STAD VAN MORGEN
JAARVERANTWOORDING 2018
WONDERWOODS // MVSA ARCHITECTS
INLEIDING
AORTA agendeert met haar programma voortdurend de rol
nieuwe woningen komen er juist kansen. Het is ook ingewik-
van ontwerp als een pleidooi om de inclusieve kracht van
keld want historische ontwerpprincipes en het betrekken
ontwerpend onderzoek te benutten voor complexe maat-
van verschillende schaalniveau’s maakt de opgave nog
schappelijke vraagstukken. De na-oorlogse wijken komen
complexer. Tegelijkertijd is het juist die verwevenheid van
steeds meer in de belangstelling te staan door de druk op
grote structuren met het fijnmazige netwerk wat ruimte biedt
de markt en de roep om de woningen te verduurzamen.
om deze wijken te versterken. Niet rucksichtslos bouwen
Dat brengt een grote uitdaging met zich mee, want hoe doe je
in de grote maat maar juist heel precies kijken hoe het
dat. Bieden de verschillende bouwsystemen waar deze wijken
repeterende ruimtelijke netwerk verstevigt kan worden, en
mee zijn gebouwd kansen om op te schalen? Gaan techniek
dan pas het laadvermogen van de wijk opnieuw bekijken.
en ontwerp hand in hand? En welke rol speelt erfgoed?
Wat willen de bewoners en wat biedt het de wijk? In de
Omdat onbekend onbemind maakt, brachten we historische
publicatie Kracht van (Over)Vecht zien we hoe Overvecht
kennis over het oorspronkelijke ontwerp op veel manieren
robuuster kan worden. De kansenkaart introduceert een
onder de aandacht, met tours, ontwerpend onderzoek,
nieuwe schaal: die van ‘dichtbij’ met meer aanleiding voor
blogs en publicaties.
contact, beweging en ondernemerschap.
Zo zien we in Kanaleneiland hoe de oorspronkelijke groene
We zochten een breder publiek op met de serie Stad van
ontwerpprincipes een nieuwe rol krijgen in het vraagstuk van
morgen, een reeks waarin alle grote systeemvraagstukken
klimaatverandering. Welke motieven zijn destijds gebruikt om
van dit moment aan bod kwamen. Hoe gaan we om met het
het groen in te richten en de positie van de bouwblokken te
ruimtelijk beslag van de energievraag, het klimaat, data en
versterken? De ruimtelijke kracht van deze wijken zit juist in
ontstaat er nieuwe architectuur, door de circulaire economie?
het feit dat zij als één grote compositie zijn gemaakt: steden-
Goed bezochte avonden die telkens weer aantonen dat inno-
bouw, groen en architectuur gaan hand in hand. Het is net als
vatie kan, en dat ontwerpers met hun vermogen om ruimte
een patchwork: haal je er één draadje uit dan valt het netwerk
te verbinden aan technische innovatie de leefomgeving aan-
uit elkaar. Benut ook die kennis voor nieuwe vraagstukken!
genamer maken. En tijdens de Dag van de Architectuur kreeg je een voorproefje van hoe dat er uit kan gaan zien!
Deze wijken zijn vooral ontworpen vanuit de wijkgedachte, waarbij alle voorzieningen op loopafstand van de woning beschikbaar waren. Kinderen liepen door het groen naar school. Woningen werden ontwikkeld voor elke levensfase, zodat men op de oude dag, binnen de wijk kan doorschuiven naar een passende woning. Ook stond de auto centraal, met een vast geloof in nieuwe vormen van mobiliteit. Anno 2018 is er weer behoefte aan kleinschalige voorzieningen voor kleine ondernemers, ontmoetingsplekken, gebruiksgroen en veiligheid. In combinatie met de energietransitie, oplossingen voor extreme klimaatscenario’s en behoefte aan
Eveline Paalvast. April 2019
3
4 DE VECHT LANGS DE VECHTZOOM // HET UTRECHTS ARCHIEF
‘EEN KWESTIE VAN VERANTWOORDELIJKHEID’
5
DE NAOOLOGSE WIJKEN Over het atelier Kracht van (Over)Vecht Publicatie Kracht van (Over)Vecht Lunchpresentatie Kracht van (Over)Vecht Ronde tafel naoorlogse bouwsystemen Workshop verduurzaming naoorlogse woningen Verdiepingsessie Overvecht Noord aardgas vrij Stedenbouw voor extremen II Drie wijktours culturele zondagen Noordwaarts
06 07 07 08 08 08 09 09
ANDERS DENKEN Debat het gas eraf Omgevingsvisie Lunetten The art of city making
10 10 11
SERIE STAD VAN MORGEN #1 Climate kick #2 Positive energy #3 Zero waste #4 Who owns the city
12 12 13 14
LECTURES GEZONDE VERSTEDELIJKING IN DE PROVINCIE #1 Let’s dense #2 Let’s move
16 17
CITYZINE Nieuwjaarsduik 18 Dag van de architectuur 18 20 Jaar, 20 gebouwen 20 Tours 21 EDUCATIE Straatbeelden Creating cities
23 23
AORTA ONLINE 24 JAARCIJFERS 25z OVER AORTA 28 Missie en koers 28 Medewerkers 29 Colofon 30
6
DE NA-OORLOGSE WIJKEN
OVER HET ATELIER KRACHT VAN [OVER]VECHT
KRACHT VAN (OVERVECHT)
Overvecht ligt langs de Vecht. Maar de rivier en haar oevers
DATUM 10 januari en 21 februari // FINANCIERS Gemeente Utrecht,
zijn nauwelijks zichtbaar.
Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, TAUW // BEZOEKERSAANTAL 34 en 53
De Vecht kan zoveel meer zijn dan waterafvoer van de stad.
Kan de Vechtzone als groen-blauwe corridor tussen binnen
Een groene en waterrijke omgeving nodigt uit om naar buiten
stad en buitengebied meer betekenis krijgen voor de wijk
te gaan, te bewegen, uit te rusten of mensen te ontmoeten.
Overvecht? Gedurende enkele maanden onderzocht een
De Vechtzone wordt ook belangrijker omdat het steeds vaker
team van ontwerpers en adviseurs verschillende scenario’s
extreem hard zal gaan regenen. De Vechtzone kan dan grote
waarbij de Vechtzone meer positieve betekenis krijgt voor de
hoeveelheden water uit de wijk opvangen en afvoeren. Water
wijk Overvecht. Er werd rekening gehouden met de sociale
en groen geven verkoeling op extreem warme dagen, die in
betekenis, toekomstige klimaatontwikkelingen, de ambities
de toekomst vaker voor komen. Ook kan de Vechtzone een
om over te stappen op schone energiebronnen en afval-
rol spelen bij het opwekken van schone energie voor de wijk
stromen te minimaliseren. Het team was onderverdeeld in
Overvecht. Energie opgewekt door wind, zon, aardwarmte of
drie koppels, die ieder een thema uitwerkten: ‘gezond en
hergebruik van restwarmte.
sociaal’, ‘water en klimaat’, ‘energie en circulair’. Het team werd geadviseerd door betrokken organisaties, bewoners en
AORTA heeft het initiatief genomen voor een stadsatelier om
ondernemers uit de omgeving en werkte van november 2017
de potentie van de Vecht voor Overvecht in kaart te brengen
t/m februari 2018 onder leiding van een ateliermeester aan
en krachtig te verbeelden. Tijdens een aantal atelierbijeen-
de kansenkaart voor de Vechtzone.
komsten verkennen drie stedenbouwkundige en landschappelijke ontwerpbureaus samen met gebiedsexperts de kansen
Op 10 januari presenteerde het team een aantal denkrichtin-
die de Vecht biedt op de genoemde terreinen. Zij starten op
gen voor de kansenkaart. Hierna werd aan drie thematafels
het schaalniveau van de wijk om van daaruit door te werken
met betrokken ondernemers, bewoners en organisaties uit
naar de Vechtzone. Dat is belangrijk want om klimaat- en
Overvecht, gesproken over de denkrichtingen. Wat zijn goede
energievraagstukken op te lossen moet je aanhaken bij het
voorstellen en wat juist niet? Welke ideeën zijn geschikt om
grotere netwerk. In een aantal scenario’s blikken we vooruit
verder aan te scherpen en uit te werken? Wat mist er?
op een verdere toekomst, om vervolgens de stappen te
Ook vroegen we een aantal deskundigen om mee te denken:
beschrijven die we nu kunnen zetten om daarop in te spelen.
Marianne Lensink [programmamanager kwaliteit openbare ruimte en klimaatadaptie, Gemeente Utrecht], Paul Achter-
De ontdekkingen en de verbanden komen samen in schetsen,
berg [landschapsarchitect Atelier QUADRAT, deskundige
kaartbeelden en doorkijken. De kansenkaart die zo ontstaat
ontwerpprincipes naoorlogse wijken], Sander Rombout
brengt ideeën samen die kunnen bijdragen aan een gezonde
[tuin- en landschapsarchitect Copijn, landschapsarchitecten
leefomgeving; groen, sociaal, met schone energie, en voor-
en boomspecialisten], Emile Revier [partner en architect
bereid op extreme weerscenario’s. De gemeente Utrecht
Posad, Spatial Strategies].
ondersteunt het initiatief en wil de resultaten gebruiken om een toekomstvisie voor de Vechtzone te ontwikkelen, samen
In de laatste meetup van 21 februari presenteerde AORTA
met bewoners, eigenaren en gebruikers. De kansenkaart is
de kansenkaart voor Overvecht en de Vechtzone. De kansen-
een startpunt voor het gesprek hierover.
kaart brengt in beeld hoe de wijk zich de komende jaren kan voorbereiden op toekomstige uitdagingen. Onder leiding van Danielle Arets voerden we het gesprek met bewoners, ondernemers, organisaties en gebiedsdeskundigen.
PROGRAMMA
PUBLICATIE KRACHT VAN (OVER)VECHT
LUNCHPRESENTATIE KRACHT VAN (OVER)VECHT
DATUM 25 juni
DATUM 14 mei // FINANCIERS programmateam Overvecht Noord aard gasvrij PARTNERS afdeling ruimte // AANTAL DEELNEMERS 110, op uitnodiging
De opbrengsten van deze bijeenkomst verwerkte AORTA samen met de kansenkaart in een online publicatie. Opvallend is
Als voorbeeld van een inspirerende werkwijze presenteert
de veelbelovende positie van de wijk in stad en landschap en
AORTA het project Kracht van (Over)Vecht aan iedereen van
de sterke karaktertrekken. Ook zagen we dat Overvecht in het
de gemeente Utrecht die werkt aan ruimtelijke ontwikkeling.
licht van klimaatverandering en energietransitie robuuster en
AORTA heeft het initiatief genomen voor een stadsatelier om
weerbaarder kan worden. We zien een ‘kantel’-proces voor
de potentie van de Vecht voor Overvecht in kaart te brengen
ons. Gedragen door de schouders in de wijk wordt Overvecht
en krachtig te verbeelden. De kansenkaart brengt ideeën
beter verbonden aan de omgeving met een minder centrale
samen die kunnen bijdragen aan een gezonde leefomgeving;
plek voor de auto. De publieke ruimte wordt bruikbaarder
groen, sociaal, met schone energie, en voorbereid op extreme
en rijker geschakeerd. De wijk wordt zachter en er is meer
weerscenario’s. De gemeente Utrecht ondersteunt het initiatief
aanleiding voor contact en beweging. Er is voor meer wat
en wil de resultaten gebruiken om een toekomstvisie voor de
wils en er wordt een nieuwe schaal geïntroduceerd: die van
Vechtzone te ontwikkelen, samen met bewoners, eigenaren en
het overzichtelijke, behapbare en het ‘dichterbij’.
gebruikers. De kansenkaart is een startpunt voor het gesprek hierover.
De publicatie kun je hier downloaden: PUBLICATIE KRACHT VAN [OVER]VECHT VERDIEPINGSESSIE DATUM 14 mei // FINANCIERS: programmateam Overvecht Noord aardgasvrij
TEAM
PARTNERS Programmateam Overvecht aardgasvrij, corporaties, Eneco,
Landschapsontwerpers Eek van der Krogt [Flux Lands-
energie U, team Kracht van (Over)Vecht // AANTAL DEELNEMERS 25
cape Architecture] en Simon Verbeeck [Lola Landscape Interventions], stedenbouwkundig ontwerper Sven van
Op verzoek van de programmamanager Utrecht Noord
Oosten [Buro MA.AN], adviseur water en [geo]hydrologie
aardgasvrij, presenteerde het ontwerpteam de resultaten
Mark de Weerd [Tauw], adviseur ruimtelijke ontwikkeling
van Kracht van (Over)Vecht aan de handelende partijen.
en klimaatadaptatie Joris Viscaal [Tauw], adviseur
(gemeente, corporaties, energiepartijen). Het doel was, naast
energie, materialenstromen en circulaire economie Jacob
inspiratie, de alternatieve warmtebronnen uit het onderzoek
Verhaart [Except] en adviseur sociaal en duurzaam onder-
van AORTA, te delen. Ook werd gezocht naar meekoppelende
nemerschap Robbert Maas [SOON].
belangen. Een belangrijke uitkomst was dat er veel meer
Onder de bezielde leiding van landschapsarchitect en
gedeeld moet worden, niet alleen de diverse planningen
adviseur Jandirk Hoekstra [H+N+S Landschapsarchitecten].
maar juist ook de geplande investeringen.
7
8
DE NA-OORLOGSE WIJKEN
RONDE TAFEL/TOOLKIT BOUWSYSTEMEN
zijn relevant bij (her)ontwikkeling? Cultuurhistorie biedt
DATUM 26 april // FINANCIERS Rijksdienst Cultureel Erfgoed // PARTNERS
ruimte voor veranderingen die recht doen aan het bestaande
Rijksdienst Cultureel Erfgoed // AANTAL DEELNEMERS 34, op uitnodiging
karakter // Dr Leo Oorschot -onderzocht met een multidisciplinaire onderzoeksgroep van de TU Delft het ideale model
Een verkenning naar de potentie van een praktische toolkit
om portiekwoongebouwen uit het interbellum en de wederop-
voor alle partijen betrokken bij het verduurzamen van de
bouw te verduurzamen én rekening te houden met de wensen
naoorlogse woningvoorraad. De architectuur en de steden-
van bewoners. [Onderzoek: Beyond the Current TU Delft] //
bouw van de na- oorlogse voorraad komt steeds meer in
Dr Haico van Nunen – is adviseur en partner bij [Bouwhulp-
de belangstelling. Grootscheepse renovatie programma’s
groep] over zijn onderzoek en ervaring met het verduurza-
worden uitgevoerd om de maar liefst 2,6 miljoen woningen
men van bouwsystemen. ‘ Wat levert opschaling van de reno-
toekomstbestendig te maken. De wens om de woningen en
vatie op? // Drs Bettina van Santen – ‘ als erfgoed adviseur
flats te verduurzamen gaat hand in hand met verschillende
bij de gemeente Utrecht betrokken bij de planvorming en
technologische mogelijkheden om energie te besparen, of
renovatie van Kanaleneiland. Zuid. Welke lessen kunnen we
zelfs op te wekken. Isolatie en omschakelen naar nieuwe
leren als corporaties samen een plan van aanpak opstellen?
energiebronnen vraagt veel kennis van de bouwtechnische
Is een architectonisch kader een werkbaar instrument?
mogelijkheden én van de lokale mogelijkheden voor energiebronnen. Ook andere wensen op het gebied van veiligheid en sociale differentiatie spelen een rol.
WORKSHOP TIJDENS CONFERENTIE NEDERLAND
Van de 1,8 miljoen meergezinswoningen uit de naoorlogse
VERANDERD/T
periode is een kwart gebouwd in zogenaamde ‘bouwsystemen’.
DATUM 3 december // FINANCIERS Rijksdienst Cultureel Erfgoed // PARTNERS
Die werden gebruikt om in korte tijd – tegen lage kosten –
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en wetenschap // BEZOEKERSAANTAL 15
zoveel mogelijk woningen te bouwen. De grootschalige toepassing van deze systemen, met name in de (middel-)
Veel naoorlogse woningen voldoen niet aan de huidige
hoogbouw, maakt dat de renovatieopgave in grote delen van
kwaliteits- en wooneisen. Wordt deze generatie woningen
Nederland eenzelfde karakter heeft. Juist dat biedt kansen
gesloopt? Woningen die wellicht óók belangrijk zijn vanuit
om kennis te delen, en met zorg naar het oorspronkelijke ont-
cultuurhistorisch oogpunt en wetende dat Nederland in de
werp te kijken. Welke oplossingen doen recht aan het ontwerp,
toekomst een miljoen woningen extra nodig heeft? Een praat-
welke energie besparende maatregelen kun je toepassen, wat
plaat kan de mogelijkheden in kaart brengen.
werkt goed in het meekrijgen van bewoners, en hoe zit het
In opdracht van de Rijksdienst ontwikkelde architectuur-
met de financiering? Veel partijen zoeken vooral binnen het
centrum AORTA een ‘praatplaat’ voor de Utrechtse wijk
eigen project naar probleemoplossingen. Terwijl landelijk ie-
Overvecht. De portieketageflat, gebouwd in het Intervam-
dereen tegen vergelijkbare problemen aanloopt. Helpt bij het
systeem, is gerenoveerd naar Nul-op-de-meter. Hoe hebben
versnellen van de opgave een landelijk toegankelijk informatie
de oorspronkelijke ontwerpprincipes doorgewerkt in deze
systeem, een digitaal platform, inspirerende bijeenkomsten
verduurzamingsopgave? Tijdens de workshop werd aan de
en/of voorbeeldprojecten? We starten met een ronde tafel in
aanwezigen gevraagd welke dilemma’s zij tegen komen in
Utrecht, samen met betrokken handelende partijen.
hun werk en welke rol erfgoed speelt in de discussies. Met de resultaten wordt een serie praatplaten ontwikkeld.
Inleidende presentaties: Dr Marinke Steenhuis – ‘De cultuur-
www.magazine-on-the-spot.nl/nederland-veranderdt/editie-
historische context’ [SteenhuisMeurs] Welke ontwerpthema’s
2/#praatplaat
PROGRAMMA AORTA doet haar onderzoek in het kader van het Ontwerpprogramma Erfgoed en Ruimte van Het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Dat programma betrekt ontwerpers en erfgoed professionals bij actuele vraagstukken op het snijvlak van klimaat, energie, ruimte en erfgoed met als doel een toekomstgerichte benadering van het Nederlandse cultuurlandschap en een duurzame ontwikkeling van onze dagelijkse leefomgeving. Het onderzoek van AORTA is één van de 16 projecten in Nederland. www.stimuleringsfonds.nl/nl/urbanisatie STEDENBOUW VOOR EXTREMEN II
DRIE WIJKTOURS CULTURELE ZONDAGEN NOORDWAARTS
DATUM september 2018-juni 2019 // FINANCIERS Stimuleringsfonds Creatieve
DATUM 23 april // FINANCIERS Utrecht Marketing // PARTNER Culturele
Industrie, Gemeente Utrecht, gebiedseigenaren // PARTNERS Gemeente
zondagen // BEZOEKERSAANTAL 169
Utrecht, corporaties, waterschap, TAUW // AANTAL DEELNEMERS 20, op uitnodiging
// ZUILEN Zuilen, van origine een aparte gemeente waar voornamelijk
Veel partijen werken in de naoorlogse wijken aan slimme
arbeiders werden gehuisvest, is veranderd in een gemêleerde
oplossingen voor nieuwe vraagstukken zoals energie en
woonwijk van Utrecht. Tijdens deze wandeling blijkt hoe
het klimaat. Ook zijn er wensen om de woningvoorraad te
moderne bebouwing is ingepast in de oude structuur en hoe
differentiëren, en te verdichten. AORTA start met ontwer-
ook groen hierbij een rol speelt. Je bezoekt onder meer het
pend onderzoek naar de toepassing van de oorspronkelijke
Vorstelijk Complex, het oude stadhuis, de Springertuin
ontwerpprincipes voor een klimaatrobuuste omgeving.
en verschillende woonwijken.
De kennis over de principes achter het groen van toen en de relatie tussen bebouwing en groen, mist in het idioom van
// ONDIEP
de gemeente, waterschap en corporaties. De nieuwe opgave
Ondiep is een typische volkswijk. De bouw van de eerste
van klimaatadaptatie lijkt goed aan te kunnen sluiten bij de
woningen begon in 1915. Vanaf 2010 zijn onder meer in
oorspronkelijke cultuurhistorische kwaliteiten. Daarom willen
Het Kleine Wijk en de Fruitbuurt oude huizen vervangen voor
we een voorbeeldstellende, toekomstbestendige ontwerp-
nieuwbouw. De buurtsamenstelling verandert en er komen
grammatica maken voor vergelijkbare naoorlogse wijken. Het
steeds meer werkende jongeren en studenten in de wijk wonen.
resultaat is de routekaart CIAM 2.0. Deze ontwerpgrammatica
We laten je met een rondje door Ondiep het verleden van
is ook in te zetten voor andere vraagstukken die ingrijpen in
de wijk zien, zoals het slachthuis en het hof van Chartreuse,
de publieke ruimte, zoals de energietransitie en verdichten.
maar ook de nieuwbouw in de verschillende buurten. Heeft Ondiep het dorpse karakter weten te behouden?
De naoorlogse wijk Kanaleneiland wordt landelijk gezien als één van de betere. De waarde zit met name in het ruime
// OVERVECHT
groen, en de stedenbouwkundige opzet. Deze grote maat
Overvecht is één van de grootste naoorlogse wijken en onder-
biedt veel kansen voor een moderne omgang met groen,
tussen na 50 jaar ook onderdeel geworden van ons erfgoed.
water en klimaatadaptatie. Tegelijkertijd is er een kans omdat
De wijk lijkt op het oog te bestaan uit flats, maar is bijzonder
deze wijken aan de beurt zijn voor grootschalige renovatie en
groen en wijds opgezet, met parken en drie oude forten van
herontwikkeling. De fijnzinnige opzet van naoorlogse wijken
de Utrechtse waterlinie. Ook wat architectuur betreft valt
zoals Kanaleneiland waarbij bebouwing, openbare ruimte en
er nog zoveel meer te ontdekken, vooral bijzondere woon-
groen elkaar versterken en aanvullen, is tegelijkertijd erg
vormen zoals de doorzonwoning en experimentele flats die
kwetsbaar. Als op microniveau een aanpassing wordt gedaan,
toentertijd ongekende luxe boden.
heeft dat vaak een repeterend negatief effect op het totaal. Inzicht in deze oorspronkelijke samenhang in de ontwerpgrammatica is essentieel om met de juiste argumenten deze wel of niet te benutten. Ook houdt de projectgedreven aanpak vaak geen rekening met grotere stedenbouwkundige en landschappelijke structuren.
9
10
ANDERS DENKEN
DEBAT HET GAS ERAF
OMGEVINGSVISIE LUNETTEN
DATUM 14 MAART // FINANCIERS GEMEENTE UTRECHT [INITIATIEVEN-
DATUM 5 maart // FINANCIERS gemeente Utrecht
FONDS], STIMULERINGSFONDS CREATIEVE INDUSTRIE // BEZOEKERSAANTAL 45
Binnen LunettenLab werkt de gemeente samen met wijkbewoners, ondernemers en andere betrokkenen aan de
Architectuurcentrum AORTA organiseerde in aanloop op
Omgevingsvisie Lunetten. Wat willen we in Lunetten behou-
de verkiezingen een debat over de ambities van Utrecht in
den? Wat willen we dat er verandert? Zo werken we samen
de strijd voor een schone stad en aardbol. De stad wil in
aan een lange termijnplan; de Omgevingsvisie Lunetten. De
2030 energieneutraal zijn. Maar hoe schoon is de Utrechtse
resultaten van de Burgertop van 4 november 2017 vormen
energie over 12 jaar werkelijk? Zijn we met de komst van
de basis. De stedelijke Omgevingsvisie 1.0 is het kader. De
de eerste aardgasvrije wijken en de groei van het aantal
Omgevingsvisie Lunetten die zo in co-creatie tot stand komt,
zonnedaken op de goede weg? Of zijn er echt meer of andere
wordt voorgelegd aan de gemeenteraad. Een omgevingsvisie
maatregelen nodig? En hoe gaan we deze enorme operatie
is belangrijk voor de wijk en wijkbewoners, want alle nieuwe
eigenlijk betalen?
plannen hier aan worden getoetst.
Hierover gingen we in gesprek met de bezoekers en Anne-Jo Visser [programmamanager Energie, Gemeente Utrecht],
AORTA vroeg aan Heren5 architecten om een bijdrage te
Sander Willemsen [Energie-U], Alex Kaat [communicatie
geven aan de vraag: hoe willen we over 20 jaar wonen? Met
en public affairs, Eneco], Bert Strijker [Energie Collectief
inspiratie en ondersteuning van de deelnemers aan de tafel
Utrechtse Bedrijven], Joop Oude Lohuis [programmadirecteur
wonen.
Energie, Gemeente Utrecht], FrÊderique Houben [programmamanager Energie, Vastgoed en Campus, Universiteit Utrecht] en Jeroen Niemans [programmamanager Energietransitie, Ruimtevolk] onder leiding van moderator Patrick van der Hijden. Het debat maakte deel uit van Utrecht2030, een serie debatten in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen, georganiseerd door TivoliVredenburg, Bibliotheek Utrecht, De Kargadoor, Expodium, Architectuurcentrum AORTA, Stadspodium Utrecht, De Metaal Kathedraal, Krachtstation, ’t Hoogt, ZIMIHC Stefanus. // BLOG Maurice Hengeveld schreef een blog over de avond: www.aorta.nu/blog/van-het-gas-af-dus-het-gas-erop/ // STRIP We sloten de avond af met een wrap-up door illustrator en live-tekenaar Ronald van der Heide: www.aorta.nu/Debat-Het-gas-eraf-.jpg
PROGRAMMA 11
THE ART OF CITY MAKING DATUM MAANDAG 21 mei OPENINGSDAG EU GREEN WEEK // FINANCIERS Planbureau voor de Leefomgeving en gemeente Utrecht // PARTNERS EU Green Week, Planbureau voor de Leefomgeving en gemeente Utrecht en team Kracht van (Over)Vecht // AANTAL BEZOEKERS DEELPROGRAMMA AORTA 40
Maandag 21 mei opende de EU GREEN WEEK in Utrecht. Een week waarin samen werken aan een groene en gezonde stad centraal staat. Hoe maken we van onze stad een fijne en gezonde plek om te leven, wonen en werken? In Utrecht worden lokale duurzame initiatieven gestimuleerd, want een gezonde stad begint in onze eigen straat en wijk. Onder leiding van Tracy Metz startte het programma met een welkom door Karmenu Vella (European ENV Commissaris), Stientje van Veldhoven (Minister van infrastructuur en waterstaat, Jan van Zanen (Burgemeester van Utrecht) en Erik Solheim (Directeur United Nations Environment Programme). AORTA organiseerde zes pitches over samen gezond stad maken van stedelijke pioniers. Gerwin de Vries [Flux landscape] vertelt oa over zijn ontwerp voor een klimaatadaptieve openbare ruimte in Deelgebied 5 van het Merwedekanaalzone. Joris Viscaal [Tauw] en Sven van Oosten [M.A.A.N] presenteert het onderzoek ‘Kracht van (Over)Vecht’, een initiatief van AORTA om de potentie van de wijk te versterken. De oplossingen liggen in thema’s als groen, energie en sociaal. Floris Schifleri [Superuse Studios] spreekt over Blue city, het zwembad waar bedrijven hun reststromen aan elkaar koppelen, en waar de blauwe circulaire economie in praktijk wordt gebracht. Marthijn de Jong [Space & matter] vertelt over Europa’s grootste dakboerderij op een voormalige Philips-fabriek in Den Haag. De ‘urban farm’ heeft een kassencomplex, viskwekerij en een dakterras open voor bezoek. Charlotte Ernst presenteert Hof van Cartesius een circulaire werkomgeving voor duurzame creatieve ondernemers over ‘doe het zelf’ circulair bouwen in Utrecht.
12
SERIE STAD VAN MORGEN
STAD VAN MORGEN In een serie inspirerende bijeenkomsten over de toekomst
Een aantal mensen uit de praktijk gevraagd mee te denken
van onze leefomgeving ontrafelen we de uitdagingen voor
met hun kennis en ervaring. Edwin van der Straat, mana-
de stad van morgen. Voorafgaand aan elke editie publiceert
ger klimaatadaptatie bij TAUW; Wiebke Klemm van Ur-
DUIC een artikel over het onderwerp. Over de avond zelf
banGreenScape en beleidsmedewerker Gemeente Den Haag;
wordt een blog geschreven. Aan het einde van de serie een
Harry Boeschoten, programmadirecteur Groene Metropool
samenvattend artikel door een vakjournalist. Daar maken we
bij Staatsbosbeheer en van de gemeente Utrecht; Jeroen
in 2019 een online publicatie van.
Schenkels Senior Adviseur/Programmamanager meerjaren
De avonden gemodereerd door Danielle Arets, associate lector
groenprogramma; Marianne Lensink, programmamanager
journalistiek en innovatie Fontys Hogeschool en Design
Kwaliteit Openbare Ruimte en Klimaatadaptatie en Maarten
Academy Eindhoven. We gaan in discussie met bouwers,
Hensbroek projectmanager gemeente Utrecht.
ontwikkelaars, politiek, ontwerpers en de genodigden. De serie loopt door in 2019.
// ARTIKEL DUIC
FINANCIERS Tauw, Synchroon ontwikkelaars, AM Bouwin-
Hoe gaan we stad klaarmaken voor het weer van de toekomst?
vest, Hurks, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en de
www.aorta.nu/nieuws
gemeente Utrecht. SAMENWERKINGSPARTNERS DUIC en TivoliVredenburg.
// BLOG Martine Bakker schreef een blog over de avond: www.aorta.nu/blog/blog-stad-van-morgen-1-climate-kick/
#1 CLIMATE KICK DATUM 26 september // AANTAL BEZOEKERS 127
#2 POSITIVE ENERGY In de eerste aflevering zoomen we in op de leefomgeving
DATUM 27 oktober // AANTAL BEZOEKERS 85
bij extreem weer. Drie korte presentaties nemen ons mee in nieuwe mogelijk
Een ding is zeker: we moeten naar een alternatief voor
heden, waarna we telkens met elkaar in gesprek gaan over
fossiele brandstof. Energie uit aardgas, kolen en olie loopt op
deze opgave. Jeroen Schilder van MVSA Architects presen-
z’n eind. Alternatieven zijn elektriciteit uit wind en zon
teert zijn ontwerp voor de tweede toren van het Wonder-
en warmte via warmte/koude opslag, maar ook aardwarmte
woods project, het icoonproject van het Beurskwartier.
of restwarmte uit industrie of ons rioleringssysteem. Wat is
Dit ambitieuze project combineert een verticaal park met
de impact van de energietransitie op onze leefomgeving?
hoogstedelijke verdichting. Florian Boer van De Urbanisten
Hoe kan ontwerp bijdragen aan een logische en vriendelijke
werkt samen met ambtenaren van de Gemeente Leiden aan
inpassing van duurzame energie? In deze bijeenkomst maken
het integreren van klimaatrobuuste ontwerpoplossingen
we een verkenningstocht naar de ruimtelijke gevolgen van
voor het handboek openbare ruimte. Want hoe we de stad
de energierevolutie.
klimaatadaptief in kunnen richten is technisch wel berekend
Frank Stedehouder van Mex architects presenteert het Inside-
en bedacht. Maar van weten naar daadwerkelijk doen zit nog
Out modulair renovatiesysteem waarmee hoogbouwflats uit
een groot gat. Samenwerken is van groot belang, zo blijkt,
de jaren 60-70 kunnen worden gerenoveerd naar energie
net zoals het delen van de juiste kennis. Zo kan klimaat ook
leverend. Opdrachtgever Stichting Bo-Ex test nu in een con-
bijdragen aan meer leefbaarheid.
sortium van diverse partijen een prototype van het ontwerp.
13
Do Janne Vermeulen van Team V presenteert haar ontwerp
#3 ZERO WASTE
voor de 21 verdiepingen tellende houten Amsterdamse
DATUM 13 november // AANTAL BEZOEKERS 98
hybride woontoren HAUT met energie-opwekkende gevels. Ontwikkeld in opdracht van Lingotto en uitgewerkt met inge-
Niet alleen onze fossiele brandstoffen zijn eindig. Ook onze
nieursbureau Arup.
grondstoffen voor bouwmaterialen zijn schaars. Bovendien
Jeroen Atteveld van Heren 5 bespreekt zijn ontwerpen in
vormt het afval die bij de bouw en sloop vrijkomt een grote
Utrecht voor Leeuweplaats en Lieflandpark. De ontwerpen
aanslag op het milieu. Hoe verminderen we het gebruik van
zijn gebaseerd op het bekende trias-energetica, met een laag
nieuwe grondstoffen? Hoe verminderen we afval en zorgen
verbruik, terugwinning en opwekking van duurzame energie.
we ervoor dat we gebruikte bouwmaterialen opnieuw kunnen inzetten? Wat is er nodig om woningen of een hele wijk
Wethouder Lot van Hooijdonk, Gemeente Utrecht, Rolf van
circulair te bouwen? En hoe kan ontwerp bijdragen aan een
der Weiden, Manager Strategie en Beleid van stichting Bo-Ex,
logische en aantrekkelijke inpassing? Kunnen we de over-
Patrick van Bladel regiomanager Utrecht bij Synchroon en
gang naar circulaire bouw versnellen?
Anne-Jo Visser, Programmamanager Energie bij de Gemeente Utrecht mengden zich in de discussie met de zaal.
Charlotte Ernst van Cistain en Het Hof van Cartesius spreekt over Het Hof als fysieke proeftuin voor de circulaire economie,
// ARTIKEL DUIC
waarbij ze op alle vlakken experimenteren met het terug-
Voorafgaand aan deze avond publiceert DUIC een interview
brengen van afval- en reststromen. Daarnaast gaat ze in op
met wethouder Lot van Hooijdonk en architect Jeroen
de circulaire en duurzame ontwikkeling van het Werkspoor-
Atteveld.
kwartier. Menno Rubbens van cepezedprojects vertelde over
www.aorta.nu/nieuws/stad-van-morgen-2-positive-energy/
de circulaire gebouwen The Green House en de Tijdelijke Rechtbank Amsterdam. Bij deze projecten zijn op een slimme
// BLOG
manier herbruikbare materialen toegepast en was het streven
Martine Bakker schreef een blog over de avond:
het gebouw een hoge intrinsieke waarde te geven. Daarmee
www.aorta.nu/blog/stad-van-morgen-2-positive-energy-2/
maken ze het gebouw goed aanpasbaar, zodat de functie kan veranderen en het gebouw zelfs geheel verplaatst kan worden. Noud Paes van Paul de Ruiter architects gaat in hun ontwerp voor woongebouwen op de NPD Strook in Overvecht en het QO Hotel in Amsterdam. Hier ontwerpen ze het gebouw als eco-systeem, waarbij ze alle kringlopen proberen te sluiten, of het nu energie, CO2, water of afval betreft. // ARTIKEL DUIC Hoe bouwen we de stad van de toekomst? www.aorta.nu/blog/stad-van-morgen-3-zero-waste/ // BLOG Maurice Hengeveld schreef een blog over de avond: www.aorta.nu/blog/stad-van-morgen-3-zero-waste-2/
14 STAD VAN MORGEN
#4 WHO OWNS THE CITY
Utrecht vertelt over het gebruik van data en 3D-visualisaties
DATA 11 december // AANTAL BEZOEKERS 96
in het ontwerp en de ontwikkeling van Utrecht. Zo kunnen op basis van een met data verrijkt digitaal 3D model van
Het gebruik van informatietechnologie en data neemt de
de Merwedekanaalzone vele partijen en omwonenden
laatste jaren snel toe. Big data, sensortechnologie, ‘the
meepraten en meedenken over deze nieuwe wijk, over een
internet of things’ en nieuwe computertechnieken bieden ons
onderwerp als het fietsbereik tot en met een serious game
de mogelijkheden om kennis te delen en plannen te verrijken.
over een gezonde inrichting. Het is de bedoeling dat dit plan
Er is ook zorg dat het verzamelen van data en het monitoren
ook deel gaat uitmaken van een integraal 3D-platform van
onze anonimiteit, privacy en zelfstandigheid aantasten. Tot
Utrecht. Een digitale omgeving waar veel verschillende data
nog toe beperkte dit vraagstuk zich vooral tot de wereld
en simulaties, van gebouwinformatie tot verkeersbewegingen
van het internet. Maar steeds vaker maken en beïnvloeden
samenkomen, en waar weer nieuwe plannen kunnen worden
data onze publieke ruimten. Wat kan data toevoegen aan het
getoetst en besproken.
ontwerp, gebruik en de beleving van de stad? En op welke
Joost van Faassen van de gemeente Utrecht en Ton van Mil
manier beïnvloed dit onze ‘gemeenschappelijke’ regie over de
van de Economic Board Utrecht, mengden zich in de discussie
publieke ruimte? Welke kansen liggen er voor data-gedreven
met de zaal vol met bouwers, ontwikkelaars, politiek, archi-
gebiedsontwikkeling? Hoe zorgen we dat gevoel en beleving
tecten, ontwerpers en geïnteresseerden.
niet wordt weg-gerationaliseerd? Hoe zet de stad Utrecht informatietechnologie eigenlijk in, wat voor data verzamelen
// ARTIKEL DUIC
we, met wie en hoe ver gaan we hierin?
Slimme stad maken met data:
Dingeman Deijs van dingeman deijs architects spreekt over
www.aorta.nu/blog/stad-van-morgen-4-data-en-de-stad/
het Fundahuis. Op basis van big data die huizensite Funda ter beschikking heeft gesteld, ontwierpen architecten Jeroen
// BLOG
Atteveld en Dingeman Deijs een woonhuis. Deze woning is
Maurice Hengeveld schreef een blog over de avond:
optimaal afgestemd op de gemiddelde eisen van Funda-
www.aorta.nu/blog/stad-van-morgen-4-data-en-de-stad-2/
gebruikers. Bij het ontwerp hebben de architecten het droomhuis van de Funda-gebruikers (een kasteel) gematcht met het huis dat veruit het vaakst wordt gekocht (het rijtjeshuis). Dat heeft geleid tot wat de ontwerpers een rijtjeskasteel noemen. Arda Basak van ontwikkelaar Lingotto presenteerde het Smakkelaarspark, een plan voor een park met woningen voor het Smakkelaarsveld in Utrecht. Het unieke ontwerp is mede te danken aan de inzet van computersimulaties. Honderden varianten zijn doorgerekend op basis van vele parameters als maximale bezonning, geluidsniveaus, windhinder, maar ook op sociale veiligheid door voldoende zicht op alle plekken te bieden. Samen met het team, de gemeente, omwonenden en kritische Utrechtse denkers is zo een optimaal én aantrekkelijk plan gemaakt. Marcel Duffhuis, informatiemanager van de gemeente
THE GREEN HOUSE // CEPEZED // LUCAS VAN DER WEE
CITYZINE 15
‘GROEN IS NIET DUUR OF LASTIG. DIT GAAT VERDER DAN ALLEEN EEN TECHNISCHE OPLOSSING. WE MOETEN MENSEN LEREN ANDERS TE DENKEN.’
16
LECTURES GEZONDE VERSTEDELIJKING IN DE PROVINCIE
VAN LIEFLANDPARK // HEREN 5 ARCHITECTEN LANDSCHAPSARCHITECT // CARVE
LET’S DENSE #1 DATUM 12 juni // AANTAL BEZOEKERS 120 // FINANCIER van de lectures is Provincie Utrecht // SAMENWERKINGSPARTNER is het Aanjaagprogramma gezonde leefomgeving
In 2040 is het aantal inwoners in Nederland gestegen met ruim 1 miljoen mensen. De bevolking van de provincie Utrecht groeit in de periode van 2016 tot 2040 naar verwachting met minimaal 165.000 inwoners. Dit is een stijging van 13%, tegenover een groei van 7% voor Nederland als geheel. De grootste groei in de provincie Utrecht zal plaatsvinden in de steden Utrecht en Amersfoort. Hoe zorgen we er voor dat onze dorpen en steden ook in 2040 fijne en gezonde plekken zijn om te wonen, werken en verblijven? Hoe gaan we om met onderwerpen als klimaatverandering, energietransitie, bereikbaarheid en verdichting? Daar moeten we nu samen over nadenken en mee aan de slag gaan, want dit vraagt om innovatieve manieren van inrichten en bouwen. Veel partijen zijn hier al mee bezig. De provincie Utrecht biedt graag een podium om inspirerende voorbeelden te delen over hoe we in 2040 zo prettig mogelijk kunnen leven. AORTA organiseerde twee bijeenkomsten over gezonde verstedelijking. Tafelgasten waren: Marco Broekman [Marco Broekman Urbanism | Research | Architecture], Albert Herder [STUDIONINEDOTS], Froukje van de Klundert [Posad Spatial Strategies] en Paul Roncken (onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit van de provincie Utrecht) // STRIP We sloten de avond af met een wrap-up door illustrator en live-tekenaar Ronald van der Heide: http://www.aorta.nu//lets-dense_getekend-verslag.jpg // BLOG Martien Bakker schreef een blog over de avond: www.aorta.nu/blog/lets-dense/
LECTURES 17
LET’S MOVE #2 DATUM 15 november
voetgangersvriendelijker maken, en wat de positieve gevol// AANTAL BEZOEKERS 66
gen daarvan kunnen zijn. “Een voetgangersvriendelijke omgeving levert meer op dan
Fietsen en wandelen dragen bij aan een gezonde stedelijke
je denkt. Voor de mensen zelf, voor gemeenten en voor de
omgeving én de gezondheid van mensen zelf. Waar vroeger
maatschappij als geheel. Sommige voordelen liggen voor de
vooral een technisch veilige route werd aangelegd, zijn aan-
hand, zoals gezondheidswinst als gevolg van meer bewegen.
trekkelijkheid en gezondheid tegenwoordig steeds belang-
Andere voordelen zijn minder evident en verdienen meer
rijker bij het ontwerpen van infrastructuur voor fietsers en
aandacht.”
voetgangers. Wat maakt een route voor hen aantrekkelijk? Hoe stroomlijnen we de toenemende drukte op het fietspad
De sociale kracht van de stoep – Stadspsycholoog Sander
en de stoep? En hoe beïnvloeden we de keuzes van fietsers
van der Ham laat in zijn presentatie zien hoe iedere steden-
en voetgangers? Kortom, hoe maken we onze fietsers en
bouwer, architect, bewoner en liefhebber van fijne plekken bij
voetgangers gelukkig?
kan dragen aan het maken van een sociale stoep. “Op de stoep kun je meer dan alleen wandelen. Je kunt er ook
Onder leiding van moderator Bart Cosijn zochten we
tuinieren, zitten en bovenal ontmoeten. Onderzoek laat zien
antwoorden op deze vragen. Gastspreker Rients Dijkstra
dat 80% van het informele contact tussen buren en straat
en architect/partner bij PosadMaxwan, hoogleraar Urban
genoten ontstaat voor de voordeur. Terugkerende contacten
Design aan de TU Delft en voormalig Rijksadviseur voor
en sterke buurtnetwerken kunnen zomaar ontstaan op de
Infrastructuur en stad. Dijkstra gaf na elke presentatie een
stoep. Nog te vaak heeft de sociale kracht van de stoep echter
korte reflectie. Het programma werd geopend door Dennis
een lage prioriteit in straatontwerp. Terwijl de uitgangspunten
Straat, gedeputeerde Mobiliteit, Integraal Gebieds Program-
om een sociale stoep te maken vaak eenvoudig zijn en goed
ma, Financiën, Bedrijfsvoering, Communicatie en Utrecht
passen bij een aantrekkelijke straat. Sterker nog, de sociale
Oost/Utrecht Science Park – provincie Utrecht.
stoep voegt een dimensie toe die wandelen en fietsen leuk en uitnodigend maken. En de sociale stoep kan ook helpen bij de
Hoe we fietsgedrag kunnen beïnvloeden –Verkeerspsychologe
grote opgaven rondom klimaat, water en energie.”
Miranda Thush laat zien hoe we met het plannen en inrichten van de gebouwde omgeving invloed kunnen uitoefenen op het
// STRIP
fietsgedrag van mensen.
We sloten de avond af met een wrap-up door illustrator en
“Lang hebben we gedacht dat fietsers zich als een ‘homo
live-tekenaar Ronald van der Heide:
economicus’ gedroegen. Voor ze op stap gaan zouden ze alle
www.aorta.nu/lets-move_getekend-verslag.jpg
voors- en tegens van routes en modaliteiten tegen elkaar afwegen. Inmiddels weten we beter. Fietsers kiezen, net als
// BLOG
andere gewone mensen, vaak onbewust. Maar dat wil niet
Martine Bakker schreef een blog over de avond:
zeggen dat we daarop als beleidsmakers en ontwerpers
www.aorta.nu/blog/zien-fietsen-doet-fietsen/
geen invloed kunnen uitoefenen.” Voordelen van een voetgangersvriendelijke omgeving – Stedenbouwkundige en voetgangersspecialist Annemieke Molster vertelt welke ingrepen helpen om een stad of dorp
18
CITYZINE
NIEUWJAARSDUIK
DAG VAN DE ARCHITECTUUR
DATUM 14 januari // AANTAL BEZOEKERS 130
DATA 1,2 en 3 juni // FINANCIERS Tauw, Synchroon ontwikkelaars, Elise Mathilde Fonds, Gemeente Utrecht, a.s.r. verzekeringsmaatschappij, Bouwinvest,
Het culturele kalenderjaar werd op zondag 14 januari af
CU2030 en K.F.Hein Fonds. // PARTNERS Gemeente Utrecht, Dura Vermeer,
getrapt met de Culturele Zondag Nieuwjaarsduik. Een mooie
A.B.C. Planontwikkeling, Venhoeven CS, Ector Hoogstad Architecten, Buro Sant
kans om kennis te maken van het Utrechtse Stadhuis. Een
& co, Royal Haskoning, CEPEZED, Albron, Kadans, Pastoefabriek, De Zagerij, Het
tour over architectuur en democratie voor het hele gezin!
Ketelhuis, Stadsinitiatief Rotsoord, Leidsche Rijn Centrum, Kollhoff Architecten, De Zwarte Hond, Kokon, AWG Architecten, Jo Coenen Architects and Urbanists,
Het stadhuis van Utrecht is een bonte verzameling van oude
Geurst en Schulze Architecten, RPHS+, Hof van Cartesius, de Werkspoorkathe-
woonhuizen en stadskastelen die door de eeuwen heen stukje
draal, Professor Loep, Pecha Kucha Night Utrecht, MONK Architecten, a.s.r. ver-
bij beetje aan elkaar gesmolten zijn. Een kruipdoor-sluipdoor
zekeringen, Villa Jongerius, Jebber, Domstad Architecten, gidsen, vrijwilligers
van huiskamers, gangen en statige trappenhuizen. In 2000
en vele anderen. // AANTAL BEZOEKERS 4.350
heeft de Spaanse architect Miralles het eeuwenoude stadhuis een merkwaardig modern tintje gegeven.
Op vrijdag 1, zaterdag 2 en zondag 3 juni vond de Dag van
Is het hem gelukt een modern en toegankelijk stadhuis te
de Architectuur 2018 plaats. In het hele land openen bijzon-
maken? We bezoeken de mooiste kamers van het stadhuis,
dere gebouwen hun deuren voor publiek. Naast de vele open
van raadszaal tot trouwzaal. Het is echt een rondleiding voor
huizen konden bezoekers deelnemen aan discussies, excur-
jong en oud! Kinderen maken ook kennis met de Utrechtse
sies, expedities, lezingen, films, workshops en presentaties
democratie, maar hoogstwaarschijnlijk steek je er zelf ook
waarin ontwerpkracht en de bijdrage aan de leefomgeving
nog wat van op. Wat doen de burgemeester, wethouders en
wordt gevierd. Ook in Utrecht konden bezoekers deelnemen
raadsleden? Wat zou je zelf in de gemeenteraad aan de orde
aan inspirerende activiteiten.
willen stellen? Onder leiding van een gids en met een routekaart in de hand kwamen bezoekers alles over de bijzondere
Dag van de Architectuur Utrecht opende op vrijdag met een
geschiedenis van het Utrechtse stadhuis.
speciale stadsmakers editie van Pecha Kucha Night Utrecht. 12 makers presenteren in 20×20 seconden hun project, werk of idee voor een betere toekomst voor de stad. Deze editie van PKNU vindt plaats bij restaurant LE:EN op Rotsoord met stadsmakers Joris Roovers van Awesome Utrecht, Maureen Baas van De Metaalkathedraal, Rob van Dam, Rinke Vreeke van RAUM, Marc Kikkert van Vinderhof Maximapark, Pieter Akkermans van de Makelaars van de Tussentijd, Onur Can Tepe en Esther Estevez met kunstproject brieven uit 2050, Siri Berends van Setup Utrecht, Natasja Oosterloo bewoonster tiny village ‘Kleinhuizen’, Rowin Snijder bouwer van ‘wormenhotels’, Flux landscape architecture, project Koningshof en Esther Vlaswinkel directeur van SVP Architectuur en Stedenbouw. De avond werd afgesloten met de film Playtime, het magnum opus van Jacques Tati’. Een mooie samenwerking met flimtheater ’t Hoogt.
CITYZINE 19
// STAD VAN MORGEN
gebouwde Hof.
We blikken vooruit op de stad van morgen. Utrecht groeit.
De animo voor het programma bleek weer groot. Een aantal
En daarmee verandert ons stedelijk landschap met de dag.
dagen voor de Dag van de Architectuur was een groot deel
Duizenden nieuwe woningen zijn nodig voor de vele nieuwe
van de activiteiten waarvoor aanmelding nodig was als
inwoners. Overal in de stad wordt gewerkt om de open-
volgeboekt.
bare ruimte aangenamer te maken. Minder auto’s voor meer mensen en veel aandacht voor groen. De stad maakt zich klaar
// BLOGS
voor morgen; gezond, circulair, energieneutraal.
Een kwestie van verantwoordelijkheid. Het circulaire verhaal
Op geen andere plek is de groei van de stad meer zichtbaar
van The Green House door Martine Bakker
dan in Leidsche Rijn. Het piepjonge stadsdeel bestaat dit jaar
www.aorta.nu/blog/een-kwestie-van-verantwoordelijkheid/
20 jaar. En dat vierden we tijdens de Dag van de Architectuur met een speciale fietstour, een architectenestafette in het
Jongerius Kantoor duurzaam gerenoveerd door Arjan den
net geopende Leidsche Rijn Centrum en een spraakmakende
Boer
kunst- en architectuurmanifestatie bij het naastgelegen
www.aorta.nu/blog/jongerius-kantoor-duurzaam-gerestau-
RAUM. Op Rotsoord konden bezoekers de vorig jaar heropen-
reerd/
de Pastoefabriek bezoeken, een rondleiding bijwonen door de nieuwbouw van de Trip of de prachtig getransformeerde
Beeldblog Leidsche Rijn Centrum Mathijs Boer
watertoren of de gebiedsexpositie Proeftuin van Vernieuwing
www.aorta.nu/nieuws/leidsche-rijn-centrum-in-beeld-2/
van het Stadsinitiatief Rotsoord. // FOTOVERSLAG In het Stationsgebied trok de Dag van de Architectuur samen
Door Andre Russcher en Bas van Setten
op met De Dag van de Bouw. Hijskranen maken plaats voor
www.aorta.nu/nieuws/dag-van-de-architectuur-utrecht/
een levendig nieuw Stationsplein met een iconisch hagelwit bollendak. Aan de andere kant van de sporen zijn het duurzaam getransformeerde Rijkskantoor De Knoop en circulair paviljoen The Green House nog maar net geopend. De architecten van Cepezed en cateraar Albron vertelden over hun zoektochten tijdens dit circulaire avontuur in bouwproces, exploitatie en keuken. Ook waren een aantal bijzonder Utrechtse iconen geopend zoals het duurzaam getransformeerde a.s.r Hoofdkantoor, met dit jaar ook aandacht voor de bijzondere kunst- en erfgoedcollectie van de verzekeringsmaatschappij. Na de Villa Jongerius is nu ook het schitterende Jongerius Kantoor duurzaam gerenoveerd en op de Dag van de Architectuur open voor publiek. In het werkspoorkwartier maakten bezoekers kennis met het Hof van Cartesius, creatieve hub en proeftuin van de circulaire economie. Vorig jaar was de grond net bouwklaar, nu is er volop leven in het volledig duurzaam
20 CITYZINE
20 JAAR, 20 GEBOUWEN
over hun wijk. Ze hield bij het ontwerpen rekening met er al
DATA FIETSTOURS 26 mei, 2 juni, 30 juni, 25 augustus, 22 september, 13 oktober
was, zoals oude landschappelijke structuren. Ook dat was
// DATUM UITZENDING DOCUMENTAIRE 2 september // PARTNERS EN
een radicaal andere aanpak dan het “schoon vegen’ van een
FINANCIERS RTV Utrecht, Stichting 20 Jaar Leidsche Rijn, Utrecht Marketing
gebied en opnieuw beginnen. De mensen van de Metaal
AANTAL BEZOEKERS FIETSTOURS 73
kathedraal, de Kersentuin en de Vlinderhof in het Maximapark vertellen hoe ze zelf de regie nemen in hoe ze willen wonen
// JUBILEUM FIETSTOUR
en werken. het zijn plekken waar natuur, cultuur en architec-
Leidsche Rijn bestaat twintig jaar. En dat vierden we met een
tuur samenkomen.
jubileum editie van AORTA’s fietstour. Tijdens een fietstocht
Leidsche Rijn verrees op oude grond waar lange tijd de
toont architectuurgids Jan Maarten Dalmeijer met twintig
Romeinen woonden. Midden in Leidsche Rijn is het Castellum
gebouwen hoe het piepjonge stadsdeel in twintig jaar
Hoge Woerd herbouwd, precies op de plek waar de Romeinen
gevormd is. Tijdens de fietstour werd kennis gemaakt met
dit fort bouwden om de noordelijke grens te bewaken. Bij de
de rijke historische gelaagdheid van de nieuwe wijken, de
aanleg van de wijk werd een compleet schip opgegraven, dat
veelzijdige openbare ruimte en bijzondere initiatieven zoals
nu te bezichtigen is in het Castellum.
de Vlinderhof in het Maximapark, woonbuurt de Kersentuin
De documentaire wordt op 2 september vanaf 7.10 uur ’s
en archeologisch park Hoge Woerd. Tijdens elke tour werd
ochtends, elk uur uitgezonden. Op zaterdag 8 september is
een selectie van ongeveer vijftien gebouwen getoond.
de DocU opnieuw te zien op RTV Utrecht. daarna kunt u het
De selectie varieerde per tour. Daarnaast was het mogelijk
terug kijken via www.rtvutrecht.nl/gemist
om met behulp van een routekaart met korte beschrijvingen per gebouw de tour op eigen gelegenheid te fietsen. Dit programma maakte deel uit van 20 jaar Leidsche Rijn, 20 jaar Nieuwe Buren. // BLOG Mark Hendrik schreef op verzoek van AORTA een blog over de eerste fietstour. www.aorta.nu/blog/een-ontdekkingstocht-door-leidsche-rijn/ // DOCUMENTAIRE 20 JAAR LEIDSCHE RIJN Zondag 2 september zend RTV Utrecht de DocU: 20 jaar leidsche Rijn, portret van een eigenzinnige Vinexwijk uit. Een mooie terugblik op twee decennia bouwen en wonen in een nieuw stuk Utrecht. De documentaire is rijk aan archief- en dronebeelden, en verhalen van betrokkenen. Aan de hand van een fietstocht met een rondleider van AORTA, geeft het programma een prachtig beeld van deze nieuwe maar volwassen wijk. In de documentaire vertelt Riek Bakker, de stedenbouwkundige die het masterplan ontwierp, hoe revolutionair het toen was om mensen mee te laten denken
TOURS
21
TOURS LOCATIE DE STAD // DATUM GEHELE JAAR // AANTAL DEELNEMERS 993 // VORM RONDLEIDINGEN //
Al twintig jaar organiseert Aorta tours op het gebied van architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ontwikkelingen voor (inter)nationale gezelschappen vakgenoten, studenten en liefhebbers. In 2017 wordt het aanbod stadstours volledig geactualiseerd, de professionele gidsen bijgeschoold en worden nieuwe netwerken aangesproken om internationale bekendheid van Utrecht als architectuurstad te versterken. In de maandelijkse Urban Tours programmeren we een jaar lang tours langs de meest actuele ontwikkelingen in de stad. In 2017 organiseerde AORTA verschillende bijscholingsactiviteiten voor de gidsen in het Stationsgebied, Utrecht Science Park en Leidsche Rijn. Naast architectuurliefhebbers, is er veel animo voor onze rondleidingen onder ontwerpers en architectuurstudenten uit binnen- en buitenland. Ook raadsleden en bestuurders laten zich door gidsen van Aorta graag informeren over de ruimtelijke ontwikkelingen in de stad. www.aorta.nu/tours/
LEIDSCHE RIJN CENTRUM // ANDRÉ RUSSCHER
NOORDGEBOUW // ANDRÉ RUSSCHER
EDUCATIE
23
STRAATBEELDEN // BASISONDERWIJS
CREATING CITIES // VOORTGEZET ONDERWIJS
LOCATIES BLAUWE AVENTURIJN – PIETERSKERKHOF - BOOMGAARD //
LOCATIES AMADEUS LYCEUM [LEIDSCHE RIJN] // DATUM 6-10 maart 2018
DATUM JANUARI-DECEMBER 2018 // AANTAL DEELNEMERS 1150 [MEER-
// AANTAL DEELNEMERS 60 [MEERDERE LESSEN] // VORM ONDERZOEK
DERE LESSEN] // VORM DOORLOPENDE LEERLIJN OMGEVINGSEDUCATIE //
& ONTWERPOPGAVE // SAMENWERKINGSPARTNERS AMADEUS LYCEUM –
SAMENWERKINGSPARTNERS BLAUWE AVENTURIJN - PIETERSKERKHOF –
GEMEENTE UTRECHT // FINANCIERS AMADEUS LYCEUM
DE BOOMGAARD – CLICK F1 – GEMEENTE UTRECHT – UTRECHTS CENTRUM VOOR DE KUNSTEN – HOGESCHOOL VOOR DE KUNSTEN //
Creating Cities is een ontwerpchallenge voor het voortgezet
FINANCIERS GEMEENTE UTRECHT – FONDS VOOR CULTUURPARTICIPATIE
onderwijs, dit jaar voor de zesde keer uitgevoerd met het Amadeus Lyceum.
In Straatbeelden werkt Architectuurcentrum Aorta samen
Zestig leerlingen van VWO vier namen deel aan de wedstrijd
met Click F1 en Utrechtse basisscholen aan de ontwikkeling
waarin twee klassen een ontwikkelingsvisie en ontwerp
van een cultureel onderwijscurriculum voor het primair
maakten voor de toekomstige woonwijk Leeuwensteyn-Noord.
onderwijs op het gebied van omgevings- en media-educatie.
Hoe ziet de ideale woonwijk eruit? De opdracht werd aan
In 2018 werkten we samen met de leerkrachten van de
het begin van de week uitgereikt door Liesbeth Groenveld,
Blauwe Aventurijn, Pieterskerkhof en De Boomgaard aan de
projectleider voor Leeuwensteyn-Noord bij de gemeente
verdere ontwikkeling van de leerlijn omgevingseducatie
Utrecht. Aan het eind van de week beoordeelde zij de produc-
binnen het curriculum en onderwijsmethodes van de school.
ten van de teams. De leerlingen worden begeleidt door ontwerpcoach Charlotte
www.aorta.nu/educatie/straatbeelden/
Ernst, stedenbouwkundige en initiatiefnemer ’t Hof Cartesius. www.aorta.nu/educatie/creating-cities/
24
AORTA ONLINE
PUBLICATIES Deze kunt u vinden onder de verschillende programma’s op onze website.
SOCIAL MEDIA LINKEDIN // 2.132 volgers www.linkedin.com/in/architectuurcentrum-aorta TWITTER // 1.953 volgers www.twitter.com/AortaUtrecht YOUTUBE https://www.youtube.com/user/AortaUtrecht FACEBOOK // 1344 volgers www.facebook.com/AortaUtrecht INSTAGRAM https://www.instagram.com/aortaarchitecture PINTEREST www.pinterest.com/aortautrecht/
JAARCIJFERS
25
BALANS PER 31 DECEMBER 2018 31 12 2018
31 12 2017
ACTIVA Materiele vaste activa
692
1.087
8.031
62.868
256.789
201.486
265.512
201.486
Stichtingsvermogen
107.072
105.311
Kortlopende schulden
158.440
96.175
265.512
201.486
2018
2017
Subsidies gemeente Utrecht
86.707
104.440
Subsidies SCI
25.400
73.800
Vorderingen Liquide middelen PASSIVA
BATEN EN LASTEN OVER 2016 Baten
Stimuleringsregeling Cultuureducatie
15.000
18.750
Baten van vermogensfondsen
11.500
10.500
Baten als tegenprestatie van geleverde diensten
75.801
54.729
Baten van bedrijfsleven
27.863
33.270
487
3.807
242.758
299.296
191.958
250.995
Overige baten SOM DER BATEN Lasten Besteed aan doelstellingen Wervingskosten Beheer en administratie Saldo voor financiële baten en lasten
6.203
12.928
42.715
32.316
1.882
3.057
Rentebaten
76
265
Rentelasten
-197
-194
1.761
3.128
SALDO VAN BATEN EN LASTEN
26 JAARCIJFERS
GRONDSLAGEN VOOR DE BALANSWAARDERING
Stichtingsvermogen
Algemeen
Het eigen vermogen van Stichting Aorta wordt verdeeld
De jaarrekening is opgesteld conform de richtlijn kleine
over diverse reserves. Jaarlijks wordt het resultaat door het
fondswervende organisaties en de algemene bepalingen voor
bestuur bestemd. Eerst wordt de continuïteitsreserve opge-
kleine organisatie zonder winststreven, zoals gepubliceerd
bouwd. Vervolgens worden bestemmingsreserves gevormd.
door de Raad voor de Jaarverslaggeving.
De bestemmingsreserves worden goedgekeurd door de Raad
De waardering van activa en passiva vindt plaats op basis
van Toezicht.
van historische kosten. Tenzij bij de desbetreffende grondslag voor de specifieke balanspost anders wordt vermeld, worden
Kortlopende schulden
de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde.
De kortlopende schulden betreffen de schulden met een looptijd korter dan één jaar. Deze worden bij eerste verwerking
Materiële vaste activa
opgenomen tegen reële waarde en vervolgens gewaardeerd
De materiële vaste activa worden gewaardeerd op ver-
tegen de geamortiseerde kostprijs.
krijgingsprijs of vervaardigingskosten, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs of vervaardigingskosten, rekening houdend met een eventuele residuwaarde. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikneming. Op terreinen wordt niet afgeschreven. Vorderingen De kortlopende vorderingen betreffen de vorderingen met een looptijd korter dan één jaar. Deze worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. De reële waarde en geamortiseerde kostprijs zijn gelijk aan de nominale waarde. Noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid worden in mindering gebracht. Deze voorzieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen. Liquide middelen De liquide middelen worden gewaardeerd tegen nominale waarde en staan, voor zover niet anders vermeld, ter vrije beschikking van de onderneming. Het betreffen de direct opeisbare vorderingen op kredietinstellingen en kasmiddelen.
JAARCIJFERS 27
GRONDSLAGEN VOOR DE RESULTAATBEPALING
Lasten
Algemeen
De lasten bestaan uit kosten besteed aan de doelstellingen,
Het overschot of tekort wordt bepaald als het verschil tussen
werving baten en beheer en administratie. De kosten worden
de som van de baten en de som van de lasten. Baten en lasten
toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking heb-
worden toegerekend aan het jaar waarop deze betrekking
ben. Directe activiteitkosten worden meteen toegewezen
hebben. Bij deze toerekening wordt rekening gehouden met
waarop ze betrekking hebben. Indirecte kosten worden
de aan een periode toe te rekenen bedragen die in een andere
verdeeld op basis van een kostenverdeelsleutel. Deze kosten-
periode zijn of worden ontvangen dan wel betaald. Verliezen
verdeelsleutel is gebaseerd op de verhouding van bestede
worden verantwoord als deze voorzienbaar zijn; baten
uren van de medewerkers van Stichting Aorta over de doel-
worden verantwoord als deze gerealiseerd zijn.
stellingen, werving baten en beheer en administratie. Hierbij is geen wegingsfactor toegepast. De berekening wordt jaar-
Baten van subsidies
lijks geactualiseerd.
Onder baten van subsidies worden subsidies verantwoord welke zijn ontvangen. De subsidies die de Stichting ontvangt
FinanciĂŤle baten en lasten
worden direct opgenomen in de staat van baten en lasten,
De financiĂŤle baten en lasten betreffen de op de verslagÂ
tenzij de subsidies voorwaardelijk zijn verstrekt en pas na
periode betrekking hebbende renteopbrengsten en kosten
afronding van een project definitief zijn. In dat geval worden
van uitgegeven en ontvangen leningen en tegoeden.
de vooruitontvangen subsidies opgenomen onder de post overlopende passiva. Baten van vermogensfondsen Onder baten van vermogensfondsen wordt verstaan ontvangen bijdragen van vermogensfondsen en andere stichtingen. Baten als tegenprestatie van geleverde diensten Onder baten als tegenprestatie voor diensten worden onder andere verantwoord baten ontvangen van rondleidingen en lezingen, alsmede door Stichting Aorta uitgevoerde en doorbelaste werkzaamheden. Baten van bedrijven Onder de baten van bedrijven wordt verstaan ontvangen sponsorgelden. Overige baten Onder de overige baten worden diverse kleine baten verantwoord.
28
OVER AORTA
MISSIE
KOERS 2017 – 2018
AORTA is het onafhankelijk platform voor ontwerp van de
In 2018 zal Aorta –nog meer dan nu-aan de voorkant van
leefomgeving van Utrecht. Met een gevarieerde program-
ontwikkelingen gaan anticiperen op de maatschappelijk
mering verbinden wij de creatieve industrie en wetenschap
relevante vraagstukken en de consequenties daarvan voor
met (landelijk en stedelijk) beleid, bouwende partijen, lokale
de gebouwde omgeving. Dit doet AORTA door de rol van
initiatieven, bewoners en politiek rond ruimtelijke vraag-
ontwerp en de meerwaarde voor grote maatschappelijke
stukken. We doen dit samen met een breed netwerk van
vraagstukken te presenteren. De meer thematische ontwik-
organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en bewoners
kelingen als zelforganisatie, de energie transitie, klimaat,
platforms.
circulaire economie, duurzaamheid en technologische ontwikkelingen doorkruizen de traditio¬nele sectoren. Als onafhan-
Ons kleine team met ervaren programmamakers is gedreven
kelijk platform kan Aorta juist aanhaken op de behoefte van
in het verbinden van de juiste mensen en netwerken en het
uiteenlopende gebruikers en handelende partijen om samen
samenstellen, organiseren en communiceren van toegankelijk
te zoeken naar de juiste argumenten voor (gebieds) ontwik-
programma over de meest urgente ruimtelijke uitdagingen.
kelingen. Zo wil Aorta een krachtiger pleidooi voeren voor de
Samen met onze partners zetten wij ons in voor het verbeteren
voortdurende zoektocht naar meer ruimtelijke kwaliteit, het
van de kwaliteit van de leefomgeving.
goed doordenken door de schalen heen en het verbinden van werk met werk.
Om de agenda van buurt, stad en regio te inspireren en bediscussiëren, organiseren wij ateliers, dialogen en ruimte
De volgende speerpunten zijn geformuleerd:
cafés over urgente maatschappelijke en ruimtelijke vraag-
> samenwerken met nieuwe partijen uit het domein van
stukken. Daarnaast hebben wij een doorlopend educatief
de zorg, techniek, klimaat, energie en duurzaamheid.
programma voor basis- en voortgezet onderwijs ontwikkeld.
> allianties met kennisinstellingen, podia en initiatiefnemers
Met de jaarlijkse Dag van de Architectuur, de stadstours en
> uitbouwen van de educatieve allianties met het basis–
deelname aan culturele evenementen betrekt AORTA al ruim 20 jaar een breed publiek bij het gesprek over de kwaliteit van de ontwikkeling van stad en regio.
onderwijs en het voortgezet onderwijs > verder uitbouwen van een slimme communicatiestrategie
OVER AORTA 29
MEDEWERKERS
RAAD VAN TOEZICHT
Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte)
De Raad van Toezicht bestond in 2018 uit:
Rianne Pruis projectleider (0,8 fte) (tot juli 2018) Paul Dijkstra programmamaker (sinds september 2019)
Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie universiteit Utrecht
VRIJWILLIGERS
Emmylou Aben, Conceptmanager PitZtop
Het werk van Architectuurcentrum Aorta zou niet mogelijk
Helene Wust, (tot 1 juli 2018). Programmadirecteur Erasmus
zijn zonder de energie en inzet van vrijwilligers. Aorta werd in
Centrum voor Zorgbestuur, raad van bestuur woonzorg
2018 bijgestaan door de volgende enthousiaste vrijwilligers:
concern IJsselheem
Paul Peek, Maurice Tuunter, Michiel Moll en Sanne van
Jeroen van Rossen, (tot 1 juli 2018). Programmadirecteur
Drenth.
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur, CFO Alfen BV Marjon van Caspel, voormalig gebiedsmanager Centrum en
GIDSEN In 2018 zijn veel gidsen voor Aorta actief geweest: Marlies Adriaansen, Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Martin de Jong, Andy Kilian, Renette Niekerk, Cora Rooker, Sabine Todd, Xandra Knoth. SAMENWERKEN AORTA wordt per project geadviseerd over haar programma en gebruikt daarbij haar uitgebreide netwerk. AORTA werkt intensief samen met diverse projectpartners voor de uitvoering van haar programma. Zo sluit het programma goed aan bij actuele ontwikkelingen en activiteiten in cultureel Utrecht.
Uithof Gemeente Utrecht
30 COLOFON
COLOFON Š Architectuurcentrum Aorta, april 2019. Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. REDACTIE Eveline Paalvast, Anja Romar ONTWERP EN LAYOUT: AtelierOost, Utrecht FOTO COVER Robert van Oosterbroek Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2018. Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.
KANALENEILAND // HET UTRECHTS ARCHIEF
32