Media and Community

สื่อกับชุมชน MEDIA AND COMMUNITY เอกสารประกอบการสอน | 851407 | บทที่ 1 – 2

อลิชา ตรีโรจนานนท์

01

คานา การสื่อสารเป็นธรรมชาติของมนุษย์ และเป็นส่วนหนึ่งที่ร้อยรัดความสัมพันธ์ในมิติ ต่าง ๆ ของมนุษย์เข้าด้วยกัน และ “การพัฒนา” เป็นภาวะที่พึงประสงค์ของมนุษย์มาตลอด ทุกยุคสมัย โดยเฉพาะในช่วงเวลาแห่งการก้าวกระโดดทางเทคโนโลยี แนวคิดการพัฒนาได้รับ การกล่าวถึงอย่างกว้างขวางและหลากหลาย ไม่ว่าในสมัยใด การสื่อสารล้วนมีบทบาทหลัก ในการส่งต่อ และขยายการพัฒนาในความหมายต่าง ๆ อย่างต่อเนื่อง คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ตระหนักถึงความสาคัญของการ สื่อสาร ในฐานะเครื่องมือ และช่องทางนาการพัฒนา จึงเปิดสอนรายวิชา 851407 สื่อกับ ชุมชน (ชื่อเดิม การสื่อสารเพือ่ การพัฒนา) โดยกาหนดเป็นวิชาที่นักศึกษาทุกคนต้อง ลงทะเบียนตามหลักสูตร สาหรับนักศึกษาชั้นปีที่ 4 ผู้เขียน ในฐานะผูส้ อนวิชานี้ ได้ประมวล ความรู้จากการบรรยาย ประสบการณ์การทางานสื่อสารสังคม ตลอดจนข้อมูลความ เปลี่ยนแปลงทางสังคมที่เกี่ยวเนื่องกับการสื่อสารเพื่อการพัฒนา และเกี่ยวกับชุมชนในมิติต่าง ๆ ได้จัดทาเอกสารประกอบการสอนนี้เพื่อนักศึกษาใช้เป็นแหล่งค้นคว้าประกอบการเรียนโดยออก แบบการเรียนรู้ให้ทุกคนได้เรียนรู้ ร่วมบ่มเพาะคุณค่าแห่งการเป็นนักสื่อสารที่มีหัวใจพัฒนา นาศาสตร์ที่ตนได้ร่าเรียนมาร่วมขับเคลื่อนสังคมในระดับต่าง ๆ อย่างเต็มคุณค่า เอกสารประกอบการสอนนี้ ประกอบด้วยเนื้อหาในบทที่ 1 และบทที่ 2 ของกระบวน วิชาซึ่งผู้สอนได้ใช้ประกอบการจัดการเรียนรู้ในปีการศึกษา 2558 และ 2559 และได้ปรับปรุง เนื้อหาบางส่วนในปีการศึกษาปัจจุบัน (2560) ทั้งสองบทประกอบด้วยบทนา สาระสาคัญของ หัวข้อ บทสรุป รายการอ้างอิงและรายการแนะนาแหล่งศึกษาเพิ่มเติม ลักษณะของกระบวน วิชาเป็นการบรรยายประกอบกับการศึกษาภาคสนามในชุมชนที่ผเู้ รียนเลือกศึกษา มีการปฏิบัติ จริงเพื่อเรียนรู้ร่วมกับชุมชนซึ่งมีบริบทหลากหลาย ผูเ้ รียนควรติดตามการเปลีย่ นแปลงและให้ ความสาคัญกับบริบทของแต่ละชุมชนอย่างสม่าเสมอ ผู้เขียนขอขอบพระคุณคณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ที่สนับสนุน การจัดทาเอกสารประกอบการสอน ขอกราบขอบพระคุณครูอาจารย์ของผู้เขียน นักวิชาการ ด้านการสื่อสารมวลชน นักวิชาการด้านการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ขอขอบคุณนักพัฒนาที่ แบ่ ง ปั น โอกาสให้ ร่ ว มประจั ก ษ์ ใ นการด าเนิ น งาน สมาชิ ก ชุ ม ชนทุ ก แห่ ง ที่ เ กี่ ย วข้ อ งกั บ ประสบการณ์อันทรงคุณค่าที่ล้วนหล่อหลอมให้ผู้เขียนมั่นคงในอุดมการณ์ในการสร้างนักพัฒนา โดยเริ่มจากห้องเรียน ให้เยาวชนของชาติกลุ่มนี้ได้เป็นส่วนหนึ่งในการสร้างประโยชน์สู่ชุมชน นาสังคมข้ามผ่านความท้าทาย และร่วมสืบก้าวสู่อนาคต

อลิชา ตรีโรจนานนท์

02

นับหนึ่งด้วยกัน คุยกันก่อนเริ่มเรียน เมื่อมนุษย์อยู่ลาพัง เราคิด เพราะการคิดคือวิธีที่เราสื่อสารกับตัวเอง การที่มนุษย์ไม่หยุดคิด ทาให้ เรามีประดิษฐกรรมหลากหลายออกมาแก้ปัญหา และยังมีสิ่งอันเป็นนวัตกรรมใหม่ ๆ ออกมาให้เราได้ใช้ยกระดับ ความเป็นอยู่อย่างต่อเนื่อง เพราะมนุษย์ไม่เคยหยุดมองหาในสิ่งที่ดีกว่า เมื่อมนุษย์อยู่รวมกัน เราสื่อสารในสิ่งที่เราคิด และเราทา หรืองดเว้นที่จะทาบางอย่างเพราะเรา ต้องการในสิ่งที่เราคิดว่าดี นี่คือธรรมชาติของสิ่งมีชีวิตทั้งหลาย เราล้วนต้องการสภาวะของความ “เป็น” และ “อยู่” อย่างดีเสมอ ความพิเศษที่มนุษย์มีเหนือสัตว์อื่นอย่างชัดเจนอื่นคือความสามารถในการคิดที่ซับซ้อน และทาในสิ่งที่ ต้องอาศัยทักษะหลากหลาย ตลอดถึงใช้ความคิดสร้างสรรค์และการประยุกต์ ความ “เก่ง” ที่ได้รับการยกย่อง จึงอาศัยความฉกาจในมิติที่หลากหลายกว่าพละกาลังหรือความงดงามตามธรรมชาติ คนเก่ง ในยุคต่าง ๆ อาจมี ลักษณะต่างกันออกไปตามบริบทของช่วงเวลานั้น แต่สิ่งเหมือนกันของผู้ได้รับการยกย่องให้เป็นผู้นาคือ ความสามารถในการสร้างหรือนาสมาชิกในกลุ่มของตนไปสู่สิ่งที่ดีกว่า “การพัฒนา” จึงเกิดขึ้นอย่างเป็น ธรรมชาติและเปลี่ยนผ่านตามกลไกของสภาพการณ์ เมื่อเวลาผันเปลี่ยน แต่ความมุ่งมั่นพัฒนาของมนุษย์ยังเดินอยู่อย่างไม่หยุดยั้ง ความแตกต่างที่เกิดขึ้น นาสู่การเหลื่อมล้า หรือบางครั้งนาสู่ความขัดแย้ง การ “รู้” หรือ “ไม่รู้” กับความสามารถในการเข้าถึง ทรัพยากร ส่งให้เกิดผลที่เป็นความแตกต่าง อย่างมหาศาล ตั้งแต่ระดับ “ทาได้” กับ “ทาไม่ได้” ไปถึงระดับที่ ตัดสินความเป็นความตาย เมื่อเป็นดังนี้ เราจึงเชื่อม “การสื่อสาร” เข้ากับ “การพัฒนา” โดยคาดหวังว่าเมื่อความคิด ความรู้ ต่อเชื่อมกัน สะพานของความเข้าใจจะได้ทาหน้าที่เป็นตัวกลางของความใส่ใจ เป็นเส้นทางให้การพัฒนาไหล จากแหล่งหนึ่งสู่แหล่งอื่น ๆ หรือให้ความ “แคร์” อันนี้เป็นเชื้อให้การพัฒนาก่อเกิดและเจริญได้ในฐานของสังคม นั้น ยินดีต้อนรับคนสร้างสะพานเชื่อมใจ และขอให้สนุกกับกระบวนวิชาที่เราจะได้ใช้เวลาร่วมกัน

ครูส้มโอ

03

สารบั ญ

คานา บทที่ 1 .............................................................................................................6 ชุมชน ...............................................................................................................6 วัตถุประสงค์ประจาบท ..................................................................................... 6 ชุมชน การรวมตัว และรวมหัวใจ .....................................................................8 1. ความหมายของชุมชน : ชุมชนคืออะไร ........................................................ 8 2. องค์ประกอบของชุมชน ............................................................................... 9 3. โครงสร้าง และลักษณะของชุมชน............................................................... 11 ชุมชนเมือง (Urban Community) ............................................................. 11 ชุมชนชนบท (Rural Community) ............................................................ 12 ชุมชนกึ่งเมือง กึ่งชนบท (Sub – Urban Community) ............................. 14 ชุมชนออนไลน์ ............................................................................................ 14 ชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ ............................................................. 15 4. ความสาคัญของชุมชน ................................................................................ 16 ชุมชนมีความสาคัญอย่างไร ............................................................................. 16 5. การเปลี่ยนแปลงของชุมชน - อะไรอยู่ในสายลมของความเปลี่ยนแปลง ..... 17 ชุมชนเข้มแข็ง - พลังจากการเชื่อมหัวใจ ........................................................ 18 ชุมชนของทุกคน - Inclusive Community................................................. 18 คาถามท้ายบทที่ 1 .......................................................................................... 18 รายการอ้างอิง ............................................................................................. 20

04

บทที่ 2 .......................................................................................................... 23 แนวคิดเกี่ยวกับการพัฒนา เส้นทางสู่อนาคตที่สดใส ...................................... 23 วัตถุประสงค์ประจาบท ................................................................................... 23 2.1 แนวคิดการพัฒนาชุมชน ....................................................................... 26 ....................................................................................................................... 29 การพัฒนาประเทศไทย ................................................................................... 29 แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ : ROADMAP สู่อนาคต ..................... 29 การพัฒนาชุมชน ............................................................................................. 37 การพัฒนาชุมชนในประเทศไทย ...................................................................... 40 2.2 พัฒนาการของแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนา .................................. 42 การสื่อสารเพื่อการพัฒนา : เชื่อมพลัง ร่วมถักสานการพัฒนา ......................... 42 แนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนามาจากไหน .............................................. 42 ปรัชญาพื้นฐานของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ............................................. 40 วัตถุประสงค์ ของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ................................................ 41 พัฒนาการของแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ............................................. 45 2.3 การพัฒนาแบบมีส่วนร่วมและกระบวนการสื่อสารแบบมีส่วนร่วม ........ 47 การมีส่วนร่วม ................................................................................................ 47 2.4 การพัฒนาอย่างยั่งยืนตามแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง ................................. 52 การพัฒนาที่ยั่งยืน ........................................................................................... 53 การมีส่วนร่วม ................................................................................................. 50 การพัฒนาที่ยั่งยืน (sustainable development) ......................................... 51 การพัฒนาตามแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง......................................................... 58 คาถามท้ายบทที่ 2 .......................................................................................... 63 รายการอ้างอิง ..................................................................................................... 65

05

“

มนุษย์อยู่รวมกันเป็นสังคม เพราะเราจาเป็นต้องพึ่งพากันและกัน เมื่อ การรวมตัวเกิดขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม มีการแบ่งปันและยึดถือคุณค่าบางอย่าง ร่วมกัน เกิดการสื่อสารแลกเปลี่ยน และเชื่อมร้อยสานึกบางประการ เมื่อนั้น ความเป็น “ชุมชน”จึงถือกาเนิดขึ้น”

06 บทที่ 1 ชุมชน วัตถุประสงค์ประจาบท 1.) นักศึกษาสามารถบอกความหมายของชุมชน 2.) นักศึกษาสามารถอธิบายแนวคิดเกี่ยวกับชุมชนในมิติต่าง ๆ ได้

ประมวลเนื้อหาการบรรยาย ความหมาย ความสาคัญ และลักษณะของชุมชน 1) ความหมายของชุมชน และชุมชนในมิติต่าง ๆ 2) องค์ประกอบของชุมชน 3) โครงสร้างและลักษณะของชุมชน 4) ความสาคัญของชุมชน 5) แนวคิดเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงของชุมชน

สาระสังเขป ชุมชน หมายถึง หมู่ชนหรือกลุ่ มคนที่อยู่รวมกัน ทั้งในมิติเชิงพื้นที่ ทางสั งคม และทางจิ ตวิทยา มีองค์ป ระกอบส าคัญได้แก่ องค์ประกอบด้านมนุ ษย์ สิ่ งที่มนุษ ย์ ประดิ ษ ฐ์ ขึ้ น ทั้ ง ที่ เ ป็ น รู ป ธรรมและนามธรรมได้ แ ก่ ค วามเชื่ อ และองค์ ป ระกอบที่ ธรรมชาติสร้างขึ้นเช่น ทรัพยากร สิ่งแวดล้อม ทั้งนี้ในการรวมตัวกันไม่ว่าเป็นมิติใด จะ พบลักษณะร่วมได้แก่การมีสมาชิกของชุมชน มีผู้นาทั้งแบบเป็นทางการและไม่เ ป็น ทางการ มีอุดมการณ์ร่วมกัน มีผลประโยชน์โดยไม่จาเป็นต้องเป็นเรื่องเงินเสมอไป มี ระบบบริหารจัดการ และมีทรัพยากรอันเป็นทุนของชุมชนนั้น ๆ เราอาจแบ่งชุมชนออก ตามโครงสร้างหลักเป็น 2 ประเภทได้แก่ชุมชนชนบทและชุมชนเมือง โดยความต่างหลัก ๆ ได้แก่ความหนาแน่นของประชากร และการมีโครงสร้างพื้นฐานทางการคมนาคม ขนส่ง การสื่อสารและการรับบริการจากภาครัฐ นอกจากนี้ยังมีชุมชนในลักษณะอื่น โดยมีการรวมตัวกันด้วยความสัมพันธ์ มีการสื่อสารระหว่างสมาชิกเพื่อธารงความเป็น ชุมชนไว้ เช่น “ชุมชนออนไลน์” และ “ชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ” เป็นต้น

07 ความสาคัญของชุมชนได้แก่การเป็นหน่วยย่อยของสังคมที่เป็นพื้นฐานของการพัฒนา สังคม เนื่องจากการรวมตัวกันของมนุษย์ไม่ว่าในมิติใดจะส่งผลต่อมิติอื่น ๆ และการ เคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงของหน่วยเล็กในชุมชนจะส่งผลถึงกันภายในชุมชนนั้นเอง และ การเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงของชุมชนหนึ่งจะส่งผลต่อชุมชนอื่นที่มีความเกี่ยวข้องกัน เสมอไม่ว่าจะเป็นเชิงบวกหรือเชิงลบก็ตาม กิจกรรมการเรียนการสอน บรรยาย / อภิปราย / ซักถาม รายการสื่อการเรียนการสอน เอกสารประกอบการสอน / Slide ประจาบทเรียน

08 ชุมชน การรวมตัว และรวมหัวใจ 1. ความหมายของชุมชน : ชุมชนคืออะไร ความหมายตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานระบุว่า “ชุมชน” เป็นคานาม หมายถึงหมู่ชน กลุ่มคนที่อยู่รวมกันเป็นสังคมขนาดเล็ก อาศัยอยู่ในอาณาบริเวณ เดียวกันและมีผลประโยชน์ร่วมกัน (ราชบัณฑิต,2546) ความหมายในที่ยกมานี้สะท้อนว่าชุมชนต้องมีอาณาเขตในเชิงพื้นที่ และ การเข้ามาอยู่อาศัยในพื้นที่ หรือทากิจกรรมบางอย่างที่เป็ นการใช้เวลาแบบไป ปรากฏตัว สาคัญคือต้องอยู่ร่วมกัน ในยุคที่ประชากรโลกไม่มากเท่าปัจจุบัน การ รวมตัวกันอย่างหนาแน่นมักเกิดขึ้นในเมือง มีคาเรียกขานกลุ่มคนที่อยู่ร่วมกันนั้น ว่า “ชุมชนเมือง” และคนที่ไม่ได้อยู่ในเมือง ก็ไม่ถูกจัดกลุ่มเข้าในสมาชิกของ ชุมชนเมืองโดยปริยาย เมื่อเวลาผ่านไป บรรทัดฐานการรับรู้ตัวเลขความหนาแน่นส่งผลต่อขนาด ของชุมชน เพราะเดิมทีเคยกาหนดว่าชุมชนคือการรวมตัวกันเป็นสังคมขนาดเล็ก “เล็ก” ที่ว่านั้นหมายถึงกี่คน ในเวลาที่จานวนประชากรและความหนาแน่นของ ประชากรสูงขึ้น ความเป็นเมืองจึงกระจายอยู่ทั่วไป และมีแต่จะเพิ่มขึ้น

การเป็นเขตเทศบาล ถือเป็นเขตเมือง หมายถึงมีประชากร 10,000 คนขึ้นไป และมีความหนาแน่น ไม่ต่ากว่า 3,000 คน ต่อตารางกิโลเมตร*

ในปัจจุบันความเป็นชุมชน จึงครอบคลุมความหมายใหม่ที่กินความรวม การ “เป็ น อยู่ ” ขยายจากเดิมที่เน้นการ “อยู่ ” เป็นหลั ก ในที่นี้จะขอนาเสนอ ความหมายของชุมชน ในความหมายของพัฒนาซึ่งแบ่งออกเป็น 3 มิติหลัก ได้แก่ (วีรบูรณ์ วิสารทสกุล,2552)  มิติทางภูมิศาสตร์ (Geography) มองชุมชนด้วยองค์ประกอบ ทางกายภาพเป็ นหลั ก มีผู้ คนมาอยู่รวมกันในอาณาเขตที่เห็น ชัดเจน มีองค์ประกอบโครงสร้างพื้นฐานทางกายภาพที่เอื้อต่อ การอาศัย เช่น โรงเรียน วัด โรงพยาบาล การตั้งบ้านเรือนใน บริเวณใด ตัวอย่างของชุมชนในมิติทางภูมิศาสตร์นี้สังเกตได้ว่า จะมีชื่อเดียวกับท้องที่ หรือใช้ชื่อตามสถานที่สาคัญ อาทิ ชุมชน วัดเกตการาม ชุมชนเจ็ดยอด ชุมชนช้างเผือก เป็นต้น  มิ ติ ท างสั ง คม (Sociology) ให้ ค วามหมายชุ ม ชนโดยมอง ความสั มพัน ธ์เป็ นหลั ก สมาชิกของชุมชนในลั กษณะนี้จะรับรู้ คุณค่าบางอย่างร่วมกัน มีผลประโยชน์ร่วมกันในทางใดทางหนึ่ง ไม่เฉพาะประโยชน์ทางเงินทองข้าวของ มีความต้องการในทาง เดี ย วกั น ชุ ม ชนแบบนี้ พ บได้ ใ นหมู่ เ ครื อ ญาติ เ ชื้ อ สายที่ มี

*(สานักงานราชบัณฑิตสภา ,2539:ออนไลน์)

09 ขนบประเพณีที่ยึดถือ ดังที่เราได้ยินเป็นบางครั้งว่า “เป็นคนไทย ต้องอ่อนน้อม” หรือ “ชาวจีนถือเรื่องกตัญญูเป็นที่ตั้ง” มิติทาง สังคมนี้จึงกินความหมายข้ามเขตพื้นที่ เพราะเมื่อคนรู้สึกว่าตน เป็นส่วนหนึ่งของที่ใด จะมีคุณค่าบางอย่างถูกติดตั้งไปพร้อมกับ สานึกการเป็นส่วนหนึ่งของชุมชนนั้นเสมอ  มิติทางจิตวิทยา (Psychology) ให้ความหมายชุมชนโดยเน้นมิติ ทางความรู้สึก มีความอาทร ผูกพัน และรับรู้สายสัมพันธ์ในฐานะ คุณค่า มีการเชื่อมโยงกันแบบไม่ขึ้นต่อขอบเขตพื้นที่ เช่น ชุมชน ผู้มีความหลากหลายทางเพศเป็นต้น 2. องค์ประกอบของชุมชน ชุมชนในมิติใดก็ตามมีองค์ประกอบที่พบเห็นได้เป็นปกติ ไพรัตน์ เตชะรินทร์ ได้ กล่ า วถึ ง ผลการศึ ก ษาของ John Donohue และ Admondd Alchin เกี่ ย วกั บ องค์ประกอบของชุมชนไว้ 3 ประการดังนี้ (วรวุฒิ โรมรัตนพันธ์,2554) 1) องค์ประกอบด้านมนุษย์ (Human Component) ถือเป็นองค์ประกอบ สาคัญยิ่งของทุกชุมชน ได้แก่คนกลุ่มต่าง ๆ ทั้งกลุ่มที่รวมกันอย่างเป็น ทางการเช่นการสังกัดสถาบันใดสถาบันหนึ่ง อาทิ กลุ่มสหกรณ์บ้านดอน ชัย หรือไม่เป็นทางการ แต่รวมกันด้วยความเชื่อ เช่นกลุ่มศิษย์หลวงปู่ดู่ ทั้งนี้ การที่ชุมชนจะดารงอยู่หรือไม่ จะพิจารณาจากองค์ประกอบด้าน “มนุษย์” เป็นลาดับแรก เพราะเมื่อไม่มีคน ย่อมไม่มีชุมชน 2) องค์ ป ระกอบด้ า นสิ่ ง ที่ ม นุ ษ ย์ ป ระดิ ษ ฐ์ ขึ้ น (Man-Made Component) อันเป็นองค์ประกอบส าคัญอีกประการของความเป็นชุมชน ได้แก่สิ่ งที่ มนุษย์ประดิษฐ์ขึ้นเพื่อความอยู่รอด หรือเพื่อการอยู่รวมกัน หรือเพื่อ ความเป็นอยู่ที่ดีในการรวมกลุ่ม ประดิษฐ์กรรมเหล่านี้อาจมีลักษณะเป็ น รูปธรรม เช่นบ้านเรือน พาหนะ การแต่งกาย อาหาร หรือนามธรรม เช่นขนบธรรมเนียมก็ได้ อาทิ ความเชื่อ ค่านิยม ประเพณี ปรัชญา 3) องค์ประกอบที่ธรรมชาติสร้างขึ้น (Natural Component) ได้แก่สิ่งที่มี ขึ้นตามธรรมชาติและมีผลต่อการดารงอยู่ของมนุษย์ รวมถึงการเป็นอยู่ ร่ ว มกั น ของมนุ ษ ย์ ส่ ว นใหญ่ อ ยู่ ในลั ก ษณะทรั พ ยากรตามธรรมชาติที่ มนุษย์นามาใช้สอย หรือบางครั้งเป็นทรัพยากรที่เป็นผลจากการประกอบ โดย ธรรมชาติแต่มนุษย์ใช้ประโยชน์ได้ เช่นทิวทัศน์ที่งดงามก่อให้ เ กิด ประโยชน์ทางการท่องเที่ยว เป็นต้น นอกจากนี้ในความเป็นชุมชน ไม่ว่าในมิติใด มักพบลักษณะร่วมได้แก่

แนะนา อ่านเพิ่มเติม “ชุมชนของทุกคน”

Inclusive community

010  มีอุดมการณ์ร่วมกัน คือ ให้คุณค่าในสิ่งเดียวกัน มีแนวคิดหลัก เป็นไปในทางเดียวกัน  มีเป้าหมายร่วมกัน คือ มุ่งไปในทางเดียวกัน  มีผลประโยชน์ร่วมกัน  มีผู้นา ทั้งแบบเป็นทางการและไม่เป็นทางการ  มีสมาชิก

 มีการบริหารจัดการ มี การประสานงาน และมีแนวปฏิบัติบาง ประการร่วมกัน นักศึกษาอาจสังเกตได้จากคาพูดเกี่ยวกับสมาชิก ชุมชนนั้น ๆ เช่น “ยุพราชวิทยาลัย ชั่วดีอย่างไร เราต้องรักกัน ” เป็นต้น  มีกิจกรรมที่เป็นประโยชน์ต่อสมาชิกชุมชนนั้น อาจไม่แสดงออก อย่างเต็มรูปแบบ เพียงกิจกรรมการสื่อสารแลกเปลี่ยนข้อมูลก็ถือ ว่าเป็นกิจกรรมที่เอื้อประโยชน์ต่อสมาชิกชุมชน ยกตัวอย่างเช่น “ชุมชนผู้ ใช้ร ถวอลโว่ 940” ที่มีการสื่ อสารแลกเปลี่ ยนข้อมูล เกี่ยวกับการใช้งานและการบารุงรักษาเสมอ เนื่องด้วยว่าเป็นรถ รุ่นที่อะไหล่หาลาบาก หรือบางชิ้นส่วนเลิกผลิตไปแล้ว  มีทรัพยากรอันเป็นทุน ทั้งนี้ไม่จากัดเฉพาะทรัพย์ทางเงิน ทอง แต่หมายรวมถึงสิ่งมีค่าอื่น ๆ ไม่ว่าจะเป็นทรัพยากรตามธรรมชาติ ที่อยู่ในท้องถิ่น เทคโนโลยี หรือภูมิปัญญาซึ่งเป็นทุนในตัวบุคคล เมื่ อ กล่ า วถึ ง ภู มิ ปั ญ ญา นั ก ศึ ก ษาอาจคุ้ น เคยกั บ การกล่ า วถึ ง บุคคลที่มีความรู้ความเชี่ยวชาญในศิลปะพื้นบ้าน ด้วยความที่คา นี้ มักใช้ย กย่ องบุ คคลที่มีลั กษณะดังกล่าว แต่ในความเป็นจริง “ภูมิปัญญา” หมายถึงบุคคลที่ประกอบไปด้วยองค์ความรู้ ตาม ความหมายเชิงพุทธ ความรู้เป็นอริยทรัพย์ คือทรัพย์ที่ผู้อื่นช่วง ชิงไปมิได้ ดังนั้น การรักษาความรู้ ไว้จาเป็นต้องมีบุคคลผู้ นั้น เพื่อให้เห็นภาพชัดเจนขึ้น ขอให้จินตนาการถึงเวลาที่นักศึกษาไป เดิน ป่ าโดยที่ตนเองไม่มีความรู้เรื่ องการเอาชีวิตรอดในป่ า เลย หากหลงป่า หรือต้องเผชิญสถานการณ์ฉุกเฉิน หัวหน้าคณะที่มี ประสบการณ์สูงในการใช้ชีวิตภาคสนามจะมีบทบาทเป็นบุค คลที่

011 ทรงคุณค่ายิ่งยวด ทั้งคณะจาต้องดูแลให้ดี เนื่องจากความอยู่ รอดของทุกคนขึ้นกับบุคคลนี้ 3. โครงสร้าง และลักษณะของชุมชน หากพิจารณาตามโครงสร้างพื้นฐานและความหนาแน่นของจานวนประชากร เรา แบ่ ง ชุ ม ชนอออกเป็ น สองลั ก ษณะ ได้ แ ก่ ชุ ม ชนชนบท และชุ ม ชนเมื อ ง สรุ ป ลักษณะสังเขปดังต่อไปนี้ (อัจฉรา สโรบล,2551) ชุมชนเมือง (Urban Community) ในยุคโบราณ ที่ใดเป็นเมืองหมายถึงถิ่นนั้นมีดินมีน้าอุดมสมบูรณ์ คนจึง ไปลงหลักสร้างบ้านเพาะปลูก เลี้ยงสัตว์เก็บเกี่ยวผลผลิตและแลกเปลี่ยน กัน เนื่องด้วยมนุษย์มีการเกษตรกรรมเป็นเศรษฐกิจกลัก เพื่อการยังชีพมา แต่ดั้งเดิม แต่ปัจจุบัน บทบาทของพื้นดินเปลี่ยนไป โดยเฉพาะในเมือง เพราะเมืองหมายถึงศูนย์กลาง แหล่งรวม และมีหน้าที่บางอย่าง เช่น เป็นศูนย์กลางอุตสาหกรรม ศูนย์กลางการศึกษา ศูนย์กลางการปกครอง หรื อศูน ย์ กลางทางธุร กิจ ยกตัว อย่างเช่น ย่างกุ้ง กับ เนปิดอว์ ที่ทา หน้าที่ต่างกัน โดยศูนย์กลางด้านการบริหารประเทศคือเนปิดอว์ซึ่งเป็น เมืองหลวง มีโ ครงสร้ างพื้นฐานทางสาธารณูปโภคครบครัน แต่ขนาด ประชากรและขนาดเศรษฐกิจต่างจากย่างกุ้ง อดีตเมืองหลวงอย่างมาก เกณฑ์กาหนดความเป็นเมือง ในกรณีของประเทศไทย เราถือว่าเขตเทศบาลเป็นเขตเมือง โดยการจะ ได้รับการประกาศว่าพื้นที่ใดเป็นเขตเทศบาลต้องมีประชากร 10,000 คน ขึ้นไป และมีความหนาแน่นไม่ต่ากว่า 3,000 คนต่อตารางกิโลเมตร นอกจากนี้ขอนาเสนอเกณฑ์ความเป็นเมืองดังต่อไปนี้ - มีระบบการคมนาคม การสื่อสารและบริการต่าง ๆ ที่ก้าวหน้า - มีสิ่ งแวดล้ อมประดิษฐ์ คือคนในเมืองอยู่ท่ามกลางสิ่ งที่มนุษย์ สร้างขึ้น เช่นอาคาร ถนน พาหนะ แม้แต่ความเป็นธรรมชาติ ยังต้องหาตามสวนสาธารณะ ซึ่งก็เป็นธรรมชาติในกรอบที่ ถูก กาหนด

012 - มีบ้านเรือนหนาแน่น ทั้งในแนวราบและถ้าหนาแน่นในแนวราบ มากแล้ ว ความหนาแน่ น จะขยายออกในแนวดิ่ ง คื อ เป็ น คอนโดมิเนียม เป็นต้น - คนในเมืองไม่เป็นเกษตรกร แต่จะมีอาชีพเฉพาะทางแบบแบ่ง งานกันทา วิศวกรต้องไปตัดผมที่ร้าน ช่างทาผมไปกินข้ าวใน ร้านอาหาร เชฟต้องหาหมอเมื่อป่วย หมอต้องส่งลูกเข้าโรงเรียน ครูต้องอาศัยช่างซ่อมเครื่องยนต์เมื่ อรถเสีย หากไม่ทางานเฉพาะ วิชาชีพ การประกอบอาชีพในเมืองมักอยู่ในรูปขายแรงงานให้กับ งานเฉพาะอย่ า ง เช่ น เป็ น กรรมกรท่ า เรื อ ก็ จ ะท างานยกย้ า ย สิ่งของที่ท่าเรือ จะไม่ออกไปเกี่ยวหญ้า สลับกับเลี้ยงไก่ จับปลา และเก็บผลไม้ - มีความสัมพันธ์กันแบบผิวเผิน เพื่อนบ้านอาจเห็นหน้ากันอยู่บ้าง แต่ไม่รู้จักกัน - ไม่ รู้ สึ ก เป็ น ส่ ว นหนึ่ ง ของกลุ่ ม คนส่ ว นใหญ่ พ ยายามหาพื้ น ที่ ส่วนตัว และหวงแหนความเป็นส่วนตัว - ให้ คุ ณ ค่ า กั บ เรื่ อ งเชิ ง สั ญ ลั ก ษณ์ เช่ น อวดรวยผ่ า นข้ า วของ เครื่องใช้ เสื้อผ้า หรือดูดีเมื่อเป็นบุคคลในเครื่องแบบ จะรัฐหรือ เอกชนก็ตาม ให้คุณค่ากับสังกัด สถาบันที่เป็นองค์กร - นิยมวัตถุ ของที่ดีมักมีราคาแพง คุณค่า และมูลค่า มักแปรตาม กัน บางครั้งประโยชน์ใช้สอยเป็นเรื่องรอง ความภูมิใจมาก่อน และการจ่ายมากเกี่ยวข้องโดยตรงกับสถานะ - มีความซับซ้อนของการแสวงประโยชน์ระหว่างกัน จึงเกิดการ แย่งชิงและภาวะ “ไม่ยอมกัน” บ่อยครั้ง - มักอยู่เป็นครอบครัวเดี่ยว (ครอบครัวที่มีความสัมพันธ์ขึ้นหรือลง เพียงหนึ่งรุ่น ได้แก่ สามีภรรยา พ่อแม่ลูก) - มีการควบคุมแบบเป็นทางการคือใช้ระบบกฎหมาย ผิ ดไม่ผิ ด ตัดสิ น กัน ในศาล และความยุติธรรมเป็น “ความยุติธ รรมตาม กฎหมาย” ชุมชนชนบท (Rural Community) มีลักษณะตรงข้ามกับความเป็นเมือง หากวัดกันที่เทคโนโลยี เมื่อร้อยปีที่ ผ่านมายังมีคากล่าวที่สะท้อนว่าความห่างไกลความเจริญ นั้นมีอยู่พร้อม ๆ

013 กับความเจริญ ยกตัวอย่างเช่นคาว่า “ไกลปืนเที่ยง” พูดถึงช่วงเวลาหนึ่ง ที่ในเขตเมืองจะมีการยิงปืนเพื่อบอกเวลาเที่ยงวัน หากอยู่ในรัศมีเสียงปืน จะทราบว่านี่เที่ยงแล้ว ไกลออกไปจะไม่ทราบต้องใช้วิธีสังเกตพระอาทิตย์ แทน เกณฑ์กาหนดความเป็นชนบท ตัวชี้วัดความเป็นชนบทมีดังนี้ - พื้นที่อยู่นอกเขตเทศบาล - เจริญทางวัตถุน้อย ไม่ปรากฏหลักฐานความเจริญทางเทคโนโลยี ที่อิงกับวิทยาศาสตร์มากเหมือนในเมือง - โครงสร้ างพี้น ฐานทางสาธารณูปโภคไม่อยู่ในรู ปแบบที่เ อื้ อ ต่ อ ความสะดวกสบาย เช่ น ถนนแคบและอาจยั ง เป็ น ดิ น แดง น้าประปาไม่มี มีแต่น้าบาดาล ไฟฟ้าเข้าไม่ถึง - สภาพแวดล้อมเป็นธรรมชาติ เช่นหนองน้าของหมู่บ้านเป็นแหล่ง น้าธรรมชาติ ไม่มีใครขุดไว้ แหงนหน้ามองฟ้าเห็นท้องฟ้า ไม่ใช่ เห็นผ้าที่ตากบนคอนโดชั้นสูง ๆ - ใช้ชีวิตเรียบง่าย ฐานะทางเศรษฐกิจต่างกันก็ยังบริโภคคล้าย ๆ กัน มีที่ดินร้อยไร่หรือสิบไร่ก็กินแกงหน่อไม้ที่ขุดจากกอไผ่ ข้างบ้านและกินข้าวที่เก็บเกี่ยวเมื่อปีที่แล้วเหมือนกัน - สนิทสนมเอื้อเฟื้อต่อกัน ทากิจกรรมร่วมกันและเกื้อกูลกัน - มีทักษะหลากหลายเพราะต้องพึ่งตัวเองสูง ทานาได้ เลี้ยงสัตว์ได้ เชือดไก่เป็น แกงเองได้ แกงแล้วแบ่งเพื่อนบ้านด้วย เครื่องครัวที่ ใช้อยู่ก็ทาเอง กระด้ง กระติบ ตะกร้าสานเอง บ้านก็สร้างเอง ด้วยวัสดุที่หาได้ในท้องถิ่น - การควบคุมทางสังคมเป็นไปแบบไม่เป็นทางการ ใช้จารีตเข้าช่วย อยู่ใต้กฎหมายเดียวกับคนในเมือง แต่เจ้าหน้าที่ของรัฐอาจเข้าถึง ผู้เกี่ยวข้องและบังคับใช้กฎหมายได้ไม่เหมือนในเมือง เช่นบ้าน ไหนตีลูกชาวบ้านมองว่าเป็นเรื่องธรรมดา ในขณะที่ค นในเมือง อาจแจ้งศูนย์พิทักษ์สิทธิ์เด็ก ในบริบทยุคสังคมข่าวสาร ความเป็นเมืองในความหมายข้างต้นขยายตัว ครอบคลุ มพื้ น ที่ ๆ เคยเป็นชนบท มีการแบ่งออกมาอี ก กลุ่ ม เรียกว่ า “ชุมชนกึ่งเมืองกึ่งชนบท” (Sub –Urban Area) มีลักษณะที่อยู่ระหว่าง

014 ความเป็นเมือง กับชนบท คือไม่เจริญยิ่งใหญ่เท่าเมือง แต่เทคโนโลยี เข้าถึงเร็วกว่าชนบท ชุมชนกึ่งเมือง กึ่งชนบท (Sub – Urban Community) มีลักษณะอยู่ระหว่างกลางชุมชนแบบเมืองกับแบบชนบท เป็นที่น่าสังเกต ว่าในเมื่อมีสภาพอยู่ระหว่างความเจริญมากกับเจริญน้อย คุณค่าถูกรับรู้ ไปด้านความเจริญ เพราะเราไม่เรียกชุมชนแบบนี้ว่า Sub Rural สะท้อน ว่าความดั้งเดิม (Primitive) คือจุดเริ่ม และการพัฒ นาก้าวออกไปจาก ความไม่มีอะไร มีเป้าหมายที่ “ความมี” ซึ่งเรียกอีกชื่อว่า “ความเจริญ” โปรดสังเกตว่าสิ่งที่สะท้อนผ่านวิธีแบ่งตามระดับความเจริญทางวัตถุคือ ความไม่ เ ท่ า เที ย มของการเข้ า ถึ ง ความเจริ ญ หากความก้ า วหน้ า ทาง เทคโนโลยีและความสามารถในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารมีพอ ๆ กัน คาว่า “ชนบท” อาจไม่บรรจุน้าเสียงในเชิงล้าหลัง นอกจากนี้ยังมีการรวมชุมชนในมิตินอกเหนือจากขอบเขตทาง สถานที่ โดยความเชื่อมโยงและแลกเปลี่ยนเรียนรู้ เกื้อกูลเกิดขึ้นภายใน กลุ่มความสัมพันธ์ ยกตัวอย่างเช่น ชุมชนออนไลน์ การเกิดขึ้น ของระบบอิน เตอร์เ นตท าให้ รูป แบบของสื่ อสารพั ฒ นาก้ า ว กระโดดและมี อิ ท ธิ พ ลต่ อ รู ป แบบของชุ ม ชนในปั จ จุ บั น เมื่ อ มนุ ษ ย์ ติดต่อสื่อสารผ่านอินเตอร์เนต ชุมชนออนไลน์จึงเกิดขึ้นมา ชุมชนออนไลน์ ไม่จาเป็นต้องมีปัจจัยทางภูมิศาสตร์มาเป็นส่วนประกอบ เนื่องจากชุมชน ออนไลน์ เกิดขึ้น มาในรู ป แบบของชุมชนเสมือน (Virtual Community) ผ่านการลงทะเบียนข้อมูล (Register) ผ่านระบบด้วยอินเตอร์เนต ชุมชนออนไลน์ ต่างๆ ในยุคแรกนิยมสื่ อสารกั นผ่ า นของระบบ กระดานสนทนา (Web board) ของแต่ละเว็บไซต์ เพื่อเป็นช่องทางการ ติดต่อแลกเปลี่ ย นข่าวสารต่างๆภายในเว็บไซต์ เมื่อมีส มาชิกในแต่ ล ะ ชุมชนเพิ่มมากขึ้น ก็จะเริ่มแตกออกเป็นกลุ่มหรือชุมชนย่อยๆที่แบ่งตาม ความสนใจ กลุ่มคน หรือแม้กระทั่งหมวดหมู่ย่อยของข้อมูลต่างๆ ปัจจุบันเทคโนโลยีการสื่อสารมีความเจริญก้าวหน้าขึ้นมาก ชุมชน ออนไลน์ได้พัฒนามาอีกขั้นในรูปแบบของเครือข่ายสังคมออนไลน์ (Social network) ซึ่งผู้ใช้งานอินเตอร์เน็ตคนหนึ่งสามารถเชื่อมโยงกับผู้คนทั่วโลก

015 ผ่านผู้ให้บริการด้านโซเชียลเน็ตเวิร์ค (Social Network) บนอินเตอร์เน็ต เช่น Facebook, Twitter หรือ Instagram เป็นต้น การเชื่อมโยงดังกล่าว ทาให้ เกิดเครื อข่ายขนาดใหญ่ สามารถสร้างชุมชนใหญ่ขึ้นและมีความ หลากหลาย ชุมชนออนไลน์จึงสามารถรวมกลุ่มกันได้จากสมาชิกทุกเพศ ทุกวัย จากทุก ประเทศทั่วโลกโดยที่ยังมีองค์ประกอบของชุมชนครบถ้วน เช่น  CM108 : www.cm108.com เป็น Online community ที่ รวบรวมข่าวสาร แลกเปลี่ยนข้อมูลให้ชาวเชียงใหม่ และข่าวสาร ภายในพื้นที่ภาคเหนือตอนบน  Facebook Uber club Thailand : เป็นชุมชนออนไลน์ใน รูปแบบของกลุ่มบุคคลผู้ขับรถโดยสารของ Uber ได้แลกเปลี่ยน ข่าวสาร อัพเดตข้อมูล ปรึกษาปัญหาต่างๆ เพื่อช่วยกันแก้ไข ปัญหาของผู้ขับรถ Uber ชุมชนผู้มีความหลากหลายทางเพศ เอกสารลงทะเบี ย นการเกิดมีชื่อเรียกว่า “สู ติบัตร” ระบุเพศกาเนิดที่ แบ่ งเป็ น หญิง และชาย โดยเพศกาเนิดจะเป็นตัว กาหนดบทบาทและ แนวทางดาเนินชีวิต รวมถึงพฤติกรรมที่ เป็นค่านิยมของสังคม แต่เมื่อ บริบทสังคมเปลี่ยนไป ตัวตนทางเพศถูกแสดงออกมากขึ้น นามาซึ่งคา เรียกที่ระบุกลุ่มของผู้มีความหลากหลายทางเพศ ได้แก่ LGBT lesbian (เ ล ส เ บี้ ย น ) , gay (เ ก ย์ ) , bisexual (ไ บ เ ซ็ ก ช ว ล ) , แ ล ะ transgender/transsexual (คนข้ า มเพศ) (พงศ์ ธ ร จั น ทร์ เ ลื่ อ น สัมภาษณ์ 22 มีนาคม 2560) ในสมัยโบราณเราจะเห็นว่าจารีตและหลัก ศาสนามีผลต่อการดาเนินชีวิตและกฎหมายในแต่ละท้องถิ่นเป็นอย่างมาก และกฎหมายที่มีพื้นฐานจากจารีตและศาสนาโบราณมักจะไม่ยอมรับเพศที่ 3 หรือวิถีชีวิตคู่ในแบบอื่นๆที่นอกเหนือจากคู่ส มรสชายหญิงที่ เป็น เพศ พื้นฐานตามธรรมชาติ หากศึกษาประวัติศาสตร์ในหลายๆพื้นที่เราจะเห็น ว่า บุคคลที่เป็นเพศที่ 3 หรือรักร่วมเพศ (Homosexual) ในสมัยโบราณ มักจะถูกขับไล่ออกจากชุมชนหรือลงโทษด้วยวิธีการรุนแรงต่างๆ นานา แต่สังคมปัจจุบันจึงมีการเปิดกว้างทางความคิดมากขึ้น มีการยอมรับบุคคล ในสถานะต่างๆและปรับเปลี่ยนกฎหมายให้ เหมาะสมกับยุคสมัยโดยใช้ เหตุผลและการให้ความเท่าเทียมต่อมนุษย์เป็นที่ตั้งมากกว่าการใช้ความ

016 เชื่อที่ขัดต่อหลักมนุษยธรรมมาเป็นตัวตัดสิน เราจึงเห็นได้ว่าปัจจุบัน กลุ่ม คนเพศทางเลือกได้รับการยอมรับในสังคมมากขึ้นและโดยยอมรับคุณค่าใน ตัวบุคคลกลุ่มนี้ในด้านอื่นๆ เช่นประสิทธิภาพในการทาหน้าที่พลเมืองและ จริยธรรมมากกว่าการตัดสินเรื่องรสนิยมทางเพศ (สถาบันวิจัยประชากร และสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล,2559:ออนไลน์) เมื่อชุมชนของผู้มีความหลากหลายทางเพศเริ่มเติบโตขึ้น เมื่อมี กลุ่มคนหรือสมาชิ กมากขึ้น ปัญหาในชุมชนนั้นๆก็เพิ่มตามมา บางกลุ่ม เริ่มสร้างชุมชนย่อยๆขึ้นมาเพื่อกาหนดเป้าหมายของชุมชนให้ชัดเจน มีการ บริหารจัดการเพื่อให้สมาชิกได้รับประโยชน์สูงสุด และยกระดับคุณภาพ ชีวิตและสิทธิความเท่าเทียมเทียบเท่าบุคคลชายหญิงในสังคม ยกตัวอย่าง เช่น ชุมชนชาวสีม่วง GayBKKThailand ได้เกิดจากการรวมกลุ่มชาย รักร่วมเพศได้ก่อตั้งชุมชนออนไลน์เพื่อเตือนภัยที่มักเกิดจากกลุ่มคนและ โรคต่างๆ ไปจนถึงการให้ความรู้เกี่ยวกับการมีเพศสัมพันธ์ระหว่า งเพศ เดี ย วกั น อี ก ทั้ ง ชุ ม ชนดั ง กล่ า วยั ง ได้ จั ด กิ จ กรรมรณรงค์ ก ารสร้ า ง ภาพลักษณ์ของชายรักร่วมเพศให้มีคุณค่าต่อสังคมโดยใช้ชื่อว่า “สโมสรจิต อาสาออนไลน์ GayBKKThailand” การร่วมมือกับกรุงเทพมหานครในการ ตั้งเป้าลดจานวนผู้ติดเชื้อ HIV รายใหม่ หรือในเชียงใหม่ มีมูลนิธิ M Plus เป็นมูลนิธิที่ก่อตั้งขึ้นเพื่อให้ความรู้เกี่ยวกับเพศสัมพันธ์ที่ปลอดภัยในกลุ่ ม คนรักร่วมเพศอีกทั้งให้คาปรึกษาและดูและผู้ป่วยติดเชื้อ HIV ให้สามารถ อยู่ในสังคมได้อย่างเท่าเทียม 4. ความสาคัญของชุมชน ชุมชนมีความสาคัญอย่างไร เมื่อมีการรวมกัน พลังย่อมเกิด ดังนั้น ความสาคัญของการรวมกันเป็น ชุมชนมีคุณูปการต่าง ๆ เช่น (อัจฉรา สโรบล,2551) • ชุมชนมีการเรียนรู้และพึ่งตนเอง ทาให้ความก้าวหน้าเกิดขึ้นได้โดยไม่รอ เฉพาะพลังจากภายนอก • เป็นหัวใจของการพัฒนาอย่างยั่งยืน เนื่องจากการรวมตัวเป็นชุมชนไม่ว่า ในมิติใดจะส่ งผลเกี่ย วเนื่ องกับมิติอื่น ๆ ทาให้ ส ามารถระบุพื้นที่ หรือ สนามทางานเพื่อการพัฒนาเสมอ

017 • มี ค วามสั ม พั น ธ์ โดยสิ่ ง นี้ จ ะเป็ น เหตุ ผ ล และเป็ น ปลายทางของการ ประสานประโยชน์ เกิดการประนีประนอมในเวลาคับขัน • มีการเคลื่อนไหว (Dynamic) หมายถึงการกระทาของคนหนึ่ง หรือหน่วย หนึ่งในชุมชนจะส่งผลถึงคนอื่น ๆ อาจเป็นไปในทางลบหรือบวก และอาจ ขยายสู่ชุมชนอื่น ๆ ในมิติอื่ น ๆ ยกตัวอย่าง “ชุมชนคนข่าว FM100” ที่ สมาชิกมีบทบาทในการแจ้งข่าวสารความเป็นไปจากพื้นที่ ๆ ตนใกล้ชิด หรื อ พบเห็ น เป็ น ต้ น หรื อ คลื่ น วิ ท ยุ จส 100 ที่ ส มาชิ ก แจ้ ง สภาพ การจราจรจากพื้นที่ต่าง ๆ แม้ไม่พบหน้าแต่มีการแลกเปลี่ยนข้อมูล

5. การเปลี่ยนแปลงของชุมชน - อะไรอยู่ในสายลมของความเปลี่ยนแปลง การเปลี่ยนแปลงของชุมชนมีปัจจัยหลักดังต่อไปนี้ (อัจฉรา สโรบล,2551) - ธรรมชาติที่บีบบังคับให้คนต้องย้ายถิ่นฐาน เช่นแห้งแล้ง น้าท่วม - ประชากร ยิ่งคนอยู่รวมกันมาก ๆ ยิ่งมีการแย่งใช้ทรัพยากร - เทคโนโลยี ช่วยทั้งส่งเสริมให้คนอยู่ กันหนาแน่นขึ้นเช่นเทคโนโลยีการ ก่ อ สร้ า ง และช่ ว ยให้ ค นกระจายตั ว ออกไปอาศั ย ในพื้ น ที่ ห่ า งกั น ได้แก่เทคโนโลยีการคมนาคม - ค่านิ ย ม อุดมการณ์ ค่านิยม ที่ให้ คุณค่ากับประเด็น ต่างกัน หรือ ประเด็นเดียวกันแต่ต่างจุดเน้น เช่นบทบาทของสตรีในยุคก่อนที่จะมี การกล่ า วถึ ง ความเท่ า เที ยมระหว่ า งเพศ จะออกแนวช้ า งเท้ าหลั ง หลังจากมีการเรียกร้องสิทธิสตรีพบข้อบ่งชี้ถึงการเปลี่ยนแปลงหลาย ประการ เช่นผู้หญิงออกทางานนอกบ้านและมีตาแหน่งแบบเดียวกับ ผู้ชาย หรืออุดมการณ์ทางการเมืองที่ต่างกันทาให้คนต้องย้ายถิ่นฐาน ตั้งแต่การรู้สึกไม่สบายใจเออยู่ท่ามกลางผู้นิยมการเมืองคนละขั้ว ไป จนถึงการลี้ภัยสงคราม - เศรษฐกิจ คือโอกาสในการสร้างมูลค่าในเมืองจะมากกว่าชนบท และ ความแร้นแค้นในบางพื้นที่เป็นแรงผลักดันให้คนย้ายถิ่นสู่พื้นที่อื่นที่มี โอกาสของชีวิตมากกว่า นอกจากนี้ครูขอเสนอความหมายโดยสรุปของคาที่นักศึ กษามักได้ ยินคู่กับชุมชน ได้แก่ “ชุมชนเข้มแข็ง” และ “ชุมชนของทุกคน” ดังนี้

018 ชุมชนเข้มแข็ง - พลังจากการเชื่อมหัวใจ ชุ ม ชนเข้ ม แข็ ง หมายถึ ง ภาวะที่ ชุ ม ชนรวมกั น ได้ อ ย่ า งแน่ น หนาในเชิ ง ความสัมพันธ์ มีการจัดการทรัพยากร เรียนรู้และแลกเปลี่ยน ร่วมกัน แก้ไขปัญหาของชุมชน เกิดการก้าวหน้าในมิติต่าง ๆ ทั้งเศรษฐกิจ สังคม วั ฒ นธรรมและสิ่ ง แวดล้ อ ม (อาจเป็ น ความก้ า วหน้ า ในองค์ ป ระกอบ ดังกล่าวทุกข้อ หรือเพียงบางข้อ แต่หากมีไม่ครบทุกข้อ ความเข้มแข็งนั้น จะขาดความยั่งยืน ซึ่งเราจะพูดถึงเรื่องนี้ในหัวข้อ “การพัฒนาที่ยั่งยืน” ในบทต่อไป

ชุมชนของทุกคน - Inclusive Community แนวคิดชุมชนรวมทุกคน หรือชุมชนของทุกคน ที่ในภาษาอังกฤษใช้คาว่า Inclusive community หมายถึ ง ภาวะที่ ค นทุ ก กลุ่ ม ในชุ ม ชนมี โ อกาส เข้าถึง และใช้ประโยชน์จากทรัพยากรอย่างเท่าเทียมกัน มีสิทธิ์และ “มี เสียง” คือมีความคิดเห็นเป็นที่ยอมรับ ไม่อยู่ในภาวะเลือกปฏิบัติ หรือ ถูกตัดโอกาสด้วยสถานะของตน กล่าวในภาษาง่าย ๆ ว่า ใน inclusive community แม้ แ ต่ ค นที่ ไ ม่ อ ยู่ ใ นกระบวนการขั บ เคลื่ อ นก็ จ ะไม่ ถู ก ลื ม หลักการนี้สร้างความแตกต่างระหว่าง “การมีส่วนร่วม” (participation) กับการถูกนับรวม (inclusiveness) ด้วยบทบาท ความสาคัญของชุมชนดังที่กล่าวมาสะท้อนความ เป็นไปได้ว่าชุมชนนี้เอง เป็นหน่วยที่เป็นความหวังของการพัฒนา เนื่อง ด้วยเปี่ยมพลังขับเคลื่อนทุกประการและประกอบไปด้วย “คน” ซึ่งเป็นทั้ง เหตุผล และปลายทางของการพัฒนา ดังนั้น การศึกษาเรื่ องการพัฒนา โดยเฉพาะการสื่อสารกับชุมชน จาเป็นต้องเข้าถึงหัวใจของการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ของชุมชนนั้น ๆ จึงจะสามารถทาหน้าที่เป็นผู้จุดประกาย ตลอดจน ขยายการพัฒนานาทั้งสังคมให้ก้าวบนเส้นทางแห่งความสุขที่ยั่งยืน

รายละเอียดเรื่อง การมีส่วนร่วม สามารถติดตามได้ในบทต่อไป

019 คาถามท้ายบทที่ 1  โปรดพิจารณาความหมายของชุม ชนในมิติต่าง ๆ ตามที่เรียนรู้มา แล้ว ระบุว่านักศึกษาสังกัดอยู่ หรือมีความเกี่ยวข้องกับชุมชนใดบ้าง พร้อม อธิบาย  คาว่า “ชาวเน็ต” สะท้อนความเป็นชุมชนหรือไม่ อย่างไร โปรดอธิบาย  นักศึกษาคิดว่าคนในเมืองจะรู้สึกได้เปรียบคนในชนบทเรื่องอะไรบ้าง ใน ประเด็นเดียวกัน คิดว่าคนชนบทจะรู้สึกเสียเปรียบจริงไหม  นั กศึกษาคิดว่าชุมชนของตัว เองมีลั กษณะเป็น Inclusive Community หรือไม่ เพราะเหตุใด

020

รายการเอกสารอ้างอิง เกศินี จุฑาวิจิตร. (2548). การสื่อสารเพื่อการพัฒนาท้องถิ่น. (พิมพ์ครั้งที่ 3). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฎนครปฐม. ธีระภัทรา เอกผาชัยสวัสดิ์. (2554). ชุมชนศึกษา (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: สานักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. พระพรหมคุณาภรณ์ (ป. อ. ปยุตฺโต). (2556). การพัฒนาที่ยั่งยืน (พิมพ์ครั้งที่ 13). กรุงเทพฯ: มูลนิธิโกมลคีมทอง. ราชบัณฑิตยสถาน.(2546).พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542. กรุงเทพฯ: นานมีบุ๊คพับลิเคชั่นส์. ยุวัฒน์ วุฒิเมธี. (2526). หลักการพัฒนาชุมชนและการพัฒนาชนบท. กรุงเทพฯ: ไทยอนุเคราะห์การไทยการพิมพ์. วรวุฒิ โรมรัตนพันธ์. (2554). ทฤษฎีการพัฒนาชุมชน. กรุงเทพฯ: ศูนย์หนังสือ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. (2551). การพัฒนาเมืองและชนบทประยุกต์ (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: โฟร์เพซ วีรบูรณ์ วิสารทสกุล.(2552).จากการพัฒนาชุมชน.. สู่ชุมชนพัฒนา,วารสารการ พัฒนาท้องถิ่น,ปีที่ 4 ฉบับที่ 1 กันยายน อัจฉรา สโรบล.(2551).เอกสารประกอบการสอนกระบวนวิชา006103 (บ้านและ ชุมชน).สาขาวิชาบ้านและชุมชน ภาควิชามนุษยสัมพันธ์ คณะ มนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

World Bank. (2006). 2006 Information and communications for development: global trends and policies. Washington, DC: World Bank.

021

แหล่งข้อมูลออนไลน์ สานักงานราชบัณฑิตยสภา.(2539).เทศบาล.วันที่เข้าถึงข้อมูล 21 กันยายน 2560 แหล่งที่มาhttp://www.royin.go.th/?knowledges=%E0%B9%80 %E0%B8%97%E0%B8%A8%E0%B8%9A%E0%B8%B2%E0%B8 %A5 สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล.(2559). เสวนาใต้ชายคา ประชากร รู้จัก เข้าใจชุมชนเกย์ออนไลน์.วันที่เข้าถึงข้อมูล 21 กันยายน 2560 แหล่งที่มาhttp://www.ms.ipsr.mahidol.ac.th /BrownBag/view.php?PDate=2016-09-28

022

“

การสื่อสารเป็นหนึ่งในพฤติกรรมตามธรรมชาติของมนุษย์ และมนุษย์ สื่อสารกันเมื่อมีการอยู่รวมกัน ทั้งนี้เป็นไปเพื่อสร้างความเจริญงอกงามในระดับ และมิติต่าง ๆ โดยการสื่อสารเพื่อการพัฒนาเป็นศาสตร์ว่าด้วยการบูรณาการ การสื่อสารเข้ากับแนวคิดต่าง ๆ ของการพัฒนา เพื่อปรับทิศทางการรับรู้ ความ เข้าใจและความคาดหวังต่อเป้าหมายการพัฒนาให้เป็นไปในแนวทางเดียวกัน ในบทนี้ผู้เรียนจะได้สารวจความหมายของการพัฒนา ศึกษาเส้นทางการพัฒนา ของไทยตามแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติตั้งแต่ฉบับแรกจนถึงฉบับ ปัจจุบัน พิจารณาแนวคิดว่าด้วยการพัฒนาอย่างยั่งยืน ตลอดจนแนวทางการ พัฒนาตามปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง

023 บทที่ 2 แนวคิดเกี่ยวกับการพัฒนา เส้นทางสู่อนาคตที่สดใส วัตถุประสงค์ประจาบท 1) นักศึกษาสามารถบอกความสาคัญของการพัฒนา 2) นักศึกษาสามารถอธิบายแนวคิดเกี่ยวกับการพัฒนา 3) นักศึกษาสามารถเชื่อมโยงบทบาทของการสื่อสารกับการพัฒนา 4) นักศึกษาสามารถอธิบายสาระสาคัญของการพัฒนาแบบมีส่วนร่วม 5) นักศึกษาสามารถอธิบายแนวคิดการพัฒนาที่ยั่งยืน 6) นักศึกษาสามารถอธิบายแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง

ประมวลเนื้อหาการบรรยาย 2.1 แนวคิดการพัฒนาชุมชน 2.2 พัฒนาการของแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนา 2.3 การพัฒนาแบบมีส่วนร่วมและกระบวนการสื่อสารแบบมีส่วนร่วม 2.4 การพัฒนาแบบยั่งยืนตามแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง สาระสังเขป การพั ฒ นาในทุ ก ระดั บ ตั้ ง แต่ ร ะดั บ โลก จนมาถึ ง ระดั บ ชุ ม ชน เป็ น แนวคิ ด ว่ า ด้ ว ยการสร้ า งการเปลี่ ย นแปลงที่ พึ ง ประสงค์ หรื อ การสร้ า งความ เปลี่ ย นแปลงในทางที่ ดี โดยแนวคิ ด เกี่ ย วกั บ การพั ฒ นาเริ่ ม ชั ด ในยุ ค หลั ง สงครามโลกครั้งที่สอง ที่นานาประเทศที่ได้รับผลกระทบต่างพยายามฟื้นฟูประเทศ ของตน น าสู่ ก ารรวมตั ว เป็ น กลุ่ ม ของชาติ ต่ า ง ๆ โดยมี จุ ด มุ่ ง หมายเพื่ อ การ พั ฒ นา ด าเนิ น การผ่ า นองค์ ก ารสากล ได้ แ ก่ อ งค์ ก ารสหประชาชาติ และ ธนาคารโลก ในการให้การสนั บสนุนการพัฒ นาด้านเศรษฐกิจ และสังคมความ เป็นอยู่ ในกรณีประเทศไทย การพัฒนาดาเนินตามแนวทางที่ระบุในแผนพัฒนา

024 เศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ที่กาหนดแนวยุทธศาสตร์เพื่อการพัฒนาอันจะถูกใช้ เป็ น กรอบดาเนิ น งานในทุกระดับตั้งแต่ส่ ว นกลาง ไปถึงส่ ว นภูมิภ าคและส่ งผล สืบเนื่องยังชุมชน แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบั บปัจจุบันคือฉบับที่ 12 มี ส าระส าคั ญ เกี่ ย วกั บ คุ ณ ลั ก ษณะการพั ฒ นาด้ า นความมั่ น คง การสร้ า ง ความสามารถในการแข่งขัน การพัฒนาคน การสร้างโอกาสและ ความเสมอภาค การมี คุ ณ ภาพชี วิ ต ที่ ดี แ บบเป็ น มิ ต รต่ อ สิ่ ง แวดล้ อ ม และการ พัฒนาการบริหารจัดการภาครัฐ วางแนวนโยบายการพัฒนาชาติ 20 ปี และเน้น การนาประเทศไทยเข้าสู่ยุคไทยแลนด์ 4.0 ที่เน้นการพัฒนาบนการสร้างมูลค่าเพิ่ม จากการสร้างสรรค์และนวัตกรรม การสื่อสารเพื่อการพัฒนา เข้ามามีบทบาทในการแพร่ขยายการพัฒนาและ สร้างความเข้าใจร่วมกันในสังคม โดยคานี้เป็นแนวคิดที่องค์กรสากลที่ดาเนินการ เกี่ยวข้องกับการส่งเสริมการพัฒนาเช่น ธนาคารโลก (The World Bank) และ องค์ ก ารเพื่ อ การพั ฒ นาแห่ ง สหประชาชาติ (UNDP) ให้ ค วามหมายครอบคลุ ม กระบวนการทางสั ง คมที่ ส ร้ า งการเปลี่ ย นแปลงที่ พึ ง ประสงค์ แ ละริ เ ริ่ ม การ พัฒ นา มุ่งสร้ างความเชื่อมั่น และการบ่งปันเพื่อร่วมพัฒ นาอย่างยั่งยื น” ทั้งนี้ พัฒนาการของแนวคิดนี้เริ่มจากยุคหลังสงครามโลกครั้งที่สองที่เน้นการพัฒนาแบบ ทาตามตัวอย่างประเทศที่ประสบความสาเร็จทางเศรษฐกิจความทันสมัยคือคุณค่า และการสื่อสารมีลักษณะเป็นทางเดียวเป็นหลัก มาถึงยุคต่อมาที่มีการให้คุณค่ากับ รากฐานทางสังคมวัฒนธรรมดั้ง เดิม การสื่อสารสองทางเข้ามามีบทบาทมากขึ้น และระบบเศรษฐกิจแบบทางเลือกได้รับความสนใจ และยุคปัจจุบันที่แนวทางการ มีส่วนร่วมถูกปรับใช้ในหลากบริบทของการพัฒนา โดยหลักการสาคัญของการมี ส่วนร่วมได้แก่การเปิดโอกาสให้ผู้เกี่ยวข้องได้เข้ามามีส่วนในการขับเคลื่อนความ เปลี่ยนแปลง แบ่งเป็น 7 ระดับตั้งแต่ การให้ข้อมูล การเปิดรับความคิดเห็น การ ปรึกษาหารือ การร่วมวางแผน การร่วมปฏิบัติ ร่วมติดตามประเมินผล และมี การควบคุมโดยประชาชนเช่นการใช้ประชามติ ทั้งนี้ “การสื่อสาร” มีบทบาทเป็น ตั ว ประสานความเข้ า ใจตลอดกระบวนการพั ฒ นาแบบมี ส่ ว นร่ ว มตั้ ง แต่ ร ะดั บ สังคม ถึงระดับชุมชน มุ่งให้เกิดการพัฒนาที่ยั่งยืน ได้แก่การให้ดุลยภาพระหว่าง องค์ ป ระกอบหลั ก 3 ประการคื อ เศรษฐกิ จ สั ง คม และทรั พ ยากรธรรมชาติ สิ่งแวดล้อม มุ่งให้รูปแบบการพัฒนาที่เกิดขึ้นสามารถสนองความพอใจของคนรุ่น ปัจจุบันโดยไม่ตัดโอกาสคนรุ่นต่อไปจากการมีชีวิตที่ดี ดังนั้นคุณค่าของสิ่งปัจจุบัน จะต้องสามารถสืบทอดสู่คนรุ่นหลัง แนวคิดการพัฒนาที่ยั่งยืนมาจากการเล็งเห็น ด้านลบของความเจริญแบบก้าวกระโดดที่ส่งผลต่อการบริโภคแบบเกินจาเป็นและมี

025 ผลสืบเนื่องกับคุณภาพชีวิตของมนุษย์ในภาพรวม โดยบุคคลสาคัญที่ชี้นาสังคมไทย และสากลให้รู้จักและเห็นความสาคัญของ “ความพอเพียง” ได้แก่พระบาทสมเด็จ ประปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ฯ รัชกาลที่ 9 ที่ทรงมีพระราชดารัสเกี่ยวกับ ความพอเพียงมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2517 และทรงสอนคนไทยถึงหลักสาคัญของปรัชญา เศรษฐกิจพอเพียงได้แก่ ความพอประมาณ การมีเหตุผล และการมีภูมิคุ้มกันที่ ดี บนเงื่อนไขสองประการได้แก่ความรู้และคุณธรรม เพื่อให้เกิดสมดุลในชีวิตและ พร้อมรับการเปลี่ยนแปลงทั้งด้านวัตถุ สังคม สิ่งแวดล้อม วัฒนธรรม โดยหลัก ปรัชญานี้สามารถน้อมนามาใช้ได้ในการดารงชีวิตของทุกคนในทุกสาขาอาชีพ และ สามารถใช้เป็นแนวทางเพื่อการพัฒนาอย่างยั่งยืนได้ในทุกชุมชนทุกสังคม

กิจกรรมการเรียนการสอน บรรยาย / อภิปราย / ซักถาม รายการสื่อการเรียนการสอน เอกสารประกอบการสอน / Slide ประจาบทเรียน

026 2.1 แนวคิดการพัฒนาชุมชน เมื่อชุมชนเป็นหน่วยย่อยของสังคม การศึกษาแนวคิดเกี่ยวกับการพัฒนา ชุมชนจาเป็นต้องมาจากฐานความเข้าใจเกี่ยวกับการพัฒนา เราจึงจะเริ่มทาความรู้ จั กการพัฒ นาในระดับ ต่า ง ๆ ตั้งแต่ระดับโลก ย่อลงมาระดั บประเทศไทย ที่ แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติเป็นดังแผนที่ระบุเส้นทางการพัฒนา และ ย่อลงมาอีกจนเป็นการพัฒนาชุมชน ที่อาศัยแนวคิดของสร้างการเปลี่ยนแปลงที่พึง ประสงค์เพื่อคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นในระดับชุมชน การพัฒนาหมายถึงอะไร มีการใช้คาว่า “พัฒนา” ในบริบทที่กว้างขวาง เพราะโดยความหมายตาม พจนานุกรม การพัฒนา หมายถึง การทาให้เจริญ (ราชบัณฑิตยสถาน,2542) โดย ไม่ค่อยพบการใช้คานี้โดด ๆ ส่วนใหญ่จะประกบคู่กับคานามที่บ่งว่า “การพัฒนา” นั้น ๆ กาลังเป็นภาวะที่ทาให้สิ่งใดเจริญขึ้น เช่น การพัฒนาเศรษฐกิจ พัฒนา สังคม พัฒนาระบบ พัฒนาตนเอง พัฒนาความสามารถในการแข่งขัน พัฒนา ชนบท ฯลฯ ในที่นี้เราจะไม่ย้อนหาจุดเริ่มต้นของการบัญญัติศัพท์ แต่ขอชี้ให้เห็น ว่าแนวคิดเกี่ยวกับการพัฒนาว่าล้วนแต่มุ่งความเปลี่ยนแปลงสู่สิ่งที่ดีขึ้น หรือสภาพ ที่ดีกว่าเดิม

แนวคิ ด เกี่ ย วกั บ การพั ฒ นาก่ อ ตั ว ขึ้ น ตั้ ง แต่ ยุ ค ล่ า อาณานิ ค มมี ก ารออก เดินทางเพื่อล่าอาณานิคมโดยจุดประสงค์หนึ่งของการขยายอาณาเขตคือการมุ่งเก็บ เกี่ยวหรือใช้ประโยชน์จากทรัพยากรบนฐานของการค้าที่เอื้อประโยชน์หลักต่อเจ้า อาณานิคม (พระพรหมคุณาภรณ์ ,2556) เรื่องราวดาเนินไปอย่างเข้มข้นทั้งทาง เศรษฐกิจ สั งคมและการเมือง จนกระทั่งถึงยุคสิ้ นสุ ดสงครามโลกครั้งที่ส องที่ นานาประเทศที่ได้รับผลกระทบต่างทุ่ มเทความพยายามฟื้นฟูประเทศของตนให้ เจริญขึ้น มีความพยายามเคลื่อนไหวเพื่อหาทางบรรเทาปัญหาในลักษณะการ จั ด ตั้ ง องค์ ก ารอั น เป็ น ศู น ย์ ร วมของชาติ ต่ า ง ๆ ขึ้ น ต่ อ มาใช้ ชื่ อ “องค์ ก าร สหประชาชาติ ” หรื อ United Nations ขึ้นในปี พ.ศ. 2488 (ค.ศ. 1945) โดยมี สถาบั น การเงิน เป็ น โครงสร้ างในการให้ ความช่ว ยเหลื อทางการเงินแก่ประเทศ ส ม า ชิ ก ภ า ย ใ ต้ ชื่ อ “ธ น า ค า ร โ ล ก ” ห รื อ “World Bank” ก่ อ ตั้ ง ขึ้ น ใ น ปี เดียวกับสหประชาติ

ภาษาอังกฤษใช้คาว่า

Development

ชื่อ UNITED

NATIONS ประกาศใช้ เป็นครั้งแรกโดยอดีต ประธานาธิบดีสหรัฐอเมริกา แฟรงคลิน รูสเวล ในวันที่ 1 มกราคม ค.ศ. 1942 ระหว่างสงครามโลกครั้งที่ สอง

027 ในยุคนั้นประเทศที่ได้รับผลกระทบจากสงครามและเกี่ยวข้องกับการทาให้ เจริญขึ้นแบ่งออกเป็นสองกลุ่มใหญ่ ๆ ได้แก่ กลุ่มที่ได้รับความบอบช้าจากสงคราม จาเป็นต้องได้รับการปฏิสังขรณ์ บางครั้ ง เรี ย กการพั ฒ นาในกลุ่ ม นี้ ว่ า “Reconstruction” หรื อ ซ่ อ มแซม เช่ น สหรัฐอเมริกา สหพันธรัฐเยอรมนี สหราชอาณาจักรรวมถึงประเทศอื่น ๆ ในทวีป ยุโรป และญี่ปุ่น กลุ่มที่ล้าหลังมาแต่เดิม แม้ไม่ได้รับผลกระทบจากภัยสงครามโดยตรงก็ เจริญน้อยอยู่แล้ว ได้แก่ประเทศที่เคยตกเป็นอาณานิคมมาก่อน จาเป็นต้องได้รับ การพั ฒ นาหากพิ จ ารณาความก้ า วหน้ า ทางเทคโนโลยี เ ป็ น พื้ น ฐานค าว่ า “Development” จึงดูจะเหมาะกับกลุ่มนี้มากกว่าอีกกลุ่ม

เมื่อมีการแบ่งประเทศต่าง ๆ ออกเป็นกลุ่ม การการสนับสนุนทางการเงินจึงดาเนิน ไปได้อย่างเป็นรูปธรรมขึ้น ต่อมามีการบัญญัติศัพท์ว่าด้วยการจาแนกประเทศต่าง ๆ ออกเป็นกลุ่มตามลักษณะการปกครองได้แก่  กลุ่มประเทศโลกที่ 1 ได้แก่ประเทศอุตสาหกรรมในแบบของ สหรั ฐ อเมริ กา คือมีความเจริญมาแต่เดิม และมีลั กษณะการ ปกครองแบบประชาธิปไตย  กลุ่มประเทศโลกที่ 2 ได้แก่ประเทศที่มีลักษณะการปกครองแบบ คอมมิวนิสต์ภายใต้การนาของอดีตสหภาพโซเวียต (ในสมัยนั้น)  กลุ่มประเทศโลกที่ 3 ได้แก่ประเทศอื่น ๆ ซึ่งต่อมาเรียกรวมกัน ว่า “ประเทศกาลังพัฒนา” โดยกลุ่มประเทศที่ 3 นี้เองเป็นที่มาของการแยกโครงการความช่วยเหลือออกมา ต่างหากเป็นการสนับสนุนทางเทคนิคต่าง ๆ ที่เอื้อให้เกิดการพัฒนา เช่นองค์กรเพื่อ ส่งเสริมการค้าอย่าง UNCTAD – United Nations Conference on Trade and Development ก่อตั้งในปี พ.ศ. 2507 (ค.ศ. 1964) และอีกสองปีให้หลังมีองค์กรที่ จัดตั้งขึ้นเพื่อส่งเสริ มสนับสนุนการพัฒนาโดยเฉพาะใช้ชื่อ UNDP หรือ United Nations Development Program เรี ย กเป็ น ภาษาไทยว่ า “องค์ ก ารเพื่ อ การ พั ฒ นาแห่ ง สหประชาชาติ ” ก่ อ ตั้ ง ในปี พ.ศ.2509 (ค.ศ.1966) และองค์ ก าร United Nations Industrial Development Organization – UNIDO ก่อตั้งในปี

028 เดี ย วกั น และต่ อ มาอี ก 10 ปี มี ก องทุ น นานาชาติ เ พื่ อ การพั ฒ นาการเกษตร (International Fund for Agricultural Development- IFAD เกิดขึ้นตามมา จะเห็ น ได้ว่าแรงขับ แห่งการพัฒนาล้ว นมาจากเรื่องเศรษฐกิจ การเงิน ความเป็นอยู่ และการจะพัฒนาได้จาเป็นต้องใช้เงิน โดยปัจจัยที่ วัดกันว่าเจริญ หรือไม่ คือความก้าวหน้าทางการผลิตได้แก่อุตสาหกรรม และการจะมีอุตสาหกรรม ก้าวหน้าได้ต้องอิงอาศัยเทคโนโลยี การเป็นเจ้าของเทคโนโลยีที่สร้างประดิษฐ กรรมในเชิงอุตสาหกรรมได้ต้องใช้เงิน เมื่อใช้ปัจจัยนี้เป็นตัวชี้วัด ประเทศที่พัฒนา แล้วจึงมีสถานะทางเศรษฐกิจที่ดีกว่าประเทศกาลังพัฒนาอย่างเห็นได้ชัด

ในยุคที่ให้คุณค่ากับความสามารถในการผลิตเชิงอุตสาหกรรม ประเทศด้อยพัฒนา คือประเทศที่ไม่ได้เป็นอุตสาหกรรม ปัญหาที่พบได้ในประเทศเหล่านี้จะคล้ายๆ กัน ได้แก่ 1) ความยากจน (Poverty) 2) การไม่รู้หนังสือ (Illiterate) 3) การเจ็บไข้ได้ป่วย (Disease) ปัจจุบันมีอีกแนวคิดในการจัดระดับการพัฒนา โดยศูนย์ศึกษาเพื่ อ การ พั ฒ นาสากล (Center for Global Development) บนพื้ น ฐานแนวคิ ด ที่ ว่ า ประเทศที่พัฒนาแล้วคือประเทศที่ถึงพร้อมด้วยปัจจัยต่าง ๆ และสามารถให้การ ช่วยเหลือแก่ประเทศอื่น ๆ โดยกาหนดตัวชี้วัดออกเป็น 7 ด้านใหญ่ ๆ ได้แก่ 1) การให้การช่วยเหลือในด้านต่าง ๆ (Aid) 2) การค้า ทั้งภายในและระหว่างประเทศ (Trade) 3) การเงิน และนโยบายทางการเงิน (Finance) 4) การย้ายถิ่นฐาน (Migrant) 5) การจัดการสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ (Environment) 6) ความปลอดภัย (Security) 7) การจัดการเทคโนโลยี (Technology)

แนะนาให้อา่ น การพัฒนาทีย่ ั่งยืน โดยพระพรหมคุณาภรณ์.: มูลนิธีโกมลคีมทอง

029

ภาพที่ 1 ดัชนีชี้การช่วยเหลือแก่ประเทศอื่น ที่มา : www.cgdev.org การพัฒนาประเทศไทย แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ : ROADMAP สู่อนาคต ในกรณีของประเทศไทย คาว่า “พัฒนา” เริ่มปรากฏอย่างเป็นทางการ เมื่อ “โครงการพัฒนาท้องถิ่ น” ได้รับการบรรจุเป็นโครงการของชาติเมื่อวันที่ 6 มิถุนายน พ.ศ.2499 และ ได้รับความสาคัญอย่างเป็นรูปธรรมในปี พ.ศ.2503 ที่มี การประกาศ “แผนพัฒนาเศรษฐกิจแห่งชาติ” โดยสภาพัฒนาเศรษฐกิจแห่งชาติ มี นายกรัฐมนตรีเป็นประธาน และมี “แผนพัฒนาเศรษฐกิจแห่งชาติ ฉบับที่ 1” ในปี พ.ศ. 2504 นับเป็นย่างก้าวแห่งการพัฒนาประเทศอย่างแท้จริง เนื่องด้วยในช่วงนี้ มี ก ารสร้ า งสาธารณู ป โภคพื้ น ฐานโดยเฉพาะถนนหนทาง และมี โ ครงการเพื่ อ แก้ปัญหาความยากจน ความไม่รู้หนังสือ และความป่วยไข้ขึ้นมากมาย และในปี พ.ศ.2507 มีการจัดตั้ง “สานักงานเร่งรัดพั ฒนาชนบท” ขึ้นในช่วงเดียวกับการ ก่อตั้งมหาวิทยาลัยในภูมิภาค ต่อมา แผนพัฒนา ฯ ฉบับที่สองเพิ่มคาว่า “สังคม” กลายเป็นชื่อ “แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ” แบบที่ใช้กันในทุกวันนี้ โดยแต่ละแผน ฯ มีช่วงเวลาดาเนินการแผนละ 5 ปี ปัจจุบันหน่วยงานที่มีบทบาทรับผิดชอบจัดทาแผน ฯ ได้แก่ คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติเศรษฐกิจและสังคม แห่งชาติ แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาตินี้เป็นประดุจการตีโจทย์ของ

ศึกษาเพิ่มเติม : สานักงานคณะกรรมการ พัฒนาการเศรษฐกิจและ สังคมแห่งชาติ

www.nesdb.go.th สานักงานเร่งรัดพัฒนา ชนบท (รพช.) จัดตั้งขึ้นใน พ.ศ. 2509 สังกัด กระทรวงมหาดไทย ดาเนินการพัฒนาชนบท ไทยในทุกด้าน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่เป็น มหาวิทยาลัยในภูมิภาค แห่งแรก

030 รัฐบาล ว่าความท้าทาย หรือการแก้ปัญหาเพื่อประชาชนเป็นโจทย์ การ ดาเนินงานในระดับปฏิบัติการจะเป๋็นไปเพื่อ “ตอบโจทย์” รั ฐ บาลใช้ แ ผนในการเป๋็นกรอบแนวทางการด าเนิ น งาน ตั้ ง แต่ ร ะดั บ นโยบาย ถึ ง ปฏิ บั ติ โดยครอบคลุ ม ถึ ง ภาคเอกชนด้ ว ย เที ย บได้ กั บ การ ตั้งเป้าหมาย ตั้งเข็มทิศแนวทางในการพัฒนา สาระสังเขปของแต่ละแผน ฯ บ่งชี้ถึงจุดเน้นของการพัฒนาที่รัฐบาลในแต่ ละยุคให้ความสาคัญ ในที่นี้จะยกเฉพาะสาระสาคัญเพื่อนักศึกษาได้เห็นภาพรวม โดยเริ่ ม จากแผนพั ฒ นา ฯ ฉบั บ ปั จ จุ บั น มี ส าระสั ง เขปดั ง ต่ อ ไปนี้ (ส านั ก งาน คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ,2560:ออนไลน์) แผนพัฒนา ฉบับที่ 12 (พ.ศ. 2560 - 2564) เกิดขึ้นในช่ว งคาบเกี่ยวของการ เปลี่ยนแปลงผู้ปกครอง เป็นรัฐบาลทหาร มีคาสาคัญที่เป็นยุทธศาสตร์ของชาติคือ “มั่นคง มั่งคั่ง ยั่งยืน” ผ่านนโยบายการพัฒนา 20 ปี กรอบยุทธศาสตร์ชาติ 20 ปี ครอบคลุมคุณลักษณะของการพัฒนา 6 ด้าน 1) ความมั่นคง 2) การสร้างความสามารถในการแข่งขัน 3) พัฒนาและเสริมศักยภาพของคน 4) การสร้างโอกาสและความเสมอภาคในสังคม 5) เติบโตบนคุณภาพชีวิตที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม 6) การปรับปรุงสมดุลและการพัฒนาการบริหารจัดการภาครัฐ มีการกาหนดแนวทางในการพัฒนาเศรษฐกิจระยะยาว  พัฒนาศักยภาพของคน มุ่งเน้นสร้างการศึกษาที่มีคุณภาพ ลดการ เหลื่อมล้าภายในประเทศ เพิ่มโอกาสให้คนรายได้น้อยเข้าถึงบริการ ของรัฐ พัฒนาเศรษฐกิจให้เข้มแข็ง เพิ่มรายได้ ส่งเสริมภาคการผลิต ให้มีประสิทธิภาพมากขึ้น เติบโตอย่็งเป็ า นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม  ประเทศมีความสงบสุขและเป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม  พัฒนาการบริการจัดการภาครัฐ ใช้เทคโนโลยีเข้าช่วย

031  ให้ความสาคัญ กับการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานพร้อมกับการพัฒ นา วิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและนวัตกรรม  พัฒนาความเจริญทั่วประเทศ  สร้างความร่วมมือระหว่างประเทศ มุ่งพัฒนาทางการค้าและส่งเสริม ให้ไทยเป็นฐานการค้า ข้อสังเกตของแผน ฯ ฉบับปัจจุบันนี้ได้แก่ มีการให้ความสาคัญกับการสร้างความ พึงพอใจแก่ผู้รับบริการ สิ่งที่เป็นส่วนเพิ่มที่ระบุในแผนนี้ได้แก่ 1) ระบบการจัดการการการขนส่งสินค้า (Logistic) 2) นวัตกรรม (Innovation) 3) การพัฒนาพื้นที่ทางเศรษฐกิจ 4) การแสวงหาความร่วมมือจากต่างชาติ ทั้งนี้สิ่งที่ถือว่าใหม่สาหรับวงการพัฒนาประเทศไทยได้แก่ความพยายาม นาพาประเทศสู่ยุคใหม่ เรียกว่าไทยแลนด์ 4.0 ในที่นี้ครูจะสรุปคร่าว ๆ ว่าแต่ละ ก้ า วของประเทศไทยตั้ ง แต่ 1.0 เป็ น ต้ น มาเป็ น อย่ า งไร และชื่ อ เรี ย กแต่ ล ะยุ ค สะท้อนถึงอะไรบ้างดังต่อไปนี้ Thailand 4.0 คือ วิสั ย ทัศน์เชิงนโยบายที่ขับเคลื่ อนประเทศไทยด้ ว ย นวัตกรรมเพื่อนาพาประเทศไทยสู่กลุ่มประเทศรายได้สูง พัฒนาการของประเทศ ไทย

ภาพที่ 2 การพัฒนาประเทศไทย 1.0

032 ภาพประกอบโดย : เอกรณี ขัตเรือง 1.0 สังคมเกษตรกรรม ประเทศไทยมีโ ครงสร้างพื้นฐานเป็ น ชุ ม ชนเกษตรกรรมมาตั้ ง แต่ ยุ ค ประวั ติ ศ าสตร์ มี ก ารการเพาะปลกใน ครัวเรือนเพื่อบริโภคในครัวเรือนและแลกเปลี่ยนสินค้ากัน จนพัฒนามา เป็นการซื้อขายในยุคที่เริ่มมีสกุลเงินตรา ก่อนที่จะมีการปรับเปลี่ยนเข้าสู่ ยุคอุตสาหกรรมเบา

ภาพที่ 3 การพัฒนาประเทศไทย 2.0 ภาพประกอบโดย : เอกรณี ขัตเรือง 2.0 อุตสาหกรรมเบา มีเครื่องมือเข้ามาช่ วยการผลิต เริ่มต้น ในช่ ว งเวลาสิ บ กว่ า ปี ห ลั ง สงครามโลกครั้ ง ที่ ส อง นโยบายการพั ฒ นา อุตสาหกรรมเน้นเรื่องการลงทุนโดยรัฐ มีการก่อตั้งรัฐวิสาหกิจเพื่อผลิต สินค้าอุตสาหกรรมหลายแห่ง สินค้าอุตสาหกรรมที่ผลิตโดยรัฐวิสาหกิจมี อยู่ ห ลายอย่ า ง เช่ น สิ่ ง ทอ น้ าตาล กระดาษ การทอกระสอบ โดย อุ ต สาหกรรมเบาเหล่ า นี้ เ น้ น แรงงานคนมากเป็ น หลั ก และเป็ น การน า ผลิตผลทางการเกษตรมาแปรรูปต่อยอด

033

ภาพที่ 4 การพัฒนาประเทศไทย 3.0 ภาพประกอบโดย : เอกรณี ขัตเรือง 3.0 อุตสาหกรรมหนัก เช่นเหล็กกล้ารถยนต์ ปูนซีเมนต์ ซึ่ง ล้วนเป็นอุตสาหกรรมหนักที่พึ่งเทคโนโลยีจากต่างชาติ ช่วงแรก มีการ เติบโตอย่างต่อเนื่อง แต่อัตราการเติบโตชลอลงอย่างมาก ทาให้เราอยู่ใน กลุ่มประเทศรายได้ปานกลางมาตลอดระยะเวลา 20 ปี ปัจจุบันเราอยู่ยุค นี้ และกาลังพยายามเปลี่ยนผ่านเข้าสู่ยุค 4.0

ภาพที่ 5 การพัฒนาประเทศไทย 4.0 ภาพประกอบโดย : เอกรณี ขัตเรือง

034 4.0 คือการปรั บเปลี่ยนโครงสร้ างเศรษฐกิจแบบเดิมมาเป็น เศรษฐกิจที่ขับเคลื่อนด้วยนวัตกรรม ให้หลุดจากการทามากได้น้อยมา เป็ น ท าน้ อ ยได้ ม าก หมายถึ ง ไทยต้ อ งปรั บ จากการขั บ เคลื่ อ นด้ ว ย อุตสาหกรรมมาเป็นการขับเคลื่อนด้วยความคิดสร้างสรรค์ นวัตกรรม และ เทคโนโลยี จากการเกษตรดั้งเดิมมาใช้เทคโนโลยีเพิ่ม เช่นเป็น Smart Farm เน้นการบริหารจัดการ เปลี่ยนเกษตรกรให้เป็นผู้ประกอบการ SME เดิมเป็น Smart Enterprize มาอิงกับเทคโนโลยี ภาคบริการเปลี่ยนเป็น การบริการมูลค่าสูง High value service แรงงานทักษะต่าเป็นแรงงานที่ มีความรู้ความเชี่ยวชาญ ผลักดันการปฏิรูปโครงสร้างทางเศรษฐกิจ ปฏิรูป การศึกษา การวิจัยบนพื้นฐานของทุนเดิมของชาติ ความหลากหลายทาง ชีวภาพและความหลากหลายทางวัฒนธรรม ทางานโดยเริ่มจากสิ่งที่มีและ เพิ่มคุณค่าที่มาจากระบบบริหารจัดการและเทคโนโลยี โดยให้น้าหนักการ พัฒนาบนฐาน 5 กลุ่มเทโนโลยีและอุตสากรรมเป้าหมายได้แก่ 1) กลุ่มอาหาร เกษตร 2) กลุ่มสาธารณสุข สุขภาพ 3) กลุ่มหุ่นยนต์อัจฉริยะ 4) กลุ่มดิจิทัลเทคโนโลยี 5) กลุ่มอุตสาหกรรมสร้างสรรค์และวัฒนธรรม พัฒนาเป็น  อาหาร เกษตร และเทคโนโลยีชีวภาพ  สาธารณสุขและสุขภาพ และเทคโนโลยีการแพทย์  หุ่นยนต์อัจฉริยะและระบบเครื่องกลอิเลกทรอนิคส์ ควบคุม  ดิจิทัล เทคโนโลยีและอินเทอร์เน็ตเชื่อมต่อ  อุตสาหกรรมสร้างสรรค์ วัฒนธรรมและบริการที่มี มูลค่าสูง ทั้ ง นี้ ก ารน านวั ต กรรม ความรู้ มาใช้ ขั บ เคลื่ อ นการพั ฒ นามี แนวทางได้แก่การมุ่งเน้นการสานพลัง เชื่อมโยงเทคโนโลยีและนวัตกรรม จากสถานศึ ก ษา สถาบั น วิ จั ย มาประสานพลั ง กั บ ภาคเอกชนในทุ ก ด้าน พร้ อมมุ่งเน้ น การเสริมโครงสร้างทางการสื่ อสารโทรคมนาคมให้ สมบูรณ์ครอบคลุมประชากรมากที่สุดเพื่อสามารถเชื่อมโยงทุกภาคส่วน เข้าถึงกัน

035 เมื่ อ เข้ า ใจถึ ง สาระส าคั ญ ของแผนพั ฒ นาเศรษฐกิ จ และสั ง คม แห่งชาติฉบับปัจจุบันแล้ว เรามาย้อนสารวจเส้นทางการพัฒนาประเทศ ตั้งแต่ปี 2504 (สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสั ง คม แห่งชาติ: ออนไลน์) แผนพัฒนาฉบับที่ 1 (พ.ศ. 2504 - 2509) เน้นการลงทุนในโครงสร้าง พื้ น ฐานของประเทศ ได้ แ ก่ ก ารสร้ า งถนน ทางรถไฟ เครื อ ข่ า ย ประปา ระบบชลประทาน และมี ก ารส่ ง เสริ ม การลงทุ น ข อง ภาคเอกชน เช่นเหมืองแร่ ส่งเสริมการศึกษาระดับอุดมศึกษาโดยขยาย โ อ ก า ส สู่ ภู มิ ภ า ค มี ก า ร ตั้ ง ม ห า วิ ท ย า ลั ย ใ น ภู มิ ภ า ค ไ ด้ แ ก่ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และมหาวิทยาลั ยขอนแก่น ส่งผลให้ผลิตภัณฑ์ มวลรวมในประเทศ (GDP) เพิ่มขึ้นร้อยละ 8.1 ต่อปี มีมูลค่าการส่งออก เพิ่มขึ้น แหล่งรายได้จากการส่งออกหลักได้แก่ปอ ไม้สัก ข้าวโพด มันสาปะหลัง ยางพารา และดีบุก ปัญหาของประเทศในยุคแผน 1 ได้แก่ การขาดแคลนบุคลากร ทางวิ ช าการ เทคนิ ค และการบริ ห าร ต้ อ งพึ่ ง พาแหล่ ง เงิ น ทุ น จาก ต่ า งประเทศ การกระจายรายได้ มี น้อ ย เพราะรายได้ ก ระจุ ก ตั ว ที่ผู้ มี โอกาสทางเศรษฐกิจ ได้แก่คนที่เข้าถึงทรัพยากร เข้าถึงการพัฒนา แผนพั ฒ นาฉบั บ ที่ 2 (พ.ศ. 2510 - 2514) เน้ น การพั ฒ นาโครงสร้ า ง พื้ น ฐานของประเทศเช่ น เดี ย วกั บ แผน 1 ความแตกต่ า งได้ แ ก่ ใน แผนพัฒนา ฯ ฉบับที่ 2 นี้ มุ่งพัฒนากาลังคนเพื่อเป็นพื้นฐานในการพัฒนา ประเทศ ส่ งเสริ มการผลิตด้านเกษตรกรรมและอุตสาหกรรม เน้นการ ส่งออกข้าว ผลจากการดาเนินแผนได้แก่เศรษฐกิจขยายตัวโดยมีอัตราการ ขยายตั ว อย่ า งรวดเร็ ว ในระยะต้ น และขยายตั ว ช้ า ลงในระยะ ปลาย เนื่องจากราคาข้าวและยางพาราในตลาดโลกตกต่าลง แผนพัฒนาฉบับที่ 3 (พ.ศ. 2515 - 2519) ให้ความสาคัญกับการพัฒนา สังคม เช่นการศึกษา การสาธารณสุขและการจัดบริการโดยภาครัฐ ทั้ง ทางการศึกษา การแพทย์ ฯลฯ มีการกาหนดเป้าหมายลดอัตราการเพิ่ม ของประชากรเป็ นครั้งแรก โดยเป็นผลสืบเนื่องมาจากยุคก่อนหน้า นี้ที่ สั ง คมไทยเป็ น สั ง คมเกษตรกรรม ต้ อ งการแรงงานในกระบวนการ

036 ผลิ ต ด้ ว ยความที่ ค นไทยท าการเกษตรแบบดั้ ง เดิ ม ไม่ อิ ง อาศั ย เทคโนโลยี ในยุคนี้การเพิ่มของประชากรในอัตราเดียวกับที่ผ่านมาจะ สร้ า งความไม่ ส มดุ ล เริ่ ม มี โ ครงการรณรงค์ คุ ม ก าเนิ ด “มี ลู ก มากจะ ยากจน” ให้ความสาคัญต่อการกระจายรายได้อย่างเป็นธรรมควบคู่กับ การพัฒนาเศรษฐกิจ เน้นการสร้างงานและการมีงานทา ความท้าทายที่ ผู้นาประเทศในยุคนั้นต้องเผชิญมีหลายประการตั้งแต่ภาวะผันผวนครั้ง ใหญ่ ข องเศรษฐกิ จ โลก การลงทุ น ในประเทศชลอตั ว การขึ้ น ราคา น้ ามั น เมื่ อ สิ้ น สุ ด แผนพั ฒ นา ฯ ฉบั บ นี้ ผ ลิ ต ภั ณ ฑ์ ม วลรวมในประเทศ (GDP) เพิ่มขึ้นต่ากว่าเป้าหมาย แผนพัฒนาฉบับที่ 4 (พ.ศ. 2520 - 2524) เน้นการปรับปรุงสภาพแวดล้อม และทรัพยากรธรรมชาติ มุ่งการพัฒนาเศรษฐกิจพร้อมกับการสร้างความ เป็นธรรมทางสังคม การดาเนินงานในแผนนี้ยังได้รับผลพวงจากภาวะ เศรษฐกิจโลกต่อเนื่องมาจากยุคแผน ฯ 3 ที่มีภาวะเศรษฐกิจตกต่า ความ เปลี่ยนแปลงทางการเมืองและสถานการณ์ที่ต้องเฝ้าระวังบริเวณชายแดน กัมพูชา ครูโตขึ้นในยุคนี้และได้ฟังข่าวสมรภูมิร่มเกล้าตลอดช่วงเกิดเหตุ ปะทะและเฝ้าระวัง นอกจากนี้ยังมีปัญหาวิกฤติการณ์น้ามันที่ประเทศ กลุ่มโอเปคประกาศขึ้นราคาน้ามัน ปัญหาการว่างงาน การขาดดุลทาง การค้า แผนพัฒนาฉบับที่ 5 (พ.ศ. 2525 - 2529) มุ่งรักษาเสถียรภาพและความ มั่ น คงทางเศรษฐกิ จ การเงิ น ของประเทศ เน้ น การแก้ ไ ขปั ญ หาความ ยากจนในชนบท มีการกล่าวถึงการร่ วมมือกับภาคเอกชน ผลที่ได้รับเมื่อ สิ้นแผน ฯ กลับกลายเป็นช่องห่างระหว่างรายได้คนเมืองกับคนชนบทยิ่ง กว้างขึ้น แสดงว่าความเหลื่อมล้ามีสูง บริการของรัฐเกี่ยวกับสาธารณูป โภคขาดแคลนเช่นน้าประปาไหลอ่อนหรือหยุดไหลบ่อยครั้ง ในยุคนี้การ มี โ ทรศั พ ท์ เ ป็ น เรื่ อ งหรู ห ราและพิ เ ศษมาก ๆ ทรั พ ยากรธรรมชาติ ถู ก ทาลายอย่างรวดเร็ว คาว่า “ภูเขาหัวโล้น ” ได้รับการกล่าวถึงในบริบท สังคมเพื่อใช้เรียกป่าเสื่อมโทรม หรือพื้นที่ป่าที่ถูกบุกรุกจนไม่เหลือสภาพ ป่าไม้ ปัญหานี้นาสู่ภัยธรรมชาติอื่น ๆ ไม่ว่าจะเป็นน้าท่วม น้าป่าไหล หลาก

037 แผนพัฒนาฉบับที่ 6 (พ.ศ. 2530 - 2534) แผนนี้เน้นประสิทธิภาพของ ทรัพยากรมนุษย์ การสร้างงาน ปรับปรุงระบบการผลิต การตลาดเพื่อ ยกระดับคุณภาพปัจจัยทางเศรษฐกิจ กระจายความเจริญและรายได้สู่ ชนบท เมื่อสิ้ น สุ ดแผน ฯ ประเทศไทยมี การเติ บโตทางเศรษฐกิ จ และ โครงสร้างทางการเงิน ในรูปแบบที่ทัดเทียมกับสากล แผนพัฒนาฉบับที่ 7 (พ.ศ. 2535 - 2539) ปรับแนวคิดการพัฒนาไปสู่การ พัฒนาที่ยั่งยืนโดยมุ่งรักษา ระดับการขยายตัวทางเศรษฐกิจให้เหมาะสม และรั ก ษาเสถี ย รภาพทางเศรษฐกิ จ การกระจายรายได้ การพั ฒ นา ทรั พ ยากรมนุ ษ ย์ คุ ณ ภาพชี วิ ต และสิ่ ง แวดล้ อ ม ผลที่ ไ ด้ รั บ คื อ การ เจริญเติบโตทางเศรษฐกิจเป็นไปอย่างต่อเนื่อง มีการเคลื่อนย้ายแรงงาน จากชนบทสู่เมือง แผนพัฒนาฉบับที่ 8 (พ.ศ. 2540 - 2544) เน้น “คน” เป็นศูนย์กลาง ของการพั ฒ นา มุ่ ง ให้ ก ารพั ฒ นาเศรษฐกิ จ เป็ น การพั ฒ นาคุ ณ ภาพ ชีวิต เปลี่ยนวิธีการพัฒนาแบบแยกส่วนมาเป็นการบูร ณาการแบบองค์ รวม แต่ยุ คนี้ การพัฒ นาเกิดขึ้นไม่ชัดเจนเนื่องจากประสบภาวะปัญหา เศรษฐกิจรุนแรง แผนพัฒนาฉบับที่ 9 (พ.ศ. 2545 - 2549) มุ่งการพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม สิ่ ง แวดล้ อ ม ให้ เ กิ ด ความสมดุ ล โดยยึ ด คนเป็ น ศู น ย์ ก ลางการพั ฒ นา เช่นเดิม และใช้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง มุ่งพั ฒนาสู่สังคมที่เข้ มแข็ง และมีดุลยภาพ คือ สังคมคุณภาพ สังคม แห่งภูมิปัญญา และการเรียนรู้ และสั งคมสมานฉัน ท์เอื้ออาทรต่อ กัน เพื่อนาไปสู่ เป้าหมายการพั ฒ นา "เศรษฐกิจดี สังคมมีการพึ่งพา การพัฒนายั่งยืน วิสัยทัศน์ร่วม" เมื่อสิ้นสุด แผน พบว่าความเป็นอยู่ของคนไทยดีขึ้น แต่ทรัพยากรธรรมชาติถูกใช้ อย่างสิ้นเปลือง สังเกตได้ในระดับการบริโภคในครัวเรือนว่า “ผลิตภัณฑ์ แบบใช้ครั้งเดียวทิ้ง ” เช่นผ้าอ้อมสาเร็จรูป ภาชนะพลาสติก ขวดน้าดื่ม แบบไม่คืนขวด เข้ามามีบทบาทอย่างเห็นได้ชัด ต่างจากการบริโภคแบบ เก่าที่ของใช้จะมีอายุการใช้งานนานชั่วลูกชั่วหลาน แผนพัฒนา ฉบับที่ 10 (พ.ศ. 2550 - 2554) ยังคงยึดถือ “ปรัชญาของ เศรษฐกิจพอเพียง” มาเป็นแนวปฏิบัติในการพัฒนาแบบบูรณาการเป็น

038 องค์ร วมที่มี “คนเป็ น ศูน ย์กลางการพัฒ นา” ต่อเนื่องจากแผนพัฒ นาฯ ฉบับ ที่8 และ 9 และให้ความสาคัญต่อการรวมพลังสังคมจากทุกภาคส่วน ให้มีส่วนร่วมดาเนินการใน ทุกขั้นตอนของแผนฯ พร้อมสร้างเครือข่ายการ ขับเคลื่อนยุทธศาสตร์การพัฒนาสู่การปฏิบัติ รวมทั้งการติดตามตรวจสอบ ผลการดาเนินงานตามแผนอย่างต่อเนื่อง อุปสรรคของการพัฒนาในช่วง แผน ฯ นี้ได้แก่ปัญหาทางการเมือง และปัญหายาเสพติด ยุคนี้เองที่การ แบ่งขั้วทางการเมืองส่งผลชัดเจนในระดับประชาชน ดังจะเห็นได้จากการ ชุมนุมแสดงจุดยืนทางการเมืองที่มีสีเป็นตัวแทน และมีความรุนแรงเกิดขึ้น ในการชุมนุม แผนพั ฒ นา ฉบั บ ที่ 11 (พ.ศ. 2555 - 2559) ด าเนิ น การภายใต้ วิ สั ย ทั ศ น์ " ประเทศมี ค วามมั่ น คงเป็ น ธรรม และมี ภู มิ คุ้ ม กั น ต่ อ การ เปลี่ยนแปลง" มุ่งพัฒนาฐานการผลิตและบริการ การสร้างความเป็นธรรม และ ลดความเหลื่ อ มล้ าทางเศรษฐกิ จ สั ง คม และสร้ า งภู มิ คุ้ ม กั น จาก วิกฤตการณ์เน้นการบริหารจัดการทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน มี เป้าหมายหลัก ได้แก่ เศรษฐกิจมีความเข้มแข็งสมดุล ความสามารถในการ แข่งขันสูงขึ้น มีหลักประกันสังคมที่ทั่วถึง และสังคมไทยมีความสุขอย่างมี ธรรมาภิบาล และมุ่งให้ประเทศไทยสามารถแข่งขันได้ในประชาคมโลกโดย เป็นประเทศชั้น นาในกลุ่มอาเซียน ในแผน ฯ นี้ ธุรกิจขนาดกลางและ ขนาดย่อมได้รับความสาคัญ พร้อมกับการให้น้าหนักกับวิทยาศาสตร์และ เทคโนโลยี การพัฒนาตามแนวทางของแผน 1 - 7 ทาให้ประเทศไทยประสบ ความสาเร็จในการพัฒนาเศรษฐกิจ ที่ขยายตัวอย่างรวดเร็ว เฉลี่ยร้อยละ 7 ต่อปี คนไทยมีงานทาเพิ่มขึ้น มีบริการปัจจัย โครงสร้างพื้นฐาน และบริการ ทางสังคมมากขึ้น แต่ความเจริญเติบโตดังกล่าวยังอยู่บนพื้นฐานความไม่ สมดุ ล ของการพั ฒ นา และกลั บ ก่ อ ให้ เ กิ ด ปั ญ หาและผลกระทบต่ าง ๆ ตามมา คือ ความเหลื่อมล้าของรายได้ ช่องว่างระหว่างเมืองกับชนบท คน จนเพิ่ ม มากขึ้ น คนรวยมี เ ฉพาะกลุ่ ม หรื อ "รวยกระจุ ก จนกระจาย" นอกจากนั้น ยังก่อให้เกิดผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตของคนไทย เกิดปัญหา สังคมอื่น ๆ ตามมา เช่น ครอบครัวแตกสลาย ขาดความอบอุ่น ความเห็น แก่ตัว ปัญหายาเสพติด อาชญากรรม ความมั่นคงปลอดภัย ในชีวิตและ

039 ทรัพย์สิน คนขอทาน เด็กเร่ร่อน สตรี คนชรา คนพิการ คนด้อยโอกาส ผู้ช่วยเหลือตนเองไม่ได้ รวมทั้งปัญหาทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม ถูกนามาใช้อย่างขาดจิตสานึก ฟุ่มเฟือย เกิดความสิ้นเปลือง สูญเสียลด น้อยถอยลง และเสื่อมโทรมลงทุกขณะ จากบทเรียนของการพัฒนาประเทศที่ผ่านมา ได้ก่อให้เกิด มิติ ใหม่ของการพัฒนา โดยเห็นได้จากแผน 8 และ 9 การพัฒนาที่ยั่งยื นจึง ได้รับความสาคัญ ไม่เพียงแต่ในระดับประเทศ แต่เป็นทุกระดับ ตั้งแต่ ระดับโลก ไปจนถึงหน่วยเล็กลงมาอย่างชุมชน ที่มีเรื่องราวของการสื่อสาร เพื่อสร้างความเข้าใจ เป็นสะพานเชื่อมองค์ประกอบต่าง ๆ ของชุมชนเข้า ด้วยกัน

การพัฒนาชุมชน ความเป็นมาของการพัฒนาชุมชน (Community Development) (วร วุฒิ โรมรัตนพันธ์,2554) มีรากฐานที่มา 3 ประการดังนี้ 1. การทดลองปฏิบัติงานในประเทศอาณานิคมของอังกฤษใน ทวีปอัฟริกาและเอเชีย 2. การปฏิบัติงานของหน่วยงานอาสาสมัครจากประเทศ สหรัฐอเมริกาและยุโรปในประเทศอื่น ๆ 3. แผนงานด้านการศึกษาผู้ใหญ่ การบริการชุมชน และด้าน สวัสดิการสังคมในประเทศสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ ทั้ ง นี้ ค าว่ า พั ฒ นาชุ ม ชนมาจากแนวคิ ด พื้ น ฐานของการศึ ก ษา มวลชน (Mass Education) ในประเทศอาณานิ ค มของอัง กฤษ โดยมี หลั ก การว่ า การสร้ า งพลเมื อ งที่ ดี ส ามารถเริ่ ม จากหน่ ว ยเล็ ก ของ สังคม ได้แก่ชุมชน โดยต้องมุ่งเป้าที่ชุมชนโดยรวม เพื่อให้ประชาชน ได้รับการศึกษา เรียนรู้ ตระหนัก และได้มีส่วนร่วมถึงขั้นสูงสุดในการ เปลี่ยนแปลงด้านเศรษฐกิจ สังคมที่เกิดขึ้นรอบตัว ดังนี้แล้ว การศึกษา มวลชนจึงเป็นการศึกษานอกระบบมากกว่าในระบบ และได้เปลี่ยนคาว่า การศึกษามวลชน เป็นการพัฒนาชุมชน (Community Development Conference,1985- เอกสารประกอบการประชุม,อ้างใน วรวุฒิ โรมรัตน พันธ์,2554)

040 ในทศวรรษที่ 1950 ผู้นาสหรัฐอเมริกามีความเชื่อว่าประเทศกาลัง พัฒนากาลังตกอยู่ใต้อานาจของประเทศคอมมิวนิสต์ การให้การช่วยเหลือ ทางเศรษฐกิจและกาารทหารมีความจาเป็น แต่ยังไม่เพียงพอแก่การดารง นโยบายต่างประเทศของสหรัฐอเมริกา หลังสงครามโลกครั้งที่สองสิ้นสุด ลง เกิดภาวะยากจน ความไม่รู้หนังสื อและภาวะโรคภัยไข้เจ็บเกิด ขึ้น มากมายในประเทศกาลังพัฒนา ปัญหาเหล่านี้กลายเป็นภารกิจหลักของ องค์การสหประชาชาติ โดยองค์กรสหประชาชาติได้ดาเนินการแก้ไขผ่าน กระบวนการพัฒนาชุมชน และแนวคิดนี้ส่งผลต่อแนวคิด แนวปฏิบัติของ นานาประเทศในยุคต่อมา ยกตัวอย่างเช่น ในประเทศไทย การพัฒนาชุมชนในประเทศไทย แนวคิดด้านการพัฒนาชุมชนในประเทศไทย (เล่มเดียวกัน) ริเริ่ม ขึ้น โดยกระทรวงมหาดไทยโดยได้ประกาศแผนบูรณะชนบทในปี พ.ศ.

2485 มุ่งหวังให้ประชาชนเป็นพลเมืองดี มีที่ทากินและมีการครองชีพที่ ดี แผนบู ร ณะ ฯ นี้ มุ่งสร้างการพัฒ นาในเชิงวัตถุ แต่ห ยุดไปหลั งจาก ดาเนินการได้เพียงสองปี เนื่องจากขาดหลักวิชาการและขาดการสนับสนุน จากรัฐบาล อีกทั้งเป็นช่วงเดียวกับมหาสงครามเอเชียบูรพา ต่อมาเมื่อ สงครามสิ้นสุดลง ได้มีความพยายามขับเคลื่อนการพัฒนาอีกครั้ง จนถึงปี พ.ศ. 2498 ประเทศไทย โดยกระทรวงศึ กษาธิ การร่ว มมื อ กับ องค์ ก าร การศึกษา วิทยาศาสตร์และวัฒ นธรรมแห่ งสหประชาชาติ (UNESCO) จัดตั้งโครงการมูลสารศึกษา (Fundamental Education) นับเป็นอีกก้าว ของการพั ฒ นาชนบทผ่ า นโครงสร้ า งการศึ ก ษา และต่ อ มาในปี 2479 เจ้ า หน้ า ที่ ไ ทยดู ง็นด้ า า นการพั ฒ นาท้ อ งถิ่ น ในอิ น เดี ย และ พม่า (นักศึกษาโปรดสังเกตว่าการพัฒนาชนบทมีต้นแบบหนึ่งมาจากการ พั ฒ นาประเทศอาณานิ ค มของอั ง กฤษ) เมื่ อ กลั บ มามี ก ารน าเสนอ แผนพั ฒ นาท้ อ งถิ่ น และพั ฒ นาเป็ น การจั ด ตั้ ง ส านั ก งานพั ฒ นา ท้องถิ่น เปลี่ยนชื่อเป็นส่วนการพัฒนาท้องถิ่นไทยในปี พ.ศ. 2503 และ เป็นกรมพัฒนาชุมชนในปี พ.ศ.2504 และมีสานักงานเร่งรัดพัฒนาชนบท ในปี พ.ศ. 2507 ในที่สุด หลักการพัฒนาชุมชน

041 องค์การสหประชาชาติ ได้ประมวลหลักการพัฒนาชุมชน จากประ ประสบการณ์ประเทศต่าง ๆ ที่ดาเนินงานประสบความสาเร็จไว้ดังนี้ (The United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Community Development and Related Services,1960 อ้างใน เล่ม เดียวกัน) 1) กิจกรรมที่จะดาเนินการ ต้องสนองความต้องการขั้นพื้นฐานของ

2)

3) 4)

5) 6)

7) 8)

ชุมชน โดยเฉพาะโครงการเริ่มแรก ควรมาจากความต้องการที่ ประชาชนแสดงออก การปรั บ ปรุ งท้องถิ่น อาจดาเนินการได้โ ดยความพยายามของ นักวิชาการในแต่ละสาขาแต่การที่งานพัฒนาชุมชนจะได้ผลเต็มที่ และเกิดความสมดุล ต้องอาศัยความร่วมมือกันและการกาหนด โครงการในลักษณะอเนกประสงค์ (Multipurpose programs) การเปลี่ยนแปลงทัศนคติของประชาชน มีความสาคัญเท่าเทียม กับความสาเร็จด้านวัตถุ ในขั้นตอนต่าง ๆ ของการพัฒนา จะต้องมุ่งให้ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วมในกิจกรรมของชุมชนให้ มากขึ้น ต้องปรับปรุงรูปแบบของรัฐบาลท้องถิ่นที่มีอยู่ให้สามารถ ปฏิบัติงานได้อย่างจริงจัง ในท้องถิ่นที่การปกครองท้องถิ่นยังไม่ เป็นรูปเป็นร่างชัดเจน ในกิ จ กรรมโครงการใดก็ ต าม การค้ น หาส่ ง เสริ ม สนั บ สนุ น ตลอดจนการฝึกผู้นาอบรมท้องถิ่น ต้องถือเป็นวัตถุประสงค์สาคัญ การจัดให้สตรีและเด็ก มีส่วนร่วมในโครงการชุมชนมากขึ้น จะ เป็นการช่วยให้โครงการพัฒนามีพลังเข้มแข็งมากขึ้น และยังช่วย ให้ขอบเขตกว้างขวางและยาวนานขึ้น รัฐบาลจะต้องให้ความช่วยเหลืออย่างจริงจัง เพื่อให้โครงการช่วย ตัวเองของชุมชนได้ผลสาเร็จ การดาเนินงานพัฒนาชุมชนแห่งชาติ จาเป็นต้องกาหนดนโยบาย ที่ แ น่ น อน การก าหนดระเบี ย บวิ ธี ก ารปฏิ บั ติ ใ นการบริ ห าร โดยเฉพาะการคั ด เลื อ กและการฝึ ก อบรมบุ ค ลากร ควรระดม ทรั พ ยากรท้ อ งถิ่ น ของประเทศมาใช้ แ ละการจั ด ให้ มี ก ารวิ จั ย ทดลอง และประเมินผล

042 9) ทรัพยากรจากองค์กรการอาสาสมัคร การจะนามาใช้ประโยชน์

อย่ า งเต็ ม ที่ ใ นโครงการพั ฒ นาชุ ม ชน ทั้ ง ในระดั บ ท้ อ งถิ่ น ระดับประเทศและระหว่างประเทศ 10) ความก้ า วหน้ า ทางเศรษฐกิ จ และสั ง คม ในระดั บ ท้ อ งถิ่ น จาเป็นต้องให้ขนานควบคู่ไปกับการพัฒนาของประเทศโดยรวม 2.2 พัฒนาการของแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ในหัวข้อนี้ เราจะทาความเข้าใจเกี่ยวกับการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ว่า แนวคิดนี้หมายถึงอะไร มีพัฒนาการหรือที่มา อย่างไร มีอรรถประโยชน์และหน้าที่ อย่างไร การสื่อสารเพื่อการพัฒนา : เชื่อมพลัง ร่วมถักสานการพัฒนา การสื่อสารเพื่อการพัฒ นา หมายถึง การนาการสื่ อสารประเภทต่าง ๆ ตลอดจนรูปแบบ วิธีการต่าง ๆ มาช่วยส่งเสริม สนับสนุนกระบวนการในการพัฒนา ประเทศ อันได้แก่ การพัฒนาเศรษฐกิจ การเมือง สังคม ตลอดจนวัฒนธรรมบรรทัด ฐานค่านิยมต่างๆ แนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนามาจากไหน การพัฒนามีมาคู่กับมนุษยชาติ และการสื่อสารเป็นหนึ่งในธรรมชาติของ มนุษย์ เมื่อสองสิ่งนี้มารวมกัน การพัฒนาจึงสามารถนาพามวลมนุษย์ไปได้ไกล เพราะความเข้ า ใจถู ก เชื่ อ มโยง และมุ ม มองได้ รั บ การปรั บ ให้ เ ป็ น ไปในทาง เดียวกัน พลังจึงเกิด การสื่อสารเพื่อการพัฒนาในยุคแรกมองการสื่ อสารที่ ถูก นาไปใช้สร้างอิทธิพลทางความคิดแก่กลุ่มผู้รับสารเป้าหมายผ่านองค์ประกอบอัน เป็นธาตุของการสื่อสาร ได้แก่ ผู้ส่ง ตัวสาร ช่องทาง และ ผู้รับสาร ซึ่งแนวคิดนี้ ถู ก ตั้ ง ค า ถ า ม อ ย่ า ง ม า ก ใ น ยุ ค ต่ อ ม า เ นื่ อ ง จ า ก บ ท บ า ท ข อ ง ผู้ รั บ ส า ร เปลี่ยนไป พฤติกรรมในการรับสารเป็นแบบ Active มากขึ้นกว่าเดิมโดยเฉพาะ อย่างยิ่งการมีผลตอบกลับ (feedback) เมื่อแนวคิดการสื่อสารที่มีลักษณะเชิงเส้น (Linear) ได้ รั บ ความสนใจน้ อ ยลงและมี แ นวคิ ด อื่ น ๆ ที่ ซั บ ซ้ อ นขึ้ น เข้ า มามี บทบาท โดยให้ความสาคัญกับแนวคิดที่มองการสื่ อสารว่าเป็นเครื่องขยายเขต ความรู้ข้อมูลข่าวสาร สร้างความเชื่อมั่น ประเมินความเสี่ยง สารวจโอกาสใหม่ ๆ และอานวยความสะดวกตลอดจนเพิ่มความเป็นไปได้ในการแบ่งปันข้อมูล หรือ จั ด การความรู้ (Knowledge Management) ดั ง นั้ น ความเกี่ ย วข้ อ งของการ

043 สื่อสารกับการพัฒนาคือหน้างานที่ทาให้คนรู้จัก เข้าใจ และยอมรับ “สิ่งดี” ที่ทา ให้ชีวิตดีขึ้น ปัญหาหมดไป และทาให้คนส่งต่อสิ่งดี ๆ หรือการพัฒนานั้น ๆ ให้ ขยายวงกว้างออกไปไม่จากัด ปรัชญาพื้นฐานของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา ค า ว่ า “ก า ร สื่ อ ส า ร เ พื่ อ ก า ร พั ฒ น า ” ห รื อ Development Communication ถู ก น ามาตั้ ง เป็ น ฝ่ า ยด าเนิ น งานหนึ่ ง ของธนาคารโลก โดย พิ จ ารณาความหมายของค านี้ ว่า เป็ น “ศาสตร์ ส หสาขาที่ อิ ง กั บ การศึ ก ษาเชิง ประจั ก ษ์ มุ่ ง สร้ า งฉั น ทามติ ด้ ว ยการส่ ง เสริ ม การจั ด การความรู้ แบ่ ง ปั น ประสบการณ์ เ พื่ อ เข้ า ถึ ง การเปลี่ ย นแปลงในทางที่ พึ ง ประสงค์ แ ละริ เ ริ่ ม การ พั ฒ นา ทั้ ง นี้ มิ ไ ด้ ห มายรวมเฉพาะการกระจายข่ า วสารข้ อ มู ล แต่ ค รอบคลุ ม กระบวนการวิจัย และการสื่อสารแบบสองทางระหว่างผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย ” (The World Bank,2008) ต่อมาในการประชุมสมาพันธ์ว่าด้วยการสื่อสารเพื่อการพัฒนาแห่งโลก ครั้งที่ 1 (The First World Congress of Communication for Development) จั ด ขึ้ น ณ กรุงโรม ประเทศอิตาลี ในปี ค.ศ. 2006 ที่มีผู้ร่วมประชุมกว่า 900 คนจาก นานาประเทศสมาชิกธนาคารโลกได้บรรลุข้อตกลงทางความหมายร่วมกันว่าการ สื่อสารเพื่อการพัฒนา หมายถึง “กระบวนการทางสังคมบนพื้นฐานของการร่วม โต้ ต อบเติ ม เต็ ม อาศั ย วิ ธี ก ารและเครื่ อ งมื อ ที่ ห ลากหลาย มุ่ ง สร้ า งความ เชื่อมั่น การแบ่งปันความรู้และทักษะ การสร้างนโยบาย การร่วมอภิปรายและ การเรี ย นรู้ เ พื่ อ การเปลี่ ย นแปลงที่ มี ค วามหมายและยั่ ง ยื น โดยสิ่ ง นี้ มิ ใ ช่ ก าร ประชาสัมพันธ์ หรือการสื่อสารองค์กร” (Food and Agriculture Organization of the United Nations -FAO and The World Bank,2007) ปรัชญาพื้นฐานของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา (กมลรัฐ อินทรทัศน์, 2542) ได้แก่ การสื่อสารที่มีเป้าหมายเกี่ยวเนื่องกับกลุ่มเป้าหมายอย่างชัดเจน เป็นการสื่อสารที่มุ่งเน้นคุณค่าเป็นพื้นฐาน เช่น มุ่งเน้นที่วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียม ประเพณี ความเชื่อ จิตวิญญาณของความเป็นมนุษย์” จะเห็นได้ว่าการสื่อสารเพื่อการพัฒนาจะเน้นผลของการกระทาที่มีเหตุผลและมี ความยืดหยุ่นตามสภาพการณ์และสภาพแวดล้อม ขอยกตัวอย่างเทียบเคียงเพื่อ

044 ความเข้าใจเปรียบกับการหาเสื้อผ้ามาสวมใส่เพื่อให้อุ่น เพื่อปกปิดร่างกาย หรือ เพื่อประดับตกแต่ง เราสามารถหาซื้อเสื้อผ้าได้จากหลายแหล่ง เลือกได้เท่าที่มีใน ร้าน บางแบบสวยถูกใจแต่สวมได้ไม่พอดี แต่เป็นขนาดมาตรฐาน ที่คนขายบอก ว่ า “เป็ น Free Size ถ้ า ใส่ ไ ม่ ไ ด้ ต้ อ งไปสั่ ง ตั ด ” การสื่ อ สารเพื่ อ การพั ฒ นาคื อ สื่อสารแบบ “วัดตัวตัด” เพราะเสื้อของใครก็ต้องจาลองขนาดมาจากคนนั้น การ สื่อสารกับกลุ่มใดก็ต้องมีความเหมาะสมกับคนกลุ่มนั้น วัตถุประสงค์ ของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา การสื่อสารเพื่อการพัฒนาเกิดขึ้นด้วยวัตถุประสงค์ต่อไปนี้ (กมลรัฐ อินทร ทัศน์, 2542) - การสร้างความตระหนัก - การสร้างความรู้ - การสร้างความเข้าใจ - การสร้างทัศนคติ - การนาไปสู่การปฏิบัติ ในที่นี้ ขออธิบายเพิ่มเติมเพื่อให้กระจ่างขึ้นว่าการสื่อสารเพื่อการพัฒนานี้ เป็นไปในทางเดียวกับการสื่อสารเพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลงในเชิงพฤติกรรมอื่น ๆ โดยขอให้นักศึกษาสังเกตว่า ความเข้าใจอย่างเดียวไม่สามารถทาสังคมไปสู่ การ พัฒนาได้ ทานองเดียวกับการรู้ และเข้าใจว่าคนรักกันต้องการการดูแลเอาใจ ใส่ ตระหนักว่าการใช้เวลาร่วมกันเป็นหนทางที่ทาให้ความรักสดใส แต่ไม่ทาอะไร เลย เช่นนี้แล้วความสัมพันธ์อาจไม่เบ่งบาน เพราะไม่มีความพยายามทาให้สิ่งต่าง ๆ ดีขึ้น ในบริบทการปฏิบัติงานจริงนักศึกษามักพบความท้าทายในลาดับขั้นต่าง ๆ ตั้งแต่การสร้างการรับรู้ว่า “เรื่องนี้มีอยู่จริง” นาสู่การเปิดรับข้อมูลที่มีขึ้นตั้งแต่ใน ระดับความรู้ไปจนถึงความเข้าใจ และจุดที่เป็นเหมือนทางแยกที่อะไรก็เกิดขึ้นได้ คือการสร้างทัศนคติ เพราะจากจุดนี้เหลือเพียงขั้นเดียวเท่านั้น ซึ่งหากข้ามผ่าน มิได้ เท่ากับว่าการสื่อสารในครั้งนั้นไม่มีผลในเชิงปฏิบัติหากมองในแง่ดี ปรากฏ การนี้ยังไม่สามารถเป็นเครื่องตัดสินได้ว่างานล้ม เหลว เพราะองค์ความรู้ที่เกิดขึ้น อาจกาลังสั่งสมเป็นขุมพลังรอวันที่จะได้รับ “ชิ้นส่วนที่ขาดหาย” ซึ่งอาจมีคุณค่าใน เชิงข้อมูลหรือความรู้สึกก็ได้ จากนั้นความเปลี่ยนแปลงในเชิงพฤติกรรมจึงเกิดขึ้น ยกตัวอย่างปัญหาที่มีความคลาสสิก คืออยู่คู่สังคมมานานล้วนสะดุดการดาเนินงาน เพื่อตอบวัตถุป ระสงค์เหล่ านี้ อาทิ การรณรงค์เพื่อแยกขยะ ที่คนในสั งคมที่มี

045 กระป๋อง กล่อง ขวด กระดาษ และพลาสติกอยู่ในวิถีชีวิตล้วนทราบดีว่าวัสดุเหล่านี้ สามารถนามารีไซเคิลได้ และถังขยะสาหรับขยะรีไซเคิลมีให้พบเห็นได้ทั่วไป แต่ เมื่ อ ตรวจสอบแล้ ว ลั ก ษณะของขยะในถั ง ขยะทั่ ว ไป ขยะรี ไ ซเคิ ล หรื อ ขยะ อันตรายไม่มีความต่างกัน ปรากฏการณ์นี้สะท้อนถึงการที่วัตถุประสงค์ของการ สื่อสารเพื่อการพัฒนาไม่ได้รั บ การตอบสนอง ซึ่งมองเผิน ๆ ยังไม่สามารถระบุ ได้ ว่าเกิดจากการขาดความตระหนักว่ามีการรีไซเคิลขยะ ขาดความรู้ว่าเทศบาล ละแวกบ้านมีการกาจัดขยะแบบคัดแยก หรือความรู้เรื่องวิธีคัดแยกขยะ เพราะไม่ แน่ใจว่ากินลูกชิ้นที่เสียบไม้ใส่ถุงกับน้าอัดลมที่หมดไปครึ่งขวดแล้วต้องใส่ถังขยะ ทั่ ว ไป หรื อ ถั ง รี ไ ซเคิ ล เพราะขวดน้ าอั ด ลมน าไปรี ไ ซเคิ ล ได้ แต่ มี น้ าอั ด ลมที่ เหลืออยู่อีกครึ่งหนึ่ง น้าจิ้มลูกชิ้นกับไม้เสียบลูกชิ้นเป็นขยะทั่วไป แต่ถุงพลาสติก สามารถนามารีไซเคิลได้ อย่างนี้จะทิ้งลงถังใด (โดยหลักการคือหากภาชนะนั้นมี เศษอาหารให้ทิ้งลงถังขยะทั่วไป หรือหากล้างทาความสะอากแล้วสามารถแยกใส่ ถังรีไซเคิลได้) ขาดความเข้าใจในกระบวนการจัดการและคิดว่าต่อให้แยกขยะไปพนักงาน เทศบาลก็นาไปเทรวมกันอยู่ดี ทั้งที่ความเป็นจริงพนักงานเทรวมกันเพราะผู้ทิ้ง ขยะคัดแยกไม่ตรงตามวิธีปฏิบัติของเทศบาล หากคัดแยกให้ถูกต้องพนักงานจะ แยกออกไปเก็บอีกที่ เพื่อเข้าสู่กระบวนการคัดแยกได้สะดวกขึ้น หรือปัญหานี้แก้ ไม่ตกเพราะยังไม่สามารถสร้างให้กลุ่มเป้าหมายเกิดทัศนคติที่เอื้อต่อการเปลี่ยน พฤติกรรม เป็นการตั้งองศาความคิดที่ไม่พาตัวเองไปสู่การลงมือทาบางอย่าง อาจ เป็ น เพราะไม่ เ ห็ น ความส าคั ญ อย่ า งแท้ จ ริ ง จึ ง ไม่ จั ด ล าดั บ ว่ า เป็ น สิ่ ง ส าคั ญ เร่งด่วน หรือไม่แน่ว่ากลุ่มเป้าหมายอาจมีทุกอย่างตั้งแต่ขั้ นรับรู้ไปถึงทัศนคติ แต่ ไม่อยู่ในบริบทที่สามารถทาบางอย่าง เช่น แยกขยะแล้ว แต่พนักงานเทศบาลชุดนี้ จับเผาในเตาเผารวมกันหมดเพราะร้านรับซื้อวัสดุรีไซเคิลปิดตัวลง ทาให้จะเป็น ต้องเผา เป็นต้น ซึ่งหากเกิดปัญหาในลักษณะนี้ ขอให้พิจารณาหลักการรวมหัวใจ (engagement) ที่ให้น้าหนักกับการผสานประโยชน์และร่วมดาเนินงาน พัฒนาการของแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนา การใช้การสื่อสารเพื่อเป็นช่องทางส่งเสริมการพัฒนามีหลายชื่อเรียก (The World Bank,2008) ตั้ ง แต่ Development Communication นอกจากนี้ ยั ง มี “Communication for Development” และในระยะที่ผ่ านมาไม่นานนี้ มี ศั พท์ ใหม่ ที่ ใ ช้ ใ นวงการได้ แ ก่ “Communication for Social Change” เรี ย กชื่ อ ใด ขึ้นกับลักษณะกระบวนการและการใช้สื่อ แต่สิ่งที่ไม่ต่างกันได้แก่การเป็นไปเพื่อ

046 ส่งเสริมการพัฒนาอย่างยั่งยืนในระดับต่าง ๆ และการเชื่อมโยงผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย เข้าด้วยกัน แบ่งออกเป็นยุคต่าง ๆ ได้แก่ (The World Bank,2008) ยุคแรกของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา – Modernization ได้แก่ช่วงหลัง สงครามโลกครั้ ง ที่ ส องที่ ค วามทั น สมั ย คื อ คุ ณ ค่ า ประเทศที่ เ จริ ญ จะ กลายเป็นต้นแบบ และเกิดรูปแบบการพัฒนาแบบ “ตามพี่ใหญ่” รูปแบบ ของการสื่อสารเน้นส่งออกทางเดียงและฝั่งรับจะเปิดรับอย่างจดจ่อ เป็น ยุ คของการแพร่ ขยายเทคโนโลยี การรณรงค์เป็นไปแบบพูดให้ฟัง ให้ ข้อมูล จากผู้ ร ณรงค์ฝ่ ายเดียว ความส าคัญอยู่ที่ผู้ ที่ ส ามารถควบคุ ม สื่ อ ได้ และลักษณะการสื่อสารจะเป็นกระบวนการเชิงเส้น ที่มี ผู้ส่งสาร สาร - ช่องทาง - ผู้รับสาร (SMCR) ซึ่งเป็นตัวแบบของการกระจายกความ เจริญ หรือการแพร่ของนวัตกรรม การยอมรับนวัตกรรมแบบกระจาย จากส่วนกลาง ยุ ค ว่ า ด้ ว ยการค้ า นความทั น สมั ย - Dependency คื อ ยุ ค ที่ สั ง คมตั้ ง คาถามกับการรวมศูนย์ การใช้รูปแบบการสื่อสารแบบ “จงฟัง” มาเป็น การ “ทาไมต้องฟัง” และเดินบนทางที่เลือกเอง ยุคนี้คือราว ค.ศ. 1960 ที่การพัฒนาแบบเดินตามพี่ใหญ่เริ่มถูกปฏิเสธ ในยุคนี้ การสื่อสารยังคง ลักษณะเชิงเส้น แม้จะมีการเชื่อมโยงกับมิติเชิงสังคม วัฒนธรรม โดยผู้มี บทบาทในการให้ความหมายใหม่ของการสื่อสารที่เ ชื่อมโยงกับการพัฒนา ได้ แ ก่ องค์ ก ารการศึ ก ษา วิ ท ยาศาสตร์ และวั ฒ นาธรรมแห่ ง สหประชาชาติ (UNESCO) โดยประเด็นที่ได้รับความส าคัญมากที่สุ ด ประการหนึ่งได้แก่ความเท่าเทียมในการสื่อสาร การเข้าถึงข้อมูล และ การธ ารงเอกลั ก ษณ์ ท างวั ฒ นธรรมทั้ ง ในกลุ่ ม ประเทศที่ มี ฐ านะทาง เศรษฐกิ จ ดี และไม่ ดี แนวคิ ด การสื่ อ สารเพื่ อ การพั ฒ นาในยุ ค Dependency นี้ได้รับการยอมรับและสร้างผลกระทบในเชิงการพัฒ นา ชัดเจนในช่วงปี ค.ศ. 1970 จนกระทั่งราวปี ค.ศ. 1980 ที่รูปแบบการ เติบโตทางเศรษฐกิจแบบที่นอกเหนือจากการรับความเจริญ เริ่มเข้ามามี บทบาทแทนที่ มีการพัฒนาในลักษณะ “ทางเลือก” ยกตัวอย่างเช่นการ พั ฒ นาตามแนวเศรษฐกิ จ พอเพี ย ง ซึ่ ง จะได้ แ สดงเนื้ อ หาในหั ว ข้ อ “เศรษฐกิจพอเพียง” ต่อไป ยุคของการรวมตั ว – Participation มาจากการที่ภาวการณ์ทาให้ เป็น สมัยใหม่นาสู่การนิยมในวัตถุ และการพัฒนาตามทางเลือกของตัวเองไม่ สามารถนาสังคมสู่ความเจริญสมกับการใช้แนวคิดที่แปลกไปจากกระแส

047 หลัก เป็นจุดเริ่มต้นของแนวคิดที่เน้นการร่วมมือ การมีส่วนร่วมในการ พัฒนา โดยเฉพาะประเทศในกลุ่มโลกที่สาม ที่มีแนวทางการพัฒ นาใน แบบของตนเอง และเป็นแนวทางที่ให้น้าหนักความสาคัญกับการเติบโต บนรากฐานดั้งเดิมของแต่ละท้องที่ โดยธนาคารโลก (The World Bank) เป็นองค์กรหนึ่งที่มีบทบาทโดดเด่นในการส่งเสริมการพัฒนาบนฐานการมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชน ทั้ ง นี้ แ นวคิ ด การมี ส่ ว นร่ ว มถู ก บรรจุ ทั้ ง ใน คาอธิบ ายการพัฒ นา และแนวยุทธศาสตร์เพื่อส่ งเสริมการพัฒ นาของ ธนาคารโลก ในยุคนี้เองที่การสื่อสารเพื่อการพัฒนามุ่งเน้นการระบุเจาะจงกลุ่ม ผู้รับประโยชน์และผู้เกี่ยวข้อง (Stakeholders) การสื่อสารจึงมีบทบาท ชัดเจนในการเชื่อมโยงความเกี่ยวพัน (Engage) ของกลุ่มต่าง ๆ ภาคส่วน ต่าง ๆ เข้าด้วยกัน และเป็นจุดที่แนวคิด “สิ่งเดียวสาหรับทุกคน” แบบที่ ภาษาอังกฤษใช้คาว่า “One size fits all” กลายเป็นเรื่องล้าสมัย และ ถึงแม้รูปแบบการสื่อสารแบบเชิงเส้นที่สารทั้งหลายล้วนมาจากผู้ส่งสาร และถูกนาส่งในทิศทางเดียว หรือการสื่อสารแบบจากบนสู่ล่าง (Top down communication) จะยังมีให้ พบเห็ นได้ในบางกรณี แต่รูปแบบ หลักของการสื่อสารในยุคนี้จะมีลักษณะเป็นการสื่อสารสองทาง สังเกตได้ จากการรับฟังความคิดเห็นของผู้รับบริการ และการออกแบบแนวทางการ พัฒนาโดยพิจารณาบริบทของพื้นที่ 2.3 การพัฒนาแบบมีส่วนร่วมและกระบวนการสื่อสารแบบมีส่วนร่วม การมีส่วนร่วม ได้แก่แนวคิดที่เปิดพื้นที่ทางโอกาสให้ ผู้ มีส่ ว นเกี่ยวข้อ งได้ ม ามี ปฏิสัมพันธ์ตั้งแต่ระดับการออกความคิดเป็นต้นไปหลักการสร้างการมีส่วน ร่วมของประชาชน หมายถึง การเปิดโอกาสให้ประชาชนและผู้ที่เกี่ยวข้อง ทุ ก ภาคส่ ว นของสั ง คมได้ เ ข้ า มามี ส่ ว นร่ ว มกั บ ภาคราช การนั้ น International Association for Public Participation ได้แบ่งระดับของ การสร้างการมีส่วนร่วมของประชาชนเป็น 5 ระดับ ดังนี้ 1) การให้ข้อมูล ข่าวสาร หมายถึง การบอกข้อมูล ทั้งแบบที่ หน่วยงานเป็นตัวตั้งในการให้ข้อมูลและแบบที่หน่วยงานเป็น ผู้ตอบข้อซักถาม

048 2) การรับฟังความคิดเห็น หมายถึงการให้โอกาสคนที่เกี่ยวข้อง มาบอกว่าตัวเองคิดอย่างไรกับเรื่องนั้น ๆ ส่วนใหญ่ ในการ พั ฒ นาชุ ม ชนขั้ น ตอนนี้ จ ะอยู่ ใ นลั ก ษณะการประชุ ม ร่วมกัน หรือการจัดเวทีชุมชน 3) การเกี่ยวข้อง คือการให้ผู้เกี่ยวข้องเข้ามาร่วมทางาน เช่น โครงการในฐานะผู้ ร่ว มปฏิบัติ งาน(Staff) จะเป็นแบบเป็ น ทางการหรือไม่เป็นทางการก็ได้ ไม่ต้องมีตาแหน่งก็ไม่ใช่เรื่อง ใหญ่ นับกันที่ลงมือ ว่าเปิดโอกาสให้ได้มาร่วมลงมือหรือไม่ 4) ความร่วมมือ ขั้นนี้คือร่วมแบบกระโดดลงเต็มตัว คือทาด้วย เต็ ม ๆ มี ส่ ว นในการผลั ก ดั น บริ ห ารจั ด การ เช่ น การส่ ง ตัวแทนเข้าเป็นคณะกรรมการ 5) การเสริ ม อ านาจแก่ ป ระชาชน ได้ แ ก่ การให้ เ ป็ น คน ตัดสินใจ และความเห็นที่ว่านี่มีความหมายด้วย ไม่ใช่แค่ฟัง ว่าคิดอย่างไรแบบในข้อ 2 แต่เป็นการนับความสาคัญแบบ โหวต เป็นต้น หรือการให้อานาจการจัดการ เช่นหมู่บ้านนี้ จ ะ ท า อ ย่ า ง ไ ร ตั ด สิ น ใ จ อ ย่ า ง ไ ร ขึ้ น กั บ ดุ ล พิ นิ จ ข อ ง คณะกรรมการหมู่บ้าน การมีส่วนร่วมของประชาชน การมีส่วนร่วมของประชาชน (ถวิลวดี,2551) คือ กระบวนการซึ่ง ประชาชนหรือผู้มีส่วนได้ส่วนเสียได้มีโอกาสแสดงทัศนะและเข้าร่ว มใน กิจกรรมต่างๆที่มีผลต่อชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน รวมทั้งมีการนา ความคิดเห็น ดังกล่าวไปประกอบการพิจารณากาหนดนโยบายและการ ตัดสินใจของรัฐ การมีส่วนร่วมของประชาชนเป็น กระบวนการสื่อสารใน ระบบเปิด กล่าวคือเป็นการสื่อสารสองทางทั้งอย่างเป็นทางการและไม่เป็น ทางการ ซึ่ง ประกอบไปด้วยการแบ่งสรรข้อมูลร่วมกันระหว่างผู้มีส่วนได้ ส่วนเสียและเป็นการเสริมสร้างความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้เพราะการมีส่วน ร่วมของประชาชนเป็นการเพิ่มคุณภาพของการตัดสินใจการลดค่าใช้จ่าย และการสูญเสียเวลา เป็นการสร้างฉันทามติและทาให้ง่ายต่อการนาไป ปฏิบัติอีกทั้งช่วยหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้าใน “กรณีที่ร้ายแรงที่สุด” ช่วยให้ เกิดความน่าเชื่อถือและความชอบธรรม และช่วยให้ทราบความกังวลของ ประชาชนและค่ านิ ย มของสาธารณชน ตลอดจนเป็น การพัฒ นาความ เชี่ยวชาญและความคิดสร้างสรรค์ของสาธารณชน

049 องค์ประกอบของการมีส่วนร่วมมี 3 ด้านคือ · ต้องมีวัตถุประสงค์หรือจุดมุ่งหมายชัดเจน การให้ประชาชนเข้าร่วมใน กิจกรรมหนึ่งๆ จะต้องมีวัตถุประสงค์และเป้าหมายที่ชัดเจนว่าเป็นไปเพื่อ อะไรผู้ เข้าร่ ว มจะได้ ตัดสิ นใจถู กว่า ควรเข้าร่ว มหรื อ ไม่ ต้องมีกิจ กรรม เป้าหมายการให้ประชาชนเข้ามีส่วนร่วมต้องระบุลักษณะของกิจกรรมว่า มี รูปแบบและลักษณะอย่างไรเพื่อที่ประชาชนจะได้ตัดสินใจว่าควรเข้า ร่วมหรือไม่ ต้องมีบุคคลหรือกลุ่มเป้าหมาย การให้ประชาชนเข้ามีส่วน ร่วมจะต้องระบุกลุ่มเป้าหมาย อย่ า งไรก็ ต ามโดยทั่ ว ไปกลุ่ ม บุ ค คลเป้ า หมายมั ก ถู ก จ ากั ด โดย กิจกรรมและวัตถุประสงค์ของการมีส่วน ร่วมอยู่แล้วโดยพื้นฐาน ทั้งนี้มัก พิจ ารณาผู้ เข้าร่ ว มจากกลุ่ มผู้ มีส่วนได้ส่ วนเสีย (Stakeholders) ซึ่งเป็น กลุ่มผู้อาจได้รับผลกระทบทั้งทางบวกและลบเป็นผู้ที่ได้รับผลกระทบทั้ง ทางตรงและทางอ้อมตลอดจน ผู้สนใจในประเด็นนั้นๆอีกด้วย ระดับของการมีส่วนร่วมของประชาชน วิธีการแบ่งระดับขั้นการมีส่วนร่วมของประชาชนอาจแบ่งได้หลาย วิธี ขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์และความ ละเอียดของการแบ่งเป็นสาคัญ การ แบ่งระดับขั้นการมีส่วนร่วมของประชาชนอาจแบ่งได้จากระดับต่าสุดไปหา ระดับสูงสุด ออกเป็น7 ระดับ และจานวนประชาชนที่เข้ามีส่วนร่วมในแต่ ละระดับจะเป็นปฏิภาคกับระดับของ การมีส่วนร่วม กล่าวคือ ถ้าระดับ การมีส่วนร่วมต่า จานวนประชาชนที่เข้ามีส่วนร่วมจะมากและยิ่งระดับ การมี ส่วนร่วมสูงขึ้นเพียงใดจานวนประชาชนที่เข้ามีส่วนร่วมก็จะลดลง ตามลาดับ ระดับการมีส่วนร่วมของประชาชน เรียงตามลาดับจากต่าสุดไป หาสูงสุด ได้แก่ 1) การให้ข้อมูล เป็นระดับต่าสุดและเป็นวิธีการที่ง่ายที่สุดของ การติดต่อสื่ อสารระหว่างผู้ กาหนดนโยบายหรือผู้ ว างแผนโครงการกับ ประชาชน เพื่อให้ข้อมูลแก่ประชาชนเกี่ยวกับการตัดสินใจของผู้กาหนด นโยบายหรือผู้วางแผนโครงการ แต่ไม่เปิดโอกาสให้แสดงความคิดเห็นหรือ เข้ามาเกี่ยวข้องใดๆ วิธีการให้ข้อมูลอาจกระทาได้หลายวิธีเช่น การแถลง ข่าว เป็นต้น อย่างไรก็ตามเพื่อป้องกันมิให้รัฐบาลหรือเจ้ าหน้าที่ของรัฐใช้ อานาจดุล พินิ จ ในการให้ห รือไม่ให้ข้อมูล ดังกล่าวแก่ประชาชนจึงควรมี ข้อกาหนดให้ รั ฐ บาลหรื อเจ้าหน้าที่ของรัฐต้องกระทาและกระทาอย่าง ทั่วถึงด้วยยกเว้นข้อมูลบางประเภท เช่น เรื่องเกี่ยวกับความมั่นคงของชาติ

050 เป็ น ต้น นอกจากนี้ การให้ ข้อมูล แก่ประชาชนจะต้อ งเป็นไปอย่างทั่วถึง ถูกต้อง เที่ย งตรง ทั น เหตุการณ์ เข้าใจได้ง่ายและไม่มีค่าใช้จ่ายมาเป็น อุปสรรคในการได้รับข้อมูลนั้นๆ 2) การเปิดรับความคิดเห็นจากประชาชน เป็นระดับขั้นที่สูงกว่า ระดับแรก กล่าวคือ ผู้กาหนดนโยบายหรือผู้วางแผนโครงการเชิญชวนให้ ประชาชนแสดงความคิดเห็นเพื่อให้ได้ข้อมูลมากขึ้น และมีประเด็นในการ ประเมินข้อดีข้อเสีย เช่น การสารวจความคิดเห็นของประชาชนเกี่ยวกับ การริเริ่มโครงการต่างๆ และการบรรยายให้ประชาชนฟังเกี่ยวกับโครงการ ต่างๆแล้วขอความคิดเห็นจากผู้ฟัง เป็นต้น อนึ่งการรับฟังความคิดเห็นนี้ จะกระทาได้อย่างมี ประสิทธิภาพและประสิทธิผลก็ต่อเมื่อประชาชนผู้มี ส่วนได้ส่วนเสียได้มีข้อมูลที่ถูกต้องและพอเพียง 3) การปรึกษาหารือ เป็นระดับขั้นการมีส่วนร่วมของประชาชนที่ สูงกว่าการเปิดรับความคิดเห็นจากประชาชน เป็นการเจรจากันอย่างเป็น ทางการระหว่างผู้ กาหนดโยบายและผู้ว างแผนโครงการและประชาชน เพื่อประเมินความก้าวหน้าหรือระบุประเด็นหรือข้อสงสัยต่างๆ เช่น การ จัดประชุม การจัดสัมมนาเชิงปฏิบัติการตลอดจน การเปิดกว้างรับฟังความ คิดเห็น โดยใช้รูปแบบต่างๆ อาทิ การสนทนากลุ่ม และประชาเสวนา เป็น ต้น 4) การวางแผนร่วมกัน เป็นระดับขั้นที่สูงกว่าการปรึกษาหารือ กล่ า วคื อ เป็ น เรื่ อ งการมี ส่ ว นร่ ว มที่ มี ข อบเขตกว้ า งมากขึ้ น มี ค วาม รับผิดชอบร่วมกันในการวางแผนเตรียมโครงการและผล ที่จะเกิดขึ้นจาก การดาเนินโครงการเหมาะสมที่จะใช้สาหรับการพิจารณาประเด็นที่มีความ ยุ่ ง ยากซั บ ซ้ อ นและมี ข้ อ โต้ แ ย้ ง มาก เช่ น การใช้ ก ลุ่ ม ที่ ป รึ ก ษาซึ่ ง เป็ น ผู้ ท รงคุ ณ วุ ฒิ ใ นสาขาต่ า งๆที่ เ กี่ ย วข้ อ ง การใช้ อ นุ ญ าโตตุ ล าการเพื่ อ แก้ปั ญหาข้อ ขั ด แย้ งและการเจรจาเพื่ อหาทางประนี ประนอมกัน การ ประชุมวางแผนแบบมีส่วนร่วม เป็นต้น 5) การร่วมปฏิบัติ เป็นระดับขั้นที่สูงถัดไปจากระดับการวางแผน ร่วมกัน คือเป็นระดับที่ผู้รับผิดชอบนโยบายหรือโครงการกับประชาชน ร่วมกันดาเนิ น การตามนโยบายหรือโครงการเป็นขั้นการนานโยบายไป ปฏิ บั ติ ร่ ว มกั น ด าเนิ น ตามหรื อ โครงการ่ ว มกั น เพื่ อ ให้ บ รรลุ ผ ลตาม วัตถุประสงค์ที่วางไว้ 6) ร่วมติดตามตรวจสอบประเมินผล เป็นระดับการมีส่วนร่วมที่ มีผู้เข้าร่วมน้อยแต่มีประโยชน์ที่ผู้ที่ เกี่ยวข้องหรือได้รับผลกระทบสามารถ

051 มาคอยติ ด ตามการด าเนิ น กิ จ กรรมนั้ น ๆได้ รู ป แบบของการติ ด ตาม ตรวจสอบหรือประเมินผลอาจอยู่ในรูปแบบของการจัดตั้งคณะกรรมการ ติดตามประเมินผลที่มาจากหลายฝ่ายการสอบถามประชาชน โดยการทา การสารวจเพื่อให้ประชาชนประเมิน การประเมินผลนี้มีความสาคัญมาก เพราะจะมีผลต่อการพิจารณาจัดสรรประโยชน์การยุติหรือคงไว้ตลอดจน ปรับปรุงนโยบายหรือโครงการ 7) การควบคุมโดยประชาชน เป็นระดับสูงสุดของการมีส่วนร่วม โดยประชาชนเพื่อแก้ปัญหาข้อขัดแย้งที่มีอยู่ทั้งหมดเช่น การลงประชามติ เป็นต้น ข้อสังเกตเกี่ยวกับการลงประชามติมี 2 ประการคือ ประการแรก การลงประชามติจะสะท้อนถึงความต้องการของประชาชนได้ดีเพียงใด ขึ้น อยู่ กับ ความชัด เจนของประเด็ นที่ จ ะลงประชามติ และการกระจาย ข่าวสารเกี่ยวกับข้อดี ข้อเสียของประเด็นดังกล่าวให้ประชาชนเข้าใจอย่าง สมบู ร ณ์ แ ละทั่ ว ถึ ง และประการที่ ส องในประเทศที่ มี ก ารพั ฒ นาทาง การเมืองแล้วผลของการลงประชามติจะมีผลบังคับให้รัฐบาลต้องปฏิบัติ ตาม ในที่ นี้ ค รู ไ ด้ ร วบรวมแนวคิ ด การมี ส่ ว นร่ ว มที่ นั ก วิ ช าการและ นักพัฒนาได้กล่าวถึงในแหล่างต่าง ๆ ในช่วงทศวรรษที่ผ่านมา นาเสนอให้ ได้ศึกษาเพิ่มเติมกันดังนี้ นิรันดร์ จงวุฒิเวศย์ (2527: 183) กล่าวว่าการมีส่วนร่วมของประชาชน หมายถึ ง การเกี่ ย วข้ อ งทางด้ า นจิ ต ใจและอารมณ์ ข องบุ ค คลหนึ่ ง ใน สถานการณ์กลุ่มซึ่งผลของการเกี่ยวข้องดังกล่าวเป็นเหตุเร้าให้การกระทา การบรรลุจุดมุ่งหมายของกลุ่มนั้นทั้งยังทาให้เกิดความรู้สึกร่วมรับผิดชอบ กับกลุ่มนั้นด้วย ทวีทอง หงษ์วิวัฒน์ (2527: 2) ได้สรุปความหมายของการมีส่วนร่วมไว้ว่า การมีส่วนร่วมคือการที่ประชาชนหรือชุมชนพัฒนาขีดความสามารถของ ตนในการจั ดการควบคุมการใช้ และการกระจายทรัพยากรที่มีอ ยู่ เ พื่ อ ประโยชน์ต่อการดารงชีพทางเศรษฐกิจและสังคมตามความจาเป็นอย่างมี ศั ก ดิ ศ รในฐานะสมาชิ ก ของสั ง คมในการมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชนได้ พัฒนาการรับรู้และภูมิปัญญาซึ่งแสดงออกในรูปการตัดสินใจการกาหนด ชีวิตของตนอย่างเป็นตัวของตัวเอง

052 ไพโรจน์ สุขสัมฤทธิ์ (2531: 24-25) ให้ความหมายของการมีส่วนร่วมของ ประชาชนว่ า เป็ น กระบวนการของการด าเนิ น งานเป็ น การรวมพลั ง ประชาชนกับองค์กรของรัฐหรือองค์กรเอกชนเพื่อประโยชน์ในการพัฒนา หรือแก้ไขปัญหาของชุมชนโดยยึดหลักการว่าสมาชิกในชุมชนนั้นๆจะต้อง ร่วมมือกันวางแผนและปฏิบัติงานเพื่อสนองความต้องการหรือแก้ปัญหา ของสมาชิ ก ในชุ ม ชนนอกจากนี้ ก ารมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชนยั ง มี ความหมายครอบคลุมถึงการมีส่วนร่วมของประชาชนตั้งแต่เริ่มวางแผนไป จนถึ ง การลงมื อ ปฏิ บั ติ ต ามแผนและการประเมิ นผลนั้ น หมายความว่า โครงการใดก็ ต ามจะต้ อ งมาเริ่ ม ต้ น ด้ ว ยการปรึ ก ษาหารื อ ร่ ว มกั น เพื่ อ วิเคราะห์หรือชี้วัดปัญหาให้ได้และประชาชนจะต้องมาร่วมกันจัดลาดับ ความสาคัญของปัญหาพร้อมทั้งหาวิธีการแก้ปัญหาที่เห็นว่าเป็นไปได้จนถึง การลงมือปฏิบัติและการประเมินผลหลังแล้วเสร็จจากนั้นนาไปปรับปรุง แก้ไขตัวชี้วัดปัญหาและวางโครงการใหม่ซึ่งเป็นวงจรเช่นนี้เรื่อยไปทั้งนี้การ ที่ประชาชนจะสามารถดาเนินการตามกระบวนการนี้ได้นั้นต้องอาศัยการ ได้ รั บ รู้ ห รื อ เข้ า ถึ ง โครงการและขั้ น ตอนของการด าเนิ น งานของรั ฐ ใน รู ป แบบการสื่ อ สารสองทาง (Two–way Communication) กั น อย่ า ง เปิดเผย

กล่ า วโดยสรุ ป การมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชน จึ ง หมายถึ ง กระบวนการที่ประชาชนและผู้ที่เกี่ยวข้องมีโอกาสได้เข้าร่วมในการรับรู้ เรียนรู้ทาความเข้าใจร่วมแสดงทัศนะร่วมเสนอปัญหาหรือประเด็นสาคัญ ที่ เกี่ยวข้องร่วมคิดแนวทางร่วมแก้ไขปัญหาร่วมในกระบวนการตัดสินใจ และ ร่วมกระบวนการพัฒนาในฐานะหุ้นส่วนการพัฒนา 2.4 การพัฒนาอย่างยั่งยืนตามแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง ในหัวข้อนี้ เราจะทาความเข้าใจเกี่ยวกับแนวคิดการพัฒนาที่ยั่งยืน อาศัย ตัวอย่างจากองค์กรสากลที่ปฏิ บัติงานเกี่ยวข้องกับการพัฒนา เช่น ธนาคารโลก นอกจากแนวคิดการพัฒนาที่ยั่งยืนแล้ว เราจะทาความเข้าใจแนวคิดการพัฒนาตาม หลักเศรษฐกิจพอเพียงเพื่อสามารถเชื่อมโยงสองแนวคิดนี้เข้าด้วยกัน

053 การพัฒนาที่ยั่งยืน การพัฒนาที่ยั่งยืน เป็นแนวคิดที่รับมาจากชาติตะวันตก โดยแปลจากคาว่า “Sustainable Development” โดยมีจุดเริ่มมาจากการมองว่าการพัฒ นาแบบ ดั้งเดิมเป็นไปในรูปแบบที่ “ไม่ยั่งยืน” สังเกตได้จากรูปแบบของการพัฒนาจะอิง อาศัยการใช้ทรัพยากรเพื่อสร้างความเจริญทางเศรษฐกิจเป็นหลัก และเน้นคุณค่า ที่มาจากการผลิตในเชิงอุตสาหกรรม ได้แก่การพัฒนาที่ให้ความสาคัญกับดุลยภาพของ 3 องค์ประกอบหลักคือ สังคม เศรษฐกิจ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม โดยแนวคิดนี้เริ่มมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1987 ที่ Edward Barbier(ศาตราจารย์ทางเศรษฐศาสตร์ จากมหาวิทยาลัย ไวโอมิ่ง) นาเสนอไว้ และได้รับความสนใจจากประชาคมโลกมาอย่างต่อเนื่อง การดาเนินงานเพื่อขับเคลื่อนการพัฒนาโดยให้ความสาคัญสามองค์ประกอบ จึงมี ให้พบเห็นได้ในวงกว้างและทุกระดับของประชาคมโลก ยกตัวอย่างเช่น พั ฒ นาสั ง คมผ่ า นเรื่ อ งการศึ ก ษา การบ่ ม เพาะคุ ณ ธรรม การช่ ว ยเหลื อ กั นใน รูปแบบต่าง ๆ ในทุกระดับ กองทุนเพื่อสังคม หรือเศรษฐีใจบุญที่บริจาคเงินเพื่อ เป็นส่วนหนึ่งในการขับเคลื่อนสังคมนับเป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาส่วนนี้ และมี การพัฒนาเศรษฐกิจผ่านเรื่องการค้าต่าง ๆ ส่งเสริมการขายระหว่างประเทศ ผ่าน การรวมกลุ่มในแบบต่าง ๆ พัฒนาทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมผ่านโครงการ ทั้งหลายที่เกี่ยวกับเรื่องทรัพยากรธรรมชาติ โดยมีการดาเนินการในทุกระดับมา ระยะหนึ่ง โดยเฉพาะระยะหลังที่ spotlight จะส่องมาที่ประเด็นทางการรักษา ทรัพยากรเป็นหลัก เพราะคนในสังคมตระหนักว่าถ้าใช้ทรัพยากรอย่างขาดความ ยั้งคิด ปัจจัยที่เราใช้ในการพัฒนาจะหมดในรุ่นของเรา ซึ่งขัดกับลักษณะการพัฒนา อย่ า งยั่ ง ยื น ที่ ว่ า ว่ า “รู ป แบบของการพั ฒ นาที่ ส นองความต้อ งการของคนในรุ่น ปั จ จุ บั น โดยไม่ ท าให้ ค นรุ่ น ต่ อ ไปในอนาคต ต้ อ งประนี ป ระนอมยอมลดทอน ความสามารถในการที่จะตอบสนองความต้องการของตนเอง” หมายถึงคุณค่าของ วันนี้ต้องสามารถส่งต่อสู่อนาคตได้ ทรัพยากรธรรมชาติเป็นฐานของชีวิตที่มีคุณภาพ เพราะปัจจัยของคุณภาพชีวิต ล้วนมาจากธรรมชาติ และการขาดแคลนเรื่องที่เป็นพื้นฐานของชีวิตไม่อาจจะเอื้อ ให้เกิดสังคมที่ดีได้ นอกจากนี้การแลกเปลี่ยน (เรื่องของเศรษฐกิจ) ก็จะไม่เป็นไป แบบที่ควรจะเป็น ดัชนีที่น่าสะพรึงกลัวในเรื่องราวของธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมมี ให้พบเห็นตามสื่อมวลชนอย่างสม่าเสมอโดยทุกข้อมูลเป็นไปในทางเดียวกันว่าช่วง ราว 50 ปีที่ผ่านมา กราฟการเติบโตเป็นไปอย่างต่อเนื่องทุกปัจจัย ทั้งจานวน

Climate Change นักศึกษาอาจคุ้นเคยกับ คาว่า “ภาวะโลกร้อน” แต่ในบริบทปัจจุบัน คาว่า โลกร้อนไม่ครอบคลุม สภาพปัญหา

054 ประชากร ขนาดเศรษฐกิจ เทคโนโลยี ความก้าวหน้าทางการแพทย์ วัสดุใหม่ ๆ ฯลฯ สูงขึ้นทั้งสิ้น มีสิ่งเดียวที่คงที่ในช่วง 50 ปีก่อน และลด อย่างเดียวไม่มีเพิ่ม คือเรื่องทรัพยากรธรรมชาติ ประชาคมโลกจึงสนใจเรื่องนี้กันอย่างจริงจังประเด็นที่ ทางานร่วมกัน ณ เวลานี้คือเรื่อง “การเปลี่ยนแปลงของสภาพอากาศ” หรือที่ เรียกว่า Climate Change เพราะเมื่อสภาพอากาศเปลี่ยนแปลงนั่นหมายถึงปัจจัย หลาย ๆ อย่างกระเทือนไปแล้ว มีการประชุมมากมายในระดับสากลและมีพิธีสาร เป็นข้อตกลงออกมาเป็นระยะ อย่างคราวที่ประชุมที่เกียวโตก็คุยเรื่องการลดการ ปล่ อ ยคาร์ บ อน และการประชุ ม ที่ ป ารี ส ที่ เ ป็ น การประชุ ม รั ฐ ภาคี อ นุ สั ญ ญา สหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ มีการพูดคุยเรื่อง climate change สิ่งที่น่าสนใจคือ ทั้งโลกกาลังมองเรื่องนี้ และคุยกันตั้งแต่ระดับผู้นาลงมา (เมื่อไหร่ที่มีการคุยในระดับผู้นาแปลว่าหวังผลในเชิงนโยบายที่ท่านผู้นาจะไปสั่งการ ในชาติของท่าน) คุยในระดับนักวิชาการ (แปลว่านักวิทยาศาสตร์ที่เกี่ยวข้องจะเอา ตัวเลขมาอธิบายปรากฏการณ์เพื่อหาทางแก้ไขร่วมกัน) คุยในระดับนักเคลื่อนไหว หรื อ ภาคประชาสั ง คม (NGO มาคุ ย กั น ว่ า จะชี้ ป ระเด็ น อะไรให้ สั ง คมเห็ น ความสาคัญ) คุยกันในหมู่นักธุรกิจว่าจะค้าจะขายจะผลิตอย่างไรให้มีของให้ใช้ใน ขณะที่มีโลกดี ๆ ให้อาศัยในเวลาเดียวกัน หากการพัฒนาคือการเปลี่ยนสู่สิ่งที่ดี การพัฒนาอย่างยั่งยืนคือการเปลี่ยนสู่สิ่งที่ดี แบบไม่ใช่หวังผลชั่วคราว แต่เล็งว่าสิ่งดีอันนั้นจะอยู่ไปแสนนาน อย่าลืมหลักการ สาคัญคือ “สมดุลระหว่างสังคม เศรษฐกิจ สิ่ งแวดล้อม” และลองไปนึกถึงการ เชื่อมโยงแนวคิดนี้กับการพัฒนาต่าง ๆ ดูว่ายั่งยืนหรือไม่ ด้วยปัจจัยอะไร

การมีส่วนร่วม ได้แก่แนวคิดที่เปิดพื้นที่ทางโอกาสให้ผู้มีส่วนเกี่ยวข้องได้มามีปฏิสัมพันธ์ ตั้งแต่ระดับการออกความคิดเป็นต้นไป หลักการสร้างการมีส่วนร่วมของประชาชน หมายถึง การเปิดโอกาสให้ประชาชน และผู้ ที่เกี่ย วข้องทุ กภาคส่ ว นของสั ง คมได้เ ข้า มามีส่ ว นร่ว มกับภาคราชการนั้ น International Association for Public Participation ได้แบ่งระดับของการสร้าง การมีส่วนร่วมของประชาชนเป็น 5 ระดับ ดังนี้ 1. การให้ข้อมูลข่าวสาร หมายถึง การบอกข้อมูล ไม่ใช่งุบงิบทาโครงการ พัฒนาแบบไม่บอกใคร

055 2. การรับฟังความคิดเห็น หมายถึงการให้โอกาสคนที่เกี่ยวข้องมาบอกว่า ตัวเองคิดอย่างไรกับเรื่องนั้น ๆ ส่วนใหญ่ ในการพัฒนาชุมชน ขั้นตอนนี้ จะอยู่ในลักษณะการประชุมร่วมกัน หรือการจัดเวทีชุมชน 3. การเกี่ยวข้อง คือการให้ผู้เกี่ยวข้องเข้ามาร่วมทางาน เช่นโครงการใน ฐานะผู้ร่วมปฏิบัติงาน(Staff) จะเป็นแบบเป็นทางการหรือไม่เป็นทางการก็ ได้ ไม่ต้องมีตาแหน่งก็ไม่ใช่เรื่องใหญ่ นับกันที่ลงมือ ว่าเปิดโอกาสให้ ได้มาร่วมลงมือหรือไม่ 4. ความร่วมมือ ขั้นนี้คือร่วมแบบกระโดดลงเต็ มตัว คือทาด้วยเต็ม ๆ มี ส่ ว นในการผลั ก ดั น บริ ห ารจั ด การ เช่ น การส่ ง ตั ว แทนเข้ า เป็ น คณะกรรมการ 5. การเสริ ม อ านาจแก่ ป ระชาชน ได้ แ ก่ ก ารให้ เ ป็ น คนตั ด สิ น ใจ และ ความเห็นที่ว่านี่มีความหมายด้วย ไม่ใช่แค่ฟังว่าคิดอย่างไรแบบในข้อ 2 แต่เป็นการนับ ความส าคัญแบบโหวต เป็นต้ น หรือการให้ อานาจการ จั ดการ เช่น หมู่บ้ านนี้ จ ะทาอย่างไรตัดสิ นใจอย่างไรขึ้นกับดุล พินิจของ คณะกรรมการหมู่บ้าน ในที่นี้ครูได้รวบรวมแนวคิดการมีส่วนร่วมที่นักวิชาการและนักพัฒนาได้ กล่าวถึงในแหล่างต่าง ๆ ในช่วงทศวรรษที่ผ่านมา นาเสนอให้ได้ศึกษาเพิ่มเติมกัน ดังนี้ นิรันดร์ จงวุฒิเวศย์ (2527: 183) กล่าวว่าการมีส่วนร่วมของประชาชน หมายถึ ง การเกี่ ย วข้ อ งทางด้ า นจิ ต ใจและอารมณ์ ข องบุ ค คลหนึ่ ง ใน สถานการณ์กลุ่มซึ่งผลของการเกี่ยวข้องดังกล่าวเป็นเหตุเร้าให้การกระทา การบรรลุจุดมุ่งหมายของกลุ่มนั้นทั้งยังทาให้เกิดความรู้สึกร่วมรับผิด ชอบ กับกลุ่มนั้นด้วย ทวีทอง หงษ์วิวัฒน์ (2527: 2) ได้สรุปความหมายของการมีส่วนร่วมไว้ว่า การมีส่วนร่วมคือการที่ประชาชนหรือชุมชนพัฒนาขีดความสามารถของ ตนในการจั ดการควบคุมการใช้ และการกระจายทรัพยากรที่มีอ ยู่ เ พื่ อ ประโยชน์ต่อการดารงชีพทางเศรษฐกิจและสังคมตามความจาเป็นอย่างมี ศั ก ดิ ศ รในฐานะสมาชิ ก ของสั ง คมในการมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชนได้ พัฒนาการรับรู้และภูมิปัญญาซึ่งแสดงออกในรูปการตัดสินใจการกาหนด ชีวิตของตนอย่างเป็นตัวของตัวเอง

056 ไพโรจน์ สุขสัมฤทธิ์ (2531: 24-25) ให้ความหมายของการมีส่วนร่วมของ ประชาชนว่ า เป็ น กระบวนการของการด าเนิ น งานเป็ น การรวมพลั ง ประชาชนกับองค์กรของรัฐหรือองค์กรเอกชนเพื่อประโยชน์ในการพัฒนา หรือแก้ไขปัญหาของชุมชนโดยยึดหลักการว่าสมาชิกในชุมชนนั้นๆจะต้อง ร่วมมือกันวางแผนและปฏิบัติงานเพื่อสนองความต้องการหรือแก้ปัญหา ของสมาชิ ก ในชุ ม ชนนอกจากนี้ ก ารมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชนยั ง มี ความหมายครอบคลุมถึงการมีส่วนร่วมของประชาชนตั้งแต่เริ่มวางแผนไป จนถึ ง การลงมื อ ปฏิ บั ติ ต ามแผนและการประเมิ นผลนั้ น หมายความว่า โครงการใดก็ ต ามจะต้ อ งมาเริ่ ม ต้ น ด้ ว ยการปรึ ก ษาหารื อ ร่ ว มกั น เพื่ อ วิเคราะห์หรือชี้วัดปัญหาให้ได้และประชาชนจะต้องมาร่วมกันจัดลาดับ ความสาคัญของปัญหาพร้อมทั้งหาวิธีการแก้ปัญหาที่เห็นว่าเป็นไปได้จนถึง การลงมือปฏิบัติและการประเมินผลหลังแล้วเสร็จจากนั้นนาไปปรับปรุง แก้ไขตัวชี้วัดปัญหาและวางโครงการใหม่ซึ่งเป็นวงจรเช่นนี้เรื่อยไปทั้งนี้การ ที่ประชาชนจะสามารถดาเนินการตามกระบวนการนี้ได้นั้นต้องอาศัยการ ได้ รั บ รู้ ห รื อ เข้ า ถึ ง โครงการและขั้ น ตอนของการด าเนิ น งานของรั ฐ ใน รู ป แบบการสื่ อ สารสองทาง (Two–way Communication) กั น อย่ า ง เปิดเผย กล่ า วโดยสรุ ป การมี ส่ ว นร่ ว มของประชาชน จึ ง หมายถึ ง กระบวนการที่ประชาชนและผู้ที่เกี่ยวข้องมีโอกาสได้เข้าร่วมในการรับรู้ เรียนรู้ทาความเข้าใจร่วมแสดงทัศนะร่วมเสนอปัญหาหรือประเด็นสาคัญที่ เกี่ยวข้องร่วมคิดแนวทางร่วมแก้ไขปัญหาร่วมในกระบวนการตัดสินใจ และ ร่วมกระบวนการพัฒนาในฐานะหุ้นส่วนการพัฒนา

การพัฒนาที่ยั่งยืน (sustainable development) การพัฒนาที่ยั่งยืน คือ การพัฒนาที่ตอบสนองความ ต้องการของคนในรุ่น ปั จ จุ บั น โดยไม่ ท าให้ ค นรุ่ น ต่ อ ไป ในอนาคต ต้ อ งประนี ป ระนอมยอมลดทอน ความสามารถในการตอบสนองความต้องการของ ตนเอง Our Common Future The Brundtland Report สั ง คมมนุ ษ ย์ จะยั่ ง ยื น ได้ ต้ อ งสามารถสร้ า งสมดุ ล ระหว่างสิ่งแวดล้อม สังคม และเศรษฐกิจได้ การพัฒนาที่ยั่งยืน คือ การพัฒนาที่มุ่ง พัฒนาแต่ละมิติ ของความยั่งยืน และสร้างสมดุลระหว่างมิติต่าง ๆ ให้ เกื้อหนุนกัน

057

ภาพที่ 7 เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนโดย UNDP ที่มา : sdgmove.com เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) คืออะไร เป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs)  เป้าหมายการพัฒนาของสหประชาชาติ(United Nations) มีระยะเวลา ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2015-2030  ประเทศสมาชิก 194 ประเทศ รวมถึงประเทศ ไทย ร่วมลงนามให้คามั่นว่า จะ ร่วมกันบรรลุ SDGs ในปี 2030 เมื่อวันที่ 25 กันยายน 2015  ประเทศไทยเป็นประธานกลุ่มG77ระหว่างปี 2016 – 2017 เป้าประสงค์ของ SDGs ภายใต้แต่ละเป้าหมาย เป้าหมายที่ 1 ขจัดความ ยากจน เป้าหมายที่ 2 ขจัดความ หิวโหย เป้าหมายที่ 3 การมีสุขภาพ และความ เป็นอยู่ที่ดี เป้าหมายที่ 4 การศึกษาที่มี คุณภาพ เป้าหมายที่ 5 ความเท่าเทียมทางเพศ เป้าหมายที่ 6 น้าสะอาดและ สุขาภิบาล เป้าหมายที่ 7 พลังงานสะอาด และจ่ายได้ เป้าหมายที่ 8 งานที่มีคุณค่า เศรษฐกิจที่ เติบโต เป้าหมายที่ 9 อุตสาหกรรม นวัตกรรม โครงสร้างพื้นฐาน เป้าหมายที่ 10 ลดความ เหลื่อมล้า เป้าหมายที่ 11 เมืองและ ชุมชนยั่งยืน เป้าหมายที่ 12 การผลิตและ บริโภคที่ รับผิดชอบ

058 เป้าหมายที่ 13 เป้าหมายที่ 14 เป้าหมายที่ 15 เป้าหมายที่ 16 เป้าหมายที่ 17

การรับมือกับ Climate Change นิเวศทางทะเล และมหาสมุทร ระบบนิเวศ บนบก สันติภาพ และสถาบัน เข้มแข็ง หุ้นส่วนเพื่อ การพัฒนา

การพัฒนาตามแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง

ภาพที่ 6 แนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง ภาพประกอบโดย : เอกรณี ขัตเรือง แนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง เป็นปรัชญาที่ชี้แนวทางการดารงอยู่และปฏิบัติ ตน ที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช มีพระราชดารัสแก่พสกนิกร ชาวไทยมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2517 (สานักงานคณะกรรมการพิเศษเพื่อประสานงาน โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดาริ: ออนไลน์) โดยมีใจความเกี่ยวกับการสร้าง พื้นฐานในการดารงชีพ คือ ความพอมี พอกิน และพอใช้ของประชาชนส่วนใหญ่ เป็นเบื้องต้นก่อน โดยใช้วิธีการและอุปกรณ์ที่ประหยัด จนเมื่อเกิดความมั่นคงในตัว พื้นฐานอย่างพอสมควร เมื่อนั้นเราจึงขยับขยายในส่วนของความเจริญและการ เติ บ โตของเศรษฐกิ จ ขั้ น สู ง เป็ น ล าดั บ ต่ อ ไป ทั้ ง นี้ ก็ ค วรด าเนิ น ไปด้ ว ยความไม่ ประมาท และยึดหลักคุณธรรมเป็นกรอบในการปฏิบัติตนและดาเนินชีวิต

059 ปรัชญาความพอเพียง มีบทบาทสาคัญและเป็นที่ถูกพูดถึงอย่างชัด เจน ในช่วงปี พ.ศ.2540 เมื่อประเทศไทยประสบกับภาวะวิกฤตทางเศรษฐกิจ นับว่าเป็น บทเรียนของการพัฒนาที่ไม่สมดุลและไม่มีเสถียรภาพซึ่งส่งผลกระทบต่อประชาชน ส่วนใหญ่เป็นอย่างมาก บทเรียนครั้งนี้ทาให้ทุกคนหันกลับมาทบทวนแนวทางการ พัฒนาและการดาเนินชีวิตของคนในชาติ และมุ่งให้ความสาคัญกับพระราชดาริของ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พร้อมศึกษาค้นคว้าหาความรู้ และพัฒนาความเข้าใจ เพื่อนาไปประยุ กต์ใช้ในชีวิตประจาวัน ทั้งนี้ก็เพื่อให้ประเทศชาติส ามารถรั ก ษา ความมั่นคงและเสถียรภาพเพื่อที่จะยืนหยัดในการพึ่งตนเองและพัฒนาน โยบายที่จะสามารถฟื้นฟูเศรษฐกิจของประเทศได้ หลักแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียง 3 ห่วง 2 เงื่อนไข

หัวใจของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงคือการใช้ ความรู้ และคุณธรรม ซึ่ง เป็นเงื่อนไขสาคัญมาสร้างความ “เป็นดี อยู่ดี” เริ่มจากคุณธรรมประการหนึ่งได้แก่ การให้ ไม่ ว่ า จะเป็ น การแบ่ ง ปั น ข้ า วของเครื่ อ งใช้ โดยเฉพาะการแบ่ ง ปั น ความรู้ สังเกตได้ว่าผู้มีความพอเพียงจะสอน และให้ความรู้โดยไม่หวงแหนว่า จะต้องเก็บความรู้ไว้กับตัว เพราะในที่สุด เมื่อองค์ความรู้ขยายตัว ผลจากความรู้ นั้นย่อมชัดเจนในระดับที่ใหญ่ขึ้น จะเห็นได้ว่าคุณธรรมอย่างเดียวไม่พอ แต่ต้องมี ความรู้ด้วย หากปราศจากความรู้จะไม่สามารถสอนผู้อื่นต่อได้ หากปราศจาก คุณธรรมความรู้จะไม่ถูกใช้ให้เกิดประโยชน์อย่างแท้ เมื่อกล่าวถึงเศรษฐกิจพอเพียงบางคนจะนึกถึงการเกษตร ด้วยเชื่อมโยง กั บ เกษตรทฤษฎี ใ หม่ ต ามแนวพระราชด าริ ข องพระบาทสมเด็ จ พระเจ้ า อยู่ หั ว ปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ฯ ที่ ทรงแนะนาให้ให้แบ่งพื้นที่ออกเป็นส่วน ๆ เพื่อ

060 การใช้ ป ระโยชน์ ไ ด้ อ ย่ า งเต็ ม คุ ณ ค่ า และไม่ เ บี ย ดเบี ย นตนเอง ไม่ เ บี ย ดเบี ย น สังคม ธรรมชาติสภาพแวดล้อม แท้จริงแล้วเศรษฐกิจพอเพียงมิได้จากัดที่การเกษตร แต่สามารถน้อมนา ใช้ ไ ด้ ใ นทุ ก วงสั ม มาอาชี พ เช่ น ในวงการค้ า ปลี ก ผู้ ป ระกอบการขายสิ่ ง ที่ ต น รู้จัก ดาเนินธุรกิจอย่างเป็นธรรม ไม่เอารัดเอาเปรียบผู้บริโภคและลูกจ้าง เป็นต้น เมื่ อ ความรู้ และ คุ ณ ธรรม เป็ น หั ว ใจของหลั ก ปรั ช ญาเศรษฐกิ จ พอเพียง แต่สองประการนี้ต้องดาเนินไปด้วยเงื่อนไขสามประการได้แก่  การพอประมาณ หมายถึง พอดีแก่ความจาเป็น เหมาะควรแก่ เหตุผล ไม่มากเกินไป ไม่น้อยเกินไปและไม่เบียดเบียนผู้ใดทั้ง ตนเองและผู้อื่น  การมีเหตุผล ได้แก่การตัดสินใจดาเนินเรื่องราวบนฐานแห่งเหตุ และผลตามหลั ก กฎหมาย วิ ช าการ ศี ล ธรรม จริ ย ธรรมที่ ดี งาม คานึ งถึงปั จจัยที่เกี่ยวข้องอย่างถ้ว นถี่และคาดการณ์ โ ดย คานึงถึงผลที่ตามมาจากกการกระทานั้นอย่างรอบคอบ  การมีภูมิคุ้มกัน หมายถึงการเตรียมตัวพร้อมรับผลกระทบจาก ความเปลี่ยนแปลงทั้งในด้านเศรษฐกิจ สังคม สิ่งแวดล้อม และ วัฒนธรรม โดยการมีภูมิคุ้มกันที่ดีนี้ส่งผลให้สามารถตั้งรับ หรือ รั บ มื อ กั บ การเปลี่ ย นแปลง เตรี ย มพร้ อ มในปั จ จั ย ที่ เ กี่ ย วข้ อ ง สามารถดาเนินชีวิตอย่างราบรื่นนามาซึ่งประโยชน์ในระยะยาว โดยในท้ายสุดนั้น แนวคิดเศรษฐกิจพอเพียงทั้งมวลนี้ ล้วนนาไปสู่ จุดหมาย เพื่อให้ก้าวทันต่อการเปลี่ยนแปลงของโลกในยุคโลกาภิวัฒน์ และ เพื่อให้พร้อมรับต่อการเปลี่ยนแปลง รวมไปถึงเพื่อให้ เกิดความสมดุลใน ทุกๆด้าน ไม่ว่าจะด้านวัตถุ สังคม สิ่งแวดล้อมและวัฒนธรรม ซึ่งจะเห็นได้ ชัดเจนว่าแนวคิดนี้มิได้ปฏิเสธการเปลี่ยนแปลงในยุคโลกาภิวัฒน์ แต่กลับ ต้องการที่จะก้าวตามให้ทันไปกับการเปลี่ยนแปลงนี้ด้วย เมื่อกล่าวถึงเศรษฐกิจพอเพียงบางคนจะนึกถึงการเกษตร ด้วย เชื่อมโยงกับเกษตรทฤษฎีใหม่ตามแนวพระราชดาริของพระบาทสมเด็จ พระเจ้าอยู่หัว ปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ฯ ที่ทรงแนะนาให้ให้แบ่ง พื้ น ที่ อ อกเป็ น ส่ ว น ๆ เพื่ อ การใช้ ป ระโยชน์ ไ ด้ อ ย่ า งเต็ ม คุ ณ ค่ า และไม่ เบียดเบียนตนเอง ไม่เบียดเบียนสังคม ธรรมชาติสภาพแวดล้อม

061 แท้จริงแล้วเศรษฐกิจพอเพียงมิได้จากัดที่การเกษตร แต่สามารถ น้อมนาใช้ได้ในทุกวงสัมมาอาชีพ เช่นในวงการค้าปลีก ผู้ประกอบการ ขายสิ่งที่ตนรู้จัก ดาเนินธุรกิจอย่างเป็นธรรม ไม่เอารัดเอาเปรียบผู้บริโภค และลูกจ้าง เป็นต้น ซึ่ ง หากจะสร้ า งสั ง คมแห่ ง ความพอเพี ย ง เราต้ อ งอาศั ย การ ขั บ เคลื่ อ นร่ ว มกั น ทั้ ง ภาครั ฐ ภาคการศึ ก ษา และภาคประชาชนซึ่งมี จานวนมากที่สุด ภาคเอกชน สื่อมวลชน ภาคประชาสังคมมารวมพลัง เพื่อขับเคลื่อนสังคมของเรานี้ต่อไป

การน้อมนาหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ทุกคนสามารถนาหลักเศรษฐกิจพอเพียงไปใช้ได้ ไม่จากัดเพียงแค่ หมู่คนจนหรือเกษตรกร เมื่อเราเกิดจิตสานึก เชื่อมั่นและเห็นคุณค่าพร้อม น้อมนาไปปฏิบัติด้วยตนเองจะทาให้เกิดประสิทธิผล และสามารถต่อยอด ไปสู่สังคมและประเทศชาติต่อไป 1. ความพอเพียงระดับบุคคลและครอบครัว มุ่งเน้นให้ตัวบุคคลและ ครอบครัวอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุขทั้งกายและใจ พึ่ง พาตนเอง ไม่เบียดเบียนผู้อื่น อีกทั้งใฝ่รู้และพัฒนาตนเองอย่างต่อเนื่อง อัน ได้แก่ การหาปัจจัยสี่มาเลี้ยงตนและครอบครัว ประหยัด รู้จักอด ออม แต่ไม่ใช่ตระหนี่ เกิดการแบ่งปันภายในครอบครัว และรอบ ข้าง และแม้กระทั่งการอยู่ร่วมกันในสังคม ทั้งสภาพแวดล้อมและ ธรรมชาติได้อย่างสมควร 2. ความพอเพี ย งระดั บ ชุ ม ชน คนในชุ ม ชนเกิ ด การรวมกลุ่ ม ท า ประโยชน์ เ พื่ อ นส่ ว รวม ช่ ว ยเหลื อ เกื้ อ กู ล ซึ่ ง กั น และกั น มี ก าร รวมกลุ่มอาชีพ ช่วยกันดูแลรักษาความสะอาดในชุมชน ตลอดจน สร้างชุมชนให้เข้มแข็งและมีความเป็นอยู่ที่พอเพียง 3. ความพอเพียงในระดับภาคเอกชน เริ็มจากมุ ่ ่ งมั่นในธุรกิจที่หวัง ผลประโยชน์ในระยะยาวมากกว่าระยะสั้น ก่อให้เกิดความยั่งยืน ของตัว ธุร กิจ มุ่งให้ ทุกฝ่ ายที่เ กี่ยวข้ อ งได้รั บผลตอบแทนอย่ า ง เหมาะสมและเป็นธรรม ขยายธุรกิจไปด้วยเข้าใจและค่อยเป็น ค่ อ ยไป มี ค วามรั บ ผิ ด ชอบในสั ง คม พร้ อ มรั บ มื อ กั บ การ เปลี่ยนแปลงที่อาจจะเกิดขึ้น ผลิตในสิ่งที่ตนถนัดและทาตามกาลัง ของตนเอง

062 4. ความพอเพียงระดับประเทศ ควรเริ่มจากการวางรากฐานของ ประชาชนส่วนใหญ่ให้อยู่อย่างพอมีพอกินและพึ่งตนเองได้ ควบคู่ ไปกับความรู้และคุณธรรม แล้วจึงรวมกลุ่มระหว่างชุมชนเพื่อให้ เกิดการแลกเปลี่ยนในตัววัฒนธรรม ความรู้ เป็ นเครือข่ายในการ เชื่อมโยงประเทศชาติให้สู่สังคมแห่งการพอเพียงในที่สุด

063 คาถามท้ายบทที่ 2  นักศึกษาคิดว่าปัญหาใดจากการพัฒนาส่งผลกระทบในวงกว้างและรุนแรง กว่าปัญหาอื่น ๆ โปรดอธิบาย  ปั จ จั ย ใดส่ ง ผลให้ ป ระเทศที่ อ ยู่ ใ กล้ กั น มี ระดั บการพั ฒ นาที่ แ ตกต่างกัน โปรดวิเคราะห์ และอธิบายพร้อมยกตัวอย่าง  ความดี เกี่ยวข้องกับการพัฒนาหรือไม่ โปรดอภิปราย  “การศึกษา” เป็นปัจจัยหนึ่งที่ส่งเสริมการพัฒนา นักศึกษามีความเห็น อย่างไรต่อการส่งลูกหลานไปเรียนในท้องที่ๆ มีการพัฒนาในระดับสูงแต่มี ปัญหาสังคมรุนแรง  ความเหลื่อมล้าในสังคม เป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาหรือไม่ โปรดอภิปราย  เทคโนโลยี ทางการสื่ อสารจะช่ว ยนาการพัฒ นาให้ เป็น ไปอย่ างรวดเร็ ว หรือไม่ อย่างไร  ความทันสมัย กับ การพัฒนา เป็นสิ่งเดียวกันหรือไม่ เพราะเหตุใด  ระหว่างความสะดวก กับ ความสบาย (Convenient VS Comfortable) สิ่งใดได้รับการให้คุณค่ามากกว่ากันในสังคมที่ใฝ่หาการพัฒนา  ในเวลาที่เทคโนโลยีนาการพัฒนาไปทั่วโลก ความยากจน การไม่รู้หนังสือ และการป่วยไข้ยังคงเป็นปัญหาอยู่หรือไม่ สิ่งเหล่านี้หมดไป หรือยังอยู่ กับมนุษย์อย่างคงทนในโฉมหน้าที่ไม่เหมือนเดิม  สิ่งใดในการดาเนินชีวิตของนักศึกษาที่สะท้อ นความ “พอเพียง” และมี ความพอเพียงใดของนักศึกษาที่อยากทา แต่ยังไม่ได้ทา โปรดตั้งใจระลึก ถึงแนวพระราชดารัส “เศรษฐกิจพอเพียง” แล้วอธิบาย  นักศึกษาคิดว่า ความยาก หรือความท้าทายของการนาประเทศสู่การเป็น สังคมพอเพียงคืออะไร และภาคส่วนใดของสังคมจะมีบทบาทอย่างไรที่จะ นาสังคมไทยข้ามผ่านความท้าทายนั้น

064

“

เราจนเพราะขาดปัจจัยสี่ ทุกวันนี้เราเจริญแต่ยังมีคนไร้บ้าน คนขาด อาหารเห็นมีแต่เรื่องเสื้อผ้าที่เป็นปัญหาน้อยลง เราอ่านหนังสือออกเขียนหนังสือ ได้มากกว่าหนึ่งภาษาด้วยซ้า แต่ความรู้เท่าทันของเราตามไม่ทันการรู้หนังสือ เรายังป่วย และเหมือนจะมีอัต ราการตายด้วยโรคใหม่ ๆ มากขึ้น ตกลงเรา พัฒนาแล้วจริง ๆ หรือ

065

รายการอ้างอิง กมลรัฐ อินทรทัศน์. (2542). ยุทธศาสตร์การสื่อสารเพื่อการพัฒนา เอกสารประกอบการสอนวิชา ยุทธศาสตร์การสื่อสารเพื่อการพัฒนา.กรุงเทพฯ: คณะวารสารศาสตร์และสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. กาญจนา แก้วเทพ. (2551). การจัดการความรู้เรื่อง “การสื่อสารชุมชน” (พิมพ์ครั้งที่ 1). กรุงเทพฯ: สานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย. เกศินี จุฑาวิจิตร. (2548). การสื่อสารเพื่อการพัฒนาท้องถิ่น. (พิมพ์ครั้งที่ 3). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฎนครปฐม. คานาย อภิปรัชญาสกุล . (2558). เศรษฐกิจพอเพียง. กรุงเทพฯ: โฟกัสมีเดีย แอนด์ พับลิชชิ่ง. ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร. (2554). วาทกรรมการพัฒนา: อานาจ ความรู้ ความจริง เอกลักษณ์ และความเป็นอื่น (พิมพ์ครั้งที่ 5). กรุงเทพฯ: วิภาษา. ถวิลวดี บุรีกุล.(2551)การมีส่วนร่วม : แนวคิด ทษฎีและกระบวนการ. กรุงเทพฯ: สถาบัน พระปกเกล้า ทวีทอง หงษ์วิวัฒน์. (2527). การมีส่วนร่วมของประชาชนในการพัฒนา. กรุงเทพฯ: ศักดิ์โสภณ การพิมพ์. ธนากร สังเขป. (2556). การพัฒนาที่ยั่งยืน (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: สานักพิมพ์ แห่ง จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. นรินทร์ชัย พัฒนพงศา. (2546). การมีส่วนร่วม หลักการพื้นฐานเทคนิค และกรณีตัวอย่าง. เชียงใหม่: คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. นิรันดร์ จงวุฒิเวศย์. (2527). การมีส่วนร่วมของประชาชนในการพัฒนาชนบท. กรุงเทพฯ: ศักดิ์โสภาการพิมพ์. ปาริชาติ วลัยเสถียร และคณะ. (2546). กระบวนการและเทคนิคการทางานของนักพัฒนา. กรุงเทพมหานคร: อุษาการพิมพ์. พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตโต). (2556). การพัฒนาที่ยั่งยืน (พิมพ์ครั้งที่ 13). กรุงเทพฯ: มูลนิธิโกมลคีมทอง. ไพโรจน์ สุขสัมฤทธิ์. (2531). การมีส่วนร่วมของประชาชน. วารสารการพัฒนาชุมชน, 27(2), 24-30. ยุวัฒน์ วุฒิเมธี. (2526). หลักการพัฒนาชุมชนและการพัฒนาชนบท. กรุงเทพฯ: ไทยอนุเคราะห์การไทยการพิมพ์.

066 รัตติกาล อินทอง. (2554). การมีส่วนร่วมในการจัดการขยะมูลฝอยในครัวเรือนของ ประชาชนใน เขตเทศบาลเมืองแม่โจ้ อาเภอสัน ทราย จังหวัดเชียงใหม่. ฐานข้อมูลวิทยานิพนธ์ อิเล็กทรอนิกส์ (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่). วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. (2551). การพัฒนาเมืองและชนบทประยุกต์ (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: โฟร์เพซ อรพินท์ สพโชคชัย. (2551). หลักสาคัญในการบริหารราชการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Governance Principle). กรุงเทพฯ: สถาบันวิจัยและพัฒนาคุณภาพ (สวพ.).

Mefalopulos, P. (2008). Development communication sourcebook: broadening the boundaries of communication. Washington, D.C.: World Bank.

Melkote, S., & Steeves, H. L. (2015). Place and role of development communication in directed social change: a review of the field. [Review].

Journal of Multicultural Discourses, 10(3), 385-402.

World Bank. (2006). 2006 Information and communications for development: global trends and policies. Washington, DC: World Bank. แหล่งข้อมูลออนไลน์

โครงการประสานงานการวิจัยเพื่อสนับสนุนการพัฒนาที่ยั่งยืน.วันที่เข้าถึงข้อมูล 23 กันยายน 2560 แหล่งที่มา https://sdgmove.com/presentations/ สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ.แผนพัฒนา เศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ(2560).วันที่เข้าถึงข้อมูล 22 กันยายน 2560 แหล่งที่มา http://www.nesdb.go.th/main.php?filename=index Center for Global Development. The commitment to Development Project วันที่เข้าถึงข้อมูล 22 กันยายน 2560 แหล่งที่มา https://www.cgdev.org/commitment-development-index-2017