‌رێمی پشتیان پێده‌به‌ستن و به‌ئامانجی كۆنترۆڵكردنی كوردان به‌كاریان هێناون. ئه‌و كوردایه‌تیه‌ی په‌یڕه‌ویان كردووه سنووره‌كانی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی تێپه‌ڕنه‌كردووه ،ره‌وتێكی نه‌ته‌وه‌یی و سیا�سی جێگیریان نه‌خوڵقاندووه. سه‌ره‌ڕای ئهوهی له‌سه‌رده‌می شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی هه‌لومه‌رج له‌بار بوو، به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆر دووربوون له‌گه‌اڵڵه‌كردنی پرۆگرامێكی دیموكرا�سی و دژ ه ئیمپریالیستی و ئاواكردنی رێكخستنێك جوالنه‌وه‌كانی كورد له‌ئێران به‌ڕێبه‌رایه‌تی سمكۆ شكاك ،له‌ئێراق شێخ مه‌حمود به‌رزنجی ،له‌توركیا شێخ سه‌عید ،له‌بینینی رۆڵێكی شكست هێنه‌ران ه رزگاریان نه‌بوو. زیاتر گه‌م ه هه‌رزانه‌كانی سیخوڕه‌كانی ئیمپریالیزمیان به‌په‌یوه‌ندی له‌قه‌ڵه‌مداوه و بوونه‌ت ه ئامرازی له‌یستۆكه‌كانیان .ئه‌و هه‌موو هه‌وڵه‌یان ،نه‌بۆ خۆیان و نه‌بۆ گه‌ل هیچ ده‌سكه‌وتێكی لێنه‌كه‌وتۆته‌وه. ته‌نیا وه‌كو میراس بۆ بنه‌ماڵه‌كانیان به‌جێهێشتووه .هه‌رچی ئه‌و كۆنترۆڵه‌یه 21
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
ك ه له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مااڵن ه دانراوه ،دیسان له‌چاودێری كردنی گه‌ل به‌والو ه هیچ واتایه‌كی دیكه‌ی نه‌بووه .له‌ڕاستیدا ئه‌م جۆر ه نزیكبوونه‌وان ه به‌درێژایی مێژوو به‌چڕی له‌ناو ده‌سه‌اڵتداره‌كاندا په‌یڕه‌وكراوه .به‌كارهێنانی كه‌سێتیی ه الواز و تێكشكاوه‌كان وه‌كو ئامرازێكی چاودێری سیاسه‌تێكی به‌رباڵوه .به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ناو كورداندا به‌ئه‌نقه‌ست له‌والوه‌تر، ئه‌م سیاسه‌ت ه له‌ناواخنیاندا جێگیر كراوه و فێركراون ،هه‌ربۆی ه خۆبه‌خشانه به‌رامبه‌ر به‌خۆیان په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن. له‌قۆناخی PDKدا ك ه میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی به‌ره‌و پارتیبوون چوو ،بووه به‌دواترین و تێكده‌رانه‌ترین نموونه‌ی ئه‌م تێڕوانین و هەڵوێستە .پێكهاته‌ی له‌جۆری PDKبوونه‌ت ه بژارده‌ترین ئامرازی سیاسه‌تی هه‌رێمی هێز ه ده‌ره‌كیه‌كان. به‌هۆی پێشنه‌كه‌وتنی بنه‌مای بۆرژوازیه‌ت و پێكهات ه ده‌ره‌به‌گایه‌تی ه ـ خێڵه‌كییه سنوورداره‌كانیان ،به‌رده‌وام له‌بینینی رۆڵی مه‌ترسیدار دژ به‌هێزی خۆیی گه‌ل دوودڵیان نه‌كردووه .له‌پێناو ژیان و ئه‌و سامانه‌ی به‌ده‌ستیانه‌وه‌یه ،تاكه قۆزیان ئهوهی ه به‌رامبه‌ر جوالنه‌وه‌یه‌كی هاوچه‌رخی نه‌ته‌وه‌یی گه‌لی كورد ببن به‌باشترین داش .له‌سه‌ربنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندیی ه بچووكه‌كانی بنه‌ماڵێتی ئاماده‌ی ه مه‌ترسیدارترین په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌كانی ناوچه‌ك ه پێشبخات و ناكه‌وێت ه نێو دوودڵیه‌وه .له‌م الیه‌نه‌وه هیچ به‌هایه‌كی ئاكاری یاخود پره‌نسیپێكی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی نییه .ئه‌گه‌ر هه‌شبێت له‌هه‌راجكردنیاندا دوودڵ نابێت. له‌ته‌واوی ئه‌و واڵتانه‌ی كوردی لێیه، ئه‌و زیانه‌ی له‌میانه‌ی پارته‌كانی به‌ناوی 22
PDKدووچاری هاتوون ،له‌گه‌ڵ هیچ قۆناخێكی دیکەی مێژوودا به‌راورد ناكرێت .ئهوهی بواری مه‌تر�سی و خراپه‌كاریه‌كانی مه‌زن كردووه ،ئهوهی ه كه به‌ده‌زگابوون ه و په‌نایان بردۆت ه به‌ر خاوه‌نه به‌هێزه‌كانیان .له‌به‌رئه‌وه‌ی یاریكردن به‌جوالنه‌وه‌ی هاوچه‌رخی ئازادی گه‌لی كورد له‌ناوچه‌كه‌دا پاره‌یه‌كی باش ده‌كات و پله‌وپای ه دێنێت ،ئه‌وا بینینی ئه‌م رۆڵه به‌شێوه‌یه‌كی دووالیه‌نه‌و ه ب ه یارییه‌كی به‌به‌رهه‌م له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت.
پێكهاته
ده‌ره‌به‌گایه‌تیه ــ خێڵه‌كییه
سنوورداره‌كانیان،
به‌رده‌وام له‌بینینی
رۆڵی مه‌ترسیدار دژ
به‌هێزی خۆیی گه‌ل
دوودڵیان نه‌كردووه
به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی پێ به‌پێ بوونه‌ت ه سه‌ربازی به‌مووچ ه و ئه‌و گه‌له‌یان له‌ده‌ستدا ك ه له‌میانه‌ی په‌یڕه‌و ه باوه‌كان به‌خۆیانه‌و ه گرێدابوون ،ئه‌وا له‌وه رزگاریان نابێت به‌خێرایی ریسوا و گۆشه‌گیر ببن .كاتێك سه‌رچاوه‌كانی پاره
و ئه‌و هێزان ه له‌ده‌ست بده‌ن ك ه ده‌ستیان بەسەردا گرتوون ،ئه‌وا له‌ڕه‌وشێكی به‌مجۆره‌دا نین ته‌نانه‌ت بۆ یه‌ك دانه رۆژیش بتوانن له‌سه‌ر پێیان بمێننه‌وه. هه‌روه‌كو زۆرجار بینراوه ،كاتێك پشتگیری و یارمه‌تی خاوه‌نه‌كانیان له‌ده‌ست بده‌ن، ته‌نانه‌ت له‌یه‌ك رۆژدا به‌سه‌دان هه‌زار هێزی چه‌كدار باڵو ه پێده‌كه‌ن و راده‌كه‌ن. له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆماندا مه‌ترسیدارترین ستووندی ته‌ڵه‌زگه‌ی كوردانن .ئه‌و دووڕیانه‌ی پێی گه‌یشتوون ،یا ئه‌وه‌تا به‌ره‌و هێزێكی دیموكرا�سی ـ نه‌ته‌وه‌یی به‌پره‌نسیپ و به‌بڕیار وه‌رچه‌رخان ئه‌نجام بده‌ن ،یاخود هه‌روه‌كو چۆن له‌رابردوودا گه‌لێك نموونه‌ی بینراو ه ده‌كه‌ون ه ره‌و�شی ئه‌و بنه‌ماڵ ه ئاساییانه‌ی دوورخراونه‌ته‌وه. نا�شێ ره‌و�شی ئێستایان له‌گه‌ڵ رێساكانی سیاسه‌تی دیموكراسییان ه لێك بچوێنرێ. شكستانه‌ی ئه‌و سه‌رباری دووچاری هاتوون ،هۆكاری سه‌ره‌كی به‌رده‌وامبوونی میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی ئهوهی ه ك ه تاماوه‌یه‌كی درێژخایه‌ن جوالنه‌وه‌ی نیشتیمانی ـ دیموكرا�سی گه‌لی كورد پێشنه‌كه‌وت ،ئه‌گه‌ر سه‌ریان هه‌ڵدابێت ،ئه‌وا میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی له‌گه‌ڵ ئه‌و هێزانه‌ی پێیه‌و ه گرێدراون به‌سانایی پاكتاویان كردوون .بۆیه‌كه‌مین جار ته‌نگه‌تاوبوونیان به‌رامبه‌ر ،PKK هۆیه‌كه‌ی بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه كه له‌گه‌لێك بوار و شوێندا ئه‌م گه‌مه‌یه پووچه‌ڵكراوه‌ته‌وه .كاتێك ،PKKئه‌و سیاسه‌ته‌یانی ریسواكرد ك ه به‌نهێنی دژی گه‌لیان په‌یڕه‌و ده‌كرد و تێكیشكاند، كه‌وتوونه‌ت ه نێو خیانه‌تكارترین هه‌ڵوێستی به‌كرێگیراوێتی .كاتێك پێكدادانه درێژخایه‌نه‌كان ئه‌نجامی خوازراوی بۆ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
به‌ده‌ست نه‌هێناون ،زۆر به‌با�شی بۆیان روون بۆته‌و ه ك ه ناتوانن له‌میانه‌ی سیاسه‌تی باوی به‌كرێگیراوێتی مه‌ودا ببڕن. شێو ه و فۆرم ه جیاوازه‌كانی میللگه‌رای سه‌ره‌تایی له‌هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ چاوه‌ڕوانی شكستی PKK بوون .كاتێك ئه‌م ه به‌دینه‌هات ،به‌شێكیان په‌الماری زیاتریان هێنا؛ به‌شه‌كه‌ی دیكه‌ش دووركه‌وتنه‌وه‌یان له‌جوالنه‌وه‌ی سیا�سی به‌گوێره‌ی پێداویستی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان له‌قه‌ڵه‌مدا .له‌و قۆناخه‌ی كه نه‌بوونیان له‌هه‌بوونیان باشتر بوو، هێز و باوه‌ڕی ئه‌وه‌یان نه‌بوو سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌یی -نیشتیمانی په‌یڕه‌و بكه‌ن .ئه‌و جوالنه‌وانه‌ی له‌سه‌ربنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی بنه‌ماڵه‌گه‌رێتی و كه‌سێتی ئاواكراون ،كاتێك ئه‌نجامی پێچه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنا ،له‌په‌رته‌وازه‌بوون رزگاریان نه‌بووه. ئه‌و ره‌وشه‌ی له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆماندا میللیگه‌رای سه‌ره‌تایی تێیدا ده‌ژیت، له‌ده‌روازه‌ی ئه‌م رێگایه‌دایه .بۆ ئهوهی رێگا له‌و ه بگیردرێت ك ه مه‌ترسیدارتربن، باشترین رێگا ئهوهی ه بۆ نێو رێككه‌وتنێك راكێش بكرێن ك ه هه‌ست به‌متمان ه و ئاسایش بكه‌ن ،ئه‌وانه‌ی نایه‌نه‌و ه سه‌ر رێگاش ریسوا بكرێن و داببڕێنرێن .كاتێك راستینه‌ی رۆژبه‌رۆژ سنوورداربوون و په‌رته‌وازه‌بوونی بنه‌ما چینایه‌تییه‌كه‌یان و بێبه‌شكردنی ئه‌م ره‌وت ه و جوالنه‌وه‌كه‌یان له‌زه‌مینه‌ی ماددی بێنین ه به‌رچاوان ،ئه‌وا ئه‌گه‌ر بخوازن بژین ،ناچارن پێویستی وه‌رچه‌رخانی دیموكراسییان ه وه‌كو بژارێك له‌پێش خۆیان دابنێن. هه‌رچه‌ند ه ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندی ه كه‌سێتی و بنه‌ماڵه‌گه‌رێتی ه به‌هێزه‌ی فێری www.komelge.com
بوون ،ئه‌و ه نیشانبدات ك ه ب ه ئاسانی به‌ره‌و پێوان ه دیموكراسییه‌كان نایه‌ن، له‌جیاتی ئهوهی به‌ته‌واوی ژیان له‌ده‌ست بده‌ن ،ئه‌وا ئاواكردنه‌وه‌یان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه ،ده‌توانرێ وه‌كو گونجاوترین رێگا له‌پێشیان دابنرێت .هه‌ربۆی ه پێویست ده‌كات به‌رده‌وام له‌میانه‌ی رێككه‌وتنی دیموكراسییانه‌ی به‌رفراوان و به‌رامبه‌ر ب ه الیه‌ن ه مه‌ترسیداره‌كانی به‌ته‌گبیر بێت، به‌مجۆر ه شیكردنه‌وه‌ی ئه‌م به‌اڵ مێژووییه و ده‌رخستنی له‌ڕه‌و�شی كۆسپ نانه‌وه، بایه‌خێكی مه‌زنی هه‌یه.
پێچكه‌یه‌كی
دیكه‌ی گرنگی ئه‌م
ه چینایه‌تیه، پێكهات
پێشكه‌وتنی خێرای ورد ه بۆرژوازیه‌ته
هه‌م له‌شار و هه‌م
له‌ناوچه الدێیه‌كان قۆناخی میللیگه‌رای بۆرژوازیه‌ت ناسیونالیزمی بۆرژوازیه‌ت ،مه‌یلێكه له‌ناواخنی میللیگه‌رای سه‌ره‌تاییه‌وه پێشكه‌وتووه .كاتێك ده‌وربه‌ر و ناوه‌ندی ده‌ره‌به‌گایه‌تی چینی بااڵده‌ستی كوردان په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ سه‌رمایه‌داری به‌ست ،به‌پێی تێپه‌ڕبوونی كات رێگای له‌پێش پێكهاته‌ی چینایه‌تی نیمچە ـ بۆرژوا كرده‌وه .ئه‌و توێژه‌ی ك ه له‌نێو
گرێدانێكی چڕ ب ه بۆرژوازیه‌تی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌سته‌و ه پێشده‌كه‌وێت ،هه‌روه‌كو له‌جوالنه‌وه‌كانی به‌نه‌ته‌وه‌بووندا ده‌بینرێ ئه‌مان ه تایبه‌تمه‌ندێتی شۆڕشگێڕی ته‌نانه‌ت پێشنه‌كه‌وتووه؛ ریفۆرمخوازیشیان ئەم خەسڵەتەیان هێند ه كه‌م ه مرۆڤ ده‌توانێ بڵی نییه .دیارده‌یه‌ك ه گۆڕانكارییه بابه‌تیه‌كان كردوویان ه به‌ناچارییه‌ك. ته‌نانه‌ت به‌گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندی خۆی سه‌باره‌ت به‌بازاڕ تێكۆشانێك ئه‌نجام نادات .ل ه فۆرمێكدای ه ك ه زۆر له‌گه‌ڵ پێناسه‌ی چینی سیخوڕ گونجاوه. به‌تایبه‌تیش ئه‌و شارانه‌ی له‌ئاكامی پێشكه‌وتنی په‌یوه‌ندیه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌داری مه‌زنبوون ،شوێنگه‌ی ئه‌م چین ه له‌ناو كۆمه‌ڵگادا به‌هێز ده‌كات. له‌نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م ته‌واوی كوردستان گۆڕانكاری بابه‌تیانه‌ی به‌مجۆره‌ی به‌خۆو ه بینی. پێچكه‌یه‌كی دیكه‌ی گرنگی ئه‌م پێكهاته چینایه‌تیه ،پێشكه‌وتنی خێرای ورده بۆرژوازیه‌ت ه هه‌م له‌شار و هه‌م له‌ناوچه الدێیه‌كان .به‌رامبه‌ر به‌پێشكه‌وتنێكی سنوورداری بۆرژوازی مه‌زنی كۆمپرادۆر، به‌شێوه‌یه‌كی فراوان و به‌رباڵو چینی ورده بۆرژوا پێكدێت .له‌ناوچ ه الدێیه‌كاندا ورد ه بۆرژوازیه‌تی گوند مه‌یلێكی زۆر گرنگه ،له‌شاره‌كانیشدا چینی ورد ه بۆرژوا له‌ناو بیروكراسیه‌تی ده‌وڵه‌تدا خزمه‌ت ده‌كات ،مه‌زن ده‌بێت و جێگایه‌كی گرنگ ده‌گرێت .له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌ردووكیشیان له‌و ه بێبه‌شن ك ه ل ه ده‌وروبه‌ری بازاڕێكی نه‌ته‌وه‌یی تێكۆشانی زمان و كولتووری نه‌ته‌وه‌یی بكه‌ن و زیاتر له‌سه‌ربنه‌مای وابه‌سته‌بوون به‌هێز ه ده‌ره‌به‌گایه‌تیه‌كانی به‌كرێگیراوێتی باو و بیروكراسیه‌تی 23
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
ده‌وڵه‌ت گوزه‌ران ده‌كه‌ن ،له‌ژێر كاریگه‌ری كاره‌كته‌ر و كه‌سایه‌تیه‌كدان ك ه هاوته‌ریبی بۆرژوازیه‌تی ناسیونالیزمی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست و نه‌ته‌وه په‌رستیه‌كه‌یه‌تی و له‌ناویاندا تواوه‌ته‌وه. هێزی ئه‌وه‌یان نیی ه هه‌ڵوێستێكی نیشتیمانی و واڵتپارێزان ه سه‌باره‌ت به‌به‌هاكانی زمان و كولتووری گه‌ل نیشان بده‌ن .هه‌روه‌كو چۆن پێكهاته‌كه‌یان و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان رێگا ب ه مه‌یل و هه‌ڵوێستێكی به‌مجۆره نادات ،ئه‌وا له‌ئاستی ئایدیۆلۆژی و ئاكاری پێویستیش بێبه‌شن. رێبه‌رایه‌تیی ه چینایه‌تیه‌كانی ئه‌م پێكهاتان ه ك ه ترسنۆكن ،بێكاریگه‌رن، له‌ڕاستیه‌كان دوورن و تادواڕاد ه هه‌ڵگری تایبه‌تمه‌ندێتی ته‌سلیمكارانه‌ن ،ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت ببینن رێگا له‌پێش په‌نابردنه به‌ر مه‌یلی ناسیۆنالیزمی ریفۆرمخوازانه ده‌كه‌نه‌وه .پێشكه‌وتنی شێوازێكی به‌مجۆره‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی جێگای باسه. واقیعی بابه‌تی ك ه له‌ئارادای ه ئه‌م ه دێنێته ئاراوه .ده‌ره‌به‌گایه‌تی ل ه پشتیه‌وه‌یه، ل ه هه‌رچوارالیه‌و ه هێزه‌كانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌كانی سه‌رده‌ست ،هه‌بوونی گه‌لیش له‌پێشیدا ،بۆت ه هۆكاری ئهوهی ئه‌م مه‌یل ه تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كی به‌مجۆره‌ی هه‌بێت هاوتاكه‌ی له‌جیهاندا زۆر كه‌مه. فێڵبازی ،هه‌ڵپه‌رستی ،پیالنگێڕی، دووڕوویی ،خیانه‌تی له‌ناكاو ،هه‌موو جۆر ه ساخته‌كارییه‌ك ،به‌رده‌وام گرنگیدان به‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی كه‌سێتی، بێ پره‌نسیپی ،تاوه‌كو بڵێی قه‌ره‌بوو ده‌دات، هه‌روه‌كو حه‌ربا ره‌نگ ده‌گۆڕێت ،هێنده‌ی له‌ناكاو ده‌بێت به‌شۆڕشگێڕ له‌ناكاویش ده‌بێت به‌دژ ه شۆڕش ،بێباوه‌ڕی به‌گه‌ل، به‌رده‌وام له‌خاوه‌ن ده‌گه‌ڕێ تاكو پشتیان 24
پێ ببه‌ستێ ،سۆزداریه‌كی راده‌به‌ده‌ر و بێ خه‌می ،هێنده‌ی ل ه ئایدیۆلۆژیا بێبه‌شه تا بڵێی دیماگۆكیشه ،به‌هه‌مان شێوه له‌به‌ها ئه‌خالقیه‌كان بێبه‌شه ،به‌ئه‌ندازه‌ی ئهوهی به‌خێرایی یاخی ده‌بێت به‌خێراییش ده‌بێت ه ته‌سلیمكار ،له‌ناكاو رێبازێك ئاوا ده‌كات و په‌ناده‌بات ه به‌ر ئایدیۆلۆژیایه‌ك
به‌بێ سڵه‌مینه‌وه بۆ هه‌موو جۆره په‌یوه‌ندیه‌كی ته‌سلیمكاری و بێ ه له‌گه‌ڵ پره‌نسیپیان هێز ه داگیركاره‌كان و ئیمپریالیزم كراوه‌بوون
به‌هه‌مان خێراییش ده‌ستی لێبه‌رده‌دات و بێ رێبازه ،له‌رووخساردا به‌جموجۆڵ دیار ه له‌ژێره‌و ه ماندوو بوون و ته‌مبه‌ڵه ،به‌ئه‌ندازه‌ی ئهوهی سه‌باره‌ت به‌ڕابردوو خاوه‌نی دۆگما و زانیاری له‌قه ،به‌ئه‌ندازه‌ی بێ ئومێدی سه‌باره‌ت به‌ئاییند ه خه‌یاڵی پڕوپووچی هه‌یه؛ ئه‌مانه وه‌كو تایبه‌تمه‌ندێتی گشتی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی و كولتووری و كرداری مه‌یله‌كانی ئه‌م چین ه رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه. سۆسیالیزمی بونیادنراو و رزگاری نه‌ته‌وه‌یی دژب ه ئیمپریالیزم ك ه له‌نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م بایه‌خدار بوو،
ئه‌م مه‌یل ه كاریگه‌ری كرد ه سه‌ر ته‌واوی كوردستان ،رێگای له‌پێش ئه‌و ه كرده‌وه چه‌پڕه‌وێتی ورد ه بۆرژوا ریفۆرمیسته‌كان بێت ه ئاراوه .تایبه‌تمه‌ندێتی ه سواوه‌كانی ئه‌وه‌یان بۆرژوا، نه‌ته‌وه‌په‌رستی له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیاندا بینی ك ه له‌میانه‌ی ئه‌و مه‌یله‌ی ره‌واجی هه‌یه ،ته‌نانه‌ت له‌میانه‌ی چه‌نه‌بازێتی ماركسیستی ـ لینینیستی خۆیان بخه‌نه‌ڕوو؛ له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و ه به‌بێ سڵه‌مینه‌و ه بۆ هه‌موو جۆر ه په‌یوه‌ندیه‌كی ته‌سلیمكاری و بێ پره‌نسیپیان ه له‌گه‌ڵ هێز ه داگیركاره‌كان و ئیمپریالیزم كراوه‌بوون .رێگرتنی له‌پێش سۆسیالیزم و نیشتیمانپەروەریه‌كی شۆڕشگێڕی راسته‌قینه ،له‌نزیكه‌وه هەڵوێستەیانه. ئه‌م گرێدراوی سه‌ره‌كیترین هه‌ڵسوكه‌وتی ئه‌م مه‌یله و گروپه‌كانیان ئه‌وه‌بوو ،له‌روخساردا خۆیان وه‌كو الیه‌نگری مه‌یلی شۆڕشگێڕی نیشانبده‌ن و له‌پشته‌وه‌ش خه‌نجه‌ری لێبده‌ن. ژماره‌یه‌كی زۆری ئه‌و پارتی و گروپانه‌ی وه‌كو هاوپه‌یمان و درێژه‌ی پارتیه‌كانی به‌ناوی PDKو ئه‌و پارته كۆمۆنیستیان ه بوون ك ه هه‌ڵگری سۆسیالیزمی تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كانی بونیادنراو بوون ،له‌هه‌موو پارچه‌كاندا زۆر له‌دواوه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی سه‌ره‌تایی ده‌ره‌به‌گایه‌تی مانه‌و ه و رێگایان له‌پێش گه‌لێك خراپه‌كاری كرده‌وه .به‌رده‌وام مه‌یلی ئازادیخوازی گه‌لیان شێواندووه. ئاژاوه‌چێتی و جێنه‌گرتنیان له‌ناو یه‌كێتی به‌ره‌یی به‌بڕیار ،هه‌ڵوێستێكی دیكه‌یانه ك ه نیشانیانداوه .لێره‌شدا كاریگه‌رێتیه‌كی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی راسته‌وخۆی بنه‌ماڵێتی و كه‌سێتی و ئه‌و یارمه‌تیه www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
ماددی ه هه‌بوو ك ه له‌و ده‌وروبه‌رانه‌یان وه‌رده‌گرت ك ه پێیانه‌و ه گرێدراو بوون. كارێكی دیكه‌ی گرنگیان ئه‌وه‌بووه ،ئه‌و كادیر ه دڵسۆز و واڵتپارێزانه‌ی جێگای خۆیان له‌ناویاندا گرتبوو له‌میانه‌ی هه‌موو جۆر ه شێوازێكه‌و ه بێكاریگه‌ریان بكه‌ن ،ل ه كوشتنه‌و ه تاوه‌كو له‌ڕێ الدان و گه‌نده‌ڵ كردنیان به‌كارهێناوه. كۆششێكی رێكخراوه‌یی ،سیا�سی و كولتووری و كرداری ئه‌وتۆیان نییه به‌هه‌ند وه‌ربگیردرێت .ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سكه‌وته‌كان و الڕێكردنی و پووچه‌ڵكردنه‌وه‌ی، له‌ئه‌نجامیشدا مه‌سه‌له‌یه‌كن له‌نزیكه‌و ه گرێدراوی ئه‌م مه‌یله‌ن .له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆماندا له‌نێو بێچاره‌ییه‌كی قووڵ و شوێنگه‌یه‌كی هه‌ره الوازدا ده‌ژین. ئه‌وان ه چاوه‌ڕوانی ئه‌و ه ده‌كه‌ن، پێشه‌نگی گه‌ل PKKله‌ناو بچێت و په‌رته‌وازه بێت .سه‌ره‌ڕای ئهوهی رۆڵێكی گرنگیشیان له‌دوا پیالنگێڕی 15ی شوبات هه‌یه ،به‌اڵم به‌دینه‌هاتنی ئه‌م چاوه‌ڕوانی و ئومێده‌یان، پووچه‌ڵبوونه‌وه‌ی له‌پێش رێگای خه‌یاڵه‌كانیان كرده‌وه .ئه‌و په‌یوه‌ندییه هه‌م ه الیه‌نانه‌ی له‌گه‌ڵ هێز ه داگیركه‌ر و ئیمپریالیسته‌كان پێشیان خستووه ،زیاتر رێگای له‌پێش گۆشه‌گیربوونیان كردۆته‌وه. له‌گه‌ڵ ئهوهی وه‌كو چینێك زه‌مینه ماددیه‌كه‌یان بۆ په‌یوه‌ندی كراوه‌یه ،به‌اڵم به‌هۆی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی پێكهاته‌كه‌یان، به‌رده‌وام پێویست ده‌كات ئه‌م مه‌یله چاودێری بكرێت ،دوژمنایه‌تییه‌كی (ته‌ڵه‌كه‌بازان ه به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ری ستراتیژی برایه‌تی و یه‌كێتی ئازاد و پێوانه دیموكراسییه‌كان) ده‌كه‌ن ك ه رێبه‌رایه‌تی گه‌ل هه‌وڵده‌دات له‌گه‌ڵ ته‌واوی كولتوور www.komelge.com
و گه‌الن پێشیبخات ،به‌تایبه‌تیش له‌گه‌ڵ گه‌الن و نه‌ته‌و ه دراوسێكان. هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌م ه وه‌كو ته‌سلیمبوون و «فرۆشتنی كێشه‌ی كورد» هه‌راج بكه‌ن .تاوه‌كو دوایی ب ه ته‌گبیربوون و هه‌ستیاری به‌رامبه‌ر ب ه نوێنه‌رانی ئه‌م مه‌یل ه ك ه پیرۆزترین به‌های گه‌لی كوردیان له‌خۆڕا هه‌راج كرد و له‌میانه‌ی گالوترین پیالنگێڕیه‌و ه جێگای خۆیان له‌پاكتاوكردنیدا گرت ،گرنگیه‌كی مه‌زن له‌خۆو ه ده‌گرێت .نابێ ب ه رووخساری الوازی و ساویلكه‌ییان هه‌ڵخه‌ڵه‌تێن. هه‌م ئه‌وانه‌ی پاشماوه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی سه‌ره‌تایی ده‌ره‌به‌گایه‌تین ،هه‌م ئه‌وانه‌ی شێوه‌ی جیاوازیان به‌خۆیان داو ه و خاوه‌نی روخسارێكی نه‌ته‌وه‌په‌رستی بۆرژوازین و به‌شێوه‌یه‌كی چاالكانه له‌نێو هه‌ڵوێستی مامه‌ڵه‌كردن و
هه‌راجكردن دان ،به‌ئه‌ندازه‌ی ئهوهی ئه‌وانه‌ی دڵسۆزن و ده‌خوازن بێنه‌وه سه‌ر راسته‌ڕێ ،هه‌ڵسه‌نگاندنیان له میانه‌ی هه‌ڵوێستێكی ره‌خنه‌دانان ه و قازانجكردنیان و له‌خۆو ه گرتنیان له‌نێو یه‌كێتی و كۆمه‌ڵه‌ی گونجاودا، ئه‌وا پێویست ه له‌بواره‌كانی ئایدیۆلۆژی، سیا�سی ،كولتووری و كرداریدا ته‌گبیری دیك ه وه‌ربگیردرێت و بێكاریگه‌ر بكرێن، به‌مجۆره‌ش به‌الوه‌نانیان وه‌كو كۆسپێكی پێش چاره‌سه‌ری دیموكراسییانه، بایه‌خێكی گرنگی هه‌یه. كۆتایی +لە بەرگی دووەمی بەرگرینامەی «لە دەوڵەتی کاهینی سۆمەرەوە بەرەو شارستانێتی دیموکراتی» وەرگیراوە 25
NO:22 - November 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەوە راستیەکی نوێ نییە؛ حەقیقەتی ڕۆژهەاڵتی ناوینە نەجیبە قەرەداغی رۆژهەاڵتی ناوین جێیەکە بە درێژایی مێژوو بۆ هیچ هێزیکی دەرەکی و نێونەتەوەیی رام نەکراوە ،رۆژهەاڵتی ناوین لە نێوان ملمالنێی خۆبوون و سەپاندنی ویستی دەرەکی دا ،هەمیشە ری�سی هەموو پالنێکی کە لەگەڵ راستینەی مێژوویی دا نەهاتۆتەوە، کردۆتەوە بە خوری .درەنگ یان زوو هەموو پیالنێکی هێناوەتەوە خاڵی سفر. هەرێمەکە هەمیشە ئاوس بووە بە ساتەوەختی چاوەڕواننەکراو .بۆ ئەوەش هەر پیالنێکی ده‌ره‌كی داڕشتنەوە لەسەر مێز کێشرابێ و قوربانی و کۆمەڵکوژی گەورە�شی لێکەوتبێتەوە ،دیسانەوە سەری نەگرتووە .هەرێمەکە کرا�سی دەرەوەی پێ تەنگە و بەردەوامیش لە لێگەڕێنی خۆبوون دا بووە .راستی مێژوویی هەرێمەکە بە زیادەوە زەمینەی خۆبوونی تێدایە ،وەلێ سەپاندنەکانی سیستەمی سەرمایەی نێونەتەوەیی لەماوەی سەدان ساڵەی رابردوودا هەمیشە ئەو دەرفەتەی لەباربردووە، بەاڵم راستی مێژوویی رۆژهەاڵتی ناوینیش بە زیادەوە سەرگێژەی بۆ هێزی نێونەتەوەیی بااڵدەست دروست کردووە. 26
دەوڵەت نەتەوە و سنوور ،سەرکردەی کۆمپرادۆر و وابەستە ،دزی و تااڵنی سەرچاوەی وزە ،مردن و شەڕ و ئاژاوە وەک ئەوەی کە ناسنامەی ئەم هەرێمە بێت .ئەمە دیدی ئۆرێنتالیست و هێزی نێونەتەوەییە لەسەر ئەم هەرێمە .ئەوەی ئەلفوبێی سیاسەت بزانێ ،لەوە بە ئاگایە کە دەوڵەت-نەتەوەکانی رۆژهەاڵتی ناوین لە سەد ساڵی رابردوودا بەدەستی ئینگلیز و فەرەنسا نەخشەڕێژکران و دامەزران و لە هەریەک لەو واڵتانەدا دەسەاڵتداریەک ئەرکدارکرا کە بە ئاگر و ئاسن مامەڵەی لەگەڵ کەلتورە جیاوازەکان کرد ،بەاڵم بە ئێستاشەوە سەرکەوتوو نەبوون لەوەی کە ملمالنێی دەسەاڵتدارەکان و کۆمەڵگە بگۆڕن بۆ شەڕ و ملمالنێی نێو کۆمەڵگە خۆی .سیاسەتی زاڵ لە ماوەی ئەو سەدەییەی دواییەدا بەڕێی ئەو دەوڵەت نەتەوە دەستکردانە ،سیاسەتی تاکڕەنگی ئەتنیکێک یان مەزهەبێک یان ئاینێک نەک تەنیا بەربەستی لەبەردەم ئازادی رادەبڕین و مافی مرۆڤ و دیموکرا�سی دانا بەڵکو کۆمەڵکوژی گەورەی لەبەرامبەر گەالنی بێ پێگە و کەلتورە جیاوازەکان ئەنجام دا و هەموو�شی بە بەرچاوی هێزە
دامەزرێنەرەکانی سیستەم. دوای سەدەیەک ،سیاسەتی داڕێژراو لەسەر بنەمای دەوڵەت نەتەوە ،پرۆژەی دەرەکی جارێکی تریش دەستبەتاڵە و شکاندنی سنور و داڕمانی دکتاتۆرەکان بەدەر لەوەی کە بێکاریگەربوونی دەسەاڵتە ناوەندی و تۆتالیتارییەکانی لێدەکەوێتەوە بەاڵم لە ئەنجامی ئەو تێکۆشانەی کە گەالن و بزوتنەوە جیاوازەکانی رۆژهەاڵتی ناوین، لەسەروویانەوە بزوتنەوەی ئازادیخوازی گەلی کورد ،کۆڵەکەی سەرەکی ئەو دەوڵەتانەی هەڵتەکاندووە .کاردانەوەی ئەو دەوڵەتانە هاوتەریب لەگەڵ داڕشتنەوەی بەرژه‌وەندیەکانی هێزی نێونەتەوەیی دۆخێکی هێناوەتە ئاراوە کە بە هەموو پێوەرێک شەڕی سێیەمی جیهانە .ئەو دەوڵەتانەی سەدەیەکە وەک سیخوڕی هێزی نێونەتەوەیی بەسەر کۆمەڵگەوە بوونەتە بارێکی گران ،نەک هەر لە دژی کۆمەڵگەن بەڵکو وەک دومەڵێکی پێگەیشتووە هەر قۆناغەی یەکێکیان قێزەونیەکانیان بە رووی گەالنی هەرێمەکە بە تایبەتی ژنان دا دەتەقن .ئەم سەدەیە چەند لە ئاستێکی ترسناک دا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
توند و تیژی بێ سنوری و وەحشیگەرانەی لە دژی کۆمەڵگە و بە تایبەتیش ژنان لێکەوتەوە بەهێندەی ئەوەش سەرەتای سەدەیەکە کە ئاوسە بە مۆدێلی نوێ .لە سایەی بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد کە تەواوی پایەکان و سێکۆچکەی دەوڵەت، پیاوساالری و سەرمایەداری هەموو دەمامکەکانیان کەوتووە و رۆژ بە رۆژ هەم لە بەرامبەر یەک و هەم لە بەرامبەر کۆمەڵگە هارتر دەبن .هەوڵەکانی نیولیبرالیزم بۆ دارشتنەوەی سیستەم نەک تەنیا لە ئاستی رۆژهەاڵتی ناوین دا بەڵکو لە ئاستی جیهان دا بۆتە مایەی ئێش و ژانی گەورە بۆ مرۆڤایەتی. شەڕ و پێکدادانی بەردەوام لە رۆژهەاڵتی ناوین ،گۆڕانکاری رۆژانە لە هاوسەنگی هێز لە نێو واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناوین و هێزە نێونەتەوەییەکان دا، هێرشەکانی داعش لە ئاستی جیهان دا بەتایبەتی تەقینەوە و پەالمارەکانی پاریس ،بروکسل ،لەندەن و زۆر جێگەی دیکە، قەیرانی ئابوری ،شەپۆلی کۆچبەری و قەیرانی پەنابەران و بەرزبونەوەی ئاستی نەژادپەرستی لە ئەوروپا ،هاتنە سەر کاری ترامپ ،تاقی کردنەوەی بۆمبی ئەتۆمی لەالیەن کۆریای باکور ،قۆناغی دابڕانی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا و دەستپێکردنی سەردەمی ترێزا مەی، گەرمبونی گلۆبال ،برسێتی ،نەخۆشیە جۆربەجۆرەکان ،ئاماژەی ترسناکن. جوگرافیای ملمالنێیان جیاوازە بەاڵم وەک سەدەی رابردووش لە رۆژهه‌اڵتی شێوە بەرژه‌وەندیەکان ناویندا دەگرێتەوە. لە تەواوی ئەمانەدا ڕاستیەکی حەشاهەڵنەگر دیارە کە رۆژهه‌اڵتی ناوین www.komelge.com
هەرگیز وەک رابردوو نابێت .هێزی جدی نادەوڵەتی ئازادیخواز لە پەرەسەندن دایە و بزوتنەوەی ئازادی گەلی کورد لە سەروو لیستی ئەو هێزانەوەیە و تەنانەت سەرکێ�شی هێزە ئازادیخوازەکانە .ئەم راستیە تەنانەت ئیدی راپۆرتەکانی هێزی نێونەتەوەییش دانی پێدا دەنێت .لە ماوەی رابردوودا دوو راپۆرتی گرنگ باڵو کرایەوە. یەکەمیان لە راپۆرتێکی ژمارەیەک سیاسەتمەدار ،مامۆستای زانکۆ، شارەزایان و بەرپرسانی ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەی ئەمەریکی ،بالیۆز و کاربەدەستانی پێشوی ئەمەریکی بە ناوی « لە پشت ئەفسانەی شەراکەت، چاوخشاندنەوە بە سیاسەتەکانی ئەمەریکا بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیا» بە درێژی باس لە ستراتیژی ئەمەریکا لە رۆژهەاڵتی ناوین و کاریگەری پێگەی سیا�سی تورکیا لەسەر ئەو ستراتیژیە و مەترسیەکانی سەردەمی ئەرۆدغان بۆ ئەمەریکا دەکات .ئەو راپۆرتە شیکاری ورد لەسەر هەڵەکانی ئەمەریکا دەکات کە مەرایی بۆ تورکیا دەکات و ئەو سیاسەتە پێویستی بەگۆڕانکاری هەیە چونکە ئەردۆغان چەندە بیدرێتێ هێندەی تر داوا دەکات .تورکیا کاریگەر و بایەخی جیۆپۆله‌تیکی نەماوە .راپۆرتەکە بە زمانێکی دیبلۆما�سی داوای گواستنەوەی چەقی هێزی ئەمەریکا دەکات لە تورکیاوە بۆ جێگەی تر .راپۆرتەکە بە راشکاوی باس لە شکستی ئەمەریکا دەکات لەوەی تورکیا ببێتە مۆدێل بە تایبەتی ئاماژە بە نائارامی ناوخۆیی دەکات و رێنمایی دەدات کە دەبێ ناکۆکی تورکیا لەگەڵ کوردەکان لە سوریا و تورکیا سنوردار بکرێت.
راپۆرتەکە نایشارێتەوە کە ئەمەریکا زۆر جار هاوکاری تورکیای کردووە بۆ لێدانی پەکەکە و گرتنی ئۆجاالنیش بەنمونە دێنێتەوە و بە ئەرێنیەوە لە مامەڵەی تورکیا لە ئاست میدیا و خۆپیشاندەرانی ناوخۆدا ،گرتنی بە تایبەتی پەرلەمانتارە کوردەکان ناڕوانێت. راپۆرتێکی تر کە لە سەرەتای مانگی گواڵن دا لە الیەن ماڵی (خانە)ی لۆردانی بەریتانیاوە دەرکرا و لە ١١٦الپەڕە پێک دێت زۆر خاڵی گرنگ لە خۆدەگرێت، سەیرە کە ئەم راپۆرتە زۆر کەم ئاماژەی پێکرا و تیشکی نەخرایە سەر لەگەڵ ئەوەی کە ئەم راپۆرتە خاڵی ستراتیژی و ئاماژەی نەخشەرێیەکی نوێی تێدایە. ڕاپۆرتەکە بەناوی « رۆژهەاڵتی ناوین: سەردەمی راستیەکی نوێ» و لێکدانەوەی وردی لەسەر دۆخی زۆرێک لە دەوڵەت- نەتەوەکانی رۆژهه‌اڵتی ناوین کردووە. بەپێی راپۆرتەکە بێت پێکهاتە و قاڵبەکانی دەسەاڵتداری و نەریتی لە رۆژهەاڵتی ناوین لە دۆخێکی سەخت دایە ،ئەگەری مانەوەی گێژاو و نائارامی رۆژهەاڵتی ناوینی نوێ زۆرە .رۆژهەاڵتی ناوین بە « سەردەمی وەرچەرخان» دا تێپەڕ دەبێت .سیستەم و سنورەکانی پێکهاتوو لە دوای شەڕی جیهانی دادەڕمێن و هەڵدەوەشێنەوە. راپۆرتەکە باس لە کاریگەری « بەهاری عەرەبی « دەکات و بە قۆناغی هەژاندن بەناوی دەکات و لە درز کەوتنە سیستەمەوە « هەستی یەقینبوونی گۆڕانکاری « دەخاتە ڕوو. بەپێی راپۆرتەکە پێکهاتەکانی دەرەوەی « دەوڵەت و دەسەاڵتی نەریتی « گەورە دەبێت کە جەخت لەسەر ئەوە 27
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
دەکاتەوە « کاتێ پەرە بە سیاسەت بدرێت لەو هەرێمە دەبێت مامەڵەی زیاتر لەگەڵ ئەم پێکهاتانە بکرێت» .بە تایبەتی ئەو هێزانەی لە دەرەوەی دەوڵەت یان لە بونیادی خوارەوەی دەوڵەتدان. بەپێی هەمان راپۆرت بێت ،هاوسەنگی نوێ لە نێوان واڵتانی رۆژئاوایی و دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوین دادەڕژرێتەوە ،بەهۆی پاشەکشەی نەتەوە رۆژئاواییەکان، کاریگەر و بااڵدەستیان بەسەر رۆژهه‌اڵتی ناوینەوە کەم بۆتەوە .بەهۆی کەمبوونەوەی کاریگەری واڵتانی دەرەوە بە تایبەتی رۆڵی ئەمەریکا ،رۆژهه‌اڵتی ناوین لە ژێر کاریگەری �سێ هێزی سەرەکی دایە .ئاکتۆرە هەرێمیەکان زیاتر رۆڵی چاالکیان دەبێت .بە الوازبوونی پێکهاتەی دەوڵەتەکان ،ئاکتۆرە نوێیەکانی دەرەوەی واڵت گەشە دەکەن .دابەشبوونی هێزی دەوڵەت ،دۆخێکی هەم ئاڵۆز و هەم هێزێکی پڕ مشتومڕی ئافراندووە. بەپێی ڕاپۆرتەکەی خانەی لۆردانی بەریتانیا بێت ،ئینگلیزەکان دەبێ مامەڵەیەکی نوێ لەگەڵ ئەو دۆخەکە بکەن کە لە رۆژهەاڵتی ناوین دێتە ئاراوە. بە ڕاشکاوی و بە پێی ئەو ڕاپۆرتە وا دیارە ئەوەی سەد ساڵ لەمەوبەر دایانڕشتووە هەڵدەوەشێتەوە ،بۆ ئەوەی لە دەرەوەی کاریگەرییەکانی ئەلتەرناتیڤی نوێ نەبن، داوا دەکەن کە بەریتانیا سیاسەتێکی نوێ و ورد بەڕێوەبەرن ،بەاڵم بەپێی هەمان راپۆرت بێت بەدڵنیاییەوە دەوڵەتی نوێ و سنوری نوێ لە چوارچێوەی ئەو ستراتیژیەدا نییە ،بەڵکو شکستێکی خشکەیی لە ستراتیژی سەدەیەکی رابردووی تیدایە و لە ژێر گوشاری ناوخۆ و بۆ هەرچی رادیکالیزەنەبوونی بزوتنەوەی 28
ئەلتەرناتیڤ و دیموکراتی ،هەندێکیش چاوی خۆیان لە گەشەسەندنی دیموکرا�سی خۆجێی دەنوقێنن. وەاڵمنەدانەوە و نائامادەیی هێزی نێونەتەوەیی بۆ قەوارەی نوێ لە ژێر ناوی دەوڵەت دا ( وەک لە دۆخی باشوری کوردستان) دا نەک تەنیا مەسەلەیەکی تاکتیکیە ،بەڵکو ستراتیژییە ،دەوڵەتانی هەژمۆنی و بااڵدەست لەگەڵ ناوەندێکی الوازدان کە هەڕەشە نەبێ بۆ سەر بەرژوەندیەکانیان لە هەرێمەکە و ،هەم لەگەڵ کرانەوەیەکی ڕێژەییدان لە ئاست ئەو گروپانەی کە لە سەد ساڵی رابردوودا سەرکوتکراون و لەدرکی ئەوەدان کە سەرکوتکردنیان لە بەرژوەندی ئەوانیش دا نییە .چەند لە ئاستی نێونەتەوەیی دا هاوشێوەی شەڕی جیهانی یەکەم و دووەم ملمالنێی نێوان چەندین هێزی هەژمۆنی وەک ئەمەریکا ،روسیا ،چین ،ئەڵمانیا، فەرەنسا ،ئینگلتەرا هەبن ،ئەو ملمالنێیە لە ئاستی هەرێمەکەش بەسەر دەوڵەتی جیاوازدا دابەش بووبێ بەاڵم سیاسەتی نێونەتەوەیی و تەنانەت هەرێمی جێگیر نییە و بەردەوام گۆڕانکاری بەسەردا دێت و لە پر�سی قەتەردا زۆر بە ڕاشکاوی بینرا. ئەو ملمالنێیانە بێگومان دەرفەتی بۆ هێزی نادەوڵەتی لە هەرێمەکە کردۆتەوە کە گەشە بکەن ،کە بزوتنەوەی ئازادیخوازی گەلی کورد لە چوارچێوەی مۆدێلی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی دا پەرەی پێداوە و هەڵەیە کە ئەو مۆدێلە بە تەنیا لە شۆڕ�شی رۆژئاڤادا پێناسە و کورت بکرێتەوە .کۆنفیدرالیزمی دیموکراتی داڕشتنەوەی تەواوی چەمک، تیۆری و پرەنسیپەکانی پەیوەست بە پرسەکانی رۆژهەاڵتی ناوینەوەیە ،ئەو
پرنیسیپانەی کە پەیوەستە بە نەتەوە و گۆڕینی بۆ نەتەوەیی دیموکراتی و دوور لە دەمارگیری ئەتنیکی و ئاینی و مەزهەبی، گۆڕینی پرنسیپی دەوڵەت-نەتەوە بۆ خۆبەڕێوەبەری دیموکراتی و نیشتمانی هاوبەش ،گۆڕینی دەستورێکی تاکڕەنگی و نکوڵیکار لە ماف و ئازادی و خۆبەڕێوەبەر بۆ هاوپەیمانیەکی کۆمەاڵیەتی و دەستورێکی دیموکراتی ،لە سوپایه‌کی ناوەندی سەرکوتکار و هێرشبەر و قاتڵەوە بۆ دامودەزگای پاراستنی خۆیی گەالن ،لە ئابوریەکی ناوەندی و وابەستە بە هێزی مۆنۆپۆلکار و دەرەکی و سەرمایەدارییەوە بۆ ئابوریەکی هەره‌وەزی لەسەر بنەمای خودژێنی ،لە سیستەمێکی نادیموکراتی، پیاوساالر و ناوەندی بۆ سیستەمێکی ئازادی ژێندەر ،ئەکۆلۆژییانە کە نەک تەنیا سەروەری مرۆڤ بۆ سەر مرۆڤ ناهێڵێ بەڵکو پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤ و مرۆڤ و سروشتیش هاوسەنگ دەکاتەوە بۆ پەیوەندیەکی خودژێنی و سەمبیۆتیک- هاوبە�شی و یەکترتەواوکردن .حەقیقەتی رۆژهەاڵتی ناوین لەو مۆدێلە فرەنگەدایە و هیچ هێزێکی دیکە ناتوانێ لە ژێر ناوی راستیەیەکی دیکەدا شێوە بە رۆژهەاڵتی ناوین بدات .ئەو رۆژهەاڵتی ناوینە کە لە سوتماکی خۆی نوێ دەکاتەوە ،راستی ئەو ژنانەی کە چارشێوەی ڕەش سەپێنراوی داعش لە رەقا ،شەنگال ،موسڵ، مەنبەج ،هۆڵ و شەدادیە دەسوتێنن راستیەکی نوێ نییە ،ئەو رەنگەی لە ژێر ئەو چارشێوە ڕەشەدایە و بە شۆڕ�شی رۆژئاڤا هەنگاوی بونیادنان دەنێت حەقیقەتی رۆژهەاڵتی ناوینە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بۆچی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی؟ دیارغه‌ریب(هه‌ڵمه‌ت) به�شی یه‌كه‌م ئەمڕۆ جیهان ،ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست، ئێراق و كوردستان بەقۆناخێكی هەستیار و چارەنووسسازدا تێپەڕ دەبن ،سیستەمی سیا�سی ،ئیداری ،ئابووری و كۆمەاڵیەتی جیهانی لەقەیرانێكی قوڵدایە و ئەوەتا دەبینین هەموو هێز و الیەنە سیاسیەكان و گەالن و ئایدیا جیاوازەكانیش بەئایینی، چەپ ،لیبڕاڵ و نەتەوەییەوە لەهەوڵی ئەوەدان كە چارەسەری ئەم كێشانە بكەن .ئەو ئاڵۆزییەی ئەمڕۆ كوردستان و ئێراقیش تێیدا دەژین هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قەیرانانە .ئەمەش وادەكات كە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ هەموو هاوواڵتیەكی كوردستانیش ببێتە ئەركی سەرەكی. دیارە بۆ چارەسەری هەوڵی جۆراو جۆر هەیە .ئەوەتا دەبینین هەندێك الیەن دەخوازن بە تێزی چەپبوون ،هەندێكی تر بەتێزی دەوڵەتی نەتەوەیی ،كەسانێكی تر دەخوازن كە لەڕێگەی بەسیاسیكردنی ئایینەوە و گروپگەلێكی تر دەخوازن لەڕێگەی مۆدێلی لیبراڵیزمەوە ئەم پرسانە چارەسەر بكەن .ئاشكرایە ئەم تێزانە www.komelge.com
هەموویان خۆیان وەكو چارەسەری ناودێر دەكەن ،ئەوەی دەشبینرێت ئەوەیە كە زۆربەی هەوڵەكان لەچوارچێوەی ئەو تێزانەدا دەسوڕێنەوە .لەگەڵ ئەم هەواڵنەدا هەندێك گومانیان هەیە كە ئەو تێزانە بتوانن پرسەكان چارەسەر بكەن و دەخوازن تێزی نوێ پێشبخەن لەپێناوی چارەسەریدا و دەخوازن لەدەرەوەی ئەو تێزانە كە سیستەمی دەوڵەت بەبنەما دەگرن بۆ چارەسەری بگەڕێن .بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە دەبنەوە كە ئایا كۆمەڵگ ه دەتوانێت بەبێ دەوڵەت بژی؟ یاخود كۆمەڵگ ه دەتوانێت بەبێ رێكخستن بژی؟ دیارە ئەمەش پرسیارێكی جددییە و بەبێ وەاڵمدانەوەی ناتوانین لەسەر ئەم تێزە كار بكەین. وەكو زانستی شوێنەوارنا�سی ئاشكرای كردووە تەمەنی مرۆڤی هۆشمەند نزیكەی نیو ملیۆن ساڵە و تەمەنی سیستەمی دەوڵەت لەنێوان ( 5ـ )6هەزار ساڵ دایە، واتە مرۆڤ لە سەدا یەكی هەتا دووی ژیانی خۆی لەناو سیستەمێكدا بەڕێوە بردووە كە دەوڵەتی تێدا بووە ،بە�شی زۆری ژیانی�شی لەكۆمەڵگه‌یەكدا بەسەربردووە كە دەوڵەت نەبووە و بەشێوەیەكی
سروشتی مرۆڤەكان ژیاون ،ئەمەش ئەوە دەسەملێنێت كە مرۆڤ و كۆمەڵگ ه بەبێ دەوڵەت توانیویانە ژیانی خۆیان رێكبخەن و خۆیان بەڕێوە ببەن و پرسەكانی خۆشیان چارەسەر بكەن .بەواتایەكی تر كۆمەڵگ ه دەتوانێت بەبێ دەوڵەت بژی و خۆی رێكبخات ،بەپێچەوانەوە ئەوە دەوڵەتە بەبێ كۆمەڵگ ه ناتوانێت بژی .ڕەنگە كەسانێك هەبن بڵێن كە لەو قۆناخەی ژیانی مرۆڤایەتیدا ،مرۆڤ دواكەوتوو بووە یاخود ژمارەی مرۆڤەكان ئەوەندە نەبوون كە ژیان جەنجاڵ بكات، بۆیە توانیویانە بەبێ دەوڵەت خۆیان بەڕێوە ببەن ،ئەگەر خوێندنەوەیەكی ورد و بە ویژدان بۆ ئەو قۆناخەی ژیانی مرۆڤ بكەین دەگەینە ئەو حەقیقەتەی كە بۆچوونێكی بەو ڕەنگە دوورە لە راستییەوە ،بەپێچەوانەوە ئەوەی وای لە مرۆڤ كردووە لەو قۆناخەدا بەو ڕەنگە ژیان بگوزەرێنێت ئەوەیە كە مرۆڤەكان تایبەتمەندی سروشتی خۆیان لەدەست نەداوە ،پەیوەندییان لەگەڵ سروشت و لەگەڵ یەكتریدا پەیوەندییەكی سروشتی بووە ،لە پەیوەندییە سروشتییەكانیشدا سەردەست و بن دەست یاخود خاوەندار 29
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
و موڵكدارێتی بوونیان نییە .لە جێگەی ئەمە زیندەوەران لەناو خۆیاندا، هەروەها سروشت و دیاردەكانی بەگشتی لەناو پەیوەندییەكی هاوسەنگ و دادپەروەرانەدان .هەر ئەمەش وایكردووە كە كۆمەڵگ ه كۆمەڵگه‌یەكی بەرهەمهێن و خوڵقكار بێت .ئەوەتا لەو قۆناخەدا مرۆڤ خۆی بە بەشێك لە سروشت دەبینێت و جیاوازی بایۆلۆژیای ژن و پیاو وەك هۆكارێك بۆ بااڵدەستی الیەنێك و بچووك بینینی الیەنەكەی تر نابینرێت .مرۆڤەكان یەكتری ناچەوسێننەوە و لە كۆمەڵگه‌دا چینایەتی بوونی نییە .هەر ئەم كۆمەڵگه‌یەیە ئامرازە سەرەتاییەكانی ژیان و بەرهەمهێنان دەدۆزێتەوە و دەیانخولقێنێت .واتە مرۆڤ لەم كۆمەڵگه‌یەدا فێری ژیان و بەرهەمهێنان دەبێت .لەبەرامبەر ئەمەدا ئەوەی لە قۆناخی دروستبوونی دەوڵەتدا دەیبینین كۆمەڵگ ه لەو ژیانە سروشتییەی كە دەیكرد دوور دەكەوێتەوە ،پەیوەندی نێوان مرۆڤ و سروشت ،مرۆڤ و مرۆڤ، ژن و پیاو لە پەیوەندییەكی هاوسەنگ و سروشتییەوە دەگۆڕێت بۆ پەیوەندییەكی دروستكراو و السەنگ .مرۆڤ خۆی دەكاتە ناوەندی ژینگە و سروشت و ئیتر بۆخۆی بە ڕەوا دەبینێت كە سروشت و بەرهەمەكانی سروشت بخاتە خزمەتی خۆیەوە ،لەهەمانكاتدا مرۆڤی سەردەست و دەسەاڵتدار مرۆڤی كەم دەرامەت و بێ دەسەاڵت دەكاتە كۆیلە و خزمەتكاری خۆی و بەڕەوای دەبینێت كە خۆی لەسەر ڕەنجی ئەو بژێنێت .لەالیەكی ترەوە پیاو خۆی دەكاتە خاوەن ژن و ژنیش بە موڵكی خۆی و ئیتر وەكو موڵك یان كااڵیەك مامەڵە بە ژنەوە دەكات .بۆ پاراستنی 30
ئەم السەنگیانەش كە دروستكراون دەزگاكانی دەسەاڵت و دەوڵەت وەكو بژارێك لەالیەن چینی دەسەاڵتدارەوە ڕێكدەخرێن و دەخوازن ئەم بارودۆخە وەكو ڕاستییەكی ئەزەلی نیشانی كۆمەڵگه بدەن .زۆربەی بیرمەندە كۆمەڵناسەكان ئەمە وەكو الدانێك لە سروشتی مرۆڤ و كۆمەڵگ ه و ژینگە پێناسە دەكەن .بەاڵم ئەو بیرمەندانەی كە وابەستەی دەسەاڵتن
دەوڵەتەكان دەخوازن
مۆركی نەتەوەیی یاخود ئایینی و
ئایینزایی لەخۆیان
بدەن ،بەاڵم تەنها
دەوڵەتی بنەماڵەیەك یاخود چینێكی سەردەستن
لەگەڵ دامودەزگاكانی دەسەاڵتدا لە هەوڵی ئەوەدان كە ئەمە وەكو حەقیقەت نیشان بدەن. ئەگەر بە وردی مێژووی سیستەمی دەوڵەت و دەسەاڵت شیبكەینەوە دەتوانین وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەینەوە كە دەڵێت دەسەاڵتەكان هەرچەندە لە ڕەنگ و رووخساردا جیاواز بن بەاڵم لەناوەڕۆكدا وەكو یەكن ،یاخود گومان دەخەنە سەر هەموو تێكۆشانێك كە دەسەاڵت بە ئامانج
دەگرێت .لەهەمانكاتدا ئەو حەقیقەتەش دەبینین كە قەیرانی ئەمڕۆی سیستەم و كۆمەڵگ ه سەرچاوەی خۆی لەو ئەقڵییەتە وەردەگرێت كە سیستەمی دەسەاڵت و دەوڵەت وەكو چارەسەری دەبینێت، ناتوانێت لەدەرەوەی ئەوە بیر لەهیچ جۆرە چارەسەریەك بكاتەوە چونكە ئەمڕۆ ژینگە بەكارەساتە ژینگەییەكانی خۆی بانگی ئازادیی و رێكخستنەوەی ژینگە و پەیوەندییەكانی ژینگە دەكات لەسەر بنەمایەكی هاوسەنگ .كۆمەڵگه بانگی ئازادیی و یەكسانی دەكات و ناخوازێت ئیتر بەشێكی كۆمەڵگه سەردەست بن و بە�شی زۆری كۆمەڵگه‌ش لەژیانێكی نالەبار و ناشایستەدا بژیین و رۆژانەش بێكاری زیاتر ببێت .ژنان و ئەوانەی الیەنگری ئازادیی رەگەزیین ئیتر لەپێناوی بەالوەنانی نابەرابەری نێوان ژن و پیاو بەرقەراركردنی هاوسەنگی لەنێوان هەردوو رەگەزدا تێكۆشان دەكەن. نەتەوە و ئەتنیكە جیاجیاكانی كۆمەڵگه‌ش دەخوازن لەناو پەیوەندییەكی سروشتی و هاوسەنگ و ئازاددا بەیەوەكەوە بژین و كۆتایی بەو چەوساندنەوە بێنن كە سیستەمی دەسەاڵت لەژێر ناوی دەوڵەتی نەتەوەیی یان ئایین و مەزهەبیدا بەسەریاندا سەپاندویەتی ،چونكە لەوە گەیشتوون كە هەرچەندە دەوڵەتەكان دەخوازن مۆركی نەتەوەیی یاخود ئایینی و ئایینزایی لەخۆیان بدەن ،بەاڵم تەنها دەوڵەتی بنەماڵەیەك یاخود چینێكی سەردەستن .لەبەرامبەر ئەمانەدا سیستەمی دەوڵەت و دەسەاڵت دەخوازن ناوەڕۆكی خۆیان بپارێزن و هۆكاری قەیرانەكان بە شێوازی سیستەمی دەسەاڵت و بەڕێوەبەرایەتییەوە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
دەبەستنەوە نەك پرەنسیپ و ناوەڕۆكی سیستەمەكە .لەم پێناوەشدا لە مێژووی دەوڵەتەوە هەتا ئەمڕۆ گەلێك شێوەی دەوڵەت و دەسەاڵتیان تاقیكردۆتەوە، هەر لە ئیمپراتۆرییەتەكانەوە هەتا دەوڵەتی نەتەوەیی ،كۆنفیدراڵ ،فیدراڵ، ناوەندی ،سۆسیالیستی ،سۆسیال دیموكرات ،ئایینی ،پاشایەتی و بنەماڵە. بەاڵم دەبینین هەموویان لەئەنجامدا بوونەتە شێوەیەكی دووبارەی ئەوانەی پێش خۆیان .ئەمەش هۆكاری سەرەكی ئەو قەیران و ئاڵۆزییەیە كە سیستەمی دەوڵەت و دەسەاڵت لەالیەك ،كۆمەڵگه و تاك ،ئابووری و ژینگە لەالیەكی ترەوە تیایدا دەژین .بە واتایەكی تر دەتوانین بڵێین ئیتر ئەو پێوانانەی كە دەوڵەت و دەسەاڵتی لەسەر بونیادنراوە ڕەوایی خۆیان لەدەستداوە ،نەك ناتوانن چارەسەری بۆ كێشەكانی كۆمەڵگه بدۆزنەوە ،بەڵكو خۆیان بوونەتە كێشەی سەرەكی كۆمەڵگه ،واتا وەك ئەو كەسەیان لێهاتووە كە خۆی وەكو دكتۆر نیشانی نەخۆش داوە و نە نەخۆشەكەی چارەسەركردووە و نە هێشتوویەتی نەخۆشەكە بەدوای دكتۆری تردا بگەڕێت ،لە ئەنجامی ئەمەدا نەخۆشەكە حاڵی خراپتر بووە .تەنیا چارەسەریش بۆ نەخۆشەكە ئەوەیە بتوانێت لە دەرەوەی ئەو كەسە بۆ دكتۆر و چارەسەری تر بگەڕێت و ئیتر بە دەرمانە جۆراوجۆرەكان و ئسلوبە ڕەنگاوڕەنگەكانی ئەو كەسە فریو نەخوات .ئەمڕۆ دەتوانین سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی وەكو ئەو نەخۆشە بەناوبكەین كە دەركی بەم ڕاستییە كردووە ،واتا لەدەرەوەی ئەو دكتۆرە كە (دەوڵەت)ە بۆ چارەسەری www.komelge.com
دەگەڕێت. مسۆگەر بۆ ئەوەی بتوانین ئەم پرۆژەیە گەاڵڵە بكەین و جێبەجێی بكەین پێویستە بەشێوەیەكی قووڵ لە ڕاستی دەوڵەت و كۆمەڵگ ه تێبگەین ،ئەگەر نا ئەوا جارێكی تر ناتوانین كێشەكانمان چارەسەر بكەین و خۆمان لە دووبارە بوونەوە رزگار بكەین .بۆ نموونە ئەمڕۆ دەبینین كە سیستەم هەتا دوایی لەسەر
ئەمڕۆ دەبینین
كە سیستەم هەتا
دوایی لەسەر ڕەنجی ه دەژی كۆمەڵگ
و بۆ خۆشی لە
قەیرانی قووڵ دایە
و بە وەستایانەترین شێوە كۆمەڵگه
دەچەوسێنێتەوە
ڕەنجی كۆمەڵگ ه دەژی و بۆ خۆ�شی لە قەیرانی قووڵ دایە و بە وەستایانەترین شێوە كۆمەڵگ ه دەچەوسێنێتەوە ،بەاڵم لەبن ناوی لیبڕاڵیزمدا (ئازادیی تاك) دەخوازێت خۆی وەكو فریادڕە�سی كۆمەڵگ ه نیشانبدات .دیارە ئەم سیستەمە ئەمڕۆ كاریگەریی لەسەر كۆمەڵگه‌ی ئێمەش هەیە ،بەشێكی ڕۆشنبیران و رێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی و
الوان لە هەوڵی ئەوەدان خۆیان بگەیەننە ئەم سیستەمە و جێبەجێی بكەن .وای بۆ دەچن ئەم سیستەمە دەتوانێت كێشەكانیان چارەسەر بكات ،بیر لەوە ناكەنەوە كە سیستەمێك لە ناوەندەكانی خۆیدا لەقەیراندا بێت چۆن دەتوانێت كێشەی گەل و جێگەی تر چارەسەر بكات .هەروەكو چۆن سۆسیالیزمی بونیادنراو لەناوەندی خۆیدا هەرە�سی هێنا و هەرەسهێنانەكەی�شی لەسەرتاپای جیهاندا باڵوبوویەوە ،ئەمڕۆ مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و لیبراڵیزمیش لە قەیراندان ،لەهەوڵی ئەوەدان لەڕێگەی پەلهاویشتن بۆ دەرەوە قەیرانەكانی خۆیان چارەسەر بكەن و لەیەك كاتدا باری ناوخۆیی خۆیان سووك بكەن و سەرنجی دونیاش بەالی خۆیاندا ڕابكێشن .بەمشێوەیە خۆیان لە داڕووخان ڕزگار بكەن .بێگومان وەها سیستەمێك چەندە كاتی خۆمانیان بدەینێ و وەكو مۆدێلێك هەڵیبژێرین لە ئەنجامدا خۆدووبارەكردنەوە و قووڵبوونەوەی قەیرانەكان لەگەڵ خۆیدا دێنێت. هەربۆیە چۆن ئەمڕۆ لەناو بەشێكی زۆری كۆمەڵگه‌دا سیستەمی دەوڵەتی سۆسیالیستی نەك وەكو چارەسەری، بەڵكو وەكو قووڵكردنەوەی قەیران و بنپێكردنی ئازادیی سەیر دەكرێت، پێویستە هەمان پێناسە بۆ دەوڵەتی سەرمایەداری و لیبراڵیزمیش بكەین. ئەگەر هەمان پێناسە بۆ سیستەمی لیبراڵیزمیش نەكەین ئەوە بەو واتایە دێت كە ئێمە ئەو كێشانەی لە ئەمڕۆدا ڕووبەڕووی لیبراڵیزم بۆتەوە یاخود لەگەڵ خۆیدا هێناوێتی نایبینین و ئەمەش لەچارەسەریمان دوور دەخاتەوە .لێرەوە 31
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
دەتوانین بڵێین سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی و تێكۆشانی ئازادانەی هاوواڵتی ئازاد دەتوانێت وەكو بژارێكی جیا لەدەوڵەت كێشەكانی كۆمەڵگ ه و سیستەم چارەسەر بكات. پرەنسیپەكانی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی یەكەم :سیستەمێكە خوڵقكارە و خۆی خۆی بەڕێوەدەبات. لەم بەشداریكردن دووەم: و خۆبەخشانەیە سیستەمەدا خزمەتكردن بە بنەما دەگرێت. سێیەم :بەرپرسیارێتی لەم سیستەمەدا ئەوەیە دەبێت مرۆڤ زیاتر خزمەتی گەل بكات و ئیمتیازی نییە. چوارەم :ئەخالق و زهنیەتی دیموكراتی ڕادیكاڵ(كۆمیناڵ) بە بنەما دەگرێت. پێنجەم :جیاوازییەكانی نەتەوە ،فكر، سیاسەت ،رەگەز ،ئایین ،ئایینزا ،ئەتنیك، رەنگ و تەمەن وەكو دەوڵەمەندێتی سەیر دەكات و هاوسەنگییەكی دادوەرانە لەنێوانیاندا دروست دەكات و ناهاوسەنگی پەسەند ناكات. شەشەم :لە بڕیارداندا كەمینە و زۆرینە بە بنەما ناگرێت ،رەزای گشتی بە بنەما دەگرێت. بۆخۆی جەماوەر حەوتەم: جێی بڕیارە ،كۆمین ،ئەنجوومەن و دەستەكان میكانیزمەی خۆبەڕێوەبردن و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی جەماوەرن. واتە لەخوارەوە بڕیار دەدرێت و لەسەرەوە جێبەجێ دەكرێت. هەشتەم :هاوسەنگی ژینگە ،كۆمەڵگه لە خۆ رێكخستن و بەڕێوەبردن و 32
بەرهەمهێناندا بە بنەما دەگرێت. نۆیەم :ژن و گەنج پێشەنگی ئەم سیستەمەن. دەیەم :لە جێگەی سەروەریی یاسا، ئەخالقی دیموكراتی بەبنەما دەگرێت. یازدەیەم� :سێ جۆر یاخود �سێ پێوەری
ئێستاش پرۆژەی "خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی"
هەوڵدەدات بەتەواوی ه بكاتە كۆمەڵگ خاوەنی خۆی
ماف هەیە؛ مافی نێودەوڵەتی ،مافی دەوڵەتی و مافی گەالن. جیاوازی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی لەگەڵ دەوڵەتدا چییە؟ دیارە كاتێك باس لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی دەكەین، گرنگە كە ناوەڕۆك و شێوەكەی بەبا�شی �شی بكەینەوە .چونكە ئەگەر باش شیی نەكەینەوە ئەوا ڕەنگە نەتوانین لەجادووی دەوڵەت ڕزگار ببین .كاتێك دەڵێین سیستەمی هاوواڵتی ئازاد و یەكسان پشت بەدەوڵەت نابەستێت و كار بۆ دروستكردنی دەوڵەت ناكات ،ئەمە بەو واتایە نییە كە ژیان و كۆمەڵگ ه رێك نەخات و گرنگی بەرێكخستنی جەماوەر و چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگه
نادات .بەڵكو بەپێچەوانەوە دەخوازێت بەباشترین شێوە كۆمەڵگ ه رێكبخات و چارەسەری كێشەكانی كۆمەڵگه‌كان بكات. دەتوانین بڵێین ئەم پرۆژەیە هاوشێوەی «پەیمانی كۆمەاڵیەتی» ژانژاك رۆسۆ یە .چۆن پەیمانی كۆمەاڵیەتی پرۆژەیەك بوو بۆ ئەوەی دەوڵەت لەبونیادێكی ژوور كۆمەڵگه‌وە بكاتە بونیادێكی ناو كۆمەڵگه و لەسەردەمی خۆیدا زەحمەتی زۆر بینرا هەتا ئەو پەیامە جێگیر كرا .ئێستاش پرۆژەی «خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی» هەوڵدەدات بەتەواوی كۆمەڵگ ه بكاتە خاوەنی خۆی و لەچەمكی دەوڵەت و شێوە رێكخستنی دەوڵەت رزگاری بكات و لەجێگەی ئەوە مۆدێلێكی نوێی رێكخستنی كۆمەڵگ ه پێش بخات ،كە گەل تێیدا خاوەنی خۆی بێت و بوون و ناسنامە و مافەكانی بەخۆیەوە بەستراوە بێت نەك بەدەوڵەتێكەوە .لەو ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی سیستەمێكە كە لە خۆ رێكخستندا پشت بە كۆمەڵگه دەبەستێت و پەیوەندی نێوان تاكەكان لەگەڵ یەكتردا ،تاك و كۆمەڵگه ،پێكهاتە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگه ،كۆمەڵگه و ژینگە رێكدەخات .خۆی وابەستەی جوگرافیایەكی تایبەت ناكات ،ئەو السەنگییەی كە سیستەمی دەوڵەت لەسەری دروست بووە پەسەندی ناكات. سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی خزمەتی گەل بەبنەما وەردەگرێت و بەرژەوەندی تاك یاخود كۆمەڵەیەك ناخاتە پێش بەرژەوەندی گەل و ژینگەوە. ئەم سیستەمە سیستەمێكی بەرهەمهێن و داهێنەرە و بەكاربەر نییە .لەبەڕێوەبردندا پرەنسیپە ئەخالقیەكان بەبنەما www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
وەردەگرێت نەك یاسا داڕێژراوەكان. بەگشتی دەتوانین جیاوازییەكانی سیستەمی دەوڵەت و سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی بەمشێوەیەی الی خوارەوە باس بكەین: دەوڵەتدا، لەسیستەمی 1ـ دامودەزگاكانی دەوڵەت و تاكیش وەها فێر دەكرێن و پەروەردە دەكرێن كە هەمیشە لەكاتی ئەنجامدانی كارێك یاخود پرۆژەیەكدا بەرژەوەندی خۆیان بەبنەما بگرن و بیخەنە پێش خزمەتی گشتییەوە. ئەمەش بێگومان زەمینەی ملمالنێی ناڕەوا و بێ پێوانە دروست دەكات كە ئەمڕۆ سیستەمی سەرمایەداری پەیڕەوی لێ دەكات .بەاڵم لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا تاكەكان و كۆمەڵگ ه و دامودەزگاكان لەسەر بنەمای خزمەتكردن پەروەردە دەكرێن و فێر دەكرێن ،بەواتایەكی تر لەكاتی ئەنجامدانی كار و پرۆژەدا تاك و كۆمەڵگه خزمەتی گشتی دەخەنە پێش بەرژەوەندی و قازانجی خۆیانەوە و لەو ڕوانگەیەوە هەڵسوكەوت دەكەن. 2ـ لەسیستەمی دەوڵەتدا ،لەكاتی بڕیارداندا سەبارەت بەئەنجامدانی كار و پرۆژە پشت بە دامودەزگاكانی دەوڵەت دەبەسترێت ،لەوێنەی پەرلەمان، حكومەت ،ناوەندە ستراتیژییەكانی دامودەزگاكانی واتە دەوڵەت. سەرەوە جێگەی بڕیارن و ئاڕاستەی خوارەوەی دەكەن .بەاڵم لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا پشت بە جەماوەر دەبەسترێت و جەماوەر بۆخۆی بڕیار دەدات و دامودەزگاكان ڕۆڵی جێبەجێكەر دەبینن ،واتە لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا هەڕەمەكەی www.komelge.com
دەوڵەت هەڵدەگێڕدرێتەوە. 3ـ لەسیستەمی دەوڵەتدا جوگرافیا دەكرێتە بنەما و لەسەر بنەمای جوگرافیا دەوڵەت رێكدەخرێت .واتە هەر دەوڵەتێك جوگرافیایەكی دیاریكراوی هەیە و ناكرێت دوو دەوڵەت لەسەر جوگرافیایەك هەبن .ئەمەش چەمكی یەك دەوڵەت و یەك واڵتی درووست كردووە. لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا
لەسیستەمی
خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا
ناسنامەی نەتەوەیی
بە دەوڵەتەوە
نابەسترێتەوە پشت بە رێكخستنی كۆمەڵگ ه دەبەسترێت و تەنیا بەپێی سنووری جوگرافی كۆمەڵگه ڕێك ناخرێت و دەتوانرێت لەسەر یەك جوگرافیا چەندین كۆمەڵگ ه خۆی ڕێك بخات ،كە ئەمەش لەگەڵ خۆیدا چەمكی واڵتی هاوبەش دروست دەكات و لێرەوە ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی لەپەیوەستكردنیان بەبوونی دەوڵەتەوە رزگار دەكرێن. 4ـ لەسیستەمی دەوڵەتدا ،ناسنامەی دەوڵەتەوە بەبوونی نەتەوەیی بەستراوەتەوە ،سیستەمی جیهانی لەسەر ئەم بنەمایە رێكخراوە ،بۆ نمونە كۆمەڵەی
گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لەجێگەی ئەوەی نوێنەری نەتەوەكانی تێدا بێت، نوێنەری دەوڵەتانی تێدایە ،سەرجەم دامودەزگا نێو نەتەوەییەكانی تریش لەوێنەی فیدراسیۆنە وەرز�شی و هونەری و پەروەردەییەكاندا بەهەمان شێوە نوێنەری دەوڵەتانی تێدایە نەك نوێنەری نەتەوەكان .لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا ناسنامەی نەتەوەیی بە دەوڵەتەوە نابەسترێتەوە ،بەڵكو بەپێكهاتەی كۆمەاڵیەتی و رێكخراوەیی نەتەوەكانەوە دەبەسترێتەوە و دامودەزگا جیهانییەكانیش لەسەر بنەمای بەشداری نوێنەرایەتی نەتەوەكان رێكدەخاتەوە. 5ـ لەسیستەمی دەوڵەتدا دوو چەمكی باو هەیە بۆ ئایین ،یان دەوڵەتی ئایینی و ئایینزایی دروست دەكرێت یاخود لەڕوانگەی عەملانییەتەوە ئایین لەدەوڵەت جیادەكرێتەوە .لەهەردوو حاڵەتەكەدا دەوڵەت و دەسەاڵتداران سوودمەند دەبن ،لەحاڵەتی یەكەمدا ،دەسەاڵتداران بەناوی ئایینەوە كۆمەڵگ ه بەڕێوە دەبەن و لەئەنجامدا هەموو كەموكورتیەكانی دەسەاڵت لەسەر ئایین دەنووسرێت و ئایین ناشیرین دەكرێت ،هەروەها زۆرجار هەوڵدەدرێت فۆرمی یەك ئایین یان ئایینزا بكرێتە بەری كۆمەڵگ ه كە ئەمەش كاردانەوەی خراپی لێ دەكەوێتەوە و زەمینەی فرەڕەنگی ناهێڵێت .لەحاڵەتی دووەمدا ،ئایین لەدەوڵەت و كۆمەڵگه دوور دەخرێتەوە و تەنیا وەكو دیاردەیەكی تایبەت بەتاك سەیری دەكرێت ،لێرەدا الیەنی كۆمەاڵیەتی و ئەخالقی ئایینەكان پەردەپۆش دەكرێن و ئەمەش بەزیان بۆ ئایین و كۆمەڵگ ه دەگەڕێتەوە .لە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا 33
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
ئایین وەكو دیاردەیەكی كولتوری و كۆمەاڵیەتی سەیری دەكرێت ،ئایین تێكەاڵوی دەوڵەت ناكرێت بەاڵم ئایین لەسیاسەت و كۆمەڵگ ه دانابڕدرێت و ئایین و ئایینزا جیاوازەكان دەتوانن لەچوارچێوەی پێكهاتەی خۆیاندا ئەنجومەنی ئایینی و ئایینزایی خۆیان درووست بكەن و دەتوانن بەشداری ئەنجومەنی گەل ببن و ڕۆڵی خۆیان ببینن، هەروەها دەتوانن ئەنجومەنی ئایین و ئایینزاكان بەیەكەوە دروست بكەن بۆ پێشخستنی دیالۆك لەنێوان ئایین و ئایینزاكاندا. 6ـ سیستەمی دەوڵەت تاكێكی وابەستە دەخولقێنێ و هەتا ئاستێك وابەستە دەبێت كەپێی وایە لەدەرەوەی دەوڵەت ناتوانێت بژی ،بەپێچەوانەوە سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی لەالیەنی تاكی ئازادەوە بونیاد دەنرێت. 7ـ سیستەمی دەوڵەت مرۆڤ دەكاتە ناوەندی ژینگە و گەردوون و پیاویش دەكاتە خاوەنداری ژن .سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی مرۆڤ وەكو بەشێك لەژینگە دەبینێت و ژن و پیاو وەكو دوو ڕەگەزی تەواوكەری یەكتر دەبینێت. 8ـ سیستەمی دەوڵەت لەسەر ڕەنجی كۆمەڵگ ه دەژی و بەكاربەرە و شێوازی بەڕێوەبردنی ئیدارەكردنە، واتە سیستەمی دەوڵەت خولقێنەر نییە و بەرهەمهێن نییە ،بەڵكو لەسەر خولقكارییەكانی كۆمەڵگ ه و ڕەنجەكەی خۆی دەژێنێ و ئیدارەی دەكات .سیستەمی خۆ دیموكراتی خۆبەڕێوەبەری بەڕێوەبردنی كۆمەڵگ ه بەبنەما دەگرێت و كۆمەڵگ ه دەكاتە خاوەنی ڕەنجی خۆی و بەرهەمهێنەر و خولقكارە. 34
9ـ سیستەمی دەوڵەت بەناوی یاساوە خۆی دەسەپێنێ و پرەنسیپی سەروەری یاسا بۆ ئەم مەبەستە بەكاردێنێ و لەم ڕێگەیەوە سەروەری دەسەاڵت گەرەنتی دەكات .بەاڵم لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا پرەنسیپی ئەخالقی و مافە دیموكراتیەكان بەبنەما
سیستەمی دەوڵەت
پشت بەسوپای ئامادە
و هێزی سەربازی دەبەستێت بۆ
پاراستن ،سیستەمی خۆبەڕێوەبەری
دیموكراتی پشت
بەمافی پاراستنی
ڕەوا و بەكارهێنانی میكانیزمەی
خۆپاراستنی
گەوهەری دەبەستێت
دەوڵەت ،یەك ئااڵ ،یەك واڵت ،یاخود زمانی فەرمی و سەردەست و میللەتی سەردەست و میللەتی بن دەست یان واڵتی داگیركراو دەردەكەوێت .لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا جیاكاری و چینایەتی بەبنەما ناگیرێت و گشتگیری بەبنەما دەگیرێت و زمان و ڕەنگ و پێكهاتە جیاوازەكان وەكو دەوڵەمەندی دەبینرێت. 11ـ لەسیستەمی دەوڵەتدا ،تاك و كۆمەڵگ ه چارەسەری هەموو كێشەكان لەالی دەوڵەت و دەسەاڵت دەبینن، لەسیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتیدا چارەسەری كێشەكان لەناو كۆمەڵگه‌دا دەبینرێت و پشت بەكۆمەڵگ ه دەبەسترێت بۆ چارەسەركردنیان. 12ـ سیستەمی دەوڵەت پشت بەسوپای ئامادە و هێزی سەربازی دەبەستێت بۆ پاراستن ،سیستەمی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی پشت بەمافی پاراستنی ڕەوا و بەكارهێنانی میكانیزمەی خۆپاراستنی گەوهەری دەبەستێت .واتە بوونی سوپایەكی بەكاربەر پێویست نابینێ بۆ خۆپاراستن ،بەڵكو جەماوەر خۆی وا پەروەردە و رێكدەخات هەتا بتوانێت خۆی بپارێزێت و هەمیشە ئامادە بێت بۆ خۆ پاراستن و لە كاتی ئارامیشدا بەكاری خۆیەوە خەریك بێت ،بەو شێوەیە كۆمەڵگ ه لە سوپایەكی بەكاربەر و مشەخۆر ڕزگار دەكات.
دەگیرێت و ڕێساكان بەوپێیە دەپێورێن و لێرەوە رێگە لەسەروەری دەسەاڵت بەناوی یاساوە دەگیردرێت. 10ـ سیستەمی دەوڵەت چینایەتی و جیاكاری بەبنەما دەگرێت و لێرەوە چەمكی یەك میللەت ،یەك زمان ،یەك www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
رەنگەکانی فاشیزم دارا مەحمود
فاشیزم ،ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسییە، کە بە کۆمەڵێک بنەما و ،باوەڕ و خەسڵەتەوە لە ئایدیۆلۆژیاکانی تر جیادەکرێتەوە .بەاڵم لەگەڵ ئەوەدا کە لە بواری کرداری و هەندێ خاڵی تیۆریدا فاشیزم ماهیەتی خۆی ئاشکرا و پێناسەی خۆی دەکات ،لەهەندێ خاڵی تردا تا ئاستێکی زۆر خەڵەتێنەرە و دەبێتە هۆی گومڕاکردن و سەرلێشێواندن .هەر لەبەر ئەمەشە ،زۆرجار ئایدیۆلۆژیای فاشیزم ،ئاسانتر خەڵک لەدەوری خۆی خڕدەکاتەوە و پەرەدەستێنێت .تائەوەی ئەو ماهیەتە ئاشکرا دەبێت کار لەکار ترازاوە و کارەسات روویداوە .لەبەر ئەمە دیراسەکردنی ئەم بابەتە و میکانیزمەکانی شناسایی فاشیزم ،وەک کارێکی پێویست خۆی دەسەپێنێت. لەئەدەبیاتی خۆرئاوادا کاتێک با�سی فاشیزم دێتەگۆڕێ ،باس لەو دیاردە دیرۆکییە دەکرێت کە لەنێوان دوو جەنگی جیهانی یەکەم و دووەمدا سەریهەڵدا و پاشان لەشێوازی فاشیزمی ئیتالیایی نێوان سااڵنی ،١٩٤٥-١٩٢٢و نازیزمی ئەڵمانی نێوان سااڵنی -١٩٣٣ www.komelge.com
١٩٤٥فۆرمی بەخۆیەوە گرت .هەرچەندە فاشیزم لەواڵتانی تری وەک ئیسپانیا و لەم سەردەمەشدا شێوازێکی دیکە بەناوی فاشیزمی نوێ لە خۆرئاوا هەبوونی هەیە بەاڵم بەکۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانی و شکەست و لەناوچوونی دەسەاڵتەکانی هیتلەر و مۆسۆلینی ،بەگشتی فاشیزم و نازیزم بەکۆتایی پێهاتوو پێناسە دەکرێت. بەاڵم زۆر بەئاسانی دەتوانین ئەمە بسەملێنین کە فاشیزم لەچەندان رەنگ و بەرگی جیاوازدا و لە چەندان شوێنی ئەم جیهانەدا و تا ئەم ساتەوەختەش بوونی هەیە .ئەوەش کە وا لەخۆرئاوا دەکات فاشیزم بە کۆتایی پێهاتوو لەقەڵەم بدات دوو هۆکارە .یەکەم :خۆرئاوا سەبارەت ئەم پرسە و تەواوی پرسەکانی تریش، با�سی خۆی دەکات و لەخەمی ئەوەدا نییە لێر ه و لەوێی جیهان چی دەگوزەرێت. تەنیا کاتێک دەکەوێتە ئەو خەمەوە کەمەتر�سی بەرۆکی خۆی بگرێت ،یان بەرژەوەندییەکانی بکەونە مەترسیەوە. هۆکاری دووەمیش ئەمەیە کە دەسەاڵتە فاشیستەکانی ئەم سەردەمە یانیش پارت و بزووتنەوە فاشیستیەکان بەتایبەتیش بەرلەوەی بێنە سەر دەسەاڵت ،کە
لەدەرەوەی سنووری خۆرئاوادان، بەحوکمی تایبەتمەندیی و هەلومەرجی ئەم قۆناغە ،واقیعی خۆیان ئاشکراناکەن و لەژێر پەردە و دەمامکی ساختەدا خۆیان دەردەخەن .لەحاڵێکدا کە القێکیان لەناو فاشیزم دایە ،القەکەی تریان بۆگومڕاکردن ،و چاوبەستەکێنی، لەشوێنێکی ترە. هۆکارەکانی سەرهەڵدانی فاشیزم: زۆر لە بیرمەندان و شرۆڤەکارانی سیاسیی ،ریشەی فاشیزم دەگێڕنەوە سەدەی نۆزدەهەم .یەکێک لەهۆکارەکانی پەیدابوونی ئەو ئایدیۆلۆژیا و بزووتنەوەیە ،کاردانەوەیەک بوو دژی شۆڕ�شی فەرانسە و ئەو بارودۆخەی لەئاکامی ئەو شۆڕشەوە بەدیهاتبوو. چونکە شۆڕ�شی فەرانسە کۆمەڵە بایەخێکی لەگەڵ خۆیدا هێنا ،کە لەگەڵ بیر و باوەڕە نەریتییەکانی کۆمەڵگای ئەوسا نەدەگونجا و بۆ گەلێکان شیاوی تەحەمول و چاوپۆ�شی نەبوو .ئەمانەش وەک :عەقڵگەرایی ،بەرابەریی ،ئازادیی، پێشکەوتن ...و فاشیزم کۆمەڵە بایەخێکی تری لەجیاتی ئەمانە هێنایە گۆڕێ وەک: دەسەاڵت ،جەنگ ،قارەمانێتی ...و 35
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
دیموکرا�سی بەدیکتاتۆری و تۆتالیتاری، و ئازادیی بەملکەچی بۆ دەسەاڵت، پێشکەوتنیش بەملمالنێ و جەنگ... شوێنیان پڕکرایەوە. هەرچەندە فاشیزم و نازیزم هەردوو وەک یەک دیاردە ،و بەناوی فاشیزمەوە، پێناسە و شرۆڤە دەکرێن ،بەاڵم هەندێ جیاوازیش لەنێوانیادا و بەتایبەتیش هۆکاری دروستبوون و جیاوازیی لە پلەبەخشین بەدوو پێگەی دەوڵەت و میللەت ،بەدیدەکرێت. لەشێوازە ئەڵمانیەکەیدا ،نازیزم لەسەر بنەمای نەژادپەرستیی ئاریایی و دژایەتی جوولەکە پایەکانی داڕێژرابوون. لەحاڵێکدا لەشێوازە ئیتالیاییەکەیدا، نەک لەسەر بنەمای نەژادپەرەستی بەڵکو بنەمای دەوڵەتپەرستی دامەزرابوو. سەرهەڵدانی تری هۆکارێکی فاشیزم بە هەردوو مۆدێلەکەیەوە ،ئەو کاریگەریانەبوون کە لەئاکامی جەنگی یەکەمی جیهانیەوە لەسەر رووداوەکانی دوای جەنگ و بێهیوایی و شکەستە دەروونیەکان هاتبوونە کایەوە و هەوڵدانێک بوو بۆ زیندووکردنەوەی گیانی الواز و مردووی نەتەوەیەکی شکەستخواردوو .لەبەر ئەمە فاشیزم بەردەوام جەختی لەسەر چەمکی (مرۆڤی نوێ) دەکردەوە. بەگشتی فاشیزم کاردانەوەیەک بوو دژی ئەو بارودۆخەی پێشکەوتنە تەکنەلۆژی و سەنعەت و سەرمایەداریی و مۆدێرنیتە هێنابوویە کایەوە کە بە لەشیرازە دەرچوونی نەریت و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ،بوو .فاشیزم زۆر زوو لەناو کۆمەڵێکی زۆری خەڵک رەواجی پەیدا کرد ،کە هەستی ئارامی و ئاسای�شی 36
خۆیان لەدەستدابوو ،و بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە پەناگە و فریادڕە�سی بێ نەوایانە و لەپێناو گێڕانەوەی شکۆمەندییەکان و پاراستنی نەریتەکانی خانەوادە و مەزهەب و کولتووری پیاوساالرانە .تێدەکۆشێت. بەمەبەستی شرۆڤەکرنی دیاردەی فاشیزم و هۆکارەکانی درووستبوون و سەرهەڵدانی لەزۆر دیدەوە ،کار و کۆشش ئەنجام دراون کە یەکێک لەو
فاشیزم ،لەگەڵ
ئەوەدا کە بۆخۆی
خاوەن ئایدیۆلۆژیایە،
بەاڵم تەواوی
تیۆریی و ئایدیۆلۆژیا
سیاسییەکانی تر رەتدەکاتەوە
بوارانە بریتییە لەدەروونناسیی .فروید لەم رووەوە دەڵێت( :لەدیدی دەرووننا�سی کە کەسانێک کۆمەاڵیەتییەوە، پەیوەندییە نەریتییەکانیان لەدەستدابێت و لەحاڵەتی سەرگەردانی و بێ بایەخیدا بەسەربەرن ،بەدوای (منی نموونە) دا دەگەڕێن تا ئەو بۆشاییەی لەئاکامی هەستی سوکایەتی و سەرلێشێواوی بەدەستهاتووە ،پڕکەنەوە)١ لەم جۆرە حاڵەتانەدا درووشمەکانی
فاشیزم سەبارەت به؛ گێڕانەوەی شکۆ، یەکپارچەیی نەتەوەیی ،رێبەری لێهاتوو... کاریگەریی خۆیان لەسەر هەست و عاتیفەی خەڵک دادەنێن و گۆشیان دەکەن. سەرەڕای ئەمە ،ئەوروپا ،بەتایبەتیش ئەڵمانیا لەبارودۆخێکدا بوو کە درزی گەورە کۆمەڵگای دابەشکردبوو. لەقەیرانێکدا گیری خواردبوو کە بە قەیرانی مۆدێرنیزمی سەرمایەداریی بەشە نەریتییەکەی ناودەبرێت. کۆمەڵگه‌بەسەختی لەژێر گوشاریی مۆدێرنیزمدا دەینااڵد و فاشیزم خۆی وەک هاوار و فریادڕە�سی ئەمانە خستە روو .لەسەر ئاستی نێوان واڵتانیشدا رکەبەرایەتی ناسیونالیستیی لەنێوان واڵتانی پێشکەوتووی سەنعەتی و ئەوانەی دواکەوتووتردا ،زەمینەی ملمالنێیەکی خۆشکرد کە الوازەکان لەتر�سی لەناوچوون ،پەرەیان پێدا و فاشیزمیش قۆستیەوە. بنەماکانی فاشیزم -١دژە ئایدیۆلۆژیا :فاشیزم ،لەگەڵ ئەوەدا کە بۆخۆی خاوەن ئایدیۆلۆژیایە، بەاڵم تەواوی تیۆریی و ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکانی تر رەتدەکاتەوە و دژایەتی هەموویان دەکات .بێگومان شتێکی ئاساییە کە تەواوی ئایدیۆلۆژیاکان، ئەوانی تر رەتکەنەوە و هەریەک خۆی وەک ئەلتەرناتیڤ پێشکەش بکات .بەاڵم بەشێوازێکی جیاواز ئەم کارە پەیڕەو دەکات .بەر لەهەر شت تەنیا فاشیزم، لەرەتکردنەوەی ئایدیۆلۆژیاکانی تردا پەنا بۆ سڕینەوە و لەناوبردن و کوشتار و جەنگ دەبات .بەاڵم ئایدیۆلۆژیاکانی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
تر لەحاڵەتی رەتکردنەوەی یەکتریشدا توانای پێکەوەژیان و کارکردنیان لەتەک یەکترەوە هەیە و یانیش النیکەم ،لەهەوڵی لەناوبردنی یەکتردا تەنیا رێگای سیاسیی دەگرنەبەر .هۆکاری ئەوەش ئەمەیە کە ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکان ،جگە لە فاشیزم ،چەندە لەیەکتریشەوە دووربن، کەم یان زۆر خاڵی هاوبەشیان هەیە و زۆربەشیان باوەڕیان بەدیموکراسیە. هەروا فاشیزم نەک تەنیا دژە ئایدیۆلۆژیایە ،بەڵکو دژە فەلسەفە و هەر بیروباوەڕێکی مەعریفیشە .هیتلەر لەتاکە بەرهەمەکەی خۆیدا (نەبەردی من) دەڵێت( :بیروباوەڕی فەلسەفی ئەگەر هەزارجار راست و تۆکمەش بێت و بتوانێت کۆمەڵێکی زۆر لەدەوری خۆی خڕکاتەوە ،سەرئەنجام بۆ بەختەوەریی میللەت بێ بایەخە ،مەگەر ئەوەی لەالیەن پیاوانی ئیماندارەوە پایەکانی داڕێژرابێت). فاشیزم لەتیۆرییدا و بەرلەوەی دەسەاڵتی دەوڵەتی بگرێتە دەست لەیەککاتدا هەم دژی سەرمایەدارییە و هەمیش سوسیالیزم ،و هەمیشە مەیلی بەالی موحافەزەکاریی و راستگەرایی دایە .بەاڵم هەرکات هاتە سەردەسەاڵت، بەالی سەرمایەدارییدا دایدەشکێنێت. ئەمەش چ لەسەر ئاستی دوو نموونەی ئەملانیای نازی و ئیتالیای فاشستیدا و هەمیش نموونەکانی دواتردا شیاوی سەملاندنە .بۆنموونە ئەو سوود و قازانجە زۆرەی کۆمپانیا پیشەسازییە گەورەکانی ئەملانیا و بانکە مەزنەکان لە سیاسەتەکانی حزبی نازی دەستیان کەوت ،الی کەس شاراوە و شیاوی نکوڵیکردن نییە .جگە لەمەش سیاسەتی شەڕخوازانەی فاشیزم وەک ئاکامێکی سروشتی بە زیانی چینی www.komelge.com
کارگەر و کەمکردنەوەی دەرامەدی خەڵک و دابەزاندنی ئاستی ژیانیان و لە بەرابەریشدا پەرەسەندنی پیشەسازیی قورس تەواوبوو.
فاشیزم هەر تاک و
هێز و الیەنێک لە
ژێر فەرمانی خۆیدا
نەبێت ،بە دوژمن ناوی دەبات
-٢بێ بایەخی تاک :لە فاشیزمدا ،لە تیۆری و پراکتیکدا ،تاک بەرابەرە بە هیچ. تەنیا ئەو ئامراز و کەرەستەیە کە لەپێناو، بەشکۆگەیاندنی نەتەوەی شایستە و رەسەن و یانیش دەوڵەتی پیرۆز ،کە هەردوو ئەمانە و تەواوی ئامانجەکانی تریش لەناو کەسایەتی پێشەوادا بچوک دەکرێنەوە ،بەکاردێت .بێ بایەخی تاک لە فاشیزمدا بەواتای کۆمەڵگەرایی نییە. چونکە لە فاشیزمدا مرۆڤ بەگشتیی چ وەک تاک یانیش بەشێک لەکۆمەڵگه‌جگە لەوەی بەشێک بێت لەکەرەستەی شەڕ شتێکی تر نییە. -٣میلیتاریزم :فاشیزم هەر تاک و هێز و الیەنێک لە ژێر فەرمانی خۆیدا نەبێت، بە دوژمن ناوی دەبات .بەواتایەکی تریش هەر شت لەدەرەوەی خۆیدا دوژمنە. لەم سۆنگەیەوە هەر لەسەرەتاوە خۆی بۆ شەڕێکی هەمەالیەنە ئامادەدەکات و باوەڕی بەشەڕی مەزن و بەردەوام و
سەرتاسەری هەیە و لەمەوە رەواج بە بیروباوەڕی شەڕخوازیی و توندوتیژیی و میلیتاریزەکردنی کۆمەڵگه‌دەدات و ئەگەر هیچ هەڕەشە و شەڕێکیش لەئارادا نەبێت، ئەو بۆخۆی وەک پێویستییەکی حەتمی و بنەمایەکی ئایدیۆلۆژیکی درووستی دەکات. ئەمە لەهەموو نموونەکانی فاشیزم لە ئەوروپا و دەرەوەی ئەوروپا لەرووی ئەزموونی دیرۆکیەوە سەملاوە. -٤بێ بایەخبوونی یاسا .لە سایەی دەسەاڵتی فاشیزمدا .یاسا هیچ بایەخێکی نییە .تەنانەت ئەگەر دامودەزگاکانی وەک پەرلەمان بوونیشیان هەبێت تەنیا رۆڵی راوێژکارییان هەیە .لەجیاتی ئەمانە رێبەری فاشیستی دەکەوێتە سەرووی یاساوە ،دەبێتە خاوەنی دەسەاڵتی رەها. ریبەری فاشیستی لەبەرانبەر هیچ کەس و الیەن و دامودەزگایەک و تەنانەت لەبارانبەر خواوەندیشدا بەرپرسیار نییە. ئەو رێبەرە مافی هەر گوفتار و رەفتارێکی هەیە و تەنانەت دەتوانێ درۆش بکات و خەڵکیش فریوبدات .چونکە الیەنگیریی فراوانی خەڵک یەکێک لە پێش مەرجەکانی دەوڵەتی فاشیستییە. -٥نەژادپەرستیی :تەواوی بزووتنەوە و نەژادپەرستن فاشیستیەکان لەپرسەکانی وەک نیشتمانپەروەریی و نەتەوەپەرستی و نەژادگەراییدا، توندڕەویەکی وەها دەنوێنن کە ئیتر هیچ بزووتنەوە و بیروباوەڕێکی تر ناتوانێ شان لەشانی بدات .لەبەر ئەم خەسڵەتە بزووتنەوەی فاشیستی هەمیشە لەو پێگەیەوە کە لەبەراوردکردن لەگەڵ هەر غەیرەخودییەکدا خۆی بە باشتر و شایستەتر و رەسەنتر دەزانێت، هەوڵی لەناوبردن و تواندنەوەی 37
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
کەمەنەتەوەییەکان و فەرهەنگە بێگانەکان دەدات .بۆئەمەش پەنا بۆهەر رێباز و مێتۆدێک بە بەرپاکردنی جەنگیشەوە دەبات .هیتلەر لە (نەبەردی من)دادەڵێت ( :بەئەزموون سەملاوە کە رۆژگارێک دێت دانیشتوانی رووی زەوی جۆرێکی لێ دێت ،کەنەژادی بەهێز رەگەزی الواز لەناوبەرێت و ئەو نەژادە بەهێزەش تاماوەیەک لەبەرانبەر یاساکانی سروشتدا خۆڕاگری بنوێنێت ،بەاڵم پاشان قاڵتردەبێتەوە)... دکتاتوریی و فاشیزم هەندێ جار ،بەهەڵە دوو چەمکی دکتاتۆریی و فاشیزم تێکەڵ یەک و یانیش لەجیات یەکتر بەکاردەهێنرێت. هەرچەندە الیەنی لەیەکچوونیشیان هەبێت ،بەاڵم دوو چەمکی جیاوازن. زۆربەی جارەکان بەتایبەتی لە کولتوری سیاسیی رۆژهەاڵتیدا تەنانەت لەسەر بەرزترین ئاست ،هەم فاشیزم و هەمیش دیکتاتوریی وەک جنێو یان سوکایەتی و یانیش تۆمەتبارکردنی دژبەران بەکاردێت کە زۆربەی جارەکان لەجێگای خۆیدا نییە. بەکارهێنانی ئەم چەمکانە بەشێوازێکی هەڵە و ناڕاست کارێکی وای کردووە کە دکتاتۆر و فاشیستە راستەقینەکان، بشاردرێنەوە و وەک پێویست تیشکی سەرنجیان نەخرێتە سەر. دیکتاتوریی خاوەن دیرۆکێکی زۆر کۆنە .لە کۆماری رۆمدا پێگەیەکی دەوڵەتی بوو ،لەکاتی قەیرانەکاندا بەشێوازێکی کاتی دەسەاڵت رادەستی کەسێک دەکرا. بەواتایەکی تر ،دەسەاڵتێکی یاسایی بوو .بەاڵم پاشان دەسەاڵتدارانی وا هاتنەسەرکار کە بێ ئەو پشتیوانە یاساییە 38
دەسەاڵتیان قۆرخ کرد .لەدیرۆکی کۆندا دەتوانین نموونەکانی وەک :ئیمپراتۆری رۆم یۆلیۆس سیزار ( ٤٤پ ز١٠٠-پ ز)، سەرداری رۆمانی سۆال لوسیوس ( ٧٨پ ز١٣٨-پ ز) .لەچەند سەدەی رابردووشدا ناپلیۆن بوناپارت ،ئوتوفون بسمارک، ستالین ،نیکوالی چاوچیسکو .لەواڵتانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای التینیش نموونەکانی وەک :ئاناستاسیو سۆمۆزا
گەورەترین جیاوازیی
نێوان فاشزم
و دیکتاتۆریی
ئەمەیە کە فاشیزم
سیستەمێکە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیا
بەڕێوەدەچێت،بەاڵم
مەرج نییە
دیکتاتۆریی وەهابێت لە نیکاراگوا ،ئوگستو بینوشە لە شیلی، فردیناند مارکۆس لە فلیپین ،عیدی ئەمین لە ئۆگەندا ،ژان بیدل بوکاسا لە ئەفریقای ناوەڕاست ،مۆبۆتۆ سی�سی سیکۆ لە زائیر (کۆنگۆی دیموکراتیک)... هەروا زۆربەی هەرەزۆری رژێمەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بە ئاستی جۆربەجۆر و تا رابردوویەکی زۆر نزیک دکتاتۆربوون .هێشتاش نموونەیان
هەرماوە ،بەاڵم وا بەرەبەرە ،لەژمارە ،یان ئاستی دەسەاڵتدارێتیان کەم دەبێتەوە. لەنموونە هەرە دیارەکانیش رژێمی دکتاتۆری فاشستی سەدام حوسێن بوو. تورکیاش کە پاشان با�سی لێوەدەکەین. بەاڵم فاشیزم دیرۆکێکی زۆر نوێتری هەیە و تایبەتە بە سەردەمی مۆدێرنیتە و مۆدێلی حوکمڕانی دەوڵەت -نەتەوە. نێوان جیاوازیی گەورەترین فاشزم و دیکتاتۆریی ئەمەیە کە فاشیزم سیستەمێکە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیا بەڕێوەدەچێت .بەاڵم مەرج نییە دیکتاتۆریی وەهابێت .بەڵکو هەر دەسەاڵتدارێکی ستەمکاری توندوتیژخواز و خۆسەپێنەر ،بەبێ هیچ ئایدیۆلۆژیا و بیروباوەڕێکیش دەتوانێ ببێتە دیکتاتۆر. هەروا دیکتاتۆریی شێوازێکی دەسەاڵتدارێتییە تەنیا لەپەیوەندیی لەگەڵ دەسەاڵت و خەڵکانی تردا دەتوانێ بوونی هەبێت و بەرجەستە بێت .ئیتر ئەو دەسەاڵتە دەوڵەتیی ،حزبیی ،یانیش هەر شێوازێکی تر دەتوانێ بێت .بەاڵم فاشیزم هەم لەدەسەاڵت و هەمیش لەدەرەوەی دەسەاڵت و تەنانەت یەک تاکە مرۆڤیش بێ هەبوونی هیچ پەیوەندییەکی بە خەڵکانی ترەوە ،تەنیا لەڕێگای فیکرەوە دەتوانێ فاشیست بێت .موسولینی دەڵێت: (فاشیزم تەنیا سیستەمێکی حوکمڕانی نییە بەڵکو سیستەمێکی فیکریشە)٢. دەتوانێ دیکتاتوریی هەروا لەشێوازی تاکەکەس یانیش گروپێکی دەسەاڵتداردا بێت ،کە تاکی رێبەر بەشێک لەدەسەاڵتەکانی خۆی رادەستی نێوەند و کەسایەتیی تری ناو دەسەاڵت کردبێت .وەک نموونەکانی :واڵتانی بلۆکی رۆژهەاڵتی بەناو سۆسیالیستی سەردەمی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
یەکیەتی سۆڤیەت ،کۆماری ئیسالمی ئێران ،یان واڵتانی کەنداو ...بەاڵم لەفاشیزمدا هەمیشە رۆڵی تاکەکە�سی رێبەر تۆخ و زاڵترە. هەرەگەورەی الیەنی بەاڵم لەیەکچوونی دیکتاتۆریی و فاشیزم، توندوتیژیی و سەپاندنی حوکم و دەسەاڵتی زۆرە ملێیانە و رێزنەگرتنی یاسایە .لەبەر ئەمە هەموو فاشستە دەسەاڵتدارەکان دیکتاتۆرن ،بەاڵم هەموو دیکتاتۆرەکان فاشیست نین.
خواستەکانی خەڵک تەنیا الی ئەو مەیسەر دەبێت.
ئەم زمانە
خەڵەتێنەرە ،سەرەڕای
خەڵکی عەوام،
ئەگەری خەڵەتاندنی هێز و الیەن و
فاشیزم وەک ئایدیۆلۆژیایەکی دەوڵەتانیش فەراهەم
خەڵەتێنەر فاشیزم لەسەرەتای درووستبوونیدا و بەر لە هەڵگیرسانی جەنگ ،شتێکی عەیب و مایەی شەرمەزاریی نەبوو .چونکە ئەوکات هێشتا ئاکامە زیانبەخشەکانی، الی کەس هێندە رۆشەن نەبوون. بەاڵم بەهەڵگیرسانی جەنگ و ئەو وێرانیی و خوێنڕێژییەی بەسەر جیهانیدا هێنا کارێکی وایکرد ،ئیتر لەوەبەدوا هیچکەس بەئاشکرا بوێریی الیەنگیریی و پەیڕەوکردنی فاشیزمی نەبێت. بەگشتیی ،فاشیزم ،هەمیشە ،واقیعی راستەقینەی خۆی ئاشکراناکات و لەژێر روخساری رەنگاوڕەنگدا دایدەپۆشێت و گوتاری فاشیزم پێچاوپێچ و ئاڵۆز و پڕ لەناکۆکیە ،بەاڵم لەناو ئەو ئاڵۆزی و ناکۆکیانەشدا ئەو چەمکانە دەجوێتەوە و بەکاردەهێنێت کە خەمی هەر مرۆڤێکە و سەرنجی هەرکەس بۆ الی خۆی رادەکێشێت .وەک :ئازادیی ،ئەخالق، ئابڕوومەندیی ،شکۆمەندیی نەتەوە، سەروەریی خاک ...هەروا هەمیشە بانگەشەی ئەوەدەکات بەجێ‌هێنانی www.komelge.com
دەکات
مۆسۆلینی ساڵی ١٩٣٢وتارێکی لە ئێنسکلۆپیدیای ئیتالیادا باڵکردەوە، لەهەندێ شوێنی ئەو وتارەدا باس لەکۆمەڵە چەمکێک دەهێنێتە ئاراوە کە ئەگەر مرۆڤ پێشتر نەزانێت ئەمە لەالیەن رێبەرێکی فاشستییەوە نووسراوە یان شارەزا و هۆشیارنەبێت ،بەئەگەرێکی زۆر بەهەڵەدا دەچێت و بەشێوازێکی ئەرێنی هەڵیدەسەنگێنێت .لەم وتارەدا چەندان جار با�سی چەمکەکانی وەک :ئەخالق، ئازادیی ،عەدالەت ،هاواڵتیبوون ...دەکات و لێرەدا هەندێ رستە و دەستەواژەی ئەم وتارە بەنموونە دەهێنینەوە کە دەڵێت: (هیچ کردارێک لەدەرەوەی بازنەی داوەرە ئەخالقیەکاندا نییە .).و (فاشیزم سەرنج نەک تەنیا بەتاک ،بەڵکو بە خاک و نەتەوەش دەدات .ئەو تاک و نەفشانە کە پەیوەندی نێوانیان لەرێگای یاسا و ئەخالق و نەریتە ئەخالقیەکانەوەیە)، (دەبێ ئەمە قبوڵ بکرێت کە فاشیزم
نموونەی ئازادییە .تاکە ئازادییەک کە بایەخ لە هەبوونیدا هەیە ،واتا ئازادی دەوڵەت و ئازادی تاک لە باوە�شی دەوڵەتدا) (تەسەوری فاشیستیی سەبارەت دەسەاڵت و مەرجەعیەت هیچ پەیوەندییەکی بە دەوڵەتی پۆلیسییەوە نییە .دەوڵەت خەڵکی واڵت بەرەو هاواڵتیبوون پەروەردە دەکات ،لە پەیامەکەیان هۆشیاریان دەکاتەوە ،بەرەو یەکیەتی ئاراستەیان دەکات .سەبارەت ب ه راگرتنی پارسەنگی بەرژەوەندییە جۆربەجۆرەکانیان عەدالەت پەیڕەو دەکات)(،ژیان لەتەسەوری تاکێکی فاشیستدا ،دەبێ جدیی ،بێ فێڵ و راستگۆیانە ،و مەزهەبی بێت)...٣ ئەم زمانە خەڵەتێنەرە ،سەرەڕای خەڵکی عەوام ،ئەگەری خەڵەتاندنی هێز و الیەن و دەوڵەتانیش فەراهەم دەکات .لەسەر ئاستی دیرۆکی ،چەندان نموونەی لەمجۆرە لەئارادایە( .لەگەلێک بوار و بۆنەدا ،کۆمۆنیستەکانی ئەڵمانیا، هاوکاری نازیەکانیان دەکرد ،کەدوژمنی هەرەگەورەی سوسیالیزم و بزووتنەوەی کارگەریی بوون .تەنانەت لەسەردەمی دەسەاڵتدارێتی هێتلەردا ،کۆمۆنیستەکانی ئەڵمانیا ،سۆسیال دیموکراتەکانیان بەدوژمنی بنەڕەتی خۆیان دەزانی. هەروا لە نەمساش کۆمۆنیستەکانی ئەو واڵتە کاتێک سۆسیال دیموکراتەکان رووبەڕووی رژێمەکەی دلفوس،٤ دەبوونەوە لەتەک فاشستەکاندا ئەوانیان مەحکوم دەکرد)٥ هەروا دەبینین کە فاشستەکانی ئەم سەردەمەش لەژێر پەردەی رەنگاورەنگدا خۆیان دەشارنەوە .تەنیا ئەو خەڵکانەی قوربانی راستەوخۆی دەستی فاشیزمن 39
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
و ئێش و ئازارەکەی دەچێژن و دەزانن چی بەچییە .بەداخەوە هەمیشەش میکانیزمەکانی قەناعەتپێکردنی جیهان لەبەردەستاندا نییە .کاتی خۆی کاتێک کورد دەیگوت ،سەدام حوسێن کەسایەتییەکی دیکتاتوریی فاشستییە! لە خۆرئارا دەیانگوت ،کە رژێمێکی باشە، چونکە بەشەڕکردن لەگەڵ ئێران، مەترسیی ئیسالمی رادیکال لەسەر جیهان کەمدەکاتەوە .تەنانەت کاتێک کیمیاباران و ئەنفالی�شی ئەنجامدا ،تەنیا لەژێر لێوەوە ،بۆڵەیەکیان بۆ مەحکومکردن لێوەهات و بەئاکامێکی چاوەڕوانکراو و سروشتیی جەنگیان لەقەڵەم دا. تەنانەت ئەوەش کە لەهەمووان فاشیستترە ،دان بە فاشیستبوونی خۆیدا نانێت ،بەپێچەوانەوە نەیارەکانی خۆی پێ تۆمەتباردەکات .دیتمان ئەردۆگان چۆن ئەڵمانیا و هۆڵەندای لەسەر کێشەیەکی دیپلۆماتیکی سادە ،کە رێگایان پێنەدا لەم دوو واڵتەدا بانگەشە بۆ ریفراندۆمەکەی بکات ،بە فاشیست ،و نازیست ناوی بردن ،ئیتر سەرەڕای ئەوەی کە ئەردۆگان بەم رەفتارەی نزمیی ئاستی خۆی وەک سەرۆکی واڵتێک و سیاسەتمەدارێک سەملاند ،ئەوە�شی ئاشکراکرد کە ئەو لەکاریی سیاسییدا چ دیماگۆگیەت و درۆ و خەڵەتاندنێک پەیڕەودەکات. لەبەر ئامانە زۆر گرنگە کە پەسەندکردن یان رەتکردنەوەی چەمک و بایەخەکان نابێ لەسەر ئەو بنەمایەبێت، کە فاشیزم مامەڵەی روخسارییان لەگەڵدا دەکات .بەواتایەکی دیکە، فاشیستێک تەنیا بەمەندە لە فاشیزم ناشۆرێت کە بۆخۆی بڵێت دژە فاشیزمە. هەروا دیسان بەمجۆرەش نییە کە ئەگەر 40
کەسێک ،یان ئایدیۆلۆژیایەک ،پەیڕەوی لەبایەخ و بنەمایەک کرد کە فاشیزمیش دەیکات ،ئیتر ئەو کەس و الیەنە یەکسەر بۆنموونە کاتێک ببنە فاشیست. فاشیزم دژە عەقڵگەرایە ،ئیتر نابێ وا لێکبدرێتەوە ،هەرکەس دژە عەقڵگەرایی بێت ،ئەوە فاشیستە.
لەئایدیۆلۆژیایەک .چونکە هەرکات پێیخۆش بێت ،دەم لەهەر چەمکێکی ئایدیۆلۆژیکی وەردەدات .جارهەیە بانگەشەی پەیڕەوکردنی دەکات ،و جارێکی تریش رەتیدەکاتەوە .لەبەرئەمە فاشیزم بیروباوەڕێکی پراگماتیستیە و ئەوەی کە لەقۆناغێکدا وەک ستراتیژ ناوی دەبات ،لەپڕ لەقۆناغێکی تردا دەبێتە تاکتیک( .بەرنامەی پارتە فاشیستیەکان، بەشێکی زۆر لەپروپاگەندەی حزبی ئەوان پێکدەهێنێت ،کە بە�شی هەرەزۆری
یەکێک لە مێتۆد و
ئامرازەکانی تری
هەڵخەڵەتاندن، پۆسته‌رێكی ئه‌ردۆغان؛ فاشیزمێكی نوێی توركیا
فاشیزم دژە دیموکراسیە ،بەاڵم نەک
بەکارهێنانی
مەزهەبە ،ئەمەش
بە شێوازی ئانارشیزم .دژە تاکگەراییە ،بەتایبەتی کاتێک بەاڵم نەک بەشێوازی سوسیالیزم .کۆمەڵگه‌مەزهەبی
کۆنسێرفاتیستە ،بەاڵم نەک بەشێوازی
کۆنسێرفاتیستی عەقاڵنی هێگلگەرا ،بێت
راستڕەوە بەاڵم نەک بەشێوازی لیبرالیزم ...فاشیزم هیچکام نییە و لەهیچکامیان ناچێت .لەجێگای هەموو ئەمانە و تاکە ئەلتەرناتیڤێک پێشکەش دەکات کە بریتییە لەخواستی رێبەر ( - duceدوچە) ،یان ( - fuhrerفوهرەر). زۆربەی خواستەکانی رێبەری فاشستیش بریتییە لە ئەفسانە و خەون و خەیاڵ. لەبەر ئەمەیە کە بەشێک لەبیرمەندان لەگەڵ ئەوەدانین کە فاشیزم بریتی بێت
خەسڵەتی تاکتیکی هەیە ،ئەرکی بەناو تیۆرسێن و ئایدیۆلۆگەکانی فاشست (لەناویاندا ئالفێرد روزنبرگی ئەڵمانی) بەر لەهەر شت نووسینەوە و رێکوپێککردنی ئەو بڕیارانە بوون کە پێشتر رێبەری حزب دەستنیشانی کردبوون)٦ یەکێک لە مێتۆد و ئامرازەکانی تری هەڵخەڵەتاندن ،بەکارهێنانی مەزهەبە .ئەمەش بەتایبەتی کاتێک کۆمەڵگه‌مەزهەبی بێت .تێکەڵکردنی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بیروباوەڕی فاشیزم لەگەڵ مەزهەبدا دەبێتە هۆی راکێشانی سەرنجی مەزهەبگەرایان و تەنانەت خاوەن باوەڕانی سادەی ئایینی .هیتلەر لە (نەبەردی من) دا دەڵێت ( :ئێمە باوەڕمان وایە ئەگەر هەستە مەزهەبییەکان لە نەتەوەیکدا بەهێزبن ،النیکەم دەتوانێ ئەو نەتەوەیە بەرێتە بەرزترین پلەی مرۆڤایەتیی ،چونکە باوەڕهێنان بەشتێک، بناغەی ئازادی هزر و رزگاربوون لەکۆتوبەندی دیلێتییە).
فاشیزم و کارییگەرییەکەی لەسەر سیاسەت لەم واڵتەدا لەئاکامی کۆمەڵێک هۆکار بووە ،کە لەگەڵ هەلومەرجی درووستبوونی فاشیزمی ئەوروپیدا شیاوی بەراوردکردنە .گەورەترین هۆکاریش ئەمەبوو کە دوای روخان و لەناوچوونی ئیمپراتۆریای عوسمانی و دامەزراندنی کۆمار ،بۆ گەلێکان بەواتای بچووکبوونەوەی خاکی تورکەکان و سنوورداربوونی هەژموونگەراییەکەی
ئاکەپە فاشیزمی تەواو عەیار لەگەڵ هەر ناوهێنانێکی فاشیزم لە تورکیادا ،مرۆڤ یەکسەر چەند ناوێکی وەک ئەلپ ئەرسەالن تورکەش ،موحسین یازجی ئوغڵو ،عەبدولکەریم دوگرو، دەولەت باهچەلی ...بەمێشکدادێت ،بەاڵم ئەمانە لەو ناوە دیارانەن کە بیروباوەڕی فاشیستی خۆیان بێ پەردە راگەیاندووە، لەحاڵیکدا لەرابردوو و ئەمڕۆشدا سەدان و هەزاران فاشیستی لەمانە بچوکتر و گەورەتر لەسەر شانۆی سیاسیی لەژێر دەمامکی جۆربەجۆری ،وەک چەپ، راست ،سکوالر ،و ئیسالمییدا کار و چاالکیان نوواندووە و دەنوێنن. کۆماری تورکیا ،هەر لەسەرەتای درووستبوونیەوە ،ساڵی ١٩٢٣تا ئەمڕۆ، هەمیشە زەمینەی سەرهەڵدان و گەشەسەندنی فاشیزم ،چ لەسەر ئاستی دەوڵەت ،یانیش دەرەوەی دەسەاڵتی دەوڵەت ،تاک ،یاخود پارت و گروپی سیا�سی ،لەئارادا بووە .هەمیشە رەنگوبۆی فاشیزم بەسیاسەتی دەوڵەتیەوە دیاربووە. ئیتر جار هەبووە ئەو رەنگە تۆخ و جارێکی تریش کەمێک کاڵتر .و بەگشتیش هەبوونی
ئەو ئاکامە فیکریە
www.komelge.com
بەدیهات کە
لەبەراوردی نێوان تورک و غەیرە تورکدا ،تورک
باشتر ،بااڵتر و
شایستەترە و ئەمەش
کرۆکی بیروباوەڕی فاشستییە
و لەدەستچونی شکۆمەندیەکەی و بەگشتی بەواتای شکەستێکی گەورە بوو کە کاریگەریی دەروونی لەسەر ناسیۆنالیستەکان دانا .بەتایبەتیش کە رێکەوت بوو لەگەڵ سەردەم و قۆناخێک کە برەوی ناسیۆنالیزم لەئارادا بوو. دامەزراندنی ئەو دەوڵەتەش هەربۆخۆی لەسەردەستی ناسیۆنالیستە تورکەکان بوو .هەمیشە حەسرەتی لەناوچوونی
ئیمپراتۆریا ئەو هەستەی درووستکرد کە تورکەکان شایستەی زۆرترن لەوەی هەیانە ،ئەو هەستی خۆ بەشایستە زانینە ،بەرەبەرە وەرگەڕایە سەر ،خۆ بەراوردکردن لەگەڵ غەیرە خودی و ،ئەو ئاکامە فیکریە بەدیهات کە لەبەراوردی نێوان تورک و غەیرە تورکدا ،تورک باشتر ،بااڵتر و شایستەترە و ئەمەش کرۆکی بیروباوەڕی فاشستییە .هیتلەر لە (نەبەردی من) دا دەڵێت( :ئەرکی بەهێزتر ئەمەیە کە فەرمانڕەوا بێت و خۆی بەالوازترەوە هەڵنەواسێت و لەو ڕێگایەوە گەورەیی و مەزنایەتی خۆی نەکاتە قوربانیی و شتێکی وەها تەنیا الوازەکان نیگەران دەکات و بەزاڵمانەی لەقەڵەم دەدەن ،بەاڵم لەهەموو حاڵێکدا ئەگەر وەها یاسایەک نەبووایە تەکامول بەرەو قۆناغەکانی بااڵتر رووی نەدەدا و الوازەکان لەم حاڵەشدا دیسان هەر مەحکوم بەلەناوچوون دەبوون). سەرەڕای ئەمە لەبەر ئەوەی ئیمپراتۆریا نوێنەرایەتی خەالفەتی ئیسالمی دەکرد، لەناوچونەکەی نەک تەنیا لەسەر ئاستی رەهەندە ناسیۆنالیستیەکەی، بەڵکو رەهەندە مەزهەبیەکە�شی هەر شکەستی بەدیهێنا .ئەمەش نەک تەنیا لەچوارچێوەی سنووری دەوڵەتە نوێیەکەی تورکیادا ،بەڵکو بۆ بەشێکی زۆر لە موسوڵمانانی جیهان ،و یەکێکیش لەکاردانەوەکانی ئەم شکەستە و هەوڵدان بۆ قەرەبووکردنەوەی شکەست درووستبوونی بزووتنەوەی ئیخوان ئەملوسلمین بوو .دیسان هۆکارێکی گرنگی تریش ئەمەبوو کە درووستبوونی کۆماری تورکیا ،لەقۆناغی نێوان دوو جەنگی جیهانی یەکەم و دووەمدا 41
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
بوو .ئەمەش قۆناغی سەرهەڵدان و گەشەسەندنی فاشیزم بوو لە ئەوروپا، کاتێکیش جەنگی دووەمی جیهانی بەرپابوو ،تورکیا مەیلی پتر بەالی ئەملانیا و ئیتالیادا بوو و رەوتە فاشیستیەکەی لەگەڵ ئەواندا یەکیدەگرتەوە ،بەاڵم لەتر�سی ئەوەی نەکەوێتە بەر پەالماری هاوپەیمانان ،بەتایبەتیش کە سنوورێکی هاوبە�شی لەگەڵ یەکیەتی سۆڤیەتدا هەبوو ،ئەو مەیلەی خۆی زێدە ئاشکرا نەدەکرد و ماوەیەک بەراڕایی مایەوە، تائەوەی گڵۆڵەی فاشیزم کەوتە لێژی و سەرکەوتنی هاوپەیمانان مسۆگەر بوو، ئەمجار بەشەرمێکەوە هەڵوێستی خۆی کە گوایە لەگەڵ هاوپەیمانان دایە ئاشکرا کرد .بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ،دەبێ دان بەم راستییەدا بنێین کە هەرچەند فاشیزم لە تورکیادا بەردەوام بە ئاستی جۆربەجۆر بوون و کاریگەریی هەبووە، بەاڵم هیچکات هێندە گشتگیر نەبووە کە بەسیستەمبوونی خۆی بسەملێنێت. ئەمەش لەبەر دوو هۆکاری سەرەکیی: -١تورکیا هەر لەسەرەتای درووستبوونیەوە ،بەدەستپێشخەری و رێبەر ئەتاتورکی کەمال دامەزرێنەرەکەی ،رووی لە خۆرئاواکرد و خۆرئاواییبوون بوو بە دروشمێکی هەرە سەرەکیی و ستراتیژیک کە هەتا ئێستاش ،بەردەوامە و ناکۆکی و پارادۆکسێکی سەیری لەنێوان زیندووکردنەوەی درووشمی نەریتی عوسمانی و خۆرئاواییبوون هێناوەتەکایەوە .هەرچۆنێک بێت، کۆماری تورکیا ،بۆئەوەی بتوانێت بەرگی خۆرئاواییبوون لەبەر بکات دەبووایە نەریتە دیموکراسیەکە�شی قبوڵ بکات. 42
هەرچەندە تورکیا هیچکات ،هێندە دیموکرات نەبووە کە بتوانێت شان لەشانی نموونە ئەوروپاییەکان بدات، بەاڵم بە�شی ئەوەندە هەبووە کە لەالیەن ئەوروپیەکانەوە بەچاوی هیواوە بۆی بڕواندرێت .لەبەر ئەوەش کە فاشیزم لەگەڵ نەریتەکانی ئەوروپای دوای جەنگی جیهانی یەکناگرێتەوە ،دەبووایە تورکیاش
دابەشبوونی سیاسی
تورکیا ،بەسەر پارت و
گروپ و بەرژەوەندیی جۆربەجۆر
هەلومەرجێکی
وەهای هێناوەتە
کایەوە ،کە ئەم واڵتە
سەقامگیریی سیاسی
بەخۆیەوە نەبینێت
بوون و پەرەسەندنی فاشیزم بەشاراوەیی یان لەبەرگی جۆراوجۆری چەپ و راستدا بهێڵێتەوە. -٢دابەشبوونی سیا�سی تورکیا ،بەسەر پارت و گروپ و بەرژەوەندیی جۆربەجۆر هێناوەتە وەهای هەلومەرجێکی کایەوە ،کە ئەم واڵتە سەقامگیریی سیا�سی بەخۆیەوە نەبینێت ،دەسەاڵتی دەوڵەت زوو زوو دەستاودەست بکات و هیچ الیەنێک هێندە لەسەر دەسەاڵت
نەمێنێتەوە کە فریای چەسپاندنی بەرنامە سیاسییەکەی خۆی بکەوێت و تەنانەت رودانی �سێ کودەتای سەربازی و چەندانی تری سەرنەکەوتووش هەرچەندە کوشتار و ستەم و چەوسانەوە و بەگشتیی دیکتاتۆریی لەسەر ئاستی هەرە فراوان پەیڕەوکراوە ،بەاڵم نەیانتوانیوە بەئاستی بەسیستەمکردنی فاشیزمی بگەیەنن. بەاڵم بەهاتنە سەرکاری پارتی دادوگەشەپێدان (ئاکەپە) و رێبەرەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان ،قۆناغێکی نوێی سیاسیی لە تورکیا هاتە کایەوە .سەرەتا خۆرئاوا باوە�شی بۆ ئەم قۆناغە گرتەوە و وەها شرۆڤەکرا ،کە هاتنەسەرکاری پارتێکی ئیسالمی میانەڕە و بۆسەر دەسەاڵت لەواڵتێکی گەورە و کارییگەری وەک تورکیا ،ئاکامی با�شی لێدەکەوێتەوە، چونکە دەتوانێ ببێتە نموونەیەکی باش بۆ واڵتانی تری ئیسالمی لەئایندەدا و کەمکردنەوە توندڕەوی ئیسالمی لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا .بەتایبەتیش کە لەسەرەتادا ئەردۆگان زۆر جەختی لەسەر پەیڕەوکردنی سکوالریزم دەکردەوە و لەدوای سەرکەوتنی ئیخوانەکان لە میسر یەکەمین ئامۆژگاری ئەردۆگان بۆ محەمەد مر�سی سەرۆکی لەسەرکار البراوی ئەو واڵتە ،کەدەبێ سکوالریزم پەیڕەوبکرێت ،بۆ پشتیوانی ئەم رژێم و سیستەمە نوێیەش خۆرئاوا ،بەتایبەتی ئەمەریکای خولی یەکەمی سەرۆکایەتی باراک ئۆباما ،مەراییەکی زۆر بۆ ئەردۆگان و رژێمەکەی لەزۆر بوار و بۆنەدا و بەتایبەتیش لە دژایەتیکردنی کورد و بزووتنەوە ئازایخوازییەکەیدا کرا ،بەاڵم بەرەبەرە دەرکەوت کە ئەردۆگان سکوالر نییە و لەچاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
(العربیة) دەڵێت( :سکوالریزم الی ئێمە بەواتای رێزگرتن لەئایینەکانی تر) ،جا ئەگەر سکوالریزم ئەمەبێت هەموو واڵتانی جیهان بە ئێران و عەرەبستانی سعودییشەوە سکوالرن ،ئەوەش کە زۆرتر تورکیا و ئەردۆگانی بە واقیعی خۆی ئاشکرا کرد ،راپەڕینەکانی ناسراو بە بەهاری عەرەبی و بەتایبەتیش شەڕی ناوخۆی سوریا و لەویش تایبەتی تر پەالماری داعش بە هاوکاریی تورکیا بۆسەر کۆبانێ بوو .کە هەر رۆژە خەسڵەتێکی نوێی راستەقینەی خۆی لە نەژادپەرستیی ،فراوانخوازای و عەسکەرتاریی ،خنکاندنی دیموکرا�سی هەر دەنگێکی بەرهەڵستکار ...پەیڕەوکرد، تاگەیشتە ئاستێک کە تەنانەت نووسینی کۆمێنتێک لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان دژی ئەردۆگان بەدواداچوونی یاسایی بەدواوەدەبێت .ئیتر ئەمجارەیان فاشیزم لەبەرگی ئاکەپەدا بە گوڕوتین و بەشێوازێکی سیستەماتیکیانەتر هاتە گۆڕەپانی سیاسەت و فەرمانڕەوایی. ئیتر بوارێک نەمایەوە لەپێناسەکردنی ئەم سیستەمەدا کە ببێتە هۆی نواندنی دوودڵی لەوەی ئایا ئەمە سیستەمێکی فاشستییە یان نا .بە چاوپێخشاندنێکی سادە و خێرای ئەم چەندساڵەی دواییەدا دەدردەکەوێت کە ئاکەپە و سەرۆکەکەی هەڵگری تەواوی خەسڵەت و بنەما فاشیستیەکانن کە دەکرێ بۆ ئاسانکاریی لەچەند خاڵدا هەندێکیان خڕ بکەینەوە: -١رێبەری لێهاتوو :هەروەک پێشتر لەنموونەکانی فاشیزمی ئەڵمانی و ئیتاڵیدا ئاماژەمان پێکرد ،رێبەر ئەو پێگەیەیە کە ئەلتەرناتیڤی هەموو دامودەزگاکان و یاسایە .ئەردۆگان .تەنانەت بەرلەوەی www.komelge.com
ریفراندۆم بۆ ئەرێکردنی سیستەمی سەرۆکایەتی بەڕێوە بچێت ،ئەو سەرۆکە بوو کە هەموو جومگەکانی دەسەاڵتی خستبووە ژێر دەستی خۆی و تەواوی دامودەزگاکانی وەک پەرلەمان، سەرۆکایەتی وەزارەتەکان ،دەزگای دادوەریی ،سوپا ،موخابەرات ،هەموو لەهەموو بچووکبوونەوە و بەیەک پەتەوە گرێدرران و سەری ئەوپەتەش ئەردۆگان خستییە دەستی خۆی .کاتی خۆ�شی گەورە فاشستی تورک ئەلپ ئەرسەالن تورکەش کە دامەزرێنەری پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) یە لە بەرنامە فاشستیەکەیدا کە بە
جگە لەمانە رێبەریی فاشستی کۆمەڵە خەسڵەتێکی
هەیە کە پێشتر
هیتلەر ئاماژەیان
پێدەکات و گشت
ئەم خەسڵەتانەش
لە ئەردۆگاندا بەدیدەکرێن
(٩تیشک) ناسراوە ،گوتبووی :نەتەوەی تورک لەهەموو سەردەمەکاندا کە خاوەن ئیمپراتۆریای مەزن بووە ،سیستەمێکی پەیڕەوکردووە کەخاوەن خەسڵەتەکانی
هێز و عەدالەت و خێرایی راپەڕاندن و پراکتیکبوون بووە .هێنانەکایەی وەها سیستەمێک تەنیا کاتێک دەبێت کە تەواوی دەسەاڵتەکانی راپەڕاندن بکەوێتە دەستی یەک مەرجەعەوە ،لەبەرئەمە ئێمە پشتگیریی لە دامەزراندنی سیستەمی سەرۆکایەتی دەکەین چونکە باشتر لەگەڵ دیرۆک و نەریتەکانماندا دەگونجێت).٧ لەبەرئەمە نابێ پێمان سەیر بێت کە بۆچی مەهەپە پشتیوانی ئەردۆگان دەکات و لەریفراندۆمدا بەبەڵێ بەشداری کرد. بەاڵم دەبێ ئەمەش بڵێین کە سیستەمی سەرۆکایەتی لەزۆر واڵتی تری دیموکرا�سی پەیڕەودەکرێت ،لەبەرئەمە بەتەنیا نابێتە خەسڵەتێکی فاشیستی و تەنیا کاتێک ئەم خەسڵەتە بەخۆیەوە دەگرێت کە لەگەڵ خاڵەکانی تردا یەکبگرێتەوە. جگە لەمانە رێبەریی فاشستی کۆمەڵە خەسڵەتێکی هەیە کە پێشتر هیتلەر ئاماژەیان پێدەکات و گشت ئەم خەسڵەتانەش لە ئەردۆگاندا بەدیدەکرێن. تەنانەت هیتلەر درۆکردنیش بە رەوا دەزانێ بۆ ریبەرێک کاتێک ئەمە پێویست بێت .دەڵێت( :تایبەتمەندیی و بلیمەتی رێبەرێک ئەمەیە کە بتوانێت هەموو دوژمنە جۆراوجۆرەکانی خۆی لەتەک یەکەوە دابنێت و وای نیشان بدات کە هەموویان پەیوەندییان بەیەک شتەوە هەیە تا مرۆڤە الواز و راڕاکان ،کاتێک هەست بەهەبوونی دوژمنان لێر ه و لەوێ دەکەن لەحەقانیەتی خۆیان دوودڵی نەکەن) .ئەمەش هەمان کارە کە ئەردۆگان دەقاودەق پەیڕەوی دەکات و دەڵێت جیاوازی نێوان پەکەکە و داعش نییە. هەروا رێبەری فاشیستی بەوجۆرەی 43
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
هیتلەر ئاماژەی پێدەکات ،پێویست نییە شارەزا و زانا بێت و ئەوەندە بەسە بتوانێت لە شێوازی وتارداندا کاریگەری خۆی لەسەر خەڵك دابنێت و دەڵێت( :رێبەر دەبێ گوتاربێژێکی بەرجەستەو و راگەیەنەرێکی مەزن بێت. لەحاڵێکدا زانست و دەرکی تیۆری گرنگی پلەدوویان هەیە ،رێبەر دەبێ ئارەزووکانی خەڵک بێدارکاتەوە .لەهەمان کاتدا خامۆشیشیان کاتەوە) .دەبینین ئەردۆگان کەبەڕاستی پێناسەی هێتلەری بەسەردا تەتبیق دەبێت ،کە رێبەرێکی نا�شی ،نەزان و تەنانەت گەوجیشە .بەاڵم بۆ الیەنگرانی خۆی کە بەزمانی ئەوان دەپەیڤێت و لەژێی ناسکی خەیاڵیان دەدات ،هێندەی نەماوە ببێتە پەیامبەر. -٢نەژادپەرستی :سیستەم لە تورکیا بەگشتی نەژاد پەرستانەیە .لەمڕووەوە بەقۆناغی جۆربەجۆر لەهەڵکشان و داکشاندا تێپەڕیوە .پێوەری ئەم نەژادپەرستییەش مامەڵەکردن بووە لەگەڵ کێشەی کورد .سەردەمەکانی حوکمی کەسایەتییەکانی وەک :کەنعان ئێڤرین ،سلێمان دیمیرێل ،تانسۆچیلەر... لەهەڵکشان و قۆناغی تریش وەک سەردەمیدەسەاڵتدارێتیکەسایەتییەکانی وەک :تورگوت ئوزال ،و بڵند ئەجەوید.. لەداکشاندا بووە .بەاڵم لەسەردەمی هاتنەسەرکاری ئاکەپە ،لەمڕۆژگارەدا بەلوتکەی هەرەبەرزی خۆی گەیشتووە، ئەمەش نەک تەنیا لەسەر ئاستی سیاسیی، بەڵکو کۆمەاڵیەتی ،ئابووریی ،فەرهەنگی، دەروونناسیی .ئەمڕۆ ئەوەی لە تورکیا دژی کورد پەیڕەودەکرێت ،لەگەڵ رەفتار و گوفتارەکانی هیتلەر دژی جولەکە شیاوی بەراوردکردنە .ئەگەر هیتلەر 44
جوولەکەی بە پیس ،دواکەوتوو ،نزم... ناودەبرد .ئەمڕۆ ئەردۆگان ،تەواوی ئەم چەمک و دەستەواژە فاشستانەیە دژی کورد بەکاردەهێنێتەوە .دەمێک دەڵێت: لەبەرئەوەی زمانی کوردی تەنیا لە٣٠٠ وشە پێکهاتووە ،ب ه زمان دانانرێت. دەمێکی دیکەش دەڵێت کورد توانای بەڕێوەبردنی دەسەاڵتیان نییە ...سەرەڕای ئەمە سیاسەتێکی سیستەماتیکیانە
توتالیتاریزم
سیستەمێکی
گشتگەرای
دەسەاڵتدارێتیی
سیاسییە ،کە
لەناوبردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ژیانی تایبەتی خەڵکە
بۆ تێکوپێکدانی ژینگە ،کەلەپور ،و هەرئاسەوارێکی دیرۆکیی کوردی و سڕینەوەی هەر ئاماژەیەک بە کورد و دیرۆکەکەی لەبەرنامه‌کانی خوێندن و پەرتوک و راگەیاندندا ،پەیڕەو دەکات. کەم رۆژ دەگوزەرێ کە بەشێوازێکی نەرێنی و خراپ ناوی کورد نەهێنێت .تەنانەت ئەو هەموو مەرایی و ملکەچکردنەی (پەدەکە) بەس نەبوون بۆ رەتکردنەوەی هەر شێوازێکی دەسەاڵتدارێتی کورد بە
باشووری کوردستانیشەوە. -٣توتالیتاریزم :توتالیتاریزم سیستەمێکی گشتگەرای دەسەاڵتدارێتیی سیاسییە ،کە بەسوودوەرگرتن لە دەستکارییکراو، ئایدیۆلۆژیایەکی تێرۆر و توندوتیژیی ،تەواوی دەسەاڵت لەرێگای بەسیاسییکردنی گشت جومگە کۆمەاڵیەتیی و تاکە کەسییەکان بەدەستدەخات .ئەمەش بەواتای لەناوبردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ژیانی تایبەتی خەڵکە� .سی،جی ،فرێدریش. و برژینسکی ،تۆتالیتاتیزم لە شەش تایبەتمەندیدا پێناسە دەکەن -١ :هەبوونی ئایدیۆلۆژیایەکی فەرمی -٢ .حکومەتی تاک حزبیی ،کە یەک رێبەر هەموو دەسەاڵتەکان لەدەست خۆی دەگرێت. -٣سیستەمێکی جاسوسیی تێرۆریستیی، -٤کۆنترۆڵکردنی دامودەزگاکانی راگەیاندن -٥ .پەرەسەندنی توندوتیژیی. -٦کۆنترۆڵکردنی گشت الیەنە ئابوورییەکان ،لەالیەن دەوڵەتەوە٨. لەپەیوەندیی نێوان ئەم شەش خاڵە بە تورکیاوە دەبینین جگە لەخاڵی شەشەم، کە هێشتا گشت الیەنە ئابوورییەکان لەالیەن دەوڵەتەوە کۆنتڕۆڵنەکراون، ئەوانی تر ئەوە دەسەملێنن کە لە تورکیا حکومەتێکی تۆتالیتاری رەها لەسەر کارە ،هەروا بەردەوامیشە لەسەر هەرچی تۆکمەترکردنی توتالیتاریزم. -٤سیاسەتی عەسکەرتارێتی و فراوانخوازیی :عەسکەرتارێتیی ،یاخود میلیتاریزم ،ئایدیۆلۆژیایەکە لەوێدا بیروباوەڕو بایەخە سەربازییەکان بەسەر کۆمەڵگادا دەسەپێنرێن و لەمجۆرە رژێمانەدا هەمیشە ستای�شی سوپا و هێزی چەکدار و پێداهەڵگوتنی جەنگ.. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بەوپێیەی مێتۆد و ئامرازی سیاسییە، رەواجی پێدەدرێت. تورکیای ئاکەپەیی ،سەرەڕای جەنگی ناوخۆیی دژی بزووتنەوەی ئازادییخوازی کورد ،دەستی لەهەڵگیرساندن و بەردەوامبوونی چەندان جەنگی هەرێمیشدا هەیە ،بەپێی ئایدیۆلۆژیای میلیتاریزم هەموو ئەم جەنگە ناڕەوایانە بە رەوا لەقەڵەم دەدات .ئەردۆگان، بەپشتیوانی کردنی تیرۆریزم ،و بەشدارییکردنێکی کاریگەرانە لە تێکوپێکدانی واڵتانی وەک سوریا ،لیبیا، عیراق ،میسر ...دەستی هەڵنەگرت و کاتێک زانی ئەمانە بەرنامە فراوانخوازیی و داگیرکارییەکەی جێبەجێ ناکەن، کەوتە دەستدرێژی راستەوخۆی سەربازیی و هەرجارەی بەبەهانەیەک، هێزی شەڕکەری رەوانەی سوریا ،و عیراق ،قەتەر ..کرد و دیارە پێشتریش هێزی سەربازی داگیرکەری لە قوبرس، و چەندان واڵتی تری�شی لەژێر چەتری ناتۆدا هەبووە .خۆئەگەر خۆڕاگری و بەرخۆدانی قارەمانانی کورد ،بەتایبەتی نەبووایە، کوردستان رۆژئاوای هەلومەرجە جیهانییەکەش رێگای بدایە، هیتلەر چی بەسەر ئەوروپادا هێنا، ئەردۆگان خراپتری بەسەر خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دەهێنا .تاکە جیاوازیی نێوان هیتلەر و ئەردۆگان سەبارەت ب ه ئەم خاڵە، تەنیا توانین و نەتوانینە .ئەوەی لەتوانای هیتلەردا بوو لەتوانای ئەردۆگاندا نییە. -٥خەون و خەیاڵ :سیستەمی حوکمڕانی لە تورکیا بە هەردوو باڵی سکوالر و مەزهەبییەوە هەمیشە و بۆیەک لەحزەش لەخەونی زیندووکردنەوەی رابردووی شکۆمەند هۆشیارنەبۆتەوە، www.komelge.com
و جیاوازی ئەم دووباڵەش لەگەڵ یەکتر ئەمەبووە ،کە سکوالرە کەمالیستەکان، ئۆباڵی داڕمانی ئیمپراتۆریای عوسمانی دەخەنە ئەستۆی جیهانی عەرەب و ئیسالم، پێیانوایە تورکیا بەمەبەستی پێشکەوتن و سەرکەوتنی چیای شکۆمەندیی دەبێ لەجیهانی دواکەوتووی عەرەب و ئیسالم دوورکەوێتەوە ،ببێتە بەشێکی چاالک لەخۆرئاوا .بەاڵم هەم ئاکەپە ،هەمیش مەهەپە لەو باوەڕەدان کەدەبێ تورکیا بگەڕێتەوە سەر نەریتە کۆنەکانی خۆی و هێز و توانا و شکۆمەندییەکەی نەک لەخۆرئاوا ،بەڵکو لەناو جیهانی عەرەب و ئیسالمدا بەدیی بهێنێتەوە .لەمەوە هەمیشە خاکە لەدەستچوەکەی ئیمپراتۆریای عوسمانی بەخاکی خۆیان دەزانن و بەزمانی پێچاوپێچ و ئاڵۆز خەونەکانی خۆیان تەعبیردەکەن ،هێندە لەمێژیش نییە کە ئەردۆگان ،گوتبووی: حەڵەب و موسڵ و کریما هەمیشە لەعاتیفەی ئێمەدان .هەر ئەمە بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی بزووتنەوەکانی ناسراو بەبەهاری عەرەبی ،تورکیا هەموو هێز و توانا جۆربەجۆرەکانی خۆی خستەگەڕ تا خەونەکانی لەودا بهێنێتە دی .بەاڵم کارێکیان کرد کەتەواوی ئەم راپەڕینانە لەباربران و بە�شی هەرەزۆری ئۆباڵی ئەو هەموو خوێن و وێرانییەی واڵتانی وەک لیبیا ،سوریا ،میسر ،یەمەن ...دەکەوێتە ئەستۆی تورکیا و هاوپەیمانەکانی و بەتایبەتیش واڵتی قەتەر. بەگشتیی خەون و خەیاڵ و لە بەشێکە ئەفسانەپەروەریی، خەسڵەتەکانی فاشستیی .رێبەرە فاشیستەکان هەمیشە پێیانوایە، خواوەند ،یان دەستێکی شاراوە،
هەر لەگەڵ لەپشتیانەوەیە، شکەستێکیشدا ئەوان دڵی خۆیان بەوە دەدەنەوە کە لە ئاکامدا موعجزەیەک روودەدات و تێكشکانەکان دەبنە سەرکەوتن .دەبینین داعش و نوسرە و ئەلقاعیدەش بەهەمان مۆتیڤ، کە خواوەند لەپشتیانە شەڕدەکەن. ئەردۆگانیش لەشێوازی ئەوان هەمیشە ئەو پشتیوانەیە بۆ رەفتارەکانی خۆی دەهێنێتەوە کە لەسەر بنەمای شەریعەتن. ئەمەش هەمان قسەکەی هیتلەرمان بیردەخاتەوە کەدەیگوت( :ئەگەر من رۆژێک لەدژی جوولەکە راپەڕم ،راپەڕینی من جیهادێکی گەورەیە کە خواوەند فەرمانی بە من داوە). -٦خەڵەتاندن :تورکیای ئاکەپەیی و کەسایەتی ئەردۆگان ،لەسەرەتای لەشێوازی دەسەاڵتدارێتیەکەیاندا، تەواوی بزووتنەوە فاشیستیەکانی جیهان ،سیاسەتێکی خەڵەتێنەری وەهایان پەیڕەوکرد ،کە زۆر لەحکومەت و الیەن و کەسایەتییەکان لەسەرتاسەری ناوچە و جیهان فریویان خوارد .لەسەر ئاستی ناوخۆی تورکیا هەرچی خواست و ئارەزووی خەڵک بوو ،لەسەر هەموو ئاستەکان ئەوان بەڵێنی جێبەجێکردنیان دا .تەنانەت تا ئەو جێگایە رۆیشتن کە لەرێگای چەند هەنگاوێکی رووکەشیانەوە گوایا چارەسەریی کێشەی کورد دەکەن. لەمڕووەوە سیاسەتێکی دیماگۆگیانەی وەهایان پەیڕەوکرد ،کە جگە لەرێبەرایەتی پارتی کرێکارانی کوردستان و بزووتنەوە ئازادیخوازییەکەی هەموو الیەنە کوردییەکان گەیشتنە ئەو باوەڕەی کە ئەردۆگان پیاوی ئاشتیی و چارەسەرییە. لەسەر ئاستی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و 45
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
جیهانی ئیسالمیشدا خواستی رۆڵی ریش سپیەتیی و براگەورەیی بگێڕێت و بەر لە روودانی راپەڕینەکانی ناسراو بەبەهاری عەرەبی ،هەوڵی میانجیگەریی نێوان سوریا و ئیسرائیل ،دوو بزووتنەوەی فەلەستینی فەتح و حەماس ،ئێران و عەرەبستانی سعودی ،ئەرمەنستان و ئازربایجان... و دوای بەهاری عەرەبیش لەو هەوڵەی خۆیدا هەربەردەوام بوو ،بەاڵم زۆر زوو بۆ هەمووان دەرکەوت ،ئەو رۆڵەی تورکیا دەیگێڕێت میانجیگەریی نییە ،بەڵکو خۆسەپاندنێکە لەبەرگی براگەورەیەکدا کە هەرچی خواستی دەبێ برا بچووکەکان بەقسەی بکەن .لەبری بێالیەنیش لەگشت ئەو هەواڵنەیدا الیەنگری تێرۆریستان و شەڕخوازان بووە ،هەرلەبەرئەمە ئەردۆگان ئیتر نەک هەر براگەورە بەڵکو بەبرابچوک و زڕبراش جگە لە قەتەر الی هیچکەس قبوڵ نەکرا .ئیتر ئەمجار کە گشت پرۆژەکانی ئەردۆگان شکەستیان خوارد رووی ڕاستەقینەی خۆی دەرخست و لەڕێگای پشتگیریکردنێکی راستەوخۆ ،یان ناڕاستەوخۆی بزووتنەوە تیرۆریستییەکانی وەک داعش ،و نوسرە ،و ئیخوان املسلمین خوێنڕێژیی و وێرانکارییەکی وەهای دەستپێکرد کە بێوێنە بووە. بەاڵم دەبینین تورکیا چ کارێکی بەسەر خۆی هێناوە! ئەمڕۆ لەخۆرئاوا لەهەر ناوهێنانێکدا وەک دیکتاتۆر ئاماژە بەئەردۆگان و رژێمەکەی دەکرێت .ئەمەش کە جارێ باس لە فاشیستبوونەکەی ناکرێت ،تەنیا راگرتنی ئەو هیوا الوازەیە کە بەڵکو نەهێڵن تورکیا لەمە زۆرتر رۆبچێت. تورکیا بۆتە ئەو واڵتە گۆشەگیرە کە 46
لەسەر ئاستی فەرمی جگە لە واڵتێکی وەک قەتەر هیچ دۆست و هاوپەیمانێکی نییە و ئەو دۆستایەتییە رووکەشیانەش کە لەگەڵ ئەم یان ئەو واڵت هەیەتی کاتیی و تاکتیکیی و لەرووی ناچاریەوەیە .لەسەر ئاستی نافەرمیش دۆست و هاوکاری گروپە تێرۆریستەکان و پارتی دیموکراتی هێندە لەمەشیاندا کوردستانە، سەرکەوتوو نییە و تەنانەت بزووتنەوەکانی ئیخوان ئەملوسلمینیش هەموو قبوڵیان نییە .بەاڵم گشت ئەم قسانە بەم واتایە نییە کە پەتی پەیوەندییەکانی تورکیا بە جیهانی دەرەوەی خۆی هێندە باریکە کە خەریکە دەپسێت .تورکیا واڵتێکی گەورەیە و خاوەن پێگەیەکی سیاسیی ستراتیژیکە .خۆرئاوا و تەواوی واڵتانی تریش لەپێناو بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا توانای سەبر و تەحەمولکردنێکی زۆریان هەیە .بەاڵم ئەم سەبرە چەندە زۆریش بێت ،سنوورێکی هەر هەیە .پرسیار لێرەدا ئەمەیە کە ئایا ئەردۆگان ،تاسەر ئەو بوارەی لەبەردەمدا دەبێت کەوەک هەر فاشیستێک چارەنوو�سی خۆی و واڵتەکەی بەرەو هەڵدێرانێکی حەتمی بەرێت؟ یانیش عاقڵمەند و هێزە دیموکراتخوازەکان و گوشارە نێودەوڵەتییەکان لەتوانایاندا سەرکێشیەکانی جڵەوی دەبێت توندکەنەوە و پێش بە سەرەرۆییەکانی خۆی و بزووتنەوە فاشیستییەکەی بگرن؟
پەراوێزەکان S.Freud, Group Psychology and -1 ,the Analysis of the Ego. (New York )1960 -٢عزت اللە فوالدوند .خرد در سیاست. انتشارات طرح نو ١٣٧٧-ص٢٣٣ -٣بۆزۆرتر ئاشنابوون وبەدەستخستنی وەرگێڕدراوی تەواوی ئەم وتارەی مۆسۆلینی، بڕوانە :عزت اللە فوالتوند ،سەرچاوەی پشوو، ل٢٣٨-٢٣٣ -٤ئینگلبێرت دلفۆس ،ساڵی ١٩٣٢بووە سەرۆک وەزیرانی نەمسا و دەسەاڵتێکی فاشستی بەشێوازی خۆی پیادەکرد و هەرلەو ساڵەشدا بەدەستی نازیستەکانی سەر بە ئەڵامنیا تێرۆرکرا. -٥تاریخ اندیشەهای سیاسی در قرن بیستم ،حسین بشیریە ،نرش نی ،١٣٧٦ص١٢٤ -٦سون اریک لیدمن .مرتجم :سعید مقدم. تاریخ عقید سیاسی .حز افالطون تا هابرماس نرش دانش ١٣٧٩-ص٢٨١ -٧فاطمة ازگان ،الحرکة القومیة الرتکیة.. التقاطع بین التعدیالت الدستوریة ،و ادبیات الحزب -لە (ترک برس)ەوە. -٨اندرو هیوود ،مفاهیم کلیدی در علم سیاسەت .مرتجامن:حسن سعید کالهی و عباس کاردان .رشکت انتشارات علمی و فرهنگی ١٣٩١ص١٩٦
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
حه‌قیقه‌ت «شۆڕشی نێو شۆڕش» جه‌یالن باغری یانیک گەیشتن بە حەقیقەت بە هەنگاوە پتەوەکان ناکرێت ،ئەگەر لە میانەی شۆڕشێکی ژنەوە پێینه‌گه‌ین ،بەو پێیەی کە ژن دایکی هەموو چارەسەریەکانە، ئەوەندەی کە دایکی کێشە و پرسەکانە... لەکاتێکدا ک ه نه‌ک به‌ته‌نها پرس و قەیرانە کۆمەاڵیەتیەکان لە رۆژهەاڵتی ناوین و لە سەرانسەری جیهان بە گشتی قوڵتر دەبنەوە ،بەڵکو هاوکات خواست و چاالکی گەڕان بە دوای چارەسەریە ریشەییەکاندا چڕتر بوونەتەوە .راستینه‌ی دژە شۆڕشیش کە لە سەر بنەمای دژایەتیکردنی ژن لە مێژوودا بونیادنراوە، بەلێکەوتە و کاریگەریەکانیەوە راڕەوی مێژووی مرۆیی تا رۆژگاری ئەمڕۆمان دەست نیشان کردووە. هیچ کێشەیەکێش ناتوانرێت پێناسە بکرێت ،ئەگەر لە سەرچاوە و بنەچەکەی نەکۆڵدرێتەوه ،هەروەها گەڕان بە دوای ئازادییشدا ناکرێت ،جگە لەو شوێنە نەبێت کە لەوێ لە دەستدراوە و ونکراوە. تیۆری «شۆڕش و دژە شۆڕش» کە رێبەری گەلی کورد و تێکۆشەری حەقیقەت ڕێبه‌ر ئاپۆ پێشکە�شی کردووە ،رێگای تێکۆشانی ئازادیی ژنی بەشێوەیەکی بەرچاو رووناک www.komelge.com
کرده‌وه« .لە چوارچێوەی دەستنیشان کردنەکەیدا کاتێک دەڵێ :پر�سی ئازادیی ژن سەرچاوەی هەموو ئەو ناکۆکیانەیە کە لە پرسە کۆمەاڵیەتیە هەڵواسراوەکان دەکەونەوە» .ئاماژەی بەوە کردووە کە پێویستە گەڕان بە دوای چارەسەریدا لە چوارچێوەی ملمالنێی رەگەزیدا بکرێت. بۆیە پێناسەکردنی راستینەی ژنی سەرکوتکراو و چەوساوە کە لە رووی مێژووییەوە یەکەمین و کۆنترین کۆڵۆنییە، دەربڕی ناوەڕۆکی راستەقینەکەیەتی، چونکە سەرچاوەی هەموو جۆرەکانی قۆرخکاری سەپاندن بە سەر ژندا بووە ،لە ئابووریەوە بگرە تا دەگاتە کۆمەاڵیەتی و سیا�سی و ئەوانیتر ،کە خۆی لە ئایدیۆلۆژیای نێرساالریەوە دەنواند .بەو شێوەیە ،دژایەتیکردنی ژن کارێکی ئایدیۆلۆژی و بەرنامەداڕێژراو بووە .زۆرێک لە تیۆری و لێکۆڵینەوە مێژووییەکان هەن لەو بارەیەوە کە پشتگیری لەو دەستنیشانکردنە دەکەن. لەسەر ئەو بنەمایە ،پێناسەکردنی زانستیی تەواو بۆ پرسەکە ،ئازادیی ژنیش بە دوای خۆیدا دێنێت .ئەمە و هەموو قەوارەیەکی کۆمەڵگه‌بوون کە لە مێژوودا بەدەر کەوتووە و لە دەوری ژن کۆبووتەوە
و پەرۆ�شی ئازادیی بووە ،توانیویەتی شۆڕ�شی ژنیش بە ئەنجام بگەیەنێت ،بۆ نمونە ،ئێمە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا هێشتا شوێنەوارەکانی شۆڕ�شی سەردەمی بەردینی نوێ دەبینین کە ژن ناوه‌نده‌کەی بووە .هەرێمی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست کە شۆڕ�شی ئازادیی ژنی بە خۆیەوە بینیوە، هەمان جوگرافیایە کە یەکەمین دژە شۆڕ�شی ژنی�شی بە خۆیەوە بینیوە .بۆ ئەوەی لە رووی شێوەوە ئاسانکاری بکرێت ،دەتوانین بە دوو قۆناخ لێکۆڵینەوە لە سەر راستینەی دژە شۆڕشەکە بکەین کە لە بەرژەوەندی پیاودا تەواوبووە یان جێبەجێکراوە: - 1زهنیەتی باوکساالری کە پێنج هەزار ساڵ بەر لە زایین بااڵدەست بوو، یەکەمین هەڵمەتەکەی بۆ دژایەتیکردنی ژن بەوە دەستی پێکرد کە بونیادی سیستەمە سەرکوتکراو سەپێندراوی هه‌ڕه‌می «هیرار�شی» و دەوڵەت ئاساکەی بۆ دژایەتیکردنی نرخە رێکوپێکەکانی کۆمهڵگهبوون ته‌رخان کرد کە لە دەوری ژن دەخوالنەوە .هاوتەریب لە گەڵ ئەو هەڵمەتە ،دەبینین کە موڵکیەتی تایبەت و جیاوازی چینایەتی و قۆرخکاری ،راستەوخۆ لە سەر ژن 47
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
جێبەجێکرا و راستینەی ژن لە رووی کۆمه‌ڵگه‌‌بوونیشەوە یەکسەر سەرەوژێر کرا. ئەو ره‌وته‌ی کە بە دەستێوەردانی دەرەکی لە سروشتی کۆمهڵگهبوون پەرەیسەند ،هاوکات سەرچاوەی جەنگەکان و پاوانخوازی سەرمایە پێک دێنێت .ئەو ره‌وته کە بە شێوەیەکی بەرنامە بۆداڕێژراو لە دەوری دامەزراوەی دەوڵەت رێکخراوە ،بوو بە مەیدانی پچڕاندنی پەیوەندیەکانی کۆمه‌ڵگ ه لە گەڵ نرخە ئەخاڵقی و سیاسیەکانی لەالیەک و لەالیەکی دیکەوە پەالماری ئەو کۆمه‌ڵگه‌یە دەدات تا بخاتە ژێر رکێفیەوە .بەو شێوەیە و هاوکات لە گەڵ مێژووی شاردا ،دەسەاڵتی زهنیەتی نێرایه‌تیش زاڵ بوو کە نرخە کۆمەاڵیەتیە گەشەسەندووەکانی�شی بە تااڵن برد، لەوانەی کە لە دەوری ژن چڕ ببوونەوە و خۆی دەکات بە خاوەنیان و بااڵدەستی و دەسەاڵتەکەی خۆی بەپشتبەستن بە کوێالیەتی ژنەوە دەیانسەپێنێت .زۆر گێڕانەوەی ئه‌فسانه‌یی «میتۆلۆژیای» و فەلسەفی لە سەرچاوەکانی رۆژهەاڵتی ناویدا هەن کە ئاماژە بەو راستیە دەکەن «ئەفسانەی ئینانا و ئەنکی ،ئەفسانەی تیامات و ماردوک». -٢ڕه‌وتی دووەم کە درێژەپێدەری ڕه‌وتی یەکەمە ،دەتوانین بە لوتکەی سیستەمی فەرمانڕەوایی نێرایه‌تی پێناسە بکەین ،ئەویش ڕه‌وتی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریە ،کە بە سیستەمێکی دژبەری ئازادیی ژن لە قەڵەم دەدرێت، ژنی�شی گەیاندووته سنووری نامۆبوون بە خودی خۆیەوە و ،تا ئاستێکی زۆر هۆشیاری ئازادییەکەی�شی شێواندووە. 48
ئەم وتەیەی رێبەر ئۆجەالن پەردە لە سەر زۆر شت هەڵدەداتەوە کاتێک وته‌یه‌کی هیرۆدێت به‌نمونه دێنێته‌وه « هەموو جەنگەکانی نێوان رۆژهەاڵت و رۆژئاوا بە هۆی ژنێکەوە بوون» ،راستیەکی دیاریکراو بە درەوشاوەییەوە دەخاتە روو .ئەویش ئەوەیە کە ژن نرخەکەی وەکو کۆلۆنی بە دەستخستووە ،بۆیە جەنگەکان بە هۆیەوە هەڵدەگیرسێن. مێژووی شاریش بە هەمان شێواز بووە. سەردەمی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریش کۆلۆنیکردنی ژن تا ئاستێک دەنوێنێت کە جۆرە رەهەندێک لە خۆدەگرێت هەزاران جار توندتر و جۆراوجۆرترن. ئیدی کۆلۆنیالیزم ناسنامەی ژنی شێواند .هەروەها لیستەی کۆلۆنیکردنی ژنیش درێژ دەبێتەوە هەر لە کردنی بە دایکی هەموو رەنجەکان بگرە تا دەگاتە خاوەنی رەنجی خۆڕایی، کرێکاری ره‌نجخوراو ،بێکارترین کەس، سەرچاوەی ئارەزووی»سێک�سی» و توندوتیژی بێسنوور بۆ پیاو ،ئامرازی وەچەخستنەوەی نمونەیی بۆ سیستەم، دایەنی نمونەیی ،ئامرازێکی ریکالمکردن، ئامێرێکی وروژاندنی جن�سی «پۆرنۆگرافی»و سێکس و ...هتد. ئەوەش تیشک دەخاتە سەر ئەو کارەساتەی کە ژن لە چوارچێوەی راستیە تاڵەکەیدا دەچێژێت .لە بەر ئەوەیە کاتێک ژن بە کۆیلەی کوێلەکان وەسف دەکەین ،یان وەکو رێبەرایەتیە داناکەمان بە «شاژنی کااڵکان»ی پێناسە کردووە؛ دەبینین کە سەرچاوەی هەموو شێوەکانی جیاکاری و نایەکسانی لێرەدا شاردراوەته‌وه. بەرامبەر بەوەش ،هەرێمی رۆژهەاڵتی
ناوین هاوکات نوێنەرایەتی مێژووی تێکۆشانێکی سەرسەخت دەکات دژ بە سیستەمی بااڵدەستی نێرایه‌تی بەهەموو هەڵمەتەکانیەوە ،کە کۆمهڵگهبوون و ناسنامەی ژن و هەموو ناسنامەکانی تری کردووە بەئامانج ،کە دوورخستنەوە و بێبەشکردن و پەراوێزخستن باڵی بەسەریاندا کێشاوە .بەو پێیه‌ی لەگەڵ لێپرسینەوە و لێکۆڵینەوەکەمان بە یەکەوە ئاسۆکانمان سەبارەت بەو هۆیانەوە بەرفراوانتر دەبن ،کە نەیانهێشتووە راڕەوە شۆڕشگێڕیەکان، جێگرەوەی سیستەمێکی ببنە سەقامگیری ،کە بزووتنەوەکانی دژ بە سیستەمە دامەزرێندراوەکان پەرەیان پێداوە .بە واتایەکی دیکە ،وێڕای هەبوونی بەرخۆدانی و بەرهەڵستی شۆڕشگێڕیی بەردەوامی جواڵنەوە جێگرەوەکان، لەبەرچی سەرکەوتنیان بە دەست نەهێناوە؟ گەیاندنی تێکۆشانی ژن بەشێوەیەکی خێرا بۆ ئاستی چارەسەریە ریشەییە شۆڕشگێڕیەکان ،وەکو پێویستیەکی دەستبەجێیئەوقۆناخەخۆیدەسەپێنێت. هەر وەکو لە ئەزموونەکانی پێشتریش تێبینی کراوە ،دانەڕشتنی پێناسەیەکی تیۆری تەواو بۆ پرسە کەڵەکەبووەکانی ژن ،دوای ئەویشەوە بۆ پرسە کۆمەاڵیەتیە گرژبووەکان لە سەردەمە ئاژاوەگێڕەکاندا ،دانەڕشتنی چارەسەریە بەردەوامی بۆیان؛ ریشەییەکان بارگرانی ئەو کێشە و پرسانەیان لەگەڵ خۆیاندا هێناوە ،سەرئەنجام راستی و حەقیقەتیان لە نێو تاریکیەکی خەستدا هێشتووتەوە .لە کاتێکدا تیشک خستنە سەر پرسە کۆمەاڵیەتیە هەڵواسراوەکان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
لەهەموو الیەکەوە ،کارێکی مەحاڵە بەبێ تیشکخستنە سەر پر�سی ژن بە شێوەیەکی بەرفراوان .هەموو ئەزموونە مێژوویەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە هەر نزیکبوونەوەیەکی پێچەوانە و جیاواز لەوە ،لە رووی فیکر و شێوازەوە ،هەرگیز ناتوانێ راستی و حەقیقەتی ئازادیی وەدەرخات. وێڕای رۆڵی کاریگەر و پێشەنگی ژن لە هەموو تێکۆشانە شۆڕشگێڕیەکاندا، کەچی پر�سی ژن وەکو پرسێکی سەرەکی و چارەنووساز هەڵسوکەوتی لە گەڵدا نەکراوە ،کە پێویستی بە چارەسەرێکی بەرفراوان و خێرا هەیە .بۆیە ژن بێبەش بووە لە چارەسەری ریشەیی بۆ کێشەکانی و دیدگای شۆڕشگێڕی بەرفراوان بۆ تێکۆشانەکەی لە پێناو ئازادیی خۆیدا. کەچی نزیکبوونەوە لێیان تەنیا بە ریفۆرمە رێژەییەکان بەستراوەتەوە، یان دواخراون بۆ دوای تەواوبوون و کۆتاییهاتنی شۆڕش ،بەاڵم هەموو ئەزموونەکان بە شێوەیەکی لێبڕاوانه دەریان خستووە کە هەر شۆڕشێک خۆی نەسپێرێتە ئازادیی ژن ،لە کرۆکی خۆیدا شۆڕشێکی راستەقینە نەبووە. لەسەر ئەو بنەمایە ،ئەو تێکۆشانانەی کە ژن بە رەنجێکی زۆر گەورەوە بەشداریان تێدا کردووە و قوربانی بە نرخیان لەو پێناوەدا داوە ،نەیانتوانیوە ئاڵوگۆڕی کۆمهڵگهبوون بۆ ئازادییە چاوەڕوانکراوەکان ته‌رخان بکەن .بۆیە لەو بڕواییەداین کە کێشە بنەڕەتیەکە لەوە دایە کە پێناسەیەکی تەواو بۆ دیاردە و پر�سی ژن نەکراوە «کە بە بۆچوونی ئێمە ئەو پرسە پر�سی پیاویشە» لە چوارچێوەی راستینەی خۆیدا .ئەگەر پێناسەکە بە www.komelge.com
شێوەیەکی تەندروست داڕێژرابووایە، ئەوە بەو ئەنجامە دەگەیشت کە یەکەمین دژە شۆڕش لە مێژووی شاردا ،ژنی کردووە بە ئامانج ،بەوەش گەورەترین پەرەسەندن و دەرکه‌وتنی شۆڕشگێڕی لەو بوارەدا جێبەجێ دەکرا ،چونکە ناتوانین پێناسەیەکی تەندروست بۆ کۆمه‌ڵگه
رێبەرایەتیمان هەر لە سەرەتاکانی
بزووتنەوەکەوە
پرسی ئازادیی
ژنی بە دیدگایەکی ستراتیژیەوە گرتە دەست
داڕێژین ،بێ ئەوەی لە ژن تێنەگەین کە سیماکان و ئەدگارەکانی لە نێوان بەردا�شی هەردوو دیوی مەنگەنەی چەوسانەوە و قۆرخکردندا و لە چوارچێوەی کۆنترین و چڕترین شێوەکانی کۆمه‌ڵگه‌ی دەوڵەت ئاسا و پلەبەندیدا»هیرارشیدا» کێشراون. بەدەربڕینێکی دیکە ،تێگەیشتنی تەواو بۆ کۆیالیەتی ئەتنیکی و نەتەوەیی و چینایەتی، لە پێناسەکردنێکی تەندروستدا تێپەڕ دەبێت ،کە بۆ ژن و کێشەکانی دەکرێت. چارەسەریەکان و پێناسە چینایەتی و ئایینی و میللیگەرایی داڕێژراوەکان، نەیانتوانیوە مۆدێلێکی کردەیی» بکەن پێشکەش پارادیمایەک» کە زهنیەت و سیستەمی نێرایه‌تی
خۆسەپێنەر تێپەڕێنێ ،کە رێکەوت لە گەڵ مێژووی شاردا هەڵکشاوە ،بەڵکو رەگ داکوتان و پتەوکردنی «سیستەمی دامەزرێندراوی دەسەاڵتگەرایی و سەرکوتکاری لێکەوتەوە و ،بە رێبازێکیش «مێتۆدۆلۆژیەکیش پەردەپۆش کرا کە ئەزموونە جێگەرەوە دیارەکان خرانە خزمەتیەوە. رێبەرایەتیمان هەر لە سەرەتاکانی بزووتنەوەکەوە پر�سی ئازادیی ژنی بە دیدگایەکی ستراتیژیەوە گرتە دەست و کردی بە چەقی هەموو چاالکیەکانی دیکە. ئەو نزیکبوونەوەیە کرا بەزەمینەیەکی پتەو بۆ بەکردەییکردنی هەنگاو بە هەنگاوی ئەو دیدگایە لە واقیعی ژیاندا، چ لە سەر ئاستی تیۆری و فیکریەوە یان لەسەر ئاستی جێبەجێکردنە کردەییەکاندا .ئەو ئایدیۆلۆژیانەی کە بە درێژایی مێژووی شار دەرکەوتن، سەرچاوەی بیرۆکەکانیان لە دەمارگرژی نەتەوەیی یان رەگەزی یان ئایینی هەڵقواڵوە ،کە نەک تەنیا ئازادیی ژن لە ناوەڕۆکەکەیاندا جێی نەکراوەتەوە، بەڵکو بە بەردەوامی گۆڕدراون بۆ ئەو ئایدیۆلۆژیانەی کە دژایەتی ژنیان کردووە .بۆیە هۆشیاری پێکهاتووی تایبەت بە ژنەوە ،بە درێژایی قۆناخە کۆمەاڵیەتیەکان و ئەو دامەزراوانەی کە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراون، گەشتەکەیان بە شێواندن و بەالبردنێکی ترسناکی زهنیەت کۆتایی هاتووە. لە بەر ئەو هۆیە بوو ،کە پارادیگمای دیموکراتی و ژینگەیی ،کە رێبەرایەتیمان پێشکە�شی کردووە و لە دەوری ئازادیی ژن دەخولێتەوە ،چەندە جۆش و ژیانەوەی گەورەی بە ژن بەخ�شی ،ئەوەندە�شی بە 49
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
کۆمه‌ڵگه‌ی بەخ�شی .ئه‌مه‌ش بوو بەهۆی جێبەجێکردن و بەرپابوونی قەڵەمبازە شۆڕشگێڕیە نمونەییەکان .بۆیە پێناسەکردنی بزووتنەوەی سەرکەوتوو و هەڵکشاوی ئازادیی کورد کە هاوکات بزووتنەوەی ئازادیی ژنە ،هەر لە سەرەتاوە سروشتی دیموکراتی ئەو بزووتنەوەیه‌ی بە دەرخست .بەو جۆرە ئەو دەستنیشانکردنە کە دەڵێ :کۆمه‌ڵگه رزگار نابێت ،ئەگەر ژن ئازاد نەبێت لەسەر نزیکبوون و هەڵوێستی دواخستنی ئازادیی ژن بۆ دوای کۆتاییهاتنی شۆڕش دامەزراوە .بەتایبەتی ئاماژە بەوە دەکەین کە دامەزراندنی پارادیما و سیستەمی ئەو بزووتنەوەیە لەو شیکارە هەڵقواڵوە کە خۆی بە سیستەمێکی دژبەری سیستەمی نێرایه‌تی خۆسەپێنەر لە قەڵەم دەدات. ئەوه‌بوو بەهۆی ئەوەی کە شۆڕشێکی زهنی گەورە لە بەرژەوەندی ژندا بەرپا بکات ،تا تۆڵە لە زهنیەتی پیاوساالری نێرایه‌تی بکاتەوە کە تەمەنەکەی بۆ پێنج هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە .ئەو شۆڕشەی کە لە سەر ئاستی زهنی بەرپا کراوە ،بوو بە راستیەکی بنەڕەتی کە بزووتنەوەی ئازادیی لە هەموو بزووتنەکانی دیکە جیا بکاتەوە .دەربڕینی رێبەراتیمان لەبارەی ئەو راستیانە تا دوایین ئاست ،روون و بڕاوەن ،کە لە بەرگرینامەکانیدا هاتووە و لە هەلومەرجەکانی گۆشەگیری توندکراودا تۆماری کردوون ،لە زیندانی تاکەکە�سی دوورگەی ئیمڕاڵیدا ،کە دەتوانین لە رووی ناوەڕۆکەوە وەکو بەرگرینامەکانی داکۆکیکردن لە هەبوونی ژنیش پێناسه‌یان بکەین. ناتوانرێت ئازادیی ژیان جێبەجێ بکرێت ،بەبێ بەرپاکردنی شۆڕشێکی 50
ریشەیی ژن ،بەبێ جێبەجێکردنی وەرچەرخان و ئاڵوگۆڕکردنێکی پێویست لە ژیان و زهنیەتی پیاودا .لەبەر ئەوە، بەبێ ئازادیی ژن وەکو رەگەزێکی سه‌ره‌کی له‌ده‌وروبه‌ری ژیاندا ،بەڵکو خودی ژیانەکەیە ،ئەو ژیانە وەکو تراویلکە و سەراب و تەمومژ دەگوزەرێت .بەبێ بەرقەرارکردنی ئاشتەوایی و سازان لە نێوان ژن و پیاودا لەالیەک و لە نێوان ژیان و ژندا لەالیەکی دیکەوە ،ئیدی بەختەوەری دەبێتە خەیاڵێکی فریودەر و پووچ .راستیە کۆمەاڵیەتیەکانی پەیوەست بە ژن و ژیانی ئازادەوە ،جۆرە راستیەکی بێسنوورن .کۆمه‌ڵگ ه و ژن لە رۆژهەاڵتی ناوین لە رووی مادی شارستانێتی و ئه‌و هێرشه مۆدێرنیتەی کە توو�شی هاتوون، تا دوا رادە لە ژێر باری تیکچوون و داڕووخان و پووکانەوەدا دەناڵینن، لەهەبوونی خۆیان تا ئاستی نامۆبوون بێبەشکراون و کراون بەکااڵ .وه‌ک بابەتێکی ئۆبژە سه‌یرکران ،بۆیە راستترین شێواز ،کە خۆی لە شیکردنەوەی پرسە کۆمەاڵیەتیەکاندا بەرجەستە دەکات، لە دیاردەی ژنەوە دەست پێبکرێت و لەوێشەوە هەنگاو بەرەو چارەسەریەکان بنرێت .گەیشتن بە حەقیقەت بە هەنگاوە پتەوەکان ناکرێت ،ئەگەر لە میانەی شۆڕشێکی ژنەوە پێینه‌گه‌ین ،بەو پێیەی کە ژن دایکی هەموو چارەسەریەکانە، ئەوەندەی کە دایکی کێشە و پرسەکانە. رێبەرایەتیمان رێنمایه‌کانی سەبارەت بە شۆڕش و ئازادیی ژن لە هەر چوار پارچەی کوردستان باڵو بۆتەوە ،مەودای ئازادیی بۆ ژن لە نێو ریزەکانی بزووتنەوەی ئازادیی کوردیدا فەراهەم کردووە .ئەو بزووتنەوەیه‌ی
کە لە ساڵەکانی حەفتاوە هەنگاو بەرەو هەڵکشان دەنێت .بەتایبەتیش با�سی تێکۆشانی ژنی کورد لە سەر لوتکەی چیاکان لە پێناو دامەزراندنی قەوارەکانی نیمچە سەربەخۆ و تایبەت به‌خۆیانەوە دەکەین .ئه‌مه‌ش لە سەرەتای سااڵنی نەوەدەوە دەست پێکراوە و لە شارەکان و لە نێو کۆمه‌ڵگه‌شدا پێشوازیەکی گەرمی لێکراوە ،بووە بەسەرچاوەی ئاوات و بڕوابوون و متمانەکردن بە شۆڕش لە مەیدانەکانی تێکۆشانی کۆمەاڵیەتیشدا. بە پشتبەستن بەو هێزە پتەوە کە لە ئەزموونە مێژووییەکان و شۆڕ�شی کەوتووتەوە، زهنی هەنووکەیی تێکۆشانێکی شکۆمەند و گەورە لە تورکیا و باکوری کوردستان ،چ لە ناو ریزەکانی بزووتنەوەکەدا یان بەرامبەر بە رژێمی بااڵدەست ،لە ژێر توندترین و سەخترین هەلومەرجدا تا رۆژگاری ئەمڕۆمان بەڕێوەدەچێت .تێکۆشانێکە دژ بەهەموو ئەو کوشتار و قڕکردنانە کە دەوڵەت دژ بە گەل و ژن ئەنجامی داون و ئەنجامیان دەدات ،هەروەها میکانیزمەکانی رێکخستنی ژنان داڕێژراون و ،تێکۆشانی پاراستنی هەبوونی ژن لە هەموو مەیدانەکان و بوارەکانیشدا گەورەتر بووە .بۆیە باشترە کە بەشداری لەو ئەزموونانەدا بکەین کە لە ژیانی واقعیدا هەن ،لەوانە قەوارە جێگەرەوەکان کە لەم دواییدا بەدەر کەوتن و، چۆنیەتی دەرکەوتنیان و ،ئاشنابوون بە ناوەڕۆکەکەیان. هەبوونی ژن لە میانەی رێکخراوە تایبەت و نیمچە سەربەخۆکانی ژنانەوە، گۆڕدراوە بۆ خودێکی کاریگەر .بەوەش وه‌اڵمی ئەو نزیکبوونەوانەی سیستەمی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بااڵدەست دەداتەوە کە لە پلەوپایەی ژنی خستووە و گۆڕیوە بۆ بابەتی کااڵ «ئۆبژە»و لە ئیرادەکەی بێبەش کردووە .بەو جۆرە ژن توانی خۆی بەرێوەببات و ،بڕیار لەسەر کاروبارە تایبەتیەکانی�شی بدات، هەروەها گۆڕدراوە بۆ هێزێکی پێشەنگ لە پرۆسەی بونیادنانی کۆمەاڵتیشەوە. بەو شێوەیە ژن توانی لەگەڵ خودی خۆی ئاشنا بێتەوە و بە ئەرزشەوە سەیری هەبوونەکەی بکات و ،ببێتە خودێکی بەتوانا و کاریگەر لە جێبەجیکردنی وەرچەرخان و گۆڕانکاری لە نێو ریزەکانی کۆمه‌ڵگ ه و بەرقەرارکردنی دیموکراتیزەکردنەکەی .له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه له‌زۆر ره‌هه‌ندی ژیاندا گوڕی دایه شۆڕ�شی ئازادیی کۆمه‌ڵگه که ئه‌گه‌ر به‌خێرایی بیانخه‌ین ه به‌رباس ئه‌مانه‌ن: رەهەندی سیا�سی ،مەیدانی تێکۆشانە بۆ ژن ،تا سیاسەتی داڕێژراو بە گوێرەی زهنیەتی نێرایه‌تی دیموکراتیزە بکات. مەبەستەکە�شی بەجێکردنی نوێنەرایەتی یەکسان و چەمکی بەڕێوەبردنی هاوبەشە لەنێو هەموو میکانیزمە سیاسیەکاندا، بە بچووکترین شانەکانی کۆمه‌ڵگه‌یشەوە کە خێزانە .لە سەر ئەو بنەمایە، ژن لە تورکیا و باکوری کوردستان شۆڕشێکی راستەقینەی لە سیاسەتی کۆمه‌ڵگه‌بوونیدا جێبەجێ کردووە، هەر لە بەشداریکردنی لە هەموو میکانیزمەکانی بەڕێوەبردنەوە بگرە ،تا تێکۆشان لە پێناو بەدەستهێنانی رێژه‌ی ژن و بەرقەراربوونی جیاکاری ئەرێنی لە بەرژەوەندی ژندا ،تا دەگاتە نوێنەرایەتی یەکسان و جێگیرکردنی سیستەمی هاوسەرۆکایەتی. رەهەندی کۆمەاڵیەتی ،ئەو بوارەیە کە www.komelge.com
ژن دامودەزگا جیاجیا جێگرەوەکانی لە رووی کۆمەاڵیەتیەوە بونیاد دەنێت دژ بە سیستەمی بااڵدەست ،کە کراوەیە بە سەر قۆرخکردن و هەموو جۆرەکانی جیاکاری و جیاکردنەوەدا .لە چوارچێوەی ئەو رەهەندەدا ژن لە هەموو بوارەکانی ژیان لە رووی دەروونی و رۆحی و جەستەییەوە بە شێوەیەک پەرە بە خۆی دەدات ،کە دژی هەموو جۆرە توندوتیژی و جیاکاری
رەهەندی ئابووریش،
ئەو بوارەیە کە
رەنجی ژن بە
شێوەیەکی دیاریکراو بەدەر دەکەوێت
و جیاکردنەوەیەک تێبکۆشێت و لەناویان ببات و ،وەکو بەربەستێکی پتەو بەرامبەر بە فرەژنی و هاوسەرگیری له‌تەمەنی بچووک ،و دیاردەکانی دیکە کە ستەمکاری لە ژن دەکەن و مافەکانی پێشێل دەکەن. بەو جۆرە ،ژن تێدەکۆشێت و سووره لەسەر تێکۆشانەکەی لە نێو ریزەکانی زیاتر لە ٤٠رێکخراو و دامەزراوەی تایبەت بە خۆیەوە ،وەکو ناوەندەکانی پشتیوانیکردنی ژنان ،خانەکانی راوێژکاری ژنان ،خانە و ماڵەکانی ژیانی ژنانە و ناوەندەکانی راوێژی حقوقی ژنان و ...هتد. رەهەندی ئابووریش ،ئەو بوارەیە کە رەنجی ژن بە شێوەیەکی دیاریکراو بەدەر
دەکەوێت و ،ئابووری هاوبە�شی ژنان لێرەدا پەرە دەسەنێت ،بەپێچەوانەی ئابووری مۆدێرنیتەی سەرمایەداری قۆرخکارەوە .چەندین مۆدێلی کاری ئابووری کە هەرەوەزیەکانی ژنان بە پێی تایبەتمەندیە خۆجێیەکانی هەموو هەرێمەکان ،بەشێوەیەک گەشە دەسێنن کە ژن کەرتەکانی بەکارهێنان و ئەرکدارکردنی ژنان بەڕێوە دەبات و سەرپەرشتیان دەکات. ئەوەی پەیوەندی بە رەهەندی خۆپاراستنەوە هەیە ،بوارێکە کە میکانیزمەکانی بەرگری لە خۆکردن دادەرێژێت بەرامبەر بەهەموو شێوەکانی هێرش و مەترسیەکان ،کە هەبوونی ژن دەکەنە ئامانج .بەو پێیە ژن پەرە بە هۆشیاری خۆپاراستنی خۆی دەدات و، سیستەمی بەرگری تایبەت بە خۆیەوە بونیاد دەنێت ،نەک تەنیا لە سەر ئاستی جەستەییەوە ،بەڵکو لە رووی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری و هەموو رەهەندەکانی ترەوە .تێکۆشانی بەرگری لە خۆکردن کە لە باکوری کوردستان ب ه گوڕ دەبێت و بە تایبەتی دژ بە هێرشەکانی دەوڵەت و پیاو ،بە پشتبەستن بەو ئیلهامەی کە لە بەرخۆدانی رۆژئاوا پێدەبەخشرێت ،هەروا بەردەوامە و لە بەرزبوونەوە دایە. هه‌روه‌ها رەهەندی ئایدیۆلۆژی ،ئەو بوارەیە کە ژن بە تایبەتی خۆی لەوێدا لە مەیدانەکانی راگەیاندن و رۆشبیری و هونەری و ئاکادیمیەکان و ژنۆلۆژی «زانستی ژن» رێک دەخات .ئەکادیمیەکانی ژن ،هێمایەکن بۆ بزووتنەوەی رووناکبیری و هۆشیارکردنەوەی بەرزی ژنان. ئەوانە ناوەندەکانی زانیاری و فێرکاری 51
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
جێگرەوەن بۆ چەمکی ئەکادیمیەکانی سیستەمی نێرایه‌تی زاڵ .چاویشیان لەوەیە کە هۆشیاری و مەعریفەی تایبەت بە ژنەوە بیانگەیەننە کۆمه‌ڵگه، هەروەها ئەو چاالکیانەش بەڕێوەدەبەن کە لە سەر ئاستی خۆجێیەوە ،دەرفەت بۆ گرتنەخۆی ئایدیۆلۆژیای ئازادیی ژن لە سەرجەم ناوچەکاندا برەخسێندرێت. ئەوەی تایبەتە بە ژنۆلۆژیەوە ،ئەو زانستە ،زانستی ژنە بەرامبەر بە زانستە کۆمەاڵیەتیەکان ،کە ژن بێبەش دەکەن و پەراوێز دەخەن لە سایەی سیستەمی بااڵدەستدا .وێڕای ئەوەی کە ژنۆلۆژی لە سەرەتای قۆناخەکانی دامەزراندنێتی، کەچی بە گەرمی و بەجۆشێکی گەورەوە لەالیەن ژنانەوە پێشوازی لێکرا ،وەکو گۆڕپانێک وێنا دەکرێت کە نزیکبوونەوە زانستیەکانی تایبەت بە ژن ،لەوێ پەرە دەسێنن ،هەر لە پێناسەکردنی ژنەوە بگرە ،تا تۆمارکردنی مێژوو و داڕشتنی تیۆرە کۆمەاڵیەتیەکانیەوە تا دەگاتە پێکهێنانی دامەزراوە تایبەتیەکان بە ژنەوە .مەبەستیش لەوەدا ئەوەیە کە لێکۆڵینەوە تیۆریەکانی ،لە رێگای گۆڤارێکەوە بگەیەنێت بە سەرجەم کە بە ناوی «ژنۆلۆژیا «یە. به‌هه‌مانشێو ه رەهەندی دیپلۆما�سی، ئامانجەکەی پەرەسەندنی دیپلۆما�سی کۆمه‌ڵگه‌بوونی ژنە بەرامبەر بە چەمکی دیپلۆما�سی پشتبەستوو بە قۆرخکردن ،کە دەسەاڵتەکانی سیستەمی زاڵ دەچەسپێنێت .چاالکیە دیپلۆماسیەکانی�شی لە سەر ئاستی جیهان و رۆژهەاڵتی ناوین بەڕێوەدەبات، بۆ ئەوەی بەشداری و هاوبە�شی لە ئەزموون و بەسەرهاتەکانی تێکۆشانی 52
بزووتنەوەکانی ژناندا بکات ،کە لە میانەی ژمارەیەک چاالکی لە جۆری کۆنگرەی ژنانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە درێژە بە کارەکانی دەدات و زۆرێک لە ژنانیش دەزانن. ئەوەی پەیوەندی بە رەهەندی گەالن و باوه‌ڕییەکانەوە هەیە ،لەو بوارەدا ژنان لە ناسنامە و باوه‌ڕییە جیاجیاکان بەشێوەیەک ریزەکانی خۆیان رێک
سەردەمەکەمان
دەبێتە سەردەمی
ئازادیی ژن ،کە
سەرئەنجامی هەموو
تێکۆشانەکان و بەرخۆدانەکانە
دەخەن ،کە بتوانن پارێزگاری لە فرەڕەنگی و جیاوازیەکانیان بکەن .لەو بوارەدا ئەو چاالکیانە ئەنجام دەدرێن، کە ژیانی هاوبەش و فرەڕەنگی بەرقەرار دەکەن کە دژبەری سیاسەتە باوەکانی ده‌وڵه‌ت – نەتەوەن .بەو جۆرە هەموو ناسنامەکان خۆیان لە چوارچێوەی ئەو ئەنجومەنانەدا رێک دەخەن و ،خۆشیان بەڕێوەدەبەن کە کێشەکانیان چارەسەر دەکەن و ئیرادەیان نیشانده‌ده‌ن. خۆپاراستن و تێکۆشانی ئایدیۆلۆژی و چاالکیەکانی بونیادنەوەی خود ،کە ژنی کورد لە کوبانێ دژ بە هێزە کۆنەپەرستەکان بەڕێوەیان برد و ده‌یبه‌ن ،بوو بە پاڵنەرێک
بۆ پەیوەستبوونمان بە شۆڕش ،بە جۆش و خرۆشێکی زیاتر و زیاترەوە. هەروەها تێکۆشانی هەڤاڵە ژنەکانمان، لەوانەی کە لە شه‌نگال خۆراگریان کرد و سیستەمی نیمچە سەربەخۆی تایبەت بەخۆیان دامەزراند ،دژ بە قڕکردن و جینۆساید کە بەسەر گەل و ژنی ئێزدیدا سەپێندرا .ئەوەشیان بوو بە هاندەرێک بۆ سوربوون و پێداگریمان لەسەر ئازادیی و وابەستبوونمان بەو ئازادییەوە .هەمانکات بوو بە سەرچاوەی ورە و بەهێزبوونی ئیرادە. لە کۆتاییدا دەمەوێ هەلومەرجی گۆشەگیری توندکراو بە بیربێنمەوە، کە هێشتا بە سەر رێبەراتیمان دەسەپێندرێت ،ئەو رێبەرایەتیەی کە ڕێکخستنبوونمانی وەکو ژن دەستبەر کردووە و سەرچاوەی رێنوێنیەکان و دامەزراوەی پتەوی ئازادیی ژن پێکدێنێت. هه‌رچیه‌کی لەدەستی هاتووە کردوویەتی، هەرگیز لەوە پاشگەز نەبووتەوە کە بەشداری لە هەموو ملمالنێیەکدا بکات. لە پێناو ناساندنی هەبوونمان و دەرفەتی رەخساند بۆ دانپیانان بەو هەبوونەوە. جەختیش لەوە دەکەمەوە کە ئێمە پێشەنگایەتی ئەو دەستنیشانکردنە دەکەین کە رابەرایەتیمان وتوویەتی« : سەدەی بیست و یەکەم دەبێتە سەدەی ئازادیی ژن» .دەشڵێم :سەردەمەکەمان دەبێتە سەردەمی ئازادیی ژن ،کە سەرئەنجامی هەموو تێکۆشانەکان و بەرخۆدانەکانە کە تا رۆژگاری ئەمڕۆمان بەشداری تێدا کردووە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
سیستەم و ڕەوشی ئابوورى لە واڵتانى جیهانى سێهەم د .محمد امین ئابوورى هەر واڵت و دامەزراوەیەک بە سیستەمى ئابوورییەکەى پێناسە ئەکرێت، ئەمە سیستەمى ئابووریە ،کە ئەتوانێ هەیکەلى ئابوورى کارایی ئابوورى دیارى بکات .هەڵبەتە فەلسەفەى هەر سیستمێکى ئابوورى پەیوەندى بە ئاستى چاالکی ڕێکخستن و تەندروستى هە یکەلى ئابوورى واڵت و دامەزراوەکانە هەیە لەگەڵ بەهرەمەندبوونی زۆرترینى هاواڵتیان، ئاستی بەرپرسیاریەتى کۆمەاڵیەتى وە تەندروستى و ژینگەیى. ئەگەر ئابوورى بە ماناکەى ئیدارەکردنى سەرچاوەى داهاتى واڵت بێ ،بە سامانە سروشتییەکانەوە تا ئەگاتە بەرهەمى بەرهەم هاتوو بەهۆى سامانە مرۆییەکانەوە وەک هێزى کاریى بەکارهاتوو لەگەڵ هێزى فیکریى و زانستیى و شارەزایى لە بەرهەم هێنان ،ئەوا سیستمى ئابوورى دروستکردنى هەیکەلى ڕێکخستن و ئەرکی ئۆرگەنەکان و چاالکی ئابوورییە ،کە ئەبێ ئامانج لێیی فەراهەمکردنى داهاتوى ئابوریی بێ بۆ زۆرینیەى چینەکانی ،هەرە زۆری تاکەکانی کۆمەڵ وە بەهێزکردنى زیاتری ئابوورى نیشتیمانی. سیستمى ئابوورى پەیوەندى www.komelge.com
ڕاستەوخۆى بە فەلسەفەی دەسەاڵتی سیا�سى ،دەسەاڵتدارانی سیا�سى و خاوەن بەرژەوەندیە ئابوورییەکانەوە هەیە ،کە لەخاوەنداریەتى سەرچاوەکانى ئابوورى دا بەرجەستە ئەبێ ،وەک خاوەنداریەتی شوێن ،سەرچاوەکانی سروشتی وە ئامێرەکانى بەرهەمهێنان ،لە ئەنجامدا ئەمە دەسەاڵتداریەتى سیاسیە ،کە سیستەمى ئابووریى دیارى ئەکات بە لەبەرچاوگرتنی خاوەن بەرژەوەندیەگەورەکانی ئابووری، بەتایبەت لە ئەمڕۆمانا ،کە خاوەنداریەتی تایبەت وە بازاڕی ئازاد بۆتە بنەماو سیستەمی ئایین بۆ ئابوری مۆدیرنی جیهان. سیستمى سیا�سى لە هەر شوێنێ پەیوەندى بە ئاستى وشیارى و ئاگایى سیا�سى و فەرهەنگى هەر کۆمەڵگ ه و نەتەوەیەکەوە هەیە ،پێوەرە بۆ ئاستی پێش کەوتنی ئابوری هەر کۆمەڵگه‌و جڤاتێک .تا ئێستا زیاتر لە دوو هەزار ساڵ لە مێژووى بورژوا هەموو سیستەمە ئابوورییەکان تا ڕۆژى ئەمرۆ جگە لە دەورانى دەسەاڵتى کۆمەنستەکان لە ساڵى 1989 – 1917لەسەر بنەماى خاوەنداریەتى تایبەت بنیات نراون. لە ئەمڕۆدا کە دیاردەى گڵۆبالیزم هەموو شوێن و کونجێکى گرتووە ،بە
جۆرێک لە جۆرەکان هەموو تاکێ لە دووررترین گوندی دونیا تا مۆدێرترین شارى دنیا بەشدارى لە سیستمى ئابوورى جیهانى دا ئەکات کە لەسەر بنەماى سەرمایەدارى بنیاد نراوە، کە بازاڕ و کێبڕکێ ئازادە (لەگەڵ زۆر تێبینی) ،بەاڵم بەشداریى هەرە زۆرى تاکەکانى دنیا کە تەنها وەک بەکاربەر بەشدارن لە بازاری ئازادیی جیهانی ،نەک بەشدار لە بەرهەمهێنان و قازانجدا .بۆ نموونە ئەمڕۆ هەموو خەڵکى دنیا وەک بەکاربەریى ئینتەرنێت و مۆبایل بەشدارە لە بازاڕکردنى تەکنۆلۆجیاى زانیاریى ،بەاڵم خاوەنداریەتى ئەم تکنۆلۆجیایە تەنها بۆ کەسانێکى کەمە بە هەمانجۆر کەرتەکانى وزەوە خۆراک و دەرمان و کانزاکان .هەر لەبەر ئەمەشە ،ئەمڕۆ ئەبینرێ ژمارەى ئەوانەى ،کە بوونەتە ملیاردێر یان ئەبنە ملیاردێر رۆژ بە رۆژ لە زیادبوندایە بە پێچەوانەوەی ئەمەش ژمارەى هەژاران لە زۆربوونى بەردەوامدایە .لە ئەنجامی ئەمە جیاوازیەکى گەورەى چینایەتى دروست بووە بە هۆى کەمبوونەوەى بەردەوامی ڕێژەى چینى ناوەڕاست بە تایبەت لە واڵتانی خواروو/حیهانی �سێ ،کە خەڵک پەراوێز 53
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
خراون وە بێ بەش کراون لە هە ر بریارێکى ئابووریی و سیا�سى چارەنووسساز ،بە هۆی نەبوونی ئازادیی و نەبوونى دیمکرا�سى سیا�سى و ئابوریەوە ،هەروەها نەبوونى بەرژەوەندى هاوبەش لە نێوان خەڵک و دەسەاڵتدارانا .بۆ نموونە لە شوێنى کە�سێ یان چەند کە�سێ بە هۆی بەکارهێنانى دەسەاڵتى سیاسیەوە بازارو ئابوورى مۆنۆپۆل /قۆرخ ئەکەن ،لە پڕێکا ئەبنە خاوەنى تۆڕەکانى ئینتەرنێت و مۆبایل و سەرچاوەکانى وزەو خۆراک و کەرتی نیشتە جێ بوون /عقارات و گواستنەوە ،زۆرینەی خەڵک تەنها ئەبنە بەکاربەر ،کە هەتا وەک بە کاربەریش هیچ ماف و بریارێکى نیە، بەاڵم ڕۆژانە بەحوکمى پێویستى ژیان ناچارە هەموو ئەم شتانە بەکاربێنێ ،کە لە سەرەوە باسمان کرد ،وە ئەبێ هەموو داهاتى خۆی بۆ فەراهەمکردنى کااڵ قۆرخ کراوەکان تەرخان بکات ،هەم بەناو باج/ سەرانەش بدابە قۆرخکاران. پاش رووخانی بلۆکی سۆسیالیزوم، ڕەواج بوونی بازاڕیی ئازاد وەک تاکە مۆدیل و سیستەم و سیاسەتى ئابووری لە جیهانا گەورەترین تااڵنی لە مێژووی ئابووری دا ئەنجامدرا بە تایبەت لەواڵتانی جیهانی �سێ، ئەواڵتانەی ،کە لە سۆسیالیستیەوە بوون بە پەیڕەوکەریی سیستەمی سەرمایەداریی و بازاڕی ئازاد .بەوەی کە هەرچی کەرتەکانی ئابووری گشتی هەبوو لەالیەن قۆرخکارانی سیاسیەوە بە ناویی کەرتی تایبەت داگیرکران. واتە خەڵک لە سایەی بەناو بازاڕیى ئازادا کە بەخراپترین شێوە بەکاردێ و خراپ کەڵکى لێ وەرئەگیرێ ،ناچار بوون، ناچارن بەشداربن کە کە�سێ یان گروپێکى بچوکى بێ باک بەئاسانى لەماوەیەکى کورتا 54
ببنە ملیاردێر لەسەر حیسابى ژیان و گوزەرانی خۆیان .لە واڵتانى جیهانى �سێ کە لەحاڵى گەشەدان یاساکانى بەرهەمهێنان و ئابوورى و بازاڕ و بازرگانى لەسەر بنەماى بەرژەوەندى خەڵک و واڵت دانەنراون، هەتا ئەگەر بە ناو ئەم یاسایەنەش هەبن، ئەوا گەندەڵ کراون .قۆرخکاران تەنها بۆ بەرژەوەندى خۆیان بەکاریان دێنن .جگە لەمەش،لەزۆربەىواڵتەکانىجیهانىسێهەم
نەپۆتیزم :واتە بەشی
هەرەزۆری خەڵک
نەدارو هەژارو داماو تا حاڵی مردن وە
کەمینەیەکی زۆر کەمیش ملیادێر
هیچ چاودێریەکى یاسایى نیە لە سەرچاالکى ژیانى ئابوورى ،بۆیە ئەبینرێت لەم شوێنانە جیاوازى چینایەتى بە شێوەیەکى ترسناک بوونى هەیە بەهۆى دروست بوونى چینێکى تازەى پێ گەیشتوى سەرمایەدار لە هیچەوە لە ڕێگەى قۆرغکردنى بازاڕەوە بەپشتیوانی دەسەاڵت و هێزی سیا�سى ،بێ ئەوەى کە کەمترین هەستى نیشتیمانى و بەرپرسیاریەتى کۆمەاڵیەتى و مرۆڤایەتى و ژینگەیى و تەندروستى لە ئەستۆ بگرن. هەروەکو لەسەرەوە ئاماژەمان پێى دا، بەهۆى بازاڕى ئازادیی بێ کۆنتڕۆڵ و بێ یاساى گونجاو ،نەبوونی هەلی یەکسان بۆ هەموان ،بەهۆی گەندەڵى و قۆرغکاریی سیا�سى و ئابوورى و خزم خزمێنە/
نەپۆتیزم لە هەموو بوارەکانى ئابوورى و ژیان لە واڵتانی جیهانى �سێ هەم و واڵتانی خواروو ،واتە بە�شی هەرەزۆری خەڵک نەدارو هەژارو داماو تا حاڵی مردن وە کەمینەیەکی زۆر کەمیش ملیادێر .ئەم حاڵە بۆ خۆی نمونەی دیکتاتۆری، فاشیەتى ئابووریە لە واڵتانی جیهانی �سێ، کە رەنگ دانەوەی سیستەم و فەرهەنگى ژیانى سیاسیە کەپێناسەکەی دیکتاتۆریە هەم دیکتاتۆری سیا�سى هەم دیکتاتۆری ئابووری .لە زۆربەی واڵتانى جیهانى �سێ دەسەاڵتی سیا�سی واتە دەسەاڵت و ئیمتیازى رەهای ئابووری ،چونکە بێ دەسەاڵتی سیا�سی دەسەاڵتداران ئەم داهاتووە ئابورییەیان نابێ ،کە ئیستا بێ رکابەر و بێ بەرپرسیاریەتی و لێ پرسینەوە لە ڕێگەی قۆرخی دەسەاڵتى سیاسیەوە بۆ خۆیان مسۆگەر کردووە. له هەر شوێنى کارو خولیای سیا�سى لە بری هەوڵ بۆپیادەکردنی فیکرو فەلسەفەی سیاسەت بۆ بەرژەوەندى گشتی ببێتە رێگاو سەرچاوە بۆ بەرژەوەندى و ئیمتیازی ئابووری و بژێوی ئەوا هەم کایەی سیا�سی هەم کایەی ئابوری بەرەو ویرانى و بێ سیستەمى و داهاتویەکی نادیار ئەروات ،کەلەئەنجاما واڵت و هاواڵتى ئەبنە فوربانى ،ئەمەش هۆکاری رەنج و ئازاری بێ کۆتایی زۆربەی هەرە زۆری واڵتانی جیهانى سێیە. بەهۆی نەبوونی سیستەمى سیا�سى ئابوری و تەندروست لەسەر بنەمای بەرژەوەندى نیشتیمانى و نەتەوەیی و دادوەری تەندروست لەگەڵ بێ بەشکردنى خەڵک لە بڕیاری سیا�سی و ئابووری، هەروەها بە میلشیاکردنى ئابووری نیشتیمانى ،واڵتەکانى جیهانى �سێ هەم www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
کەوتونەتە ژێر هەڕەشەى جارێکى تریی گەڕانەوەى دەورانى کۆلۆنیالیزم بۆ هێزە مۆنۆپۆل خوازە ناوچەیی و جیهانیەکان، بەهۆى قەرزدارکردنیان بە ناوەندەکانى دراویى جیهانى و کۆمپانیای واڵتەکانى بێگانە .ئەمەى کە لێرەدا جێگەى خەمە بۆ خەڵکى واڵتانى جیهانى �سێ ،هەرەشەیە بۆ داهاتوویان .ئەمەیە ،کە بە�شى هەرە زۆرى ئەم سەرمایەی کە لەسەر حسابى ژیانى گوزەرانى خۆیان بە ڕێگەى جۆراوجۆرى نا شەرعىلەالیەندەسەاڵتداروقۆرغکەرانی بوارەکانی سیا�سی و ئابوری کۆکراوەتەوە و کۆى ئەکەنەوە ،هیچى لە واڵتەکانى خۆیان دووبارە سەرمایەگوزارى ناکەن تا هەلى کار و پێشکەوتنى ئابوورى تیا دروست ببێت، بەڵکو بە�شى هەرە زۆریى ئەم سەرمایە ئەبرێتە دەرەوەى واڵتەکانى خۆیان .ئەم سەرمایەدارە تازە بەسەرکەوتوانە ،تەنها بەشێکى کەم لەو پارەو سەرمایەى لە واڵتان دەستیان کەوتوە سەرمایەگوزاریى ئەکەن، تا بتوانن سەرمایەى زیاتر بە دەست بێنن لە ڕێگەى هەندێ پڕۆژەى خزمەتگوزارى و کااڵی پێویست و خێرا بەکار هاتوو ،تا زوو پارەکەیان بێتەوە دەست بەقازانجی چەند بەرامبەر .هەروەکو هەر لەسەرەتاوە ناومان هێنان ،کە بریتین لە کەرتەکانى خزمەتگوزارى ئینترنێت و مۆبایل و قۆرغى بوارى وزە و خۆراک و دەرمان و کەرتى نیشتەجێ بوون و گواستنەوە لەگەل خەستەخانەو قوتابخانە و زانکۆى تایبەت. بە شێوەیەکى گشتى ،ئەگەر نیوەى کەمترى ئەم سەرمایەى کە لەواڵتانى جیهانى سێهەم کە بەدەست کەمینەکەوە هەیە لەواڵتەکانى خۆیان بەکاربێتەوە و سەرمایەگوزارى تەندروستى پێ بکرێ، نەک هەر ئازاد نەبێ لە قەرزى دەرەکى، www.komelge.com
بەڵکو ئەتوانن ئابووریەکى تەندروستیش پێ بنیاد بنێن .بەاڵم وەک باسمان کرد، ئاراستەکردنى سیاسەت و سیستمى ئابوورى پەیوەندى بە سیستەمی سیا�سى هەر واڵتێکەوە هەیە لەگەڵ ئاستى ڕۆشنبیرى و هەروەها ئاستى بەرپرسیاریەتى .هەر بۆیە ئەبینین لەواڵتانى رۆژئاوا کە کولتورێکى دێرینەیان هەیە لە دامەزراوەی دەوڵەت ،دەوڵەتى یاسا و سیستمىدیموکراتىوپەرلەمانىوهەروەها بەشداریى چاالکانەو هوشیارانەی خەڵک لە بڕیاردان ،سیستمى بازاڕیى ئازاد بۆتە مایەى ئەوەى ،کە بواری گونجاو هەبێ تا تاکى بەرهەم هێنەر و داهێنەر زیاتر بەرهەمى هەبێ لە گەشەی سەرمایەى زیاتر کە لە ئەنجاما ئەخرێتە خزمەتى ئابووری نیشتیمانی و پێ گەیەندنى نەوەى تازەى بەتواناتر بەهۆى بونى یاساو هەستى بەرپرسیاریەى کۆمەاڵیەتى و نیشتیمانى . لە هەمان کاتا ،لە رۆژئاوا بازاڕى ئازاد واتە کێبڕکێ ئازادە بۆ هەمووان بەیەکسانى، قۆرغکاریی یاسا تا هەمووان بتوانن تواناکانیان بەکار بێنن ،کە ئەمەش بۆ خۆی سوود بەخشە بۆ گەل واڵت ،هەروەها تا ئێستا کەرتەکانى گرینگى ژیان راستەوخۆ لەژێر چاودێرى حوکمەت و یاسادان .لە زۆربەى واڵتانى جیهانى سێهەم دا ئەمەنیە، بۆیە توو�شى دەیان گرفتی بەردەوامی ئابووری و کۆمەاڵیەتى و مرۆیى ئەبنەوە لەبەرئەوە ،بۆئەوەى سیستمى ئابوورى لەسەر بنەماى بازاڕى ئازاد تەندروست بێ پێویستە: . 1خەباتی هەمە الیەنە و مەدەنی هەبێ بۆ کۆتایی پێ هێنانی قۆرغکاری سیا�سی کە سەر چاوەی هەموو گەندەڵى و ویرانیەکانە لەجیهانی �سێ هەم و هەوڵدان
بۆ دروستکردنی دەوڵەتی یاسا ،کە لە سەر بنەمای بەژەوەندی گەل و واڵت کار بکات و پە یوەندیە ئابووریەکان لە سەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە ڕێک بخات. . 2دوورخستنەوەی هەموو ئەم کەسو گروپانەی ڕۆلیان هەبووە لە تااڵنی سامانی گشتی بە ناوی بازاڕی ئازاد و ویرانکردنی کایەکانی سیا�سی و ئابوری و فەرهەنگى. . 3کەرتە گرینگەکانى وەک پەروەردە ،تەندروستى ،وزە ،خۆراک و الیەنە کۆمەاڵیەتیەکان لە ژێرچاودێرى حکومەتویاسادابن،هەڵبەتەحکومەتێکی نیشتیمانی راستەقینەو هەڵبژێردراویی خەڵک نەک ئەم حکومه‌تە میلشیایانەی کە ئیستا لە زۆربەی واڵتانى جیهانى �سێ بە ناڕەوا دەسەاڵتداریی ئەکەن. . 4دروست کردنی شورای ئابووری سەربەخۆ و خاوەن بڕیارو دەسەاڵت بۆ دانان و ئەنجام دان و چاودیری کایەکانی ئابووری. . 5بە یاسا لەسەر بنەمای توانا و هەلى یەکسان و بەرپرسیاریەتی کۆمەاڵیەتی تەندروستی و بازاڕیی ئازاد ڕێک بخرێ ،هەروەها بوار فراوان بکرێ لە گەڵ ئاسانکاریی و کەمکردنەوەو نەهێشتنی بیرۆکرا�سی تا هەموو تاکەکان بتوانن تواناکانیان نیشان بدەن و کەڵک لە بە هرەکانیان وەربگرن لە بواری جۆراوجۆرا، کە لە ئەنجامدا ئەبیتە سەرمایە هەم بۆخۆیان هەم بۆ واڵت. شورای . 6دروستکردنی پەروەردەو خویندن و بازاڕیی کار تا قۆناغەکانی خوێندن ئامادە بکرێن بۆ بازاڕیی کار بە پێیی پێویستیی بازاڕ و ئابوری هاوچەرخ. 55
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
میوزیکی په‌که‌که؛ ئه‌ندازیاری شۆڕشی کۆمه‌اڵیه‌تی ه ئا :باهۆز حه‌مۆ ـ بۆ سایتی ئۆپن دیموکرا�سی و ئه‌ن تۆڵد سیریه‌ن له ئینگلیزیه‌وه :سه‌رتیپ دلێر
له ۱۹ی جێنیوه‌ری ۲۰۱۳دا یه‌کینه‌ی پاراستنی گه‌ل «یه‌په‌گه« ،شه‌هیدبونی الوه‌ند قامیشلۆی سه‌رکرده‌یه‌کی به‌ره‌کانی جه‌نگی له سه‌رێکانی راگه‌یاند، که ئه‌وکات دژی سوپای ئازادی سوریا و جه‌بهه‌تولنوسڕه ده‌جه‌نگان .که‌متر له‌هه‌فته‌یه‌ک گروپی میوزیکی بۆتان، یه‌کێکه له‌گروپه میوزیکه‌کانی الیه‌نگری ته‌ڤگه‌ری ئاپۆیی ،به‌رهه‌مێکیان ئاماده‌کرد بۆ شه‌هید بونی ئه‌و شه‌ڕڤانه ،به‌ناوی «شه‌هید الوه‌ند». ئه‌مه کارێکی چاوەڕواننەکراو نه‌بو بۆ ئه‌م گروپه ،ک ه به شێوه‌یه‌کی زۆر خێرا وه‌اڵمی ئه‌م ڕووداوه‌یان دایه‌وه ،ئەم گروپە بەردەوام گۆرانی لەناو جەماوەردەچڕن، لەبارەی فەلسەفەی پەکەکە و هەروەها بەرزنرخاندنی بەرگری شەرڤانان و گەریالکان ،زۆرێک لە گۆرانیەکان لە پارادیگمای پەکەکەوە بەرهەم دەهێنرێن، تاڕادەیەک ئەمە بناغەی فیکری ئەم پارتەیە کە بەگۆرانی و ستران بەشداری کۆبونەوە جەماوەریەکان بکەن .میوزیک؛ بوەتە ئەندازیاری گشت کۆمەڵگه‌ی کوردەواری لە باکور و رۆژاڤای كوردستان 56
و باکوری سوریا. دامەزراوە میوزیکیەکانی پەکەکە لە سەرەتای سااڵنی ١٩٧٠وە بزوتنه‌وه‌ی پەکەکە ئاگاداری ئەوە بوە کە میوزیک بناغەیەکی بەهێزی شۆڕش و ئایدۆلۆژیاکەیانە .ئەندامەکانی ئەم رێکخراوە لە سەرکردەکانیانەوە تاکو ئەندامە ئاسایەکانیان گرینگیان بە ئەدەب و شیعر داوە ،بۆ نمونە «سەیفخان» و «ده‌لیل دۆغان» هەریه‌ك لەمانە لە بەرەکانی جەنگ شەهید کەوتن لەکاتێکدا ئەندامی لقی سەربازی پەکەکەش «هەپەگە»بون ،ئەم رێگەیە هەر بەردەوامبوە کەئەمە کولتوری ئەم پارتەیە. دەزگاکان سیستەماتیکی هونەر و ئەدەب بەرهەم دەهێنن بۆ ئامانجی ئایدیۆلۆژی ،کە بە بەردەوامی دەبێتە هۆی ئاگاداربونی کۆمەڵگه‌ی کوردی و کارتێکردن و زیادبونی پشگیری زیاتر لەم پارتە «پەکەکە» ،گۆرانیەکان لە ماوەیەکی کەمدا بەشێوەیەکی سەرسورهێنەر باڵودەبنەوە کاتێک لەالیەن دەزگاکانی پەکەکە باڵو دەکرێنەوە ،لە کاتێکدا
کۆمەڵگه‌ی کوردی بەشێوەیەکی گشتی هۆگری میوزیکن ،کە ئەمە بە بەردەوامی سودێکی زۆری بە کۆی الیەنەکانی ئەم پارتە کردوە. گروپێکی ١٩٨٢ لەسەرەتای میوزیکی بەناوبانگ بەرهەمهات بەناوی «بەرخودان» کە سەرەتا لە لوبنان دەستی بەکارە میوزیکیەکان کرد ،کە کادیرەکانی پەکەکە لە کۆتایی ١٩٧٠وە رویان لەم واڵتە کردبوو ،لەناویشیاندا سەرکردەی ئه‌وبزوتنه‌وه عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن بونی هەبوو ،ئەو گۆرانیەی کە بۆ یەکەم جار بەرهەم هات دەنگدانەوەیەکی ئێجگار زۆری هەبو لە ناو بەشە کوردیەکانی تورکیاو سوریا و ئێران و ئێراق ،ئەمە بوە هۆکارێک کە بە سەدەها گه‌نج بەشداری هێڵی بەرگری سەربازی پەکەکە ببن لە چیاکانی باکوری کوردستان «تورکیا». هەڤاڵ باهۆز یەکێک لە کادیرەکانی پەکەکە یە کە لە ئێستادا لە رۆژئاوای کوردستان سەرقاڵی کاری هونەری کولتوری و میوزیکە .ده‌بێژێ لە سەرەتای ١٩٨٠وە راستەوخۆ لەالیەن چەندەها گروپی سیا�سی کوردی داوای بەشداری www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
لێکراوە لە ناویشیاندا پەکەکە ،بەاڵم هەمویانی رەتکردبوۆوە .بەاڵم کاتێک گوێبیستی سترانی «وای پەکەکە رابو» راستەوخۆ بریاری بەشداری ریزەکانی پەکەکە دەدات. لەساڵی ١٩٩٤بۆ یەکەم جار کەناڵێکی ئاسمانی کوردی بەناوی «مه‌د تیڤی» لە بەلجیکا دەستی بەوەشان کرد کە بەهەوڵی کادیرەکانی پەکەکە و گروپی میوزیکی بەرخودان کە زۆربەیان رویان لە ئەوروپا کردبوو ،کەناڵەکە بوە رێگای ناساندنی پەکەکە و ئایدیۆلۆژیاکەی ،لەم رێگەیەوە لە ناو سوریا دەتوانرا گوێبیستی گۆرانیەکان ببن ،بەاڵم چەند هەزار میلێک لە دوری برۆکسڵ لە عامودا ی رۆژئاوای کوردستان ببوە شوێنێکی گشتی بۆ ژنان لەبەر گەرمای هاوین سەرقالی بەرهەم هێنانی گۆرانی شۆڕشگێڕی بون، پەکەکە ،که‌مپینێکی کۆکردنەوەی پارەی بۆ بەڕێوەبردنی کەناڵەکە ڕاگەیاندبوو، www.komelge.com
خێزانە الیەنگرەکانی ئه‌وبزوتنه‌وه‌یه بە جوتیاری کاریان دەکرد بۆ ئەوەی بتوانن بەشدار بن لە خزمەت. هه‌ڤاڵ بڵند ،کادیری پەکەکە بە «سیریەن ئەن تۆڵد»ی راگەیاندوە ،بۆ ئەو پارەیەی کە خەڵک دەیبەخشیە پارتەکە لە بەرامبەر ئەو پارەیەدا ئێمەش مارش وسترانمان بۆ دروست دەکردن ،لەگەڵ ئەم کەناڵەدا ،گەریالکان رادیۆیەکی تایبەت بە خۆیان هەبوو بەناوی «جودی قەندیل میدیا» ئەم رادیۆیە لە گوندێکی بچکۆالنە لە باشوری روسیا وەشان دەکرا، لە رێگەی شەپۆلە فرێکوێنسیەکانیەوە پرۆگرام و سترانی شۆڕشگێڕی بۆ گەریالکان دەوەشا‌ند ،بەرپرسانی روسیا لە ساڵی ٢٠٠٠رادیۆکەیان داخست لە وەاڵمی داواکاریەکەی تورکیادا ،دوای ئەوە سەرکردەی پەکەکە عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن دەستگیر کرا ،هەڤااڵن کەلوپەلی
رادیۆکەیان بە پشتی خۆیان هەڵگرتبو لە کاتێکدا لە هەوڵی ئەوە دابون بە قاچاخ بگەیەنە سەرکردایەتی لە قەندیل، بەاڵم بەرپرسانی ئێرانی دەستیان بەسەر کەلو پەلەکاندا گرت ،لە ٢٠١٧رادیۆ تەلەفزیۆنەکانی سەر بەو بزوتنه‌وه‌یه زیاتر لە ٢٠دانەیە ،لە ناویاندا « روناهی تیڤی ،ستێرک تیڤی ،چرا تیڤی ،میوزیک میزۆپۆتامیا چەناڵ ،mmcهەروەها گەریال تیڤی و چەندەهای تر کە هەمویان پەیامی سیا�سی مەسیجی شۆڕشگێرانەو ستران پەخشدەکەن. هەرگیزدەست بەرداری هەڤەڵەکانت و چەک و سترانەکانت مەبە بەشێوەیەکی زۆر جیاواز لە چیاکانی کوردستان خۆیان بۆ بەرەکانی جەنگ ئامادە دەکەن ،لە دوا کاتژمێری خۆ ئامادەکردندا بۆ بەرەی جەنگ بە گوێگرتن لە میوزیکی شۆڕشگێڕی و شای و 57
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
هەڵپەرکێ بەسەر دەبەن ،کەئەمە دەبێتە ئیلهامبەخش و بە جۆشکردنی گەریال جەنگاوەرەکان. هه‌ڤاڵ رامان ،گەریالیی جەنگاوەر دەڵێ :بەم شێوەیە بەرەو جەنگ هەنگاو دەنێین ،رامان کە ماوەیەکی زۆر لە بە�شی راگەیاندنی پەکەکە کاری کردوە لە سالی ١٩٩٠دا ،بە پێی گوتەی ئەو زیاتر لە دوو �سێ بە�شی بودجەی پەکەکە بۆ راگەیاندن و هونەرە ،بە�شی هونەری پشکی شێری بەردەکەوێ ،بەشێکی گرینگی میدیا بۆ پیشاندانی ژیانی رۆژانەی گەریالکانە لە چیاکان کە بەشانێکیان چەک و بە شانێکی تر ئامێرێکی مۆسیقایه ،ئەمە وێنەیەکی دروستکراونیە به‌ڵکو ئەمە واقیعی راستەقینەیە ،چیاکان ،چەقی جەنگی نێوان «هەپەگه«ەو سوپای تورکیایە ،کە تا ئێستا بە هەزارەها لە سوپای تورکیا کوژراوە .بەاڵم ئەوەی کە شتێکی دەگەمەنتری بەرهەم هێناوە ،ئەو هونەرە میوزیکیە جیاوازەیە ،کە لەالیەن هونەرمەندە بەهرەمەندە گەریالکان لە بارەی ئازادیی و سرودی شۆڕشیەوە بەرهەمهیناوە. هونەرمەندی بەناوبانگ شەهید تەمەنی لەسەرەتایی «زیالن» بیستەکاندابوو ،کە سەرکردایەتی زیاتر لە ٧٠٠گەریالی دەکرد ،شەهید زیالن ئەندامی گروپی بەرخودان بوو ،لە کاتێکدا زیالنی هونەرمەند لە جەنگێکی سەختدا دژی سوپای تورکیا شەهید بوو، گروپەمیوزیکیەکەی شانازیەکی گەورەی پێوەدەکەن ،لە کاتێکدا تەنانەت لە بەرەی جەنگیش دەستبەرداری ستران و هەڤاڵەکانی نەبوو. مزگین ،سترانێکی بۆ شەهید 58
کاتێکیش «سەفخان» ئامادەکرد. مزگێنی گەریال و سترانبێژ شەهیدکەوت. سترانبێژێکی تری گەریال «شەهید هۆزان سەرحەد» سترانێکی بۆ مزگێنی گەریال ئامادەکرد ،لە کاتێکدا هۆزان سەرحەد ،لە پەیمانگا هونەریەکانی تورکیا فێری تۆنە میوزیکیەکان بوو ،دواتر بەشداری ریزەکانی «هەپەگە» بو لەگەڵ هاوژینەکەی ،دواتر بوە کاراکتەرێکی
پەکەکە؛ چەند
گروپێکی میوزیکی دروست کرد لە
ناوچەکەدا ،کە
هەندێکیان بەشداری ئاهەنگی مااڵنیان دەکرد
کاریگەر لە دنیای میوزیکی پەکەکەدا ،کە چەندەها سترانی بۆ شەهیدان وتوه. کوردانی ڕۆژئاوا هەڵپەرکێ و شاییان بە میوزیکی پەکەکەیە لە ناوەراستی هەشتاکان دوای چەندەها دەیە ،ئاهەنگی نەورۆز تاڕادەیەک لە ژێردەسەاڵتی حکومەتی سوریا دەتوانرا ئەنجام بدرێ ،نەورۆز بوە باشترین بۆنە بۆ کۆمەڵگه‌ی کوردیی بۆ ئەوەی بتوانن
تاڕادەیەک گوزارشت لە هەست و سۆزی شۆڕشگێڕانەیان بکەن. لە سەرەتادا زیاتر دو نەورۆز بونی هەبوو ،یەکەمیان بۆ الیەنگرانی بارزانی و پارتەکەی بو ئەوەی تریشیان بۆ النگرانی ئاپۆیی بوو .ئەوەی یەکەمیان زیاتر شێوازێکی کۆنسێرڤتیڤیانەو هێمن و بێدەنگ بوو ،بەاڵم ئەوەی تریان «ئاپۆییەکان» زیاتر گروتینێکی شۆڕشگێڕانەو جۆش و خرۆشێکی زیاتری هەبوو کە سترانەکان بەدڵی الو زارۆک و بەتەمەنەکان بوو. پەکەکە؛ چەند گروپێکی میوزیکی دروست کرد لە ناوچەکەدا ،کە هەندێکیان بەشداری ئاهەنگی مااڵنیان دەکرد ،بۆنمونە گروپی میوزیکی «کۆما ئاگری» لە ناوچەی عامودا بە گروپی پەکەکە ناسرابوو ،دواتر پەکەکە، لە هەوڵی ئەوە دابوو کە ئاراستەی میوزیکیەکەی بگەیەنێتە دیاسپۆرا ،لە کاتێکدا لە لوبنان و لیبیا پارتەکە کامپی سەربازی هەبوو. گۆرانیەکانی پەکەکە بۆ جەنگی سوریا لە ١٩٩٩دا چارەنو�سی پەکەکە لە سوریا ،بەرەو کۆتای رۆیشت بە شێوەیەکی ڕێگەپێدراو لە ژێر دەسەاڵتی ڕژێمێ بەشار ئەسەدا ،بەتایبەت دوای رێکەوتنامەی ئەدەنە کە لە نێوان سوریا و تورکیا ،لە سەرەتایی ٢٠١٢دوای سااڵنێکی زۆر لە قەدەغەکردنی پەکەکە ،توانیان بچنەوە ناو جەماوەر ،پەکەکە لە رۆژئاڤا نەک تێکەڵی جەماوەر بوو بەڵکوو به ستران و میوزیک جارێکی تر چوە ناو جەرگەی کۆمەڵگه‌کەیه‌وه. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
هەڤال جەمال ،هاوسەرۆکی دامەزراوەی «محمد شیخۆ» بۆ هونەرو کولتور ،لە قامیشلۆ دەڵیت »:ئێمە بۆ یەکەم جار سەنتەرەکەمان لە ناوچەی قودور بیک ،نزیک لە قامیشلۆ کردەوە». یەکێک لە هەڤاڵەکانمان لە کاتی کردنەوەی سەنتەرەکە دا وتی »:ئێوەی هونەرمەندان پێویستە بەردەوام بۆ روداوەکان قسەتان هەبێ لە رێگەی میوزیکەوە پەیامەکانتان بە کۆمەڵگه بگەیەنن».
بۆ جەنگی رەقە ئامادەکردوە ،چەند دیمەنێکی جەنگەکەیان تۆمارکردوە بۆ سترانەکەیان ،جەمیل ،دەڵێت »:کاتیک ئێمە هەواڵی شەهید بونی هەڤاڵێکمان پێدەگات ،ئێمە بە شێوەیەکی خێرا کۆدەبینەوە سترانێک ئامادە دەکەین بۆ ئەم شەهیدە بۆ ئەوەی لە کاتی بە خاک سپاردنی سترانەکە لێبدرێت». جەمیل و هەڤاڵەکانی سترانێکیان
کولتورو میوزیکی پەکەکە بە شێوەیەکی قوڵ چوە ناو دڵی جەماوەرەوە لە سەرەتادا سترانە کۆنەکانی شۆڕشگێڕی پەکەکە دەوترانەوە ،بەاڵم دواتر جەنگ لە ناوچەی سەریکانی لە ٢٠١٢دەستی پێکرد و بوە هۆی لە دایک بونی میوزیکێکی شۆڕشگێڕانەی نوێ. کاتێک چاو بە جیهانی میوزیکی پەکەکە دادەخشێنین� ،سێ جۆر لە ستایلی میوزیکمان بەرچاو دەکەوێت« .ئەفسانەی شەهیدەکان ،نەمری داستانە جەنگیەکان و پیشاندانی دیمەنەکانی بەرەی جەنگ». سوپراسینگلی ،بەرهەمە هونەریەکانی ئێستا تەنها کورد زمانەکان ناکاتە ئامانج. لە کاتێکدا زیاتر لە ١٥٠٠٠جەنگاوەری عەرەب بەشدارن لە هێزی دیموکراتی سوریادا کە هاوپەیمانی «یەپەگەن» .بەم هۆکارەوە چەندەها سترانی شۆڕشگێڕی بە زمانی عەرەبی بەرهەمهاتون و لەهەمانکاتدا جەندەها سترانبێژی عەرەب سترانیان بۆ هێزە کوردەکان وتوە ،تەنانەت لە ئاهەنگەکانی بوک گواستنەوەی عەرەبەکان لێدەدرێن. جەمیل ،لە دامەزراوەی «محمد شێخو» دو رۆژ لەمەوبەر سترانێکی
رێبازێکی ئێجگار
www.komelge.com
جیاوازو سەرکەوتوی
بەکار هێناوە بۆ
کۆکردنەوەی کۆی
کۆمەڵگه‌ی کوردیی،
کە میوزیک تەنها یەکێک بووە
لە ئامرازەکانی
ئەندازیاریەتی بەرەو
پێشبردنی ئەم رێبازە بۆ ئازادیی رەقە ئامادەکردوە لە کاتی راگەیاندنی تەواوی ئازادی رەقە بەتەمان باڵوی بکەنەوە .هەمان سەرچاوە دەڵێت »:سترانەکانی ئێمە بە کوالیتی زۆر پرۆفیشناڵ و ئامێری گرانبەها ئامادەناکرێن ،بەاڵم بەو مانایە نایەت کە ئەمە لە کاریگەری سترانەکە کەم بکاتەوە
چونکە بە جۆشوخرۆشێکی زۆرەوە بەرهەم دەهێنرین». زۆرێک لە نوسەرو رۆژنامەنوسەکانی عەرەب ،سترانی سیاسیان بەسەر دوو بەرە دابەش کردوە یەکەم :بۆ بەرپرسیاری کادیرەکان و ئامانج و بناغەی سیاسیە. دووەم :سترانی شۆڕشگێڕیە کە زیاتر گوزارشت لە بەرەکانی جەنگ دەکات. هەرچەندە ،ئەم پۆڵێنکردنە لە جیهانی هونەری پەکەکەدا زۆر رەچاو نەکراوە ،لەکاتێکدا سترانەکانی پەکەکە بە شێوەیەکی زۆر قوڵ چونەتە ناو ناخی کۆی کۆمەڵگه‌کە بە هەمو چین و توێژە جیاجیاکانەوە .هەربۆیە هەرگیز ناتوانی ئامادەبوانی کۆنسێرتە سترانیەکانی ئەم بزاڤە دابەش بکەیتە سەر یەک جیل یاخود تەنها یەک توێژ. تەنانەت ژن جێی دیاری خۆی هەیە لە دونیایی میوزیکی پەکەکەدا هەرجەندە سەرباری رەخنەی زۆریش کە لەم رێبازە گیراوە ،بەاڵم پێویستە ئەوە بگوترێت پەکەکە ،رێبازێکی ئێجگار جیاوازو سەرکەوتوی بەکار هێناوە بۆ کۆکردنەوەی کۆی کۆمەڵگه‌ی کوردیی ،کە میوزیک تەنها یەکێک بووە لە ئامرازەکانی ئەندازیاریەتی بەرەو پێشبردنی ئەم رێبازە سەرچاوە :کوردیش کوێششن
59
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:22 - November 2017
کوردێن ئێزدى ئه‌كره‌م خالد به�شی ئیكم پشتى دهه‌ڤگرتنه‌کێ دا میدى و فارسان بابل گرتى ،سه‌رکردێ وان کورش(شاهنشاه) رێکێ دده‌تن یه‌هودى ڤه‌گه‌رهن بو فه‌لستین و ره‌فتاره‌کا باش دگه‌ل دا دکه‌تن ،ده‌ستێ خو قائیم دکه‌تن ل سه‌ر ده‌شتاهێن ئه‌نادولێ و سه‌ر لێڤێن ده‌ریا سپى ناڤه‌راست و ده‌ریا ره‌ش،لێ خه‌لکێ وێ ده‌ڤه‌رێ ره‌گه‌ز و هه‌ویا خویا بازرگانى دپارێزن ،ل ساال401پ.ز کورش دشێتن بهاریکاریا دروست کرنا له‌شکه‌ره‌کێ جاشکێن ئه‌غریقى و ل دوال ئه‌نادول بێ به‌رگرى ده‌رباس دبیتن،به‌ره‌ف دوال فوراتى دچیتن ،ئه‌غریقى شیان ل فه‌لوج ه شکه‌ستنه‌کا مه‌زن بینن سه‌رێ کور�شى ،نڤێسه‌رێ ئه‌غریقى(زینوفون) دبێژیتن هێزێن چه‌تێن ئه‌غریقى شیان پاشا بڤه‌گه‌رن به‌رڤ دریچژیا دوال دیجله‌ى ،ئه‌و مه‌جبور بون شه‌رى بکه‌ن دگه‌ل کاردوخیان(یێن وه‌کى کوردا) و رێکا خوڤه‌که‌ن تاکو بگه‌هن ه ده‌ریا ره‌ش لده‌ڤ ته‌رابزون ،پاش حه‌ڤتێ ساال ل ه شکه‌ره‌ک بسه‌روکاتیا ئه‌سکه‌نده‌ێ مه‌قدونى دهێتن ،پشتى دوال ئه‌نادول و سوری ه و 60
مسر گرتین ،به‌ره‌ڤ دوال دیجله‌ى هاتنن هیچزا شاهێ ئیرانى شکاند د شه‌ره‌کى دا ل نێزیک هه‌ولێرێ ،به‌لێ پشتى مرنا ئه‌سکه‌نده‌رى ،هێزێن وى دهێن ه دابه‌ش کرنن ل سه‌ر وى عه‌ردێ وى گرتى ،سوریا و میزوبوتامیا دبن ه نه‌صیبێ سلوقیانن رۆژا ئێکێ ژ تشرینا دووێ ساال312پ.ز دبیتن ده‌ستپێکا هه‌التنا دێروکا نوى، سلوقى باژێره‌کێ نوى ئاڤا دکه‌ن ،ل سه‌ر ئالیێ راستێ یێ رویبارێ دیجله‌ى و دبێژنێ(سلوقیس) و دبیتن پایته‌ختێ وان، هه‌ردیسان باژێره‌کێ دى نوى ئاڤادکه‌ن ل نێزیک حه‌له‌ب دبێژنێ ئنتاکیه ،پشتى هزار سالێن ده‌ستهه‌التا وان وه‌کى پارچه‌یه‌ک ژ ده‌ستهه‌التا ئیمپراتوریه‌تا بیزه‌نتیا ،ئێدى ده‌ستهه‌التا وان ل روژهه‌التا حه‌له‌بێ الوازى دکه‌ڤیتێ ،پشتى دوو دینێن نوى په‌یدا دبن. ل ساال226پ.ز سه‌رهه‌لدانه‌کا نوى دروست دبیتن ،ل ده‌ڤرێ سه‌رکرده ئه‌رده‌شیر رادبیتن و نه‌ژادێ خو دگه‌هینیتن سه‌ر مه‌لکێن فارسێن که‌ڤن ،ده‌ستهه‌الت وه‌رگرت و دینێ زه‌ره‌ده‌شتى کر ه دینێ ده‌وله‌تێ ،شاهپور ئه‌رده‌شیر شیا ئیمپراتوریه‌تا رومانى
بێختن بن شکه‌ستنه‌کا مه‌زن ،ل ده‌مێ له‌شکه‌رێ وى شکاندى و لنێزیک ئورفایێ ئیپراتور(فالێریان)گرت و پا�شى بئێخسیرى دمریتن .ل ساال312پ.ز ئیمپراتور قوسته‌نتین دبیتن مه‌سیحى، پایتختێ خویێ نوى ل سه‌رده‌رده‌ریا دروست بوسفور(قوسته‌نتینه) دکه‌تن ،لوى ده‌مى دیانه‌تا ماناوى دبیتن دیانه‌تا سیێ ،ئه‌ڤ ه کومدبیتن ل ناڤبه‌را سه‌ره‌چوویێن مه‌سبحى و زه‌ره‌ده‌شتى دا، الیه‌نگرێن وى زوردبن و شاهبور بخوژى دچیتن سه‌ر ڤى دینى ،لێ لدوماهیکى فارس منوى دگرن و دسوژن و زورداریێ ل تاگرێن وى دکه‌ن. دئالیه‌کێ دى دا ئیمپراتور(یولیان) نوى رادبیتن و که‌نیسا مه‌سیحى دگریتن، هنده‌ک گورینکارى دده‌ستهه‌التێ دا کرنن خوئاماده‌کر بو شه‌رێ فارسا ،لوى ده‌مى شاهپورێ دووێ ده‌ستهه‌التا فارسا دکر، ل ساال 363ز ئیمپراتورێ بیزه‌نتى ده‌ست بهه‌واخوکر ،ل رویبارێ فورات ده‌رباز دبیتنن شاهپورى ببهێن فرهه‌یى خو ل به‌ر هه‌وا وى گرت ،ل به‌ر گه‌رما هاڤینێ که‌تن به‌رلێڤا رویبارێ دیجله‌ى پشتى پاپورێن وان هاتین ه سوتن ،رێکا زه‌ینه‌فونى گرت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،22تشرینی دووه‌م 2017ز \ سه‌رماوه‌رز 2717ك
بوچیا به‌ره‌ڤ گرێن کوردى ،لدویڤ وى مه‌سیحى(یوفیان) دگه‌هیتن په‌یمانه‌کێ دگه‌ل شاهپورى ،هه‌ریمه‌کێ دگه‌ل چیایێ شنگارێ دده‌تن فارسا به‌رامبه‌رى ده‌رباز بونا له‌شکه‌رێ رومانى ژ رویبارێ دیجله‌ى بو روژئاڤایێ بێ به‌رسنگ گرتنا له‌شکه‌رێ فار�سى ...ئه‌ڤ ه روژا ئێکێ بو ژ ساال 589ێ ژ ڤه‌کرنێن سلوقیان ،ئه‌ڤ په‌یمان ه زێده‌ى 200ساال یاساخ بو لناڤبه‌را هه‌ردوو ئیمپراتوریه‌تان دا ،لده‌مه‌کى سه‌فیرێن هه‌ردوو ئیمپراتوریه‌تا نه‌خ�شێ سونرى ل ناڤبه‌را خودا ددانا ،هه‌وێن دژوارێن خێالتێن(هون= تورکى) بسه‌ردا دهاتن، ئه‌ڤ ه سوراچاکێن ئاسیا ناڤین بوون، به‌رده‌وام رۆژهه‌التا فار�سى ئێخستبو بن تر�سێ .ل ده‌مێ به‌رسنگێن وان هاتین گرتن بمنێرخا�سى ل چیایی ،قه‌فقاسیا، هونا بریار دا بزاڤێ بکه‌ن به‌ره‌ڤ روژئاڤاى بچن ،ئه‌وان هه‌رێمێن رومانى برین به‌ره‌ف به‌لقانا که‌ڤنن ئه‌ملانیان روژئاڤاى، فرنسا ،به‌ریتانیا ،ئیتالیا ،ئیسپانیا چوون، ئیمپراتوریه‌تا رومانى بچیک دبیتن ل ده‌وروبه‌رێن پایته‌ختێ خو(قوسته‌نتینه) تاکو دوال ده‌ریا ناڤه‌راست(ئه‌سینا، ئه‌نتاکیه ،ئه‌سکه‌نده‌ریه ،قرتاجیه ،جنوا، نابلس ،روما ) ...یێن کێم مروڤ . ل ساال 590زنجیره‌یکا به‌به‌رانکانا توند ل ناڤبه‌را فارس و رومالنیا بوده‌مه‌کێ دێژ دروست دبیتن ...ل دوماهیکێ خسروشاه پشتى وه‌زعێ وان یێ ئابورى خوش دبیتنن ل زنجیرا چیایێ زاگروس قه‌سره‌کێ بخو دروست دکه‌تن ،ل ده‌وروبه‌رێن خو فیل و تاوس و نه‌عاما کوم دکه‌تن، رازیدبیتى(یه‌زیدێ نه‌ستورى) ژ که‌رکوکێ خه‌رج و خه‌راجا کوم بکه‌تن ،ئه‌ڤ ه ژ مالباته‌کا پیروز بویه ،خسرو زور حه‌ز www.komelge.com
ژێ دکرن ،جهه‌کێ تایبه‌تى ل ده‌ڤ وى هه‌بویه ،جهێ وى ل ده‌ڤ خسروى وه‌کى جهێ یوسڤى بوی ه ل ده‌ڤ فرعه‌ونى. رۆژان ه هزار چارچێن زێرى کوم دکرن، خسروى دوو ژنێن مه‌سیحى هه‌بوینه، مارى ئه‌غریقى بوو ،شرین یا خودان جانیه‌کا زێد ه خوزستانى بویه(دبیتن کوردافه‌یلى بیتن) ،دکتورێ وێ جبرائیلێ شنگارى وه‌ل ده‌ستێ وێ کر دا به‌رده‌وام
جوداکارى که‌ڤتبوون
ناڤ ماال وى ،پاشى خه‌به‌ر دگه‌هیتن
ئیمپراتورى،
کوده‌تایه‌ک بسه‌رێ
شاهى هاتیه
خوین ژێ برژیتن و چ نه‌ژاد ل دویڤ په‌یدا نه‌بیتن ...ل وىده‌مى کوژه‌کێ(موریس) یێ ره‌ڤى بو ناڤ فارسا ،ژ الیێ بێزه‌نتى هرقل دان و ستاندن کرن دا بده‌نه‌ڤێ ،خسروى خوددیت سه‌رکه‌ڤتى و نه‌یابه‌رئاقل بوی ه بده‌تنێ ،ئه‌وى له‌شکه‌ره‌ک دروست کروبه‌الڤ کر ل دیڤ درێژیا ده‌ریا بوسفور ،به‌رنامه‌دانا دا هێر�شێ بکه‌تن سه‌ر بیزه‌نتیا ل قوسته‌نتین ه بهاریکاریا ل ه شکه‌رێ به‌ربه‌رى ،ب سه‌روکاتیا
شه‌هبه‌رازێ فار�سى ،دیمه‌شق و قودس گرتن ،ل وێر ه به‌تریارکى دانپێدان کرن بوى جهێ صه‌لیبا دروست لێ ،ئه‌و یا ڤه‌شارتى بو دگه‌ل هنده‌ک زێروزینه‌تا ل ناڤ بیستانه‌کێ کشتوکالى ،زێروزینه‌ت داناندن ناڤ باج و خه‌راجا( ،یه‌زدین) یێ کو ناڤدار ل ناڤ رێزێن نه‌ستوریا ب(ئه‌میر ئه‌مله‌ئمنین) ،ئاهه‌نگه‌ک دروست کر ،وه‌کى وێ ئاهه‌نگێ که‌یف نه‌بوون ،دوێ ئاهه‌نگێ دا صه‌لیبا دروست دا ده‌ستێ خسروى ،ل ساال627ز هرقل دوربه‌کێ مه‌زن ددانیتن فارسا ،ل 12 کانوینا دووێ شکه‌ستنه‌ک ل نێزیک میسل بفارسا دکه‌ڤیتن ،بێ راوه‌ستیان ئه‌و به‌ره‌ڤ ژێهه‌لیا دوال دیجله‌ى دچن بو کرنا بیرئینانا زاینا مه‌سیح(د)، دگه‌هیتن جهێ یه‌زدین(عزب ه الیزدین) ل ده‌رڤه‌ى که‌رکویکێ ،ل وى ده‌مى ئه‌میرێ بسلمان شێخ یه‌زدین مربوو ،جوداکارى که‌ڤتبوون ناڤ ماال وى ،پا�شى خه‌به‌ر دگه‌هیتن ئیمپراتورى ،کوده‌تایه‌ک بسه‌رێ شاهى هاتیه ،بسه‌روکاتیا(شمتا کورێ یه‌زدین) شاه هاتی ه گرتن و هاتی ه کوشتن دگه‌ل هه‌مى خه‌لکێ ماال وى ،ته‌نها کوره‌کێ وى نه‌بیتن ...ل ساال630ز هرقل دچیتن ناڤ که‌نیس ه ئه‌لقیام ه ل قود�سێ کوهاتبو سوتن ،پا�شى دووبار ه دهێتن دروست کرن ل سه‌ر حسێبا(یه‌زدین) و صه‌لیبا دروست جاره‌کا دى د رێوره‌سمێن ژ هه‌ژى دا ل جهێ وێ دهێتن داناندن .پشتى هینگێ خه‌به‌رێ هاتنا په‌یامبه‌ر مه‌حه‌مه‌د(د) دهێتن به‌الڤ کرن ،پا�شى له‌شکه‌رێ فارس دزڤریتن بسه‌روکاتیا(شه‌هربه‌راز) و شاهێ بچیک دکوژیتن ،شه‌هربه‌راز هزر دکه‌تن ئه‌و تێراهندێ هه‌ی ه ده‌ستهه‌التا شاهان ه برێدا ببه‌تن و خو ژ هه‌ڤرکێن خو 61
NO:22 - November 2017
قورتال بکه‌تن ،لێ(شه‌متا) یێ کو جاره‌کێ شاه شکالندى ،ژ حه‌ب�سێ ده‌رکر و لبه‌ر ده‌رگه‌هێ که‌نیسا مه‌سیحى ل سلوقیه خه‌ندقاند. ل ساال632ز مه‌حه‌مد په‌یامبه‌ر(د) دمریتن ،لوان دووچاخێن ل دویڤدا دینێ ئیسالمێ ل روژهه‌الت و روژئاڤایێ به‌الڤ دبیتن،خسرو یه‌زدجه‌ر ل تورکستانێ دمریتن ،دروشمێ ئیمپراتوریه‌تا عه‌ره‌بى دبیتن برێدا برنا دینێ ئیسالمێ یێ پیروز، لێ ل سه‌ر به‌الڤ بونا قورئانا پیروز هاتیه برێدا برن ،برێزگرتنا سه‌رده‌مێ نوى و په‌یامبه‌رێن وێ ،رێزگرتن هات ه گرتن ل خه‌لیف ه و دینێن دى(مه‌سیحى ،یه‌هودى، صائیبه) ،دینێ زه‌ره‌ده‌شتى ژى به‌ره‌ڤ نه‌مانێ چوو ل ده‌ڤه‌رێ ...پشتى خه‌لیفێ سیێ عوسمان کورێ عه‌فانێ ئه‌مه‌وى دهێتن کوشتن ،عه‌لیێ کورێ ئه‌بوتالبى، پسمام و زاڤایێ مه‌حه‌مه‌دى دبیتن خه‌لیفه ،شه‌ر دروست دبیتن ل ناڤبه‌را عه‌لى و معاوی ه کورێ ئه‌بوسوفیانى حاکمێ سورێ و مه‌روان کورێ حه‌که‌مى ئه‌مین مه‌خه‌نێ عوسمانى ،پا�شى عه‌لى دهێتن کوشتن و حسنێ کورێ وى به‌یعێ دکه‌تن بو معاوی ه و خه‌الف ه دهێتن ڤه‌گوهاستن بو شامێ .معاوی ه زه‌المێ ده‌وله‌تێ بو بوده‌مێ بیست ساال ده‌ستهه‌الت گێرا، ل ساال668ز ده‌لیڤێ زێرین بو دهێتن، شاهپور ژ سه‌رهه‌سپى دکه‌ڤیتن و دمریتن ،هه‌ردیسان ئیمپراتورێ بیزه‌نتى ژ حه‌مامێ ده‌ردکه‌ڤیتن چاڤێن وى بسابینن نوبه‌داره‌کێ وى وى دکوژیتن ...ده‌رفه‌ت بو خه‌لیفه‌ى دهێتن ده‌ستهه‌التا خو به‌رفره ه و بهێز بێخیتن دا بارێ برێڤه‌برنا ده‌ستهه‌التێ بو کورێ خو(یه‌زیدى) کورێ ژنا خویا مه‌سیحى(مه‌یسه‌لون) یاشاره‌زا 62
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و زیره‌ک خوش بکه‌تن ...هه‌ردوو شه‌رکه‌رێن مروڤێن مه‌حه‌مه‌دى(موسێن کورێ عه‌لى) و( عه‌بدالهێ کورێ زوبێرى) مبایه‌عا یه‌زیدێ کورێ معاویه‌ى نه‌کربوو، ئه‌و مله‌که‌هێ بوون ،دوماهیکا وان هات ل ده‌مێ ل /10تشرینا دووێ ساال680ز دچوو داده‌ستهه‌التا کوف ه وه‌ربگریتن، بێ کو بزانیتن شه‌ریێ بدوماهیک هاتى، ئه‌و دگه‌ل( )17که‌سێن ماال وى و ()60 شه‌رکه‌رێن وى ل سه‌رده‌ستێ له‌شکه‌رێ ئه‌مه‌ویا دهێن ه کوشتن و سه‌رێ حوسێنى دهێتن ره‌وان ه کرن بو یه‌زیدى ل شامێ، یه‌زید ل کوشتنا وان په‌شێمان دبیتن و رێکێ دده‌تن ژنکێن وان ڤه‌گه‌رن بو مه‌دینێ. پشتى دوو ساال زوبێر شوره�شێ دکه‌تن و مه‌ک ه دئێخیتن بن ده‌ستێ خو،خه‌لیفه له‌شکه‌ره‌کى ره‌وانه‌ى مه‌ک ه دکه‌تن و شوره‌شا وى دووماهیکێ پێ دئینیتن و که‌عبێ یاکو ابراهیم په‌یامبه‌ر دروست کرى دهه‌رێڤیتن و دسوژیتن ،پشتى مرنا یه‌زیدى کودبیتن بابێ ده‌ردوبه‌ال ،یه‌کسه‌ر کورێ وى معاویێ دووێ دمریتن و مه‌روانێ کورێ حه‌که‌م ده‌ستهه‌التێ وه‌دگالریتن، ئه‌ڤ ه ژنکه‌کا ئێزدى ماره‌دکه‌تن ،پشتى مه‌روانێ دووێ ده‌ستهه‌التێ وه‌ردگریتن، کو ئه‌و دبیتن کورێ مه‌روان ئه‌لحه‌که‌م،
ژبه‌رکو مروڤه‌کێ بجه‌رگ بوی ه ده‌ستهه‌التا وى بهێز دکه‌ڤیتن ،دبێژنێ مه‌روانێ ئه‌مه‌ق یان عه‌نید ،ئه‌وى بزاڤ دکرن ده‌ستهه‌التا خو بهێز بێخیتن ،لێ هه‌رده‌م ئه‌و تو�شى به‌ربه‌رانکیا زورا مروڤێن خو و زوریه‌تا عه‌لى دبوو ،ل ساال750ز له‌شکه‌رێ عه‌با�سى کو ژ تورکستانێ هاتبو شیا مه‌روانى بشکێنیتن ،ل سه‌رده‌الیێ چه‌پێ یێ رویبارێ زێیێ مه‌زن ،دوماهیک خه‌لیفێ ئه‌مه‌ویا دره‌ڤیتن مسرێ ،ل وێر ه عه‌با�سى دکوژنن لده‌مێ سه‌رێ وى بو عه‌با�سى ره‌وان ه دکه‌ن ،به‌رێ خو دده‌نێ چاڤێن وى یێن شین و سه‌روچاڤێن وى وه‌کى یێن کوردانه( دبیتن ئه‌و ژوێ بێ ژنایه‌زیدى بیتن ،یا مه‌روان کورێ حه‌که‌مى ژ ئێزدیا ئیناندى) ،پا�شى پرانیا ئه‌مه‌ویان هاتنه براندن ل سه‌رده‌ستێ عه‌با�سی ،دبێژن هنده‌ک به‌رمایێن ئه‌مه‌ویا خوڤه‌شاتن ه ل چیایێن ئا�سێ یێن کوردستانێ و به‌ربابکێ وا پێ هاتی ه پاراستن ،لێ ره‌ئیا دروست ترێ ئه‌و ه هه‌مى هاتن ه برهاندن) ...پشتى هنگێ عه‌با�سى و فاتمى و عه‌له‌وى(زوریه‌تا مه‌حه‌مه‌د) ،ده‌ستهه‌التا شیعى ل سه‌رانسه‌رى ده‌وله‌تا ئیسالمى دده‌نه راگه‌هاندن.................... www.komelge.com