ZUI.VER
Herbestemming van voormalige waterzuivering tot een kuuroord in Parkstad Limburg
Afstudeerscriptie Shaila Sijstermans studiejaar 2024-2025
ZUI.VER
Herbestemming van voormalige waterzuivering tot een kuuroord in Parkstad Limburg
COLOFON
Zuiver
Herbestemming van de voormalige rioolwaterzuivering (vervolg verslag afgekort tot RWZI) tot een kuuroord voor lichamelijke en geestelijke zuivering.
Afstudeerverslag
Auteur Shaila Sijstermans Studentnummer 1553960
Opleiding Academie van Bouwkunst ArtEZ
Mentor Nicole Maurer - Maurer United
Begeleiders Ralph Brodruck
Annemariken Hilberink
Wouter Hilhorst
Afstudeercoördinator Renske van Dam
Examinatoren verslag JaapJan Berg (eerste lezer)
Ton Schulte (tweede lezer)
Status scriptie Definitief
Datum 31 januari 2025
INHOUDSOPGAVE
1. VOORWOORD
Met deze scriptie rond ik mijn studie af aan de Academie van Bouwkunst ArtEz te Arnhem. Het is een opvolging van mijn afstudeervoorstel dat in het begin van het afstudeerproces geformuleerd is. In deze scriptie komen de verschillende onderzoeken aan bod die uitgevoerd zijn, naast het ontwerp en de uitdagingen die ik tegenkwam tijdens het proces. Deze scriptie vormt de tekstuele uitleg van het onderzoek en het ontwerpvoorstel dat hieruit volgt.
Mijn dank gaat uit naar de begeleiders en beoordelaars van de academie, Ralf Brodruck, Annemariken Hilberink, Wouter Hilhorst, afstudeercoördinator Renske van Dam en de examinatoren Jaapjan Berg en Ton Schulte. Ik wil hen bedanken voor de fijne begeleiding gedurende mijn afstudeerproces. Tenslotte wil ik mijn mentor, Nicole Maurer [1] bedanken. Zij heeft mij geholpen dit project op te bouwen tot iets waar ik trots op ben en door de discussies die ik met haar kon voeren heeft het ontwerp een diepere betekenis gekregen.
Ik wens jullie veel leesplezier toe!
Shaila Sijstermans
Heerlen, 31 januari 2025
2. SAMENVATTING
Leegstand van industrieel erfgoed komt steeds vaker voor en daarom is in dit afstudeerproject een herbestemming van de voormalige rioolwaterzuiveringsinstallatie in Heerlen tot een kuuroord uitgevoerd. Het ontwerp integreert de geschiedenis van de plek, waarbij de oorspronkelijke waterzuiveringsfunctie wordt vertaald naar een proces van reiniging en ontspanning voor bezoekers van het kuuroord. Het kuren van de bezoekers is het belangrijkst maatschappelijke aspect van het ontwerp.
Het ontwerp helpt mee aan een ecologische duurzaamheid door de herontwikkeling van landschapselementen, zoals het meanderend maken van de Geleenbeek en het versterken van biodiversiteit doormiddel van het kappen van exotische bomen. Deze twee landschappelijke ingrepen zorgen ook ervoor dat de site hogere natuurwaarden krijgt en een meer open en natuurlijke plek wordt. De Geleenbeek, die langs het terrein loopt zorgt voor een aanknopingspunt met het thema bouwen met water. Water heeft een zuiverende functie en wordt zowel in de herbestemming als in de landelijke omgeving gebruikt om de ervaring van de bezoeker compleet te maken.
Centraal in het ontwerp staat de routing van de bezoeker en daarmee de sequentie van ruimtes. Deze ruimtes zijn een kleedruimte, een voetenbad, sauna’s, zwembaden, een rustruimte en een restaurant. Ze zijn geïntegreerd in de bestaande industriële structuren van de rioolwaterzuiveringsinstallatie, waarbij de robuuste betonnen vormen worden gecombineerd met nieuwe meer verfijnde materialen die als een nieuwe zuiveringslaag over de rioolwaterzuiveringsinstallatie wordt heen gelegd.
Circulair bouwen speelt een cruciale rol in de transformatie, waarbij bestaande structuren worden behouden en worden opgewaardeerd met dit nieuwe programma van het kuuroord.
Het ontwerp benadrukt ook de voormalige functies en geeft de bezoeker informatie over de voormalige werking van de installaties. De vormgeving in het ontwerp zijn gebaseerd op bestaande vormen of werkingen van installaties en daarmee ontstaat er in het gebied een geheel, ook al liggen de bouwwerken los en verspreid over de site. Deze route over het landschap is zwevend uitgevoerd met houten vlonderpaden en ook de routing door de tanks (waar de sauna’s zich bevinden) wordt gemaakt van hout om zo de gekapte exotische bomen te kunnen hergebruiken op eigen terrein.
Deze scriptie bevat onderzoeken over de site, de morfologie van wellness-referentieprojecten, ontspanningsrituelen in andere culturen en de werking van de voormalige installaties op de rioolwaterzuiveringsinstallatie. De gemaakte ontwerpkeuzes zorgen niet enkel voor een opwaardering van de site zelf maar ook ver daarbuiten en de verdere uitwerking op de omliggende omgeving wordt ook onderzocht in de scriptie.
De transformatie van de rioolwaterzuiveringsinstallatie tot kuuroord dient als een inspiratiebron voor andere toekomstige industriële herbestemmingen. Het goed ingepaste ontwerp bevorderd het behoud van historische waarde en de mogelijkheid om het verlaten industriële gebied nieuw leven in te blazen, met een focus op ecologische duurzaamheid en menselijke welzijn. Het project draagt daarnaast bij aan de verbetering van de regio Parkstad door de verbinding te leggen tussen omliggende waardevolle natuurgebieden en dient als een knooppunt tussen deze gebieden.
3. I N L E I D I N G
[1]
[2]
[3]
3.1 Inleiding
Dit afstuderen richt zich op het transformeren van industrieel erfgoed tot een kuuroord. Door de constante afleidingen en verplichtingen heeft men nauwelijks ruimte om innerlijke rust te vinden, dat juist zo belangrijk is om ziektes en burn-outs te voorkomen. De projectlocatie, een rioolwaterzuivering te Heerlen is gebouwd in 1967 en heeft een markante invloed op de omgeving door de imposante betonnen bassins. Sinds 2015 is het complex verlaten en heeft de natuur het terrein langzaam heroverd. De RWZI in Hoensbroek heeft de functie overgenomen.[2]
Het ontwerp moet de grootsheid van de structuur op een goede manier combineren met de geborgenheid van de kuuroordruimtes. Dit is te vergelijken met een werk van Tadao Ando, het Chichu Kunstmuseum, dat onderaards is gebouwd met prachtige architectonische ruimtes met licht van boven waardoor je de kunstwerken niet enkel met je ogen ziet maar met je hele lichaam kunt ervaren. Zoals Jodidio (2013) schrijft “Met het Chichu Kunstmuseum schiep hij een spectaculair museum waarvan de geometrische vormen in een berghelling zijn ingegraven”.[3]
Naast dat de grootsheid en openheid van de site een gevoel van ademruimte creëren speelt het landschap ook een belangrijke rol. Het zorgt namelijk voor ontspanning van alle zintuigen in het menselijk lichaam. Wetenschappelijk is bewezen dat groen de gezondheid bevordert, bijvoorbeeld door fijnstof af te vangen door bomen (Jansen & De Vries, 2006).[4]
Daarnaast is het thema water al rijkelijk aanwezig. Water heeft een reinigende werking. In het christendom wordt het doopsel gezien als een reiniging, zoals Schoot (2022) beschrijft: “Het water waarmee de dopeling wordt ondergedompeld, reinigt de dopeling op een symbolische manier”.[5] Een mooi referentieproject waarbij water, groen en de grootsheid van betonconstructies samenkomen is de watertempel van Hompuku-ji van Tadao Ando. Hier heb ik inspiratie uitgehaald om de grootsheid van de site onder de knie te krijgen. De manier waarop Ando met landschappen speelt, bovengronds en onderaards fascineerde mij tijdens het ontwerpen van het kuuroord.
Het idee voor dit afstudeerproject ontstond bijna vanzelf. Terwijl ik door het bos wandelde, piekerend over een geschikt onderwerp en locatie, ving ik een glimp op van een toren die door het dichte bladerdek heen priemde: de voormalige RWZI. Op dat moment vielen de puzzelstukken op hun plaats en begon het zaadje te groeien voor het ontwerp dat nu voor jullie ligt.
Mijn interesse gaat uit naar zelfontwikkeling en mentale gezondheid. Reizen is mijn passie en na een lange reis door Zuid-Amerika keerde ik terug naar huis, waar ik maar niet mijn draai kon vinden. Ik moest mijn afstuderen opstarten, het was koud en de routine van werkdagen bracht mij van mijn stuk. Voor mij is reizen een manier om rust te vinden. Door constant van omgeving te veranderen, kan ik op afstand naar mijn leven kijken en het in alle rust analyseren. In het alledaagse leven echter blijft de omgeving constant en leef je meer in je gedachte dan in het nu.
Deze probleemstelling, die niet enkel voor mij geldt maar voor veel mensen die kampen met stress, leidde me ertoe op zoek te gaan naar een plek die verstilling kan bieden. De eerste vraag was: hoe integreer ik zelf rust in mijn dagelijks leven? Ik vond de rust in wellnesscentra, waar de rituelen en de balans tussen warmte en kou mij in het hier en nu brachten.
Het doel van dit ontwerp is om de voormalige RWZI om te vormen tot een kuuroord, dat een nieuwe laag van zuivering biedt. Door landschappelijke en architectonische ingrepen wordt het industrieel erfgoed getransformeerd tot een plek van rust en herstel.
“Ik ben op zoek naar een architectuur die raakt, die raakt in de kern. Het gaat niet alleen om hoe iets eruitziet, maar om hoe het voelt, hoe het klinkt, hoe het ruikt. Architectuur is een emotie, een sfeer die in je botten kruipt. [6]”
- Peter Zumthor -
[7]
[8] Therme Vals - Peter Zumthor
3.2 Hoofd en deelvragen
De centrale hoofdonderzoeksvraag van dit verslag luidt:
“Hoe kan de herbestemming van de voormalige RWZI in Heerlen tot een kuuroord bijdragen aan een omgeving van zuivering, rust en herstel, die de mentale en fysieke gezondheid van bewoners en bezoekers bevordert en tegelijkertijd het ecologische en sociale herstel van de regio Parkstad ondersteunt, die kampt met urbanisatie en economische achteruitgang?” In de volgende hoofdstukken wordt deze vraag onderzocht en deze wordt beantwoord in de conclusie. Deze scriptie dient als ondersteuning van het gemaakte landschappelijke en architectonische ontwerp. Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden zijn enkele deelonderzoeksvragen van toepassing die verderop in dit verslag nader worden toegelicht:
- Waarom is de herbestemming van de RWZI in Heerlen dringend nodig voor het herstel van de regio Parkstad, met het oog op de gevolgen van urbanisatie en economische achteruitgang?
- Hoe kan de revitalisering van de voormalige RWZI in Heerlen bijdragen aan een effectief ontwerp voor een kuuroord, gericht op het bevorderen van zuivering, rust en herstel van de mentale en fysieke gezondheid van de bewoners en bezoekers van de regio Parkstad?
- Welke specifieke gezondheids- en welzijnsbehoeften hebben de bewoners en bezoekers van Parkstad, en hoe kan het kuuroord bijdragen aan deze omgeving van zuivering, rust en herstel?
- Welke bestaande ontspannings- en herstelmethoden uit andere culturen kunnen als inspiratie dienen om de effectiviteit van het kuuroord te vergroten ten aanzien van het welzijn van bezoekers?
3.3 Leeswijzer
Dit verslag neemt de lezer mee in het proces van analyse, herbestemming en ontwerp met als doel de transformatie van een bestaande locatie naar de nieuwe functie, een kuuroord.
Eerst worden de huidige site en installaties geanalyseerd, met focus op technische en architectonische kenmerken. Vervolgens wordt onderzocht hoe deze bestaande structuren herbestemd kunnen worden. Daarna wordt een nieuw belevingsprogramma geïntroduceerd waarin zintuiglijke ervaringen en ruimtelijke toevoegingen centraal staan. Tot slot volgt het definitieve ontwerp van ZUIVER. Naast het ontwerpproces komen ook de achtergrondinformatie, hoofden deelvragen, onderzoeken en reflectie aan bod.
4. O N D E R Z O E K
[9]
4.1 Parkstad als groene ruggengraad
De verkenning begon bij de locatie zelf en breidde zich vervolgens stap voor stap uit naar verschillende schaalniveaus, tot op Euregionaal niveau. De site bevindt zich in Heerlen, gelegen in Parkstad, Zuid-Limburg. In de figuur hiernaast is te zien hoe Zuid-Limburg gepositioneerd is tussen twee belangrijke natuurgebieden: de Hoge Kempen in het westen (België) en de Eifel in het oosten (Duitsland).
Op Euregionaal niveau werken veel professionals aan het versterken van de verbindingen op het gebied van infrastructuur, kennisuitwisseling en natuurbehoud. Het is daarom van groot belang dat Zuid-Limburg haar groenvoorzieningen beschermt en verder ontwikkelt, zodat deze kan fungeren als een groene ruggengraat tussen deze twee grote natuurgebieden waar nu nog een grote afscheiding is.
Aansluiting Limburg met omliggende natuurgebieden buitenland
Nieuwe situatie
Bestaande situatie
Zuid-Limburg met hoogteverloop en rivieren en beken
4.2 Hoogtemeters en waterlopen Limburg
Verder ingezoomd op Zuid-Limburg waren de hoogteverschillen en waterlopen bepalend voor de locatiekeuze. Het figuur hiernaast, geïllustreerd door festivaldirecteur Toon Hezemans, [7] benadrukt het belang van bewustwording over de sterke verbondenheid van Zuid-Limburg met de aangrenzende gebieden. Dit maakt het afstudeerproject tot een potentieel knooppunt binnen de Euregio. Door de plateauwerking van Zuid-Limburg ontstaan er veel waterlopen waarvan één in Heerlen, waar de bron van de Geleenbeek ontspringt.
Uit een document van de viskwekerij FishFarm (FishFarm, persoonlijke communicatie, 18 september 2023), blijkt dat de Geleenbeek zowel in de geschiedenis als het heden een belangrijke rol speelt voor Heerlen. In de Romeinse tijd werd het vuilwater van het badhuis Termen in de beek geloosd. Tegenwoordig is de beek van belang voor het behoud van een gezonde flora en fauna. Dit alles inspireerde mij om de Geleenbeek als een belangrijk element te beschouwen tijdens het ontwerpproces, aangezien de beek door de gekozen locatie meandert. Hier begon mijn interesse in de beekloop.
De beek ontspringt in de buurtschap Benzerade te Heerlen en mondt uit in de Maas bij Stevensweert.[8] De gemeente en diverse andere organisaties zetten zich in voor het revitaliseren van de Geleenbeek, waarbij het herstel van het beeksysteem en het opheffen van overkluizingen centraal staan. Dit draagt bij aan een meer natuurlijke, oorspronkelijke situatie en maakt het beekdal in haar volle lengte herkenbaar en beleefbaar.
Door de Geleenbeek te betrekken bij het kuuroord wordt hier nieuw leven in geblazen, wordt de ecologische gezondheid bevorderd en het omliggende landschap opgewaardeerd.
Panoramakaart DMFF vanuit Zuid-Limburg richting het zuiden [10]
Middellandse zee
“Daar waar de bergen beginnen. [7]”
- Toon Hezemans -
Limburg
4.3 Landgoed Terworm
De RWZI bevindt zich op het landgoed Terworm.[9] Het landgoed is 235 Hectare groot met veel landschappelijke parels zoals Eiken- en Beukenbossen, moerassige gebieden (sponsgebieden), graslanden, hoogstamfruitbomen en de Geleenbeek.[10] De groenstructuur rondom Heerlen omvat enkele grote gebieden: Hoensbroek Noord in het noorden, de Brunssummerheide in het oosten, Benzerade – Imsterade in het zuiden en Terworm in het westen. Deze groengebieden zijn met elkaar verbonden door groenstroken met beekdalen.
De RWZI ligt volledig in natte vegetatiegronden (zie figuur hiernaast) die hier dienen als sponsgebied bij hevige regenval of overstromingen. De grenzen van het plangebied zijn niet gebaseerd op kadastrale grenzen maar op de grondsoort om in het nieuwe landschappelijke ontwerp volledig te kunnen focussen op verbetering van de natuurwaarden van dit gebied.
De natuur in het landgoed Terworm is dermate aangetast dat veel flora en fauna verloren is gegaan. Gelukkig is Natuurmonumenten bezig met het verbeteren van de omgeving doormiddel van verschillende aanpassingen in het landschap. Door in gesprek te gaan met deze organisatie is bij dit afstudeerproject ook ingespeeld op deze aanpassingen, hierover meer in het hoofdstuk ontwerp.[11]
Het landgoed wordt aan de oost- en westzijde begrensd door de belangrijkste doorgaande wegen van Heerlen: de Rijksweg A76 en de Nationale weg N281. Dit was in het verleden anders, zoals blijkt uit de analysekaarten op de volgende pagina (groter weergegeven in de appendix), die de ontwikkeling van Terworm door de tijd heen laten zien. Door deze wegen worden de groenstroken ingesloten en dat resulteert tot een slechtere verbinding met de omliggende gebieden. Aan de hand van nieuwe fiets- en wandelroutes is de gemeente bezig deze verbinding te versterken. Om het kuuroord een meer maatschappelijke en ecologische waarde te geven sluit de site aan op zijn omgeving aan de hand van een nieuw ontworpen route: De onthaastingsroute.
Landgoed Terworm
LEGENDA
Natte vegetatie (sponsgebied)
Water
Overig groengebied
- grasland
- boomgaarden
- akkers
- bebossing
Bebouwing
Infra groot
Infra klein
Entree landgoed
Treinspoor
Parkeren
Analyse kaarten Terworm met de jaren
Analyse doorsnedes
Terworm met de jaren
4.4
Zachte atlas en onthaastingsroute
Mijn enthousiasme voor het thema water leidde tot een missie, het verkennen van de Geleenbeek door er met mijn eigen voeten in te gaan staan. Daarom besloot ik de bron op te zoeken en de beek tot aan de locatie van de RWZI te volgen. Vanaf de bron, begeleid door informatieborden over de waterloop, kwam de diversiteit van het gebied goed naar voren. Ik dacht vooraf dat ik, om de beek te kunnen blijven volgen, door het water zou moeten lopen op sommige stukken. Ik was voorbereid en had een goed paar stieëvele aan (Limburgs voor regenlaarzen).
Het verbaasde mij op een goede manier dat de beek volledig te volgen was. Dit is het resultaat van verschillende instanties die zich bezig houden met het ontkluizen van waterlopen in Nederland en het weer zichtbaar maken van het water.
De wandeling langs de Geleenbeek en de zachte atlas inspireerde tot het idee om een onthaastingsroute voor bezoekers van het kuuroord uit te stippelen. Dit sluit dan ook mooi aan met de visie van de gemeente om de groenverbindingen binnen Parkstad te verbinden door wandel- en fietsroutes te creëren.
De route is in het figuur op de volgende pagina te zien.
Tijdens de wandeling ervaart de bezoeker het onderwerp landschap, waarbij het kuuroord deel uitmaakt van de groenstroken in Heerlen. Deze route biedt de mogelijkheid om volledig op te gaan in de natuur en de rust van het beeklandschap te ervaren, waardoor zij hun eerste stress kunnen loslaten voordat ze het kuuroord bereiken. De route is beschikbaar in een volledige versie van 4,5 km en een kortere variant. Voor mensen die de route niet willen afleggen is er een parkeerplaats dichterbij het kuuroord. Omdat het landgoed Terworm als autoluw wordt beschouwd is er ook een schuttleservice tussen de parkeerplaatsen en het kuuroord.
De onthaastingsroute biedt niet alleen een ontspannen wandelervaring maar toont ook de rijke natuur- en landschapswaarde van het beekdal. De diverse vegetatie en het behoud van historische (landschaps)elementen zorgen voor een unieke ervaring die de geschiedenis en de ecologische waarde van het gebied met elkaar verbindt.
Zachte atlas
Route A 4,5 km
Route B 2,0 km
Route C 0,5 km (schuttle)
Parkeerplaats bestaand
Parkeerplaats nieuw
Autoluw Landgoed Terworm
LEGENDA
Foto’s bestaande situatie
5. O N T W E R P
5.1 Concept en visie
Het kuuroord wordt ontworpen aan de hand van een concept waarbij de bezoeker een proces doorloopt van een ontspanningsritueel. Bij dit proces horen de activiteiten uitkleden, afspoelen, aankomen, zweten, afkoelen, baden en rusten. Bij elk van deze handelingen hoort een ruimte die op de industriële site wordt geprojecteerd als een nieuwe zuiveringslaag. Het concept draait om het creëren van een sequentie van ruimtes en ervaringen die bezoekers begeleiden naar ontspanning, met een respect voor de locatie, haar geschiedenis en het thema water. Water, symbool voor zuivering, speelde bij de voormalige RWZI een centrale rol en nu weer in het ontwerp van het kuuroord.
De visie van dit project is om de voormalige RWZI in Heerlen te transformeren tot een kuuroord waarbij bestaande vormen samenkomen met nieuwe architectuur. De bestaande industriële structuren worden hergebruikt en geïntegreerd in een ontwerp. Tegelijkertijd ligt er een nadruk op maatschappelijke relevantie: het project biedt de bewoners en bezoekers van Parkstad een bestemming die bijdraagt aan hun welzijn en de sociale cohesie. Met de ingrepen in het landschap en het behoud en revitaliseren van industrieel erfgoed draagt het ontwerp bij aan ecologische en economische veerkracht van Parkstad.
De visie van ZUIVER reikt verder dan alleen het creëren van een kuuroord; het project stelt een voorbeeld van hoe historische locaties kunnen worden herbestemd tot inspirerende plekken waar cultuur, natuur en welzijn hand in hand gaan. Het dient als inspiratieproject voor verdere ontwikkelingen en vernieuwingen van industrieel erfgoed. De transformatie benadrukt het behoud van historische waarde en de mogelijkheid om verlaten industriële gebieden nieuw leven in te blazen.
5.2 Herwaardering landschap
De vegetatie op landgoed Terworm speelt volgens
Natuurmomenten een belangrijke rol.[11] Het gebied heeft herstel en versterking nodig omdat steeds meer planten- en diersoorten verdwijnen door droogte. Daarom is het belangrijk om de Geleenbeek te herstellen door overkluisde delen en rechte stukken om te vormen naar een meer natuurlijk verloop hetgeen tevens bijdraagt levert aan het bevorderen van natuurlijke vernatting. De volgende landschappelijke ontwerpkeuzes zijn gemaakt om zowel het landschap, het water als het ecosysteem op de site van de voormalige RWZI op te waarderen:
Verwijderen of vervangen van exotische bomen Amerikaanse eiken en populieren, die veel water uit de grond onttrekken en weinig insecten aantrekken, worden verwijderd of vervangen door inheemse soorten zoals beuken en zomereiken.
Herstellen van de overgang tussen bos en landbouwgrond Volgens Natuurmonumenten[11] zijn door het historische gebruik van het landgoed voor voedselproductie strakke grenzen ontstaan tussen bos en akkerlanden. Het ontbreken van tussengebieden, waar struiken kunnen groeien, heeft de leefruimte voor veel diersoorten beperkt. Deze tussengebieden worden opnieuw geïntroduceerd door bomen deels terug te snoeien tot stammen en struikgewas aan te planten. Dit versterkt het ecosysteem, biedt onderdak aan diverse soorten en geeft het gebied een meer open en ademende uitstraling dit draagt ook bij aan de beleving van bezoekers. Zie het figuur hiernaast.
BOS GRAS
BOS GRAS STRUIK
Aanpassing van de Geleenbeek en vernatten van de grond De beek wordt verlegd om een meer meanderend verloop te creëren. Daarnaast wordt de site vernat doormiddel van infiltratie van regenwater dat in de betonnen bassins terecht komt. Het water wordt gebruikt in het oxydatiebed om het zuiveringsproces weer te geven aan bezoekers en het kan worden gebruikt als water voor in de zwemvijvers.
Harde overgangen tussen bos en landgoed/graslanden
Bestaande situatie
Herwaardering bestaande landschap
Nieuwe landschappelijke inpassing
5.3 Bouwen met water
De immense betonnen bassins en tanks vormen een perforatie in het natuurgebied, waarbij het ruwe beton prominent aanwezig is. Het behoud van dit industriële erfgoed, in combinatie met de natuurwaarden, is van groot belang. Om de karakteristieke perforatie te accentueren, worden alle nieuwe functies van het kuuroord geïntegreerd in de bestaande installaties. Deze functies worden met elkaar verbonden doormiddel van houten vlonderpaden, die tevens bijdragen aan het behoud van de herkenbaarheid van het gebied als voormalig RWZI.
De vlonderpaden zijn gemaakt van hout, deels afkomstig van de kap van exotische bomen in het gebied. Dit hout heeft een zachte natuurlijke en tijdelijke uitstraling die het concept van veranderende perspectieven benadrukt. Het biedt ook een duidelijk contrast met de harde massieve betonnen perforatie, waardoor bezoekers goed kunnen voelen wanneer ze zich tussen verschillende functies bewegen of zich in een ruimte bevinden.
De introductie van een verhoogd maaiveld zorgt ervoor dat het landschap intact blijft, waardoor het sponsgebied zijn functie behoudt en gemakkelijk kan overstromen en infiltreren zoals in de impressie hiernaast. Tegelijkertijd kunnen bezoekers het kruidenrijke grasland op afstand ervaren. De combinatie van ongerepte natuur, met haar rijke flora en fauna, en de imposante schaal van de bezinkbassins levert een uniek beeld op.
5.4 Koppeling RWZI met het gezondheidsritueel
Om de site op te kunnen waarderen is kennis nodig over de voormalige werking van de zuivering en hoe de geschiedenis opnieuw kan worden ingezet bij de revitalisatie. Aan de hand van het document ‘hogere techniek – afvalwaterzuivering’[12] is het voormalige zuiveringsproces in kaart gebracht. Deze is opgenomen in de appendix. De opeenvolging van de installaties staat hiernaast weergegeven en is gekoppeld aan de routing van een wellnessritueel.
De wellnesscultuur heerst momenteel nog niet in Nederland maar in andere plekken op de wereld wordt dit principe al eeuwen gebruikt ten behoeve van ontspanning en gezondheid.
Finse Sauna’s, Griekse en Romeinse badhuizen, Turkse Hamam, Indiaanse zweethutten zijn allemaal voorbeelden van gezondheidsrituelen door middel van zweten. Al deze ontspanningsrituelen hebben een algemene opeenvolging van acties die zorgen voor fysieke en mentale gezondheid.[13]
Het schema hiernaast geeft weer hoe men een proces doormaakt om optimale ontspanning te bereiken gekoppeld aan de voormalige route van het rioolwater. Niet alleen de nieuwe functies worden gekoppeld maar de routing krijgt ook een nieuwe betekenis: de oorspronkelijke stroom van het vuilwater vormt nu de basis voor de bezoekersroute, te zien op de volgende pagina.
Voormalige en nieuwe routing
Voormalige routing
Routing rioolwater tot zuivering
1. Zandvanger (ondergronds)
2. Oxydatiebed
3. Voorbezinkbassin
4. Vergistingstank
5. Aeratietank
6. Nabezinkbassin
a. Bufferbassin
b. Bergbezinkbassin
c. Geleenbeek
Nieuwe routing
1. Entree en kleedruimtes
2. Douches
3. Voetenbad
4. Sauna’s
5. Zwembad
6. Restaurant en rustruimtes
a. Natuurwater
b. Bergbezinkbassin
c. Geleenbeek met zwemvijver
6. B E S T A A N D E S I T U A T I E
6.1 bestaande installaties
Als ontwerptools is gebruik gemaakt van de bestaande locatie, functie en vormgeving van de installaties. Het doel is om kwaliteiten te vinden voor de architectuur van de nieuwe bouwwerken. Hieronder volgen de installaties op de site met hun specificaties:
Zandvanger
Functie: Verwijderen van grof vuil en zand uit het rioolwater om verstoppingen in de installaties te voorkomen.
Vormgeving: De zandvanger is een ondergrondse platte cirkelvormige put.
Werking: Het zand bezinkt uit het rioolwater en doormiddel
van draaiende bodemschuivers wordt het zand via een transportband omhoog afgevoerd. Het water wordt via een overstort afgevoerd en vervolgt zijn route richting het oxydatiebed.
Materiaal: Beton en staal.
Oxydatiebed
Functie: Biologische zuivering van het afvalwater.
Vormgeving: Het oxydatiebed is een cilindervormige bak van 3 meter hoog voorzien van een geperforeerde vloer die zorgt voor de waterafvoer. Het bed is gevuld met brokken lavaslak.
Werking: Het te zuiveren afvalwater wordt via een draaispoeier over het vulmateriaal verspreid en sijpelt tussen de lavastenen. De lavastenen zijn doorlatend en fungeren als een filter. Rond de lavastenen vormt zich een biologische laag, bestaande uit bacteriën die vuildeeltjes uit het afvalwater kunnen absorberen. Het gezuiverde water wordt via de drainvloer en afloopgoot afgevoerd naar de bezinkbassin.
Materiaal: Beton, vulmateriaal van lavastenen en staal.
oxydatiebed blokkeert zicht op de site
zandvanger ondergronds aanleiding tot ontwerp
Lavastenen geven duidelijk
zuiveringsproces weer aanleiding tot ontwerp
oxydatiebed
Bezinkbassins
Functie: Scheidt bezinkbare onopgeloste deeltjes uit het afvalwater, dit resulteert in de afvoer van slib en de verwerking hiervan in de slibvergistingstank.
Vormgeving: De bezinkbassin heeft een ronde vorm met een licht hellende bodem. In het midden bevindt zich een buis voor de wateraanvoer. Een draaiende arm, de drijflaagstrijker, zorgt voor de vuilverwerking. Aan de onderzijde van de drijflaagstrijker zijn slibschuivers bevestigd.
Werking: Het afvalwater wordt via de onderkant naar boven in het midden van de bassin ingevoerd. De drijflaagstrijker voert alle drijvende vuildeeltjes (veelal vetten) af naar de zijkanten van de bassin. De slibschuivers schuiven over de bodem en voeren het bezonken slib af. Het gezuiverde water wordt via de buitenomtrek door een overstroom afgevoerd richting de aëratietank.
Materiaal: Beton en staal. [12]
voorbezinkbassin
bestaande drijflaagstrijkers aanleiding tot ontwerp
bestaande entree van vuil water wordt ook in het nieuwe ontwerp gebruikt als entree voor bezoekers
[11]
Slibvergistingstank
[12]
Functie: Het afbreken van organisch materiaal (slib) doormiddel van vergisting resulteert in de productie van biogas en restslib.
Vormgeving: De vergistingstank is een cilindervormige tank op het maaiveld. De boven- en onderzijde lopen taps toe.
Werking: Doormiddel van warmte vergist het slib, waarbij biogas ontstaat. De geproduceerde elektriciteit kan op de RWZI worden gebruikt (voorziet in 50% van de totale behoefte). Het restslib wordt afgevoerd.
Materiaal: Betonnen binnenzijde, afgewerkt met een transparante beschermende coating. Metselwerk buitenzijde, voorzien van constructieve stalen banden. Spouw waarschijnlijk geïsoleerd met kurk dat zeer goed bestand was tegen vocht.
Het is vermengd met koolteer dat de smeltbaarheid bij warmte tegengaat.[14]
Aëratietank
[12]
Functie: Afbraak van fosfaat door actieve bacteriën die actief worden door het stromende water waar zuurstof wordt toegevoegd.
Vormgeving: De aëratietank heeft een rechthoekige vorm met afgeronde hoeken, dat de stroming van het water bevordert en turbulentie vermindert. De bovenzijde van de tank is open. Zowel de wanden als de bodem zijn gemaakt van beton.
Werking: De aëratietank functioneert als een ‘stroomversnelling’. Door de beweging en de toevoer van zuurstof wordt het water gezuiverd door bacteriën, die optimaal gedijen in een omgeving met stroming en zuurstoftoevoer. Na deze behandeling wordt het water afgevoerd naar de nabezinktank, waarna het als gezuiverd effluent in de beek wordt geloosd.
slibvergistingstanks ook in ontwerp verbinden
opening zorgt voor lichtinval in ontwerp
Overdekte aëratietank op site stromend water geeft aanleiding
[11]
7. N I E U W E S I T U A T I E
7.1 Morfologische studie
Tijdens het ontwerpproces was onderzoek naar de morfologie van wellnesscentra onmisbaar. Deze waren van belang om een gevoel van schaal te ontwikkelen. Elaisa Energetic Wellness in Maasmechelen komt qua concept, oppervlakte en de hoeveelheid buitenruimte in de buurt van ZUIVER. In tegenstelling tot andere wellnesscomplexen bevinden veel functies zich in de buitenlucht, dat in het kuuroord zeker ook het geval is. Het draait niet alleen om sauna’s, maar om de volledige beleving. In de appendix zijn nog enkele andere studies naar referentieprojecten opgenomen.
De vierkantemeterstudie van de bestaande situatie en de morfologieën van referentieprojecten leidde tot de huidige aantal vierkante meters. De vierkante meters van de functies werden vergeleken met die van referentie-wellnessgebouwen.
Daaroverheen werd de laag van de bestaande installaties gelegd, waardoor de verbinding tussen nieuwe functies en bestaande contouren duidelijk zichtbaar werden. Zo ontstond op basis van oppervlakte en ruimtelijke relaties een relatieschema, waarin alle functies, verbindingen en oppervlaktes zijn geïntegreerd met de bestaande structuur. Zie het figuur verderop in dit hoofdstuk.
laag bestaande installaties
Relatieschema - ontwerp kuuroord
Vlekkenplan - Elaisa Energetic Wellness
Vlekkenplan - ontwerp kuuroord
Elaisa WellnessMaasmechelen
(Jean-Luc Kumpen)
PLATTEGROND -1
PLATTEGROND -1
Nieuwe situatie - begane grond
Doorsnede entree en kleedruimtes
Plattegrond kleedruimtes -kelder
7.2.1 Entree en kleedruimtes - voormalige oxydatiebed
Het voormalige oxydatiebed wordt de nieuwe huizing voor de entree en de kleedruimtes. Voor binnenkomst loopt de bezoeker tegen de drie oxydatiebedden aan. De achterliggende site blijft nog verborgen totdat de bezoeker het middelste oxydatiebed binnentreedt. Bij binnenkomst is er een zichtlijn naar de projectlocatie en een zichtlijn op de ondergrondse doorgang richting de douches. Dit is te zien in de schets hieronder.
Het oxydatiebed bestaat uit buitenzijde bestaande betonnen wanden en aan de binnenzijde een nieuwe betonnen zachte afwerking met in het midden een grote vide waar opgevangen regenwater van het terrein naar beneden sijpelt en wordt gefilterd door lavastenen (hergebruikt). Met het schone water worden de zwemvijvers gevuld.
De hydologie[15] en het voormalige zuiveringsproces van het oxydatiebed worden zo duidelijk zichtbaar bij binnenkomst.
Na aanmelding bij de balie vervolg je de route langs de cirkelvormige omtrek, een hellingbaan naar beneden. Je blik op de vide wordt herhaaldelijk onderbroken door massieve stampleem muurelementen, die een spel van openheid en beslotenheid creëren. De ondergrondse kleedruimte biedt warme, besloten nissen met zitbanken en lockers. Door de omsloten kleedruimte durf je je kwetsbaar op te stellen en je te ontdoen van je kleding. Met badjas en slippers wordt het pad vervolgd door een donkere lange gang.
Barricade van bouwwerken en groen kuuroord gaat nog verscholen tot bij binnenkomst
Routing en zichtlijnen in kleedruimtes in de kelder
Zichtlijn achterliggende site
Zichtlijn donkere lange gang
7.2.2 Douches - voormalige zandvanger
Een rechte ondergrondse gang wordt verlicht door openingen in het plafond die zorgen voor een wisselwerking tussen licht en schaduw. Dit licht speelt een belangrijke rol in de ruimtelijke ervaring, waarbij de lichtstralen als poorten dienen en de richting aangeven.
Halverwege de gang wordt een extra ruimte zichtbaar aan de linkerzijde, een nis waarin douches zijn geplaatst. Deze douches bieden bezoekers de gelegenheid om zich fysiek te reinigen voordat ze verdergaan. De ondergrondse douches zijn ontworpen op de plek waar oorspronkelijk de zandvanger heeft gezeten.
De zandvanger zorgde ervoor dat het grof vuil en zand uit het rioolwater gezuiverd werd. Dit is wat de douches als het ware ook doen voor de bezoeker, het schoonmaken van het lichaam van het meest zichtbare vuil. Het plafond in de nis lijkt te zweven door een subtiele lichtstrook langs de randen hetgeen een gevoel van ruimtelijkheid en rust creëert. Na gebruik van de douches vervolgen bezoekers hun route via een trap naar het voetenbad.
Routing en lichtinval ondergrondse gang naar douches
Doorsnede en plattegrond douches -kelder
7.2.3 Voetenbad - voormalige voorbezinkbassin
De voormalige voorbezinkbassin dient om water te laten rusten, zodat onzuiverheden naar de bodem konden zakken om vervolgens door een drijflaagstrijker uit de bak te worden verwijderd. Deze drijflaagstrijker vormde de inspiratie voor het ontwerp van het huidige voetenbad. Het voetenbad heeft een langgerekte vorm, waarin je via de onderzijde binnenkomt, vergelijkbaar met de route die het afvalwater vroeger aflegde.
De vloer van de ruimte zakt onder de watergrens, waardoor men door het water moet lopen. Dit creëert de illusie dat je met de voeten door het bassin waadt, hoewel binnen gescheiden is van buiten.
Het lopen door het water, met slippers en spullen in de hand, vraagt om bewuste aandacht. Deze inspanning helpt ons om los te komen van de gedachtestroom van het dagelijkse leven en bewust naar de omgeving te kijken, voelen, ruiken en luisteren.
De oncomfortabelheid zorgt voor aanwezigheid in het hier en nu. Terwijl je langzaam en behoedzaam door het water beweegt, blijft het volledige uitzicht onopgemerkt. Pas wanneer je plaatsneemt, wordt door de grote ramen, ingebed in de betonnen constructie, de prachtige groene omgeving voor het eerst zichtbaar. Het warme water omhult de voeten als een zachte omhelzing en er ontstaat ruimte om alles te laten bezinken. Na het voetenbad wordt het pad vervolgd door een hellingbaan die de bezoeker voor het eerst buiten brengt op vlonderpaden, vlak boven het groen van de omgeving. De omgeving wordt enkel van een afstand ervaren.
Doorsnede en plattegrond voetenbad -begane grond
PLATTEGROND 0
Bestaande drijfslaagstrijkers
Vorm voetenbad gebaseerd op drijfslaagstrijker
Watergrens buiten in bezinkbassin gelijk aan watergrens binnen in voetenbad
Nieuwe entree bezoeker voetenbad via beneden
Bezoeker waant zich in het NU
Routing en zichtlijnen voetenbad
Hemels licht in slibvergistingstank
Routing en zicht door sauna’s en afkoelmogelijkheden
7.2.4 Sauna’s - voormalige slibvergistingstanks
Het vlonderpad leidt naar de voormalige slibvergistingstanks, waar een houten gevelafwerking de routing binnenin weerspiegeld. Bij binnenkomst is er een donkere ruimte die enkel wordt verlicht door licht dat vanaf boven binnenvalt, net als bij de entree en de douches. De betonnen tank wordt doorbroken door houten blokken die zowel naar binnen als naar buiten uitsteken hetgeen een visueel contrast biedt met het ruwe beton van de tanks.
Door de routing te volgen wordt de bezoeker geleid van de sauna naar de buitenlucht om af te koelen en op adem te komen en daarna naar het koelplein met een dompelbad of koude douches. De verkeersruimtes ertussen, zijnde houten paden door de tanks heen geven geen uitzichten maar eenmaal in een sauna of bij een koelplein wordt de tank doorbroken door deze houten blokken en ontstaat er pas zicht op de site, verschillende kanten uit. De sauna’s zijn voorzien van houten banken en rustgevende geuren en geluiden. Buiten zijn zitbanken geplaatst met uitzicht op het bos en een gesloten zijde naar de site om op adem te kunnen komen na een sauna bezoek. De route door de tanks kan zo vaak worden herhaald als men wilt.
7.2.5 Zwembad - voormalige aëratietank
Het zwembad is verhoogd gepositioneerd, waardoor bezoekers tijdens het zwemmen een panoramisch uitzicht hebben op de site, waaronder het landschap en de installaties van de voormalige RWZI. De beweging van het zwemmen is gezond na een saunabezoek. Het is dan ook niet dat het kuuroord enkel gericht is op het gebruik van sauna’s, dat in een wellness wel vaker het doel is.
Het draait in het kuuroord om het volledige plaatje van gezondheid, warmte, koude, rust maar zeker ook beweging in de vorm van lopen over de paden en zwemmen in het zwembad. In de voormalige aëratietank bewoog het water ten behoeve van bacteriën die het water op deze manier zuiverde. Nu zorgt de bezoeker voor de beweging in het water en legt het zo een connectie met de voormalige werking.
VERGISTINGSTANKS
DOORSNEDE 3 DOORSNEDE 4
Doorsnede sauna’s en zwembad
4.0 SAUNA’S
5.0 ZWEMBAD
6.0 RESTAURANT
AEREATIETANK
Plattegrond sauna’s -begane grond
7.2.6 Restaurant - voormalige nabezinkbassin
Net als bij de voorbezinkbassin is ook bij de nabezinkbassin de voormalige vorm van de drijflaagstrijker gebruikt als inspiratie voor het ontwerp van het restaurant. De langgerekte ruimte bereik je via een pad dat over het water ligt, waarbij het pad gelijk ligt met het wateroppervlak. Wanneer de wind opsteekt, spat het water op het pad, hetgeen weer een oncomfortabelheid toevoegt aan de ervaring en de gedachte van de bezoeker naar het nu moet brengen. Het restaurant betreft fijne zitplekken waar men mogelijk wat kan drinken en eten en kan ontspannen en genieten van de omgeving.
7.2.7 rustruimte - voormalige nabezinkbassin
De rustruimte, samen met de behandelkamers voor massages, bevindt zich ondergronds. Deze ruimtes hebben geen uitzicht naar buiten maar de zon zorgt voor een speels lichtspel, waarbij het water flikkerende patronen op de wanden en vloeren projecteert. Het plafond lijkt te zweven boven een langgerekte lichtstrook langs de randen, zoals eerder ook bij de douches.
Na het bezinken en de nodige rust, verlaat je ondergronds de nabezinkbassin, waarbij de Geleenbeek in zicht komt. De knuppelpaden eindigen en de bezoeker raakt voor het eerst sinds het gehele ontspanningsproces de grond aan en kan een duik nemen in de zwemvijvers. Er is een directe fysieke interactie tussen de bezoeker en de beek. Waar bezoekers de gehele route langs de Geleenbeek en het kuuroordbezoek de beek enkel van een afstand konden ervaren kunnen zij uiteindelijk met hun voeten in het water staan. Bij lage waterstanden kan de zwemvijver worden gevuld met regenwater.
Vanuit het meer keer je terug naar de douches, waar je ontspannen en zuiver het kuuroord ZUIVER verlaat.
DOORSNEDE 4
Doorsnede restaurant, behandelkamers en rustruimte
6.0 RESTAURANT EN RUSTRUIMTES
7.0 CONTACT
NABEZINKBASSIN
7.0 CONTACT MET GELEENBEEK
Plattegrond restaurant - begane grond
Plattegrond behandelkamers en rustruimte - kelder
7.3 Nieuwe materialen
7.3.1 Betonnen installaties
Qua materialisatie domineert beton in de huidige situatie.
Beton wordt ook in het nieuwe ontwerp toegepast maar met een gladde structuur en lichte kleuren; in tegenstelling tot het bestaande ruwe donkere beton. De natuurlijke elementen die een kuuroord kenmerken zijn water en hout. Deze drie elementen worden dan ook het meest gebruikt in het nieuwe ontwerp.
Constructie (beton)
De bestaande installaties bestaan voornamelijk uit ruw beton dat door de natuur is overgenomen en gebruikssporen vertoont. Door de nieuwe zuiveringslaag van nieuw beton te maken, wordt verbinding gelegd met het oorspronkelijk materiaal, waardoor de uitstraling van het geheel rustig en eenvoudig blijft. De constructie van de nieuwe bouwwerken is grotendeels van beton en enkel staal waar dit constructief noodzakelijk is. Hierbij wordt rekening gehouden met het beschermen van het staal tegen corrosie en vocht doormiddel van verzinken.
Afwerking (aarde materialen)
De afwerking van wanden, vloeren en natte ruimtes krijgt een natuurlijke, neutrale uitstraling die goed samengaat met de nieuwe betonconstructies en de ruwe, bestaande betonnen onderdelen. De wanden worden afgewerkt met kalkstucwerk, een duurzame keuze vanwege de natuurlijke oorsprong van kalk (afkomstig van kalksteen). Kalk wordt gewonnen in lokale kalksteengroeves in Limburg dat de transportafstand verkort en de ecologische voetafdruk vermindert. De vloeren en natte ruimtes worden voorzien van grote keramische tegels in dezelfde tinten als de wandafwerking. De gekozen tegels worden geproduceerd doormiddel van hergebruik van keramiek en andere materialen. Hiernaast staat een referentie die mij veel inspiratie heeft gegeven.
Bestaand Nieuw
[13]
[14]
7.3.2 Slibvergistingstanks
Constructie (staal)
In tegenstelling tot de rest van de installaties, waar beton als constructiemateriaal is gekozen, wordt in de vergistingstank voornamelijk staal toegepast. Binnen de bestaande betonnen cilinder wordt gewerkt met prefab elementen. Hierbij gaat het om grotere overspanningen, waar een staalconstructie slanker kan worden ingezet. Dit staal blijft volledig uit het zicht en wordt afgewerkt met hout. Hout heeft een warme uitstraling en sluit perfect aan bij de sfeer en uitstraling van een sauna.
Afwerking (hout)
In samenwerking met Natuurmonumenten zouden bij het landschappelijk inpassen van het kuuroord bomen worden gekapt ten aanzien van het creëren van open ruimte voor struikgewas. Exoten zoals Acacia en Amerikaanse Eiken worden verwijderd en ook populieren worden gekapt omdat deze zeer veel water uit de grond onttrekken . Hout wordt gekoppeld aan sauna’s en dat is in het ontwerp ook zichtbaar in de routing die volledig uit hout bestaat en zo dus een wordt met de routing van de eveneens houten vlonderpaden.
Het kiezen van een houtsoort voor in de sauna is cruciaal, omdat het bestand moet zijn tegen hoge temperaturen, vocht en temperatuurschommelingen. Tegelijkertijd moet het hout comfortabel aanvoelen, splintervrij zijn en geen hars afscheiden. Voor de binnenafwerking van de saunaruimtes is gekozen voor een thermisch gemodificeerd populierenhout omdat:
- Biobased materiaal: Een deel van het hout komt vrij bij de bomenkap in Terworm en kan samen met ander populierenhout uit de omgeving worden verwerkt in een houtzagerij in de buurt.
- Snelgroeiende zachte houtsoort: Hierdoor is het hout knoesten splintervrij waardoor het hout ook weinig of geen hars afscheidt, voorkomt plakkerige oppervlakken en rookvorming bij hoge temperaturen. Daarnaast raakt deze houtsoort niet snel oververhit.
- Thermisch modificatie: Omdat het een zachte houtsoort is, is het wel van belang het hout te behandelen. Door het thermisch te verwarmen wordt naast de duurzaamheid ook de vochtafstotendheid verbeterd en kraakt het minder.
7.4 Doelgroep en capaciteit
Het kuuroord kan worden gebruikt door toeristen - zoals in Thermae2000 in Valkenburg (400 bezoekers per dag) - maar zeker ook door bewoners van Parkstad. Volgens Wellvit[16] is het overgrote deel van de saunabezoekers tussen de 30 en 59 jaar, hoogopgeleid en gaan zij naar het kuuroord voor ontspanning en hun gezondheid. Er kan ook worden gedacht aan een samenwerking met zorginstellingen zoals in Heerlen Zuyderland, Sevagram en Mondriaan. Zieke mensen kunnen worden doorverwezen naar ZUIVER en op bepaalde tijdstippen kunnen deze zorgbehoevende hier terecht. Ook zal het de werkgelegenheid van Heerlen een boost geven waarbij nieuwe banen gecreëerd worden. Al deze bovenstaande aspecten zorgen voor een maatschappelijke relevantie van de locatie.
De capaciteit van het kuuroord wordt in de appendix weergegeven in een schema. Het kuuroord heeft een maximale dagcapaciteit van 250 bezoekers. Er is namelijk circa 10 m2 ruimte per bezoeker per dag nodig volgens de Wellvit[16] en zo is de totaalcapaciteit van het kuuroord berekend. Om de bezoekers geen drukte te laten ervaren zijn er twee dagdelen geïntroduceerd. Men kan een dag- of avondticket kopen. Door de grootsheid van de site zullen de bezoekers zich makkelijk spreiden en op deze manier zal de rustige omgeving gewaarborgd blijven.
7.5 Verdere aandachtspunten
Een belangrijk aandachtspunt bij het nieuwe ontwerp is de mogelijke bodem- en grondwaterverontreiniging als gevolg van de voormalige functie van het gebied als RWZI. Door het langdurige contact met afvalwater, slib en andere verontreinigende stoffen kan de locatie belast zijn met vervuiling. Daarom zal er eerst een grondig bodemen grondwateronderzoek moeten worden uitgevoerd voordat het nieuwe kuuroord kan worden gerealiseerd.
Het ontwerp minimaliseert het risico op direct contact met de verontreinigde grond door bezoekers, aangezien de grond niet toegankelijk is en zij zich verplaatsen via verhoogde vlonderpaden. De zwemvijvers worden voorzien van een beschermende folie, zodat het grondwater niet in contact komt met het zwemwater. De vijvers zullen enkel gevuld worden met gezuiverd regenwater dat via een gecontroleerd systeem in de bassins wordt opgevangen en gereinigd.
Indien noodzakelijk zullen op specifieke plekken, zoals bij de aanleg van de ondergrondse gang, saneringsmaatregelen worden getroffen om de veiligheid te waarborgen. Daarnaast worden de voormalige installaties grondig gereinigd en, indien nodig, voorzien van nieuwe afwerkingen die voldoen aan de strenge gezondheids- en veiligheidsnormen voor bezoekers.
8. C O N C L U S I E S
[8]
[8]
De centrale hoofdonderzoeksvraag van dit verslag luidt: “Hoe kan de herbestemming van de voormalige RWZI in Heerlen tot een kuuroord bijdragen aan een omgeving van zuivering, rust en herstel, die de mentale en fysieke gezondheid van bewoners en bezoekers bevordert en tegelijkertijd het ecologische en sociale herstel van de regio Parkstad ondersteunt, die kampt met urbanisatie en economische achteruitgang?”. Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is er gekeken naar referentieprojecten, is er desk- en fieldresearch uitgevoerd en ontwerpend onderzoek gedaan naar optimaal ruimtegebruik ten aanzien van vormen, materiaal en andere architectonische kwaliteiten.
Waarom is de herbestemming van de RWZI in Heerlen dringend nodig voor het herstel van de regio Parkstad, met het oog op de gevolgen van urbanisatie en economische achteruitgang?
Herbestemming betekent dat een bestaand pand een andere functie krijgt. Zo komt het niet leeg te staan en het wordt niet gesloopt; het krijgt een tweede leven. Er is gekozen voor een herbestemming als afstudeerproject omdat renovatie voor mij een grote passie is. Oude gebouwen en locaties intrigeren mij omdat deze plekken altijd een verhaal met zich meedragen. Deze geschiedenis is vaak niet zichtbaar met het blote oog en doormiddel van een architectonisch ontwerp en een duidelijk concept kan deze geschiedenis weer opleven.
Door de RWZI in Heerlen, landgoed Terworm als locatie op te waarderen wordt ervoor gezorgd dat het gebied een culturele en economische boost krijgt. Het voormalige RWZI terrein ligt in het verlengde van de groenstroken aan de rand van het centrum van Heerlen waarmee de nieuwe functie kan dienen als knooppunt tussen deze natuurgebieden. Om de connectie tussen deze groenstroken te versterken is de Geleenbeek gebruikt als eerste aankomst van de bezoeker voordat ze het RWZI terrein betreden. De bezoeker volgt de Geleenbeek vanaf de bron en loopt geheel door de groenstroken om zo het thema water al te ondergaan en een deel van hun stress al achter zich te laten in het groen.
Hoe kan de revitalisering van de voormalige RWZI in Heerlen bijdragen aan een effectief ontwerp voor een kuuroord, gericht op het bevorderen van zuivering, rust en herstel van de mentale en fysieke gezondheid van de bewoners en bezoekers van de regio Parkstad?
Dit kan worden teruggeleid naar de voormalige functie van de RWZ. Het rioolwater kwam de RWZI binnen via het riool van Heerlen waarna het een proces ondergaat tot zuivering. Het vuile water gaat door meerdere installaties (filters, bassins en tanks). Daarna wordt het schone water geloosd in de naastgelegen Geleenbeek. Dit proces is onderzocht aan de hand van lesboeken van de opleiding ‘hogere techniek –afvalwaterzuivering’. Het traject dat het vuile water voorheen doorliep wordt in het nieuwe ontwerp geïntrigeerd en gebruikt als onderdeel van het concept.
De connectie tussen vuilwaterzuivering en het zuiveringsproces van de mens in een kuuroord zijn gemakkelijk te koppelen en hebben veel connecties. In het landschappelijk ontwerp komt de voormalige routing van het vuile water naar voren, een routing die de bezoeker zelf ook aflegt om zuiver en ontspannen te worden. Het gaat in beide situaties dus om een zuivering, voorheen het water en in de toekomst de mens. De voormalige werking dient dus als een perfecte onderlegger en redenering van vormgeving van de gebouwen.
Welke specifieke gezondheids- en welzijnsbehoeften hebben de bewoners en bezoekers van Parkstad, en hoe kan het kuuroord bijdragen aan deze omgeving van zuivering, rust en herstel?
Over het algemeen hebben mensen in Europa een druk leven.
Iedereen werkt hard en ontspanning en tijd voor jezelf komt op de laatste plaats. Overspannenheid en Burn-outs komen vaak voor en leveren veel problemen op in de samenleving.
Ziekteverzuim en personeelstekort is hiervan het resultaat waardoor bedrijven minder goed kunnen functioneren.
Sommige mensen zoeken hun uitweg in verslavingen zoals feesten, alcohol en zelfs drugs. Dit is een manier om niet aan jezelf en alle problemen om je heen te hoeven denken maar het is absoluut niet de oplossing.
“Werknemers in Nederland en andere Europese landen beschikken over de meeste vakantiedagen, gemiddeld zo’n vijfentwintig dagen per jaar.” Andere delen van de wereld hebben dus nog minder dagen. In deze schaarse dagen moet men eerst wennen aan de rust van het drukke leven thuis en zodra de gewenning er is, is de vakantie alweer voorbij. Dit is volgens mij niet hoe het moet zijn. Deze rust zou het hele jaar aanwezig mogen zijn zodat men minder snel in een Burn-out belandt. Door een plek te ontwerpen die zorgt voor de rust en mentale gezondheid van de bezoeker wordt dit vraagstuk opgelost. Een plek waar rust en gezondheid centraal staat is een kuuroord.
Welke bestaande ontspannings- en herstelmethoden uit andere culturen kunnen als inspiratie dienen om de effectiviteit van het kuuroord te vergroten ten aanzien van het welzijn van bezoekers?
Het kuuroord wordt ontworpen aan de hand van een concept waarbij de bezoeker een proces doorloopt in de fysieke maar ook mentale wereld. Hierbij hoort het proces van uitkleden, afspoelen, aankomen, zweten, afkoelen, baden en rusten. Bij elk van deze handelingen hoort een ruimte die op de RWZI locatie wordt geprojecteerd.
De huidige westerse cultuur bevat nog niet het principe van gezondheidszorg doormiddel van kuuroordbezoeken. Maar in andere delen van de wereld wordt deze methode wel al eeuwen toegepast. In Finland wordt het principe van zuiveren door warmte al eeuwen gebruikt ten behoeve van ontspanning en gezondheid. Finse Sauna’s, Griekse en Romeinse badhuizen, Turkse Hamam, Indiaanse zweethutten zijn allemaal voorbeelden van gezondheidsrituelen door middel van zweten. Sauna’s en kuuroorden met al hun rituelen zorgen voor ontspanning en zuivering van lichaam en geest.
Al deze rituelen gaan gepaard met verschillende technieken en daarbij ook met de architectuur en materialen.
9. REFLECTIE
Maatschappelijke en ecologische vraagstukken
Tijdens het formuleren van de opgave ontstond gelijktijdig het idee voor het programma en het bijbehorende maatschappelijke vraagstuk. De teruggekeerde stress na mijn ontspannen reis motiveerde mij om een plek te ontwerpen waar men tot rust kan komen. Deze stress, een algemeen maatschappelijk probleem, vormde de aanleiding voor het ontwerpen van dit kuuroord.
Niet alleen bleek ik geïnteresseerd in het aanpakken van het maatschappelijke probleem doormiddel van architectuur maar ik ontdekte ook een talent voor het maken van landschappelijke ontwerpkeuzes. Deze keuzes gaven mijn afstudeerproject een aanzienlijke meerwaarde op het gebied van ecologische gebiedsverbetering. Ik realiseerde me dat ik het landschap eveneens boeiend vond en leerde hoe ik dit kon ontwerpen, in plaats van me uitsluitend te richten op het ontwerpen van gebouwen. Deze nieuwe ervaring zal ik zeker meenemen in mijn verdere carrière als architect.
Relatie met afstudeervoorstel
Terugkijkend op mijn afstudeervoorstel verbaast het mij dat dit nog steeds naadloos aansluit bij wat ik uiteindelijk heb ontworpen. Mijn fascinatie voor zowel de locatie als het thema verstilling was zo sterk dat ik hier niet van ben afgeweken, of juist via een omweg weer op dit punt ben uitgekomen. Deze fascinatie heeft het ontwerp naar een hoger niveau getild, met name op het gebied van gevoel en atmosfeer.
Geschiedenis van een plek
Tijdens dit afstudeerproject heb ik mijn fascinatie voor bestaande structuren ontwikkeld tot een krachtig ontwerpmiddel. Het werken met ronde vormen in de architectuur is op zichzelf al een uitdaging. Bij dit project komt daar ook nog de complexiteit van een renovatie bij. Als architect vind ik voldoening in de opgave om deze verlaten plek nieuw leven in te blazen en doormiddel van architectonische ingrepen de ziel van de locatie te behouden en zichtbaar te maken voor bezoekers.
Hoewel herbestemming deel uitmaakt van mijn dagelijkse werkzaamheden op kantoor, blijft het een complexe taak. Het vinden van aanknopingspunten en het werken met bestaande contouren vereist een precieze aanpak en je moet ervoor zorgen dat de geschiedenis van de plek niet verloren gaat. Het vinden van de juiste balans tussen oud en nieuw is hierbij essentieel.
Als architect streef ik ernaar verborgen plekken zichtbaar te maken, vooral die van groot maatschappelijk belang zijn geweest. De RWZI, cruciaal voor onze gezondheid en ons schone water, verdient het om uit de schaduw te treden. Door het kuuroord te verweven met de functie van waterzuivering, wil ik op een laagdrempelige manier inzicht bieden in deze essentiële processen en mensen bewust maken van de waarde van schoon water in onze samenleving.
Schaalniveau
Tijdens mijn ontwerpproces worstelde ik met de schaalniveaus van de site. Bij mijn eerste schouw had ik geen idee hoe om te gaan met de werkelijke omvang van het gebied. Tijdens de tweede schouw was ik zo overweldigd door de schaal dat ik overwoog alles in één van de installaties te ontwerpen. Dit bleek een tegenreactie te zijn en ik moest een middenweg vinden. Na de tweede schouw liep ik vast tussen alle vergaarde kennis uit het onderzoek en het daadwerkelijk op papier zetten van het ontwerp. Het leek alsof het volledige plan al in mijn hoofd ontworpen was en ik in gedachten door het kuuroord liep maar ik worstelde ermee om dit concreet te maken. Deze tegenslag was zeer leerzaam. Ik zocht naar handvatten en grenzen voor mijn ontwerpopgave. Dit deed ik door een PVE te maken en die te projecteren over de bestaande installaties. Ook het landschappelijke aspect hielp om de schaal beter te begrijpen. Ik stelde mezelf de vraag: Waar ligt de grens van het plangebied en hoe verplaatst men zich door het landschap? Uiteindelijk hielp een gesprek met mijn begeleiders om deze drempel te overwinnen. Het idee van een verhalende doorsnede, waarin ik de routing die in mijn hoofd zat in de juiste volgorde kon plaatsen, bood uitkomst. Deze ervaring leerde mij om gewoon te beginnen met schetsen en tekenen, zonder mijn perfectionisme de overhand te laten nemen.
Opnieuw naar het onderzoek
Na de derde schouw trad er opnieuw een stagnatie op in het traject. Het werd mij duidelijk dat er nog een diepere laag in het ontwerp nodig was. Ik realiseerde me dat ik een stap terug moest doen en opnieuw in het onderzoek moest duiken om die nieuwe laag te vinden. Deze beslissing bleek zeer waardevol omdat ik zo veel had onderzocht maar nog ongebruikte informatie kon benutten om mijn afstuderen af te ronden. Door deze hernieuwde focus op onderbouwde kennis kon ik mijn visie aanscherpen en het ontwerp naar het uiteindelijke niveau tillen.
Verrassend genoeg leverde het schrijven van deze afstudeerscriptie ook veel nieuwe inzichten op. Aanvankelijk zag ik dit meer als een samenvatting van het ontwerp maar door alles in één document te combineren, werden mij meer aspecten duidelijk, vooral wat betreft het ontwerpproces en mijn eigen werkwijze als ontwerper.
Ontwerpen is voor mij een zeer intuïtief proces, waarbij ik mij niet altijd bewust ben van mijn aanpak. Ideeën ontstaan vaak in mijn hoofd en zijn plotseling aanwezig. Het was daarom bijzonder leerzaam om in dit verslag mijn eigen werkwijze te analyseren en te beschrijven. Dit heeft me geholpen om meer inzicht te krijgen in mijn ontwerpproces en hoe ik dit in de toekomst nog effectiever kan inzetten.
Mijn poging om het gehele plan in één installatie te ontwerpen
Positie binnen het vakgebied
Dit proces heeft me meer gebracht dan enkel een onderzoek en ontwerp waar ik trots op kan zijn. Het heeft mijn perspectief op mijn rol binnen het werkveld veranderd; ik zie nu dat ik met mijn unieke manier van denken en ontwerpen echt een verschil kan maken. Omdat het afstudeerproject zich in mijn eigen woonplaats bevindt, merk ik dat ik mijn zakelijke netwerk aanzienlijk is vergroot. Ik heb mijn bestaande netwerk ingezet om kennis te vergaren binnen andere vakgebieden en daardoor weer nieuwe mensen leren kennen met dezelfde interesse om Parkstad op te waarderen.
Wanneer ik tijdens het ontwerpproces vastliep, zocht ik actief contact met externe partijen. Dit stelde me in staat om aanvullende historische, landschappelijke, bouwkundige of constructieve informatie te verzamelen. Deze nieuwe inzichten gaven niet alleen een frisse impuls aan mijn ontwerp, maar wakkerde ook mijn enthousiasme voor het afstudeerproject opnieuw aan. Deze interdisciplinaire aanpak bleek essentieel voor het overwinnen van ontwerpuitdagingen en het verrijken van mijn project.
Hoewel de gemeente Heerlen aanvankelijk de voormalige RWZI wilde slopen, bleek dit te kostbaar. Naar mijn mening past het ontworpen kuuroord perfect binnen de toekomstplannen van de gemeente. Ik heb al contact gehad met de gemeente Heerlen, en zij toonden interesse in het project ZUIVER. Daarom ben ik van plan mijn afstudeerwerk te presenteren aan de gemeente Heerlen en andere geïnteresseerden. Het vooruitzicht om mijn plannen te presenteren in mijn thuisstad vervult me met trots en enthousiasme.
10. LITERATUURLIJST
Bronnen met voetnootvermelding
Inleiding
[1] Maurer United. (3 oktober 2024). Maurer United. Website.
https://maurerunited.com/
[2] Project 15, RWZI Terworm. (5 maart 2024). IBA project uitleg. Website.
https://www.iba-parkstad.nl/projecten/rzwi-terworm/
[3] Jodidio, P. (2013). Ando. Taschen. Boek.
[4] Jansen, P. (2006). Het effect van groene omgevingen op de gezondheid van de mens. Wageningen University.
https://edepot.wur.nl/3287
[5] Schoot, H. (2022). Redeboekje (TiU 220547). Tilburg University. Online artikel.
https://pure.uvt.nl/ws/portalfiles/portal/68185662/TiU_220547_TST_Redeboekje_Henk_Schoot.pdf
[6] Zumthor, P. (2006). Atmospheres: Architectural environments - Surrounding objects. Birkhäuser. Boek.
Onderzoek
[7] Panoramakaart, ‘Daar waar de bergen beginnen.’ (26 februari 2024). Website Dutch Mountain filmfestival. Website.
https://www.dmff.eu/panoramakaart-daar-waar-de-bergen-beginnen/
[8] 2.4.4 Inrichtingsvisie beken (10 maart 2024). Uitleg beekverloop. Bestemmingsplan buitengebied.
https://www.planviewer.nl/imro/files/NL.IMRO.0917.BP050700W000001-0301/t_NL.IMRO.0917.BP050700W000001-0301.html#_2.4.4_Inrichtingsvisiebeken
[9] Over Terworm (10 maart 2024). Informatie over de geschiedenis van Terworm. Website.
https://www.terworm.nl/geschiedenis/
[10] Over Kasteel Terworm (10 maart 2024). Terworm, kasteel. Website.
https://www.rijckheyt.nl/cultureel-erfgoed/terworm-kasteel
[11] Natuurherstel in Natura 2000-gebied het Geleenbeekdal. (26 februari 2024). Website.
https://www.natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/geleenbeekdal/projecten/natuurherstel-in-natura-2000-gebied-het-geleenbeekdal
Ontwerp
[12] Civiele gezondheidstechniek. (2008). Afvalwaterbehandeling. Online artikel.
https://ocw.tudelft.nl/wp-content/uploads/Afvalwaterbehandeling2008.pdf
[13] Nathalie, G. D. (2023, 12 mei). De geschiedenis van de sauna: de evolutie door de jaren heen. Online artikel.
https://beautytoko.nl/de-geschiedenis-van-de-sauna-de-evolutie-door-de-jaren-heen/
[14] Boei. (z.d.). Historisch isolatiemateriaal en kurk. Boei.nl. (11 januari 2025). Website.
https://www.boei.nl/mensen-vertellen/boei-blog-historisch-isolatiemateraal-en-kurk/ [15] Wikipedia. (z.d.). Hydrologie. (18 januari 2025). Website.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Hydrologie#:~:text=Hydrologie%20is%20de%20studie%20van,Bodemvochtigheid [16] Wellvit. (z.d.). Cijfers & trends wellness. (19 januari 2025). Website.
https://www.wellvit.nl/nl/cijfers-trends-wellness.html
Bronnen
- Dit is Parkstad. (z.d.). Ontdek Parkstad. Geraadpleegd op (31 maart 2024), van https://www.ditisparkstad.nl/
- Waterschap Limburg. (z.d.). Waterschap Limburg. Geraadpleegd op (20 juni 2024), van https://www.waterschaplimburg.nl/
- Actueel Hoogtebestand Nederland. (z.d.). AHN Viewer. Geraadpleegd op (20 juni 2024), van https://www.ahn.nl/ahn-viewer
- Actueel Hoogtebestand Nederland. (z.d.). AHN Viewer. Geraadpleegd op (1 augustus 2024), van https://www.ahn.nl/ahn-viewer
- Ruimtelijkeplannen.nl. (z.d.). Ontwerp bestemmingsplan. Geraadpleegd op (1 augustus 2024), van https://www.ruimtelijkeplannen.nl/documents/NL.IMRO.0917.OV030600W000004-0401/ t_NL.IMRO.0917.OV030600W000004-0401.pdf
- Wageningen University & Research. (z.d.). Geraadpleegd op (10 september 2024), van https://edepot.wur.nl/117848
- Topographic Map. (z.d.). Aachen Topografische kaart. Geraadpleegd op (10 september 2024), van https://de-de.topographic-map.com/map-36w9m/Aachen/?center=50.88977%2C5.9533&zoom=14
- Tanja van der Lippe. (2022). Tijd voor vakantie? Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken nr1. https://ugp.rug.nl/arbeidsvraagstukken/article/view/29624/26939
- De Botton, A. (2020). De architectuur van het geluk.
- Snijders, M. (2021). De 500 mooiste plekken van Parkstad.
- Zumthor, P., Hauser, S., & Binet, H. (2007). Peter Zumthor, Therme Vals.
- ArtEZ Academie van Bouwkunst. (juni 2022). Het wassende water, perpetuum aqua vitae. Booxs
Figuren
[1] https://samaonsenspa.com/
[2] https://www.elitetsm.com.au/should-i-use-cold-therapy-pre-or-post-training-or-just-on-non-training-days/
[3] https://www.melaniejadedesign.com/merits-of-cold-plunge-tubs/
[4] https://avauntmagazine.com/chichu-art-museum/
[5] https://hicarquitectura.com/2023/11/tadao-ando-water-temple/
[6] https://www.renovatietotaal.nl/2024/10/03/herontwikkeling-silos-zeeburgereiland-amsterdam-vanaf-september-van-start/
[7] https://shopmies.com/en/architecture-and-design/116-139-peter-zumthor-atmospheres-english-edition.html
[8] https://www.bol.com/nl/nl/p/peter-zumthor-therme-vals/1001004008221553/
[9] Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, objectnummer 358.893; httpbeeldbank.cultureelerfgoed.nlrechten
[10] https://www.dmff.eu/panoramakaart-daar-waar-de-bergen-beginnen/
[11] Adviesbureau Bongaerts en Kuyper. (1964, 9 november). Waterschap van de Geleen- en Molenbeek
Rioolwaterzuiveringsinstallatie Heerlen Plattegrond. (Archief Heerlen)
[12] https://www.terhillshotel.com/arrangementen/elaisa-wellness-arrangement/
[13] https://www.archdaily.com/942494/villa-chams-carl-gerges-architects
[14] https://www.maxaro.nl/tegels/vloertegels/rocker-ivory-vloer-/wandtegel-60x60-cm-wit-natuursteenlook-143997/
11. APPENDIX
- Analysekaarten Terworm
- Analyse doorsnedes Terworm
- Denkschema’s
- Zuiveringsproces RWZI
- Vlekkenplannen referentieprojecten
- Vlekkenplan kuuroord
- Vierkante meters en afstanden kuuroord
- Analyse site
- Bezochte industriële gebieden
- Schouw 1
- Schouw 2
- Schouw 3
- Maquette
Vlekkenplannen referentieprojecten
Vlekkenplannen referentieprojecten
1.0
Bestaande RWZI
Vierkante meters & bezoekers
Nieuwe Kuuroord ZUIVER
1.0Voormalige
2.0Voormalige zandvanger
3.0Voormalige voorbezinkbassin
4.0Voormalige slibvergistingstank
5.0Voormalige aëratietank
6.0Voormalige
7.0Geleenbeek
Vierkante
Afstanden tussen ruimtes
Bezochte industriële gebieden
RWZI