_Alicha

การสื่อสารชุมชน เพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม :

ผ้าป่าขยะสามัคคี รี ไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

อลิชา ตรีโรจนานนท์ คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

การสื่อสารชุมชน เพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม :

ผ้าป่าขยะสามัคคี รี ไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

อลิชา ตรีโรจนานนท์ คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

บทสรุปเชิงแนวคิด เอกสารฉบับนี้มีเป้าหมายเพื่อน�ำเสนอกระบวนการของงานวิชาการรับใช้สังคม อาศัยเทคนิค และแนวคิดการสื่อสารเพื่อการพัฒนาเน้นหลักการมีส่วนร่วมระหว่างผู้มีส่วนได้ส่วนเสียต่อ ปัญหาชุมชนด้านการจัดการขยะเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม ผู้เขียนได้รับทราบปัญหาของชุมชน เล็งเห็นช่องว่างทางวิชาการ จึงด�ำเนินการผ่านการสื่อสาร เริ่มจากกลุ่มผู้มีส่วนได้ส่วนเสียในชุมชน ด�ำเนินการผ่านการสื่อสารระหว่างบุคคล และสื่อเฉพาะ กิจ รวมถึงกิจกรรมเพื่อการรณรงค์ในรูปแบบต่าง ๆ ไปจนถึงกลุ่มผู้มีส่วนได้ส่วนเสียภายนอก ชุมชน ด�ำเนินการในเชิงแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ร่วมคิดริเริ่ม วางแผนแนวทางและด�ำเนินการแก้ ปัญหาอย่างเป็นรูปธรรม ประยุกต์วัฒนธรรมชุมชนและพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนามาเชื่อม โยงให้เกิดการเข้าถึงกระบวนการถ่ายทอดและแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในการจัดการขยะ ใช้ระยะเวลา 4 เดือนกับกลุ่มเป้าหมายในชุมชนต�ำบลช้างเผือก อ�ำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ผ่านการรับ รู้ เรียนรู้ ลองปฏิบัติ ร่วมตัดสินใจ ด�ำเนินการแก้ปัญหาจนกลายเป็นความตระหนักของชุมชน ในการนี้ผู้เขียนได้ประมวลงานวิชาการรับใช้สังคม เรียบเรียงน�ำเสนอเป็น 7 ประเด็นคือ (1) บริบทชุมชนและสภาพก่อนการเปลี่ยนแปลง (2) การสร้างการมีส่วนร่วมและการยอมรับของ สังคมเป้าหมาย (3) กระบวนการที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้น (4) ความรู้หรือนวัตกรรม ที่ใช้ในการแก้ปัญหา (5) ความเชี่ยวชาญที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง (6) ผลการด�ำเนินงาน และการคาดการณ์ความเปลี่ยนแปลงสืบเนื่อง (7) แนวทางติดตามและธ�ำรงรักษาพัฒนาการให้ คงอยู่ พื้นที่ด�ำเนินการ : เขตเทศบาลต�ำบลช้างเผือก อ�ำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ระยะเวลาด�ำเนินการ : 5 กรกฎาคม – 6 ตุลาคม 2556

โยม พระ ขยะ ชุมชน

การสร้างความเปลี่ยนแปลงในชุมชน ต้องเริ่มจากข้างในโดยท�ำงานร่วมกันแบบไม่ใช่เพียงแบ่งงานกันท�ำ หากแต่เป็นการเชื่อมพลังกัน ความร่วมมือคือกลไกหลักของการแก้ปัญหาชุมชน และการส่งเสริมความเข้มแข็งอย่างยั่งยืน โครงการผ้าป่าขยะครั้งนี้เกิดขึ้นจากการลงแรงของหลายภาคส่วน เมื่อก�ำลังกายก�ำลังใจทั้งมวลมาบรรจบประสาน ความหมายของการรักษาสภาพแวดล้อมบนวิถีแห่งบุญจึงปรากฏ

ค�ำน�ำ “ผ้ า ป่ า ขยะสามัคคีรีไ ซเคิล” เกิดขึ้นจากความตั้ ง ใจดี ข องหลากหลายกลุ ่ ม คนที่ ม าลงแรงกาย ร่วมหนุนใจขับเคลื่อนช้างเผือกสู่การเป็นชุมชนจัดการขยะได้อย่างยั่งยืน และมีความเป็น “ชุมชนของ ทุกคน” (inclusive community) การท�ำงานร่วมกันพาให้ความสัมพันธ์ขยายขอบข่ายครอบคลุม กว้างขวางขึ้นและน�ำทีมงานสู่การขยายผลของความดีอีกหลายครั้ง ขอขอบพระคุณหน่วยสนับสนุนวิชาการรับใช้สังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ มูลนิธิหยดธรรม กลุ่มเชียงใหม่จัดการตนเอง โฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา กลุ่มเชียงใหม่เขียวสวยหอม เครือข่ายคนไร้บ้าน เทศบาลต�ำบลช้างเผือก วัดเจ็ดยอดพระอาราม หลวง โรงเรียนวัดเจ็ดยอด มูลนิธิเอ็มพลัส มูลนิธิเสถียรโกเศศ นาคะประทีป ชมรมโกลบอล แคมปัสเชียงใหม่เพื่อคนพิการ กลุ่มเพื่อนร่วมงาน เครือข่ายพุทธศาสนนิกสัมพันธ์เพื่อสังคมสากล (International Network of Engaged Buddhist-INEB) และ สมาชิกชุมชนช้างเผือก รวมถึงเพื่อน ร่วมงานทั้งในส�ำนักงานและในสนามทุกแห่ง ทุกคน เกินกว่าที่ผู้เขียนจะระบุนามได้ถ้วนทั่ว ขอบคุ ณ เหลื อ เกิ น ส� ำ หรั บ ประสบการณ์ อั น ทรงคุ ณ ค่ า ความสุ ข การเติ บ โตภายใน และการสนับสนุนให้วิชาการได้เบ่งบานอย่างเต็มคุณค่า

อลิชา ตรีโรจนานนท์

สารบัญ บทที่ 1 ช้างเผือกอยู่ในเมือง

13

/ บริบทชุมชนและสภาพก่อนการเปลี่ยนแปลง /

สถานที่เปี่ยมความหมาย ความท้าทายของความเป็นเมือง บทที่ 2 ช่องว่างทางวิชาการ

21

/ กระบวนการที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้น /

ทุนเพื่อการเปลี่ยนแปลง การสื่อสารชุมชนเพื่อบริหารจัดการขยะแบบมีส่วนร่วม แปลงขยะให้เป็นบุญ มี “หลักการ” ดี ต้องมี “วิธีการ” ด้วย กลุ่มเป้าหมายของการสื่อสาร ขั้นตอนด�ำเนินการ Trial and Error วันทอดถวาย บทที่ 3 หุ้นส่วนการพัฒนา / การสร้างการมีส่วนร่วมและการยอมรับของสังคมเป้าหมาย / ผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย บทบาท - การรวมตัวและรวมหัวใจ บุคลากรผู้เพิ่มผลิตภาพ ผู้คนในงานกับความคิดเพื่อการพัฒนา

47

บทที่ 4 วิชาการเพื่อข้ามผ่านความท้าทาย

55

/ ความรู้หรือนวัตกรรมที่ใช้ในการแก้ปัญหา / ความรู้ความเชี่ยวชาญที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง /

ความรู้และนวัตกรรมที่ใช้แก้ปัญหา การสื่อสาร เป็นเส้นทางเพื่อการพัฒนา ระหว่างความรู้สู่การปฏิบัติ การออกแบบสาร ร่วมคิดร่วมสร้างผลงานบุญ ประกอบสร้างสาร กุญแจสู่ความส�ำเร็จ คนวิชาการกับการร่วมเคลื่อนสังคม บทที่ 5 ผลบุญเบ่งบาน และการสานต่อความตั้งใจ / ผลการด�ำเนินงานและการคาดการณ์ความเปลี่ยนแปลงสืบเนื่อง / แนวทางติดตามและธ�ำรงรักษาพัฒนาการให้คงอยู่ /

การประเมินผลลัพธ์การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น บทเรียน และการก้าวต่อ สืบสานพลังบุญ

61

บทที่ 1

/ ช้างเผือกอยู่ในเมือง /

บริบทชุมชนและสภาพก่อนการเปลี่ยนแปลง

14

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

CHANG PUAK :

CHALLENGE OF BEING A CITY สถานที่เปี่ยมความหมาย ต�ำบลช้างเผือก อ�ำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ เป็นชุมชนขนาดเล็กมีพื้นที่ 6.1 ตารางกิโลเมตร เป็น บ้านของคน 18,360 คน จาก 16,984 หลังคาเรือน (เทศบาลต�ำบลช้างเผือก, รายงานประจ�ำปี 2559) ความเจริญทางเศรษฐกิจบนถนนนิมมานเหมินท์ ความคึกคักแบบเมือง กิจกรรมทางธุรกิจ สถานศึกษาตั้งแต่ชั้นอนุบาลถึงมหาวิทยาลัย สถานที่ท่องเที่ยวเชิงธรรมชาติขุนช่างเคี่ยนที่ดอก พญาเสือโคร่งซากุระเมืองไทยบานสะพรั่งในฤดูหนาว รวมถึงการเป็นที่ตั้งของสถานที่ส�ำคัญทาง ประวัติศาสตร์พุทธศาสนาในดินแดนล้านนา ได้แก่ “วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง” สถานที่ สังคายนาพระไตรปิฎกครั้งที่ 8 เมื่อปี พ.ศ. 2020 ในรัชสมัยพระเจ้าติโลกราช โดยพระเจดีย์เจ็ด ยอดนี้เป็นพระธาตุประจ�ำตัวของผู้มีปีเกิดในนักษัตรมะเส็ง ท�ำให้ต�ำบลช้างเผือกเป็นสถานที่ท่อง เที่ยวที่คับคั่งด้วยผู้มาเยือนเสมอ

ภาพวัดเจ็ดยอด

ภาพศูนย์การค้าที่อยู่ใกล้เคียงต�ำบลช้างเผือก

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ภาพถนนนิมมานเหมินท์

N

แผนที่ต�ำบลช้างเผือก (ที่มา : รายงานประจ�ำปี 2558, เทศบาลต�ำบลช้างเผือก)

15

16

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ความท้าทายของความเป็นเมือง - ช้างเผือกกับรอยเท้าของของการบริโภค วิถีชีวิตและการบริโภค สร้างขยะมูลฝอยให้แก่ช้างเผือกถึงวันละประมาณ 30 ตัน โดยร้อยละ 50 เป็นวัสดุที่สามารถน�ำกลับเข้าสู่กระบวนการผลิตซ�้ำได้ แต่ในช่วงเวลาก่อนการรณรงค์และ จัดกิจกรรมผ้าป่าขยะ ฯ สามารถคัดแยกวัสดุที่สามารถรีไซเคิลได้เป็นปริมาณเฉลี่ยร้อยละ 8 จากปริมาณมูลฝอยทั้งหมด เนื่องจากขาดระบบคัดแยกที่ดีจากต้นทาง ท�ำให้ปริมาณขยะที่เกิดขึ้น ก่อปัญหาขยะสะสมในชุมชน โดยหน่วยงานในพื้นที่ผู้มีบทบาทรับผิดชอบโดยตรงได้แก่เทศบาล ต�ำบลช้างเผือกที่ให้ความส�ำคัญต่อการจัดการสภาพแวดล้อมโดยจัดให้มีนักวิชาการสุขาภิบาลเป็น ผู้รับผิดชอบหลัก แต่ด้วยปริมาณขยะที่มากและมีการผลิตอย่างต่อเนื่องตามการบริโภค ท�ำให้ ความส�ำเร็จของการแก้ปัญหาไม่สอดคล้องกับระดับความพยายามของเจ้าหน้าที่ “คนอยู่อาศัย อย่างไรขยะต้องมีเป็นธรรมดา หน้าที่ของเราคือจัดการให้ ได้ และท�ำให้ดีด้วย” - ประธาน พละโย / กองสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อม เทศบาลต�ำบลช้างเผือก

เทศบาลได้พยายามแก้ปัญหาโดยการรณรงค์ลดปริมาณขยะ จัดวางถังขยะแยกประเภทในแหล่ง ชุมชนและส่งเสริมให้มีการคัดแยกขยะในทุกภาคส่วน ได้รับการตอบรับค่อนข้างดีจากภาคธุรกิจ โดยเฉพาะร้านอาหารที่มีกระบวนการจัดเก็บและส่งขายวัสดุรีไซเคิลอย่างเป็นระบบเนื่องด้วย ประเภทของมูลฝอยไม่หลากหลายนัก สามารถจ�ำแนกได้สะดวกเป็นกล่องกระดาษ ขวดแก้ว หรือขวดพลาสติก แต่ในภาคครัวเรือนที่มีความหลากหลายของการบริโภคสูงท�ำให้การแก้ปัญหา ยังอยู่ในขั้น “พยายามผลักดัน” ภายใต้ข้อจ�ำกัดของจ�ำนวนเจ้าหน้าที่ผู้ปฏิบัติงาน “ร้านค้าจะยุบกล่องกระดาษมาท�ำเป็นมัด ๆ เก็บง่าย ขวดเบียร์จากร้านอาหารจะกลับมา ในลังเดิม เก็บเป็นลัง ๆ แต่ถา้ เป็นขวดจากบ้านจะกอง ๆ กัน บางทีกอ็ ยู่ในถุงขยะรวมกับของอืน่ ๆ” - เกวลิน ทะสังขา / อาสาสมัคร

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

สภาพความเป็นเมืองที่แบบแผนการบริโภคไม่เอื้อต่อการสร้างความยั่งยืนน�ำความท้าทาย จากการแก้ปัญหาสภาพแวดล้อมโดยลดปริมาณขยะมูลฝอยในชุมชน สามารถแบ่งเป็นประเภทใหญ่ ๆ ได้แก่ ความท้ า ทายจากโครงสร้ า งความเป็ น เมื อ ง โดยช้ า งเผื อ กมี ค วามพร้ อ มด้ า น สาธารณูปโภค มีระบบการขนส่งคมนาคมครอบคลุมทุกพื้นที่ กิจกรรมทางการค้าจึง มักน�ำพาการบริโภคมาพร้อมกัน ไม่นับผู้คนที่เข้ามาท�ำงานในพื้นที่ทั้งกลุ่มที่ปรากฏชื่อ ในฐานทะเบียนราษฎร์ และย้ายถิ่นฐานเพื่อการศึกษา หรือแรงงานจากประเทศเพื่อน บ้านที่เพิ่มความหนาแน่นส่งผลต่อปริมาณขยะในพื้นที่ ความท้าทายด้านความตระหนัก ประเด็นเกี่ยวกับการรักษาสภาพแวดล้อมอยู่ใน การรับรู้ของสังคมผ่านช่องทางสื่อสารสาธารณะผ่านแนวคิดการอนุรักษ์ธรรมชาติ การสร้างความ “เขียว” หรือความ “Green” แต่สภาพปัญหาปัจจุบันชี้ว่าการแยกขยะยัง ไม่อยู่ในความตระหนัก เนื่องจากเทศบาลช้างเผือกได้จัดบริการถังขยะแยกประเภทไว้ แต่ขยะที่ทิ้งในแต่ละถังมีลักษณะไม่ต่างกันมากนัก คือเป็น “ขยะทั่วไป” และร้านรับ ซื้อวัสดุรีไซเคิลในชุมชนมีเฉพาะลูกค้าหน้าเดิมที่แยกขยะเพื่อน�ำไปขาย โดยมีเป็นส่วน น้อย เมื่อเทียบกับจ�ำนวนประชากรในชุมชน

17

18

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ภาพรถรวบรวมวัสดุรีไซเคิลในโครงการ ฯ

รถเก็ บ ขยะที่ ใ ช้ ใ นโครงการฯ

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

19

บทที่ 2

/ ช่องว่างทางวิชาการ ถอดรหัสความศรัทธา สู่การแปลงขยะให้เป็นบุญ /

กระบวนการที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้น

22

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

KNOWLEDGE GAP FILLING - ENRICHING THE FAITH เมื่อโจทย์คือ “การจ�ำแนกวัสดุที่รีไซเคิลได้ออกจากขยะทั่วไปตามบ้านเรือน” ผู้มีส่วนร่วม จากหลากหลายหน่วยงาน ทั้งภาครัฐ เอกชน และประชาสังคมได้ร่วมกันคิด ริเริ่ม เพื่อระบุ ชี้ชัดปัญหาและความต้องการ ท�ำการจัดล�ำดับความส�ำคัญภายใต้บริบทของชุมชนช้างเผือก และประเด็นด้านการจัดการสภาพแวดล้อมโดยเน้นที่การจัดการขยะในครัวเรือนและชุมชน ให้น�้ำหนักความส�ำคัญกับองค์ประกอบด้านการน�ำสู่กระบวนการผลิตใหม่ (Recycle) เพื่อ มุ่งสู่ผลลัพธ์ของการมีส่วนร่วมในการจัดการขยะ วัสดุเหลือใช้ตามแนวคิดการจัดการ “ขยะ เหลือศูนย์” (Zero Waste Management)

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

คณะท�ำงานเห็นพ้องต้องกันว่าช้างเผือกผ่านขั้นตอนสื่อสารแนะน�ำแนวคิดการแยกขยะไป ไกลแล้ว ชาวช้างเผือกรู้ว่าการแยกขยะเป็นเรื่องดี เพียงแต่ยังขาดแรงจูงใจ และมีภาพจ�ำว่า การแยกขยะเป็นเรื่องเหนื่อยเปล่า เพราะอย่างไรพนักงานเทศบาลก็น�ำขยะไปรวมกันอยู่ดี “เคยพยายามแยกขยะรี ไซเคิลไว้ แต่ตอนเก็บเห็นพนักงานเทรวมกัน เลยไม่รู้จะแยกไปท�ำไม” - ชาวชุมชนช้างเผือก (สงวนนาม)

กองสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อมของเทศบาล ฯ ชี้ให้คณะท�ำงานเข้าใจกระบวนการจัดเก็บขยะจาก ภาคครัวเรือนว่าเจ้าหน้าที่จะล�ำเลียงขึ้นรถเป็นถุง โดยจัดกระสอบใส่วัสดุรีไซเคิลที่พอจะคัดแยก ได้คร่าว ๆ แยกเป็นประเภทไว้ หากบ้านใดแยกกระป๋อง กล่อง ขวด ไว้ ก็จะเก็บขยะเหล่านั้นตาม กลุ่มวัสดุ ปัญหาอยู่ที่บ้านส่วนใหญ่แยกขยะโดยน�ำวัสดุรีไซเคิลหลากชนิดมารวมในถุงเดียวกัน ขยะที่บางบ้านเข้าใจว่าแยกแล้วจึงมีกล่องกระดาษอยู่รวมกับสายไฟเก่าและกระป๋องน�้ำอัดลมที่ มีถุงพลาสติกอัดอยู่ด้านใน ท�ำให้ต้องน�ำมาคัดแยกอีกครั้ง บางบ้านเข้าใจว่าพลาสติกเป็นขยะ รีไซเคิลทุกกรณี ท�ำให้ถุงขยะที่คัดแยกมีบรรจุภัณฑ์อาหารพร้อมเศษอาหาร กลายสภาพเป็นขยะ ทั่วไป ลดคุณค่าทางเศรษฐกิจและตัดโอกาสการถูกน�ำเข้ากระบวนการผลิตซ�้ำ การตั้งวางถังขยะแยกประเภทไม่ใช่ทางออก เพราะเมื่อจัดหาถังขยะส�ำหรับขยะแต่ละประเภท พบว่าปริมาณขยะไม่ลดลง และขยะในถังทุกใบมีลักษณะไม่ต่างกัน คือเป็น “ขยะทั่วไป” เทศบาล จัดให้ความรู้ หรือเชิญชวนให้ชาวบ้านแยกขยะ แต่ผลตอบรับไม่เป็นดังคาดหวัง

เมื่อความท้าทายจึงอยู่ที่วิธีคิด และความเชื่อ การท�ำงานจึงต้อง เป็นไปในระดับเดียวกัน แนวคิด การรณรงค์ถูกน�ำมาใช้ และ “การสื่อสาร” จะเป็นเครื่องเติม ช่องว่างทางวิชาการ

Q: เมื่อกินลูกชิ้นปิ้ง กับน�้ำอัดลมกระป๋องจนหมดแล้ว จะแยกทิ้งอย่างไร ?

A: ถุงลูกชิ้นพร้อมไม้จิ้มทิ้งลงถังขยะทั่วไป กระป๋องน�้ำ อัดลมที่ดื่มจนหมดแล้ว ทิ้งลงถังขยะรีไซเคิล

23

24

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ทุน เพื่อการเปลี่ยนแปลง การหารือของคณะท�ำงานน�ำสู่ข้อสรุปความเป็นไปได้และแนวทาง โดยใช้ความรู้ทางวิชาการคู่กับ ทุนในชุมชน โดยเฉพาะทุนที่อยู่ในตัวคน และทุนทางศิลปวัฒนธรรม ประวัติศาสตร์ ตลอดจน ความเชื่อ ขับเคลื่อนเพื่อหาทางออกอย่างยั่งยืน โดย“ทุน” เพื่อการแก้ปัญหาขยะช้างเผือกได้แก่ 1. การเป็นพื้นที่ส�ำคัญทางประวัติศาสตร์เมืองเชียงใหม่และประวัติศาสตร์พระพุทธ ศาสนา 2. การเป็นชุมชนพุทธมีผู้ศรัทธาในพระพุทธศาสนาอยู่รวมกัน 3. การมีหน่วยงานบริหารส่วนท้องถิ่นที่ให้ความส�ำคัญอย่างจริงจังในการแก้ปัญหาและมี โครงสร้างพื้นฐานเอื้อต่อการจัดการขยะได้แก่ พื้นที่จัดเก็บ และระบบล�ำเลียง 4. การมีผู้ประกอบการค้าวัสดุรีไซเคิลในพื้นที่ ท�ำให้ง่ายต่อการจัดการห่วงโซ่อุปาทาน 5. การเป็นแหล่งรวมของสถานศึกษาทุกระดับท�ำให้สามารถบูรณาการกิจกรรมเข้ากับ กระบวนการพัฒนาคุณภาพนักเรียนนักศึกษา ทุนที่โดดเด่นและมีความเป็นไปได้ในการใช้เป็นพลังขับเคลื่อนได้แก่ความได้เปรียบทางศาสนา ความเชื่อ เพราะแม้ช้างเผือกจะมีลักษณะความเป็นเมือง แต่วัดเจ็ดยอดไม่เคยขาดคณะศรัทธา จากชุมชน

ภาพการประชาสัมพันธ์โครงการในมหาวิทยาลัย

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

การสื่อสารชุมชนเพื่อบริหารจัดการขยะแบบมีส่วนร่วม อาศัยหลักวางแผนโดยระบุการบริหารจัดการองค์ประกอบหลักที่เกี่ยวข้องได้แก่ การระบุนิยาม ของสิ่งที่เกี่ยวข้องร่วมกันในผู้ปฏิบัติงาน ท�ำให้สามารถมองภาพเดียวกันและพูดเรื่องเดียวกันใน ความหมายเดียวกันได้ ระบุขอบข่ายของการบริหารจัดการขยะในชุมชน ได้แก่ การบริหารคนและ ความสัมพันธ์ วัสดุอุปกรณ์ที่ใช้ในงาน ตั้งแต่การประชาสัมพันธ์ท�ำความเข้าใจกับกลุ่มเป้าหมาย ของการสื่อสาร และการด�ำเนินกิจกรรมย่อย ระบุลักษณะกิจกรรมตลอดถึงรายละเอียด วางแผน เพื่อจัดการผลประโยชน์ บทบาทหน้าที่ โดยประสานผ่านเครือข่ายทั้งภายในและภายนอกชุมชน มีปัจจัยที่เกี่ยวข้องได้แก่บริบทของชุมชนช้างเผือก ความคิดความเชื่อของสมาชิกชุมชน อาศัยวิธี บริหารจัดการแบบมีส่วนร่วมจากทั้งภายในและภายนอกชุมชน ทั้งนี้ด�ำเนินการภายใต้บริบทด้าน สิ่งแวดล้อมของสังคม ไม่ว่าจะเป็นกฏหมายสิ่งแวดล้อม วิธีปฏิบัติเกี่ยวกับขยะมูลฝอย ความคิด มุมมองต่อการแก้ปัญหาขยะของคนในสังคม

ภาพแสดงการบริหารจัดการขยะในชุมชน ดัดแปลงจาก กาญจนา แก้วเทพ , 2553 มิติของการบริหารจัดการวัฒนธรรมแบบมีส่วนร่วมด้วยนวัตกรรมการวิจัย

25

26

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

พลังชุมชน ผนวกกับทุนทางวัฒนธรรม ศาสนา ประเพณี และความเข้าใจร่วมกันในการจัดการ สิ่งแวดล้อม น�ำสู่แนวคิดการ “แปลงขยะให้เป็นบุญ” และใช้โครงการนี้เป็นกลไกขับเคลื่อน กระบวนการที่จะก่อให้เกิดการยอมรับ และการเปลี่ยนแปลงต่อไป

แปลงขยะให้เป็นบุญ - มี “หลักการ” ต้องมี “วิธีการ” ด้วย “บุญ” เป็นอีกชื่อของความสุข การสื่อสารเรื่องนามธรรมอย่างการสร้างสภาพแวดล้อมที่ดี หรือการสร้างบุญกุศลเป็นความ ท้าทายเพราะจับต้องไม่ได้ จ�ำเป็นต้องมีพื้นที่เพื่อให้ความตั้งใจดีและความดีได้แสดงผล เป็นที่มา ของพิธีกรรมอันเป็นหน้างานที่ผู้มีความเชื่อถือศรัทธาในทางเดียวกันมารวมกัน และในกรณีนี้ ชาวช้างเผือกมารวมตัวกันเพื่อ “ท�ำบุญ” หลักของพระพุทธศาสนาว่าด้วยการบุญมีระบุไว้ใน “บุญกริยาวัตถุ 10” กล่าวถึงที่มาแห่งบุญ 10 หนทางได้แก่ (พระธรรมปิฎก,2547) การให้ทาน (ทานมัย) การรักษาศีล (ศีลมัย) การเจริญ ภาวนา (ภาวนามัย) การอ่อนน้อมถ่อมตน (อปจายนมัย) การช่วยเหลือสังคมรอบข้าง (ไวยาวั จจมัย) เปิดโอกาสให้ผู้อื่นได้ร่วมบุญ (ปัตติทานมัย) ยอมรับและยินดีในการท�ำความดี (ปัตตานุ โมทนามัย) การฟังธรรม (ธรรมสวนมัย) การแสดงธรรม (ธรรมเทศนามัย) และการท�ำความเห็น ให้ถูกต้องเหมาะสม (ทิฏฐุชุกรรม) ความเป็นไปได้ของการแปลงขยะให้เป็นบุญ พิจารณาจากที่มาแห่งบุญทั้ง 10 เชื่อมโยงกับโจทย์ ได้แก่การส่งเสริมการคัดแยกขยะ น�ำสู่ข้อสรุปให้ด�ำเนินการผ่านกระบวนการแก้ปัญหาแบบมีส่วน ร่วมผ่านพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา ได้แก่การทอดผ้าป่า ซึ่งเป็นพิธีกรรมที่แสดงออกถึงความ ร่วมใจระดมทรัพยากรเพื่อวัตถุประสงค์ในการสร้างคุณค่าร่วมกันในชุมชน ดังนี้จึงสามารถสร้าง บุญได้ผ่านแนวทางหลักได้แก่ “ทานมัย” ว่าด้วยการให้ การถวายของแด่พระสงฆ์ พร้อมกับการ เห็นดีเห็นชอบในการท�ำความดีของผู้อื่น การช่วยเหลือบุคคล สังคมรอบข้าง และบุญกริยาวัตถุอื่น ๆ ตามแต่ศาสนิกผู้ร่วมโครงการจะน้อมกายน�ำใจในทางกุศลให้เกิดสุข

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

การทอดผ้าป่าคืออะไร? การทอดผ้าป่า เป็นพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา จัดขึ้นเพื่อระดมทุนน�ำเงินไปพัฒนาวัด หรือสร้าง สาธารณประโยชน์ โดยสาระส�ำคัญในพิธีได้แก่การมีผ้า เพื่อถวายแด่พระสงฆ์ และมี "องค์ผ้าป่า" ได้แก่เครื่องอุปโภคบริโภค พร้อมทั้งปัจจัย (เงิน) ในการสร้างกุศลที่จะถวายพระ ในระยะหลัง มีการประยุกต์การทอดผ้าป่าเพื่อสนับสนุนสังคม หรือเพื่อให้การช่วยเหลือบรรเทาปัญหาจากภัย พิบัติ หรือความขาดแคลน เช่นผ้าป่าช่วยผู้ประสบภัยน�้ำท่วม หรือผ้าป่าอุปกรณ์การศึกษา มีการ ระดมทุนครั้งใหญ่เมื่อประเทศไทยประสบปัญหาทางเศรษฐกิจ โดยหลวงตามหาบัว ญาณสมฺปนฺโน ระดมเงินและทองค�ำเพื่อเพิ่มกองทุนส�ำรองระหว่างประเทศ (คลังหลวง) ในชื่อ “ผ้าป่าช่วยชาติ” เมื่อปี พ.ศ. 2541 (เกรียงไกร,2544) โดยต่อมายังมีการทอดถวายครั้งสุดท้ายปิดโครงการในปี พ.ศ. 2554 หลังหลวงตามหาบัวฯ มรณภาพ

27

28

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

การด�ำเนินงานนับจากการที่ชุมชนเล็งเห็นปัญหาร่วมกัน น�ำสู่การหารือในที่ประชุมของชุมชนโดย บรรจุเป็นวาระในการประชุมชุมชน มีการจัดตั้งคณะท�ำงานประกอบด้วยผู้น�ำชุมชน หรือผู้ใหญ่ บ้านที่ภาษาเมืองเหนือเรียกว่า “พ่อหลวง” พระสงฆ์ ผู้แทนจากกลุ่มเคลื่อนไหวเพื่อสิ่งแวดล้อม และนักวิชาการ ท�ำการสื่อสารเพื่อแสวงหาความร่วมมือจากหน่วยงานต่าง ๆ ผ่านช่องทางสื่อสาร ชุมชนได้แก่การกระจายข่าวผ่านเสียงตามสาย การออกรถประชาสัมพันธ์เคลื่อนที่ ช่องทางที่ เป็นบุคคลผ่านการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างกัน และช่องทางมวลชนได้แก่การแจ้งข่าวผ่านสถานีวิทยุ และเข้าสายสัมภาษณ์ทางโทรศัพท์ในรายการข่าวสารท้องถิ่น (Phone-in) “ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล” จึงเกิดขึ้นจากการใช้ศรัทธาน�ำวัสดุรีไซเคิลออกจากขยะทั่วไป โดยผู้ทิ้งขยะจะกลายเป็น “ผู้ถวายทาน” และวัสดุรีไซเคิลถูกบรรจุไว้ด้วยความตั้งใจดีที่น�ำสุขมาให้

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ความเป็นมาของผ้าป่า ในพุทธกาลพระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้ภิกษุสงฆ์ใช้ผ้าที่ไม่มีเจ้าของ เรียกว่า “ผ้าบังสุกุล” คือผ้า เปื้อนฝุ่น พระสงฆ์สามารถเก็บผ้าดังกล่​่าวได้จากกองขยะ หรือตามป่าช้าที่มีผู้ใช้ห่อศพมาทิ้ง แล้ว น�ำมาตัดเย็บเป็นจีวร สบง สังฆาฏิ บางครั้งการได้มาซึ่งผ้าครองนั้นยากล�ำบากเนื่องจากศพคน ยากจนไม่มีผ้าหุ้มห่อ และผู้มีฐานะมักเผาศพผู้ล่วงลับแทนการน�ำไปทิ้ง ดังนี้แล้วชาวบ้านจึงหาทาง ช่วยให้พระสงฆ์มีผ้าใช้โดยการแอบน�ำผ้าไปคลุกฝุ่นแล้ววางไว้ตามหนทางที่พระจะผ่าน เพื่อพระ สงฆ์พบเห็นแล้ว “ชักผ้า” นั้นไว้ใช้ประโยชน์ ต่อมาหมอชีวกโกมารภัจทูลขออนุญาตถวายจีวรแด่ พระสงฆ์ พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้พระสงฆ์รับจีวรที่ญาติโยมถวาย เรียกว่า “คหบดีจีวร” ท�ำให้ ฆราวาสสามารถช่วยเหลือพระได้โดยการถวายผ้าดังกล่าวมา (ส�ำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรม แห่งชาติ กระทรวงศึกษาธิการ, ม.ป.ป.)

29

30

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ทอดผ้าป่าขยะเพื่ออะไร - วัตถุประสงค์ของการรวมพลท�ำงาน คณะท�ำงานระบุวัตถุประสงค์ของการท�ำงานร่วมกันไว้ว่าเราด�ำเนินงานด้วยเหตุผลและหนทาง บรรลุสู่สิ่งเหล่านี้ 1. ลดปริมาณมูลฝอยด้วยการรวบรวมวัสดุรีไซเคิลสู่กระบวนการผลิตซ�้ำ 2. สร้างกลไกในการมีส่วนร่วมของชุมชน องค์กรภาคประชาชนและหน่วยงานภาครัฐที่ เกี่ยวข้อง 3. ส่งเสริม สนับสนุนประชาชนในเขตเทศบาลต�ำบลช้างเผือกให้มีส่วนร่วมในการรักษา ความสะอาดและพัฒนาสภาพแวดล้อม 4. สร้างระบบการบริหารจัดการขยะอย่างยั่งยืนในพื้นที่ด�ำเนินการ

ใครคนนั้น ที่อยากชวนกันมาท�ำบุญ - กลุ่มเป้าหมายในการสื่อสาร กลุ่มเป้าหมายของโครงการครอบคลุมกลุ่มคนต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้อง ตามล�ำดับความใกล้ชิดกับปัญหา และความเร่งด่วนในการสร้างการรับรู้ โดยก�ำหนดกลุ่มเป้าหมายหลักคือ “ประชาชนผู้อาศัยในเขตเทศบาลต�ำบลช้างเผือก” และกลุ่มเป้าหมายรองได้แก่ “ชุมชนละแวกใกล้เคียง หน่วยงานภาครัฐ หน่วยงานภาคประชาชน หน่วยงานภาคประชาสังคม และบริษัทเอกชน”

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

31

32

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

เอกสารประชาสัมพันธ์พิธีเปิดงานผ้าป่า

เอกสารประชาสัมพันธ์วันงานทอดผ้าป่า

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

บุญผ้าป่ามาอย่างไร - ขั้นตอนด�ำเนินการ

33

34

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ขั้นตอนการด�ำเนินโครงการ กราบนิมนต์รองเจ้าคณะจังหวัดเชียงใหม่ (เจ้าคณะจังหวัดเชียงใหม่ ปัจจุบัน) เจ้าอาวาสวัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง เป็นประธานสงฆ์ และนายกเทศบาลต�ำบลช้างเผือก เป็นประธานฝ่ายฆราวาส กิจกรรมหลักได้แก่การชี้แจงโครงการต่อสมาชิกชุมชน มีการให้ความรู้เรื่องการคัดแยกขยะโดย วิทยากรจากเครือข่ายคนไร้บ้าน สื่อสารด้วยช่องทางการพูดคุยพบหน้า ขับรถหรือเดินตามบ้าน เพื่อมอบเอกสารโครงการเป็นใบปลิวแสดงรายละเอียดการคัดแยกขยะ นัดหมายอาสาสมัครออก รถขยายเสียงประชาสัมพันธ์ในชุมชนและออกหน่วยรวบรวมวัสดุรีไซเคิลจากบ้านเรือนในวันถัดมา น�ำโดยพระสงฆ์และสามเณรผู้รับถวายวัสดุรีไซเคิล เมื่อรวบรวมได้เต็มคันรถจึงน�ำวัสดุมาคัดแยก ประเภทที่วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง จัดขายแก่ร้านรีไซเคิลในชุมชน บันทึกบัญชี ด�ำเนิน กิจกรรมภาคสนามได้แก่การรวบรวมวัสดุ คัดแยก และขาย รวม 12 สัปดาห์ จึงถึงวันทอดถวาย ณ วัดเจ็ดยอด ในวันนั้นชุมชนและสถานศึกษาตกแต่งต้นผ้าป่าด้วยวัสดุรีไซเคิล ซึ่งมีศักดิ์เป็นวัสดุ “บุญ” ในโครงการเมื่อพระสงฆ์อนุโมทนาจึงระดมก�ำลังคัดแยกประเภทวัสดุ ขายโดยร้านรีไซเคิล ในชุมชนจัดรถมาขนย้ายรับซื้อ

ภาพแสดงล�ำดับขั้นของกิจกรรมในโครงการผ้าป่าขยะ

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

35

36

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

การคาดการณ์สิ่งที่จะเกิดขึ้นหลังการเปลี่ยนแปลงจึงครอบคลุมประเด็นหลักอันเป็นเป้าหมาย การด�ำเนินโครงการ ได้แก่ 1. ปัญหาขยะในชุมชนได้รับการแก้ไข 2. สมาชิกในชุมชนมีส่วนร่วมในการบริหารจัดการและแก้ไขปัญหาในชุมชน เกิดระบบ การจัดการขยะในชุมชนอย่างเป็นรูปธรรม 3. เกิดกองทุนเพื่อพัฒนาชุมชน อาศัยรายได้จากการขายวัสดุรีไซเคิลและกองผ้าป่าเป็น เงินตั้งต้น ทั้งนี้ ปลายทางของการด�ำเนินโครงการ สิ่งที่ผ้าป่าขยะสร้างแก่ชุมชนได้แก่ สภาพแวดล้อมที่ดี การท�ำงานร่วมกันท�ำให้เกิดการขยายขอบข่ายของคนรู้จัก ลดความรู้สึกแปลกแยก (alienation) และเพิ่มพื้นที่แห่งความสัมพันธ์แบบ "คนกันเอง" บรรยากาศของการแก้ไขปัญหาสภาพแวดล้อม ท�ำให้เกิดการจัดระเบียบและมีระบบในการจัดการขยะขึ้น โดยท้ายที่สุด กิจกรรมนี้จะมีส่วน ส่งเสริมให้ชุมชนเป็น living community ด้วยความเคลื่อนไหว และการเปลี่ยนแปลง โดยการ ด�ำเนินงานต้องอยู่บนฐานแห่งความยั่งยืน แม้นักวิชาการลดบทบาทลง การขับเคลื่อนโครงการยัง ต้องด�ำเนินต่อไปได้

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

37

38

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

Trial and Error - ล้มลุกคลุกคลานบนหนทางที่ ไม่เคยผ่าน ตลอดระยะเวลา 4 เดือนของการด�ำเนินงาน บทเรียนเพื่อการคงรักษา และบทเรียนเพื่อการ ปรับปรุงเกิดขึ้นเสมอ วันแรกของการออกหน่วยรถประชาสัมพันธ์ ทีมงานประกาศขอรับ “ขยะ” โดยพระสงฆ์ขอให้ญาติโยมน�ำ “ขยะรีไซเคิล” ได้แก่ กระป๋อง กล่อง ขวด กระดาษ พลาสติก มาถวายพระ ผลคือได้รับขยะบุญเพียง 1 ถุงด�ำ น�้ำหนัก 2.5 กิโลกรัม “วันทดลองออกเก็บขยะวันแรกตื่นเต้นเหมือนกัน นิมนต์พระขึ้นรถถือไมค์ประกาศ ชาวบ้าน ก็ดูจะฟัง แต่ ไม่ ได้เอาขยะมาถวาย หมดวันนี่ ขยะถุงเล็ก ๆ สองถุง เดินเก็บก็ถือได้ กลับมานั่ง คิดกันใหญ่ เราพลาดตรงไหน หรืออาจจะเป็นวันแรก ๆ ก็ ไม่รู้ คุยกันแล้วตัวแทนชาวบ้านใน ทีมบอกว่ารู้สึกแปลก ๆ ที่จะเอาขยะมาถวายพระ ปกติของถวายพระคือต้องเลือกมาแล้วว่า เป็นของดี คนโบราณตักข้าวยังเลือกตักปาก ๆ หม้อข้าว เวลาเราเห็นผู้ใหญ่ลุกจากโต๊ะแล้ว เก็บขยะออกไปเรายังอยากถือไปทิ้งให้ นี่มีพระมาหน้าบ้านบอกว่าขอขอขยะหน่อย ” - สุดชาย สมบูรณ์เจริญโชค / อาสาสมัคร

สั ป ดาห์ ต ่ อ มาพระสงฆ์ ใ นที ม งานปรั บ ค� ำ บอกบุ ญ เป็ น ขอรั บ “วั ส ดุ รี ไ ซเคิ ล ” โดยให้ ผู ้ มี จิ ต ศรัทธาน�ำมาถวายที่รถจัดเก็บ ผลของการเปลี่ยนค�ำเรียกขานท�ำให้หลังจากนั้นสามารถรวบรวม “วัสดุบุญ” ได้ไม่ต�่ำกว่า 100 กิโลกรัมทุกครั้ง โดยสิ่งที่ชาวบ้านน�ำถวายแด่พระล้วนมีลักษณะ ประณีต คือสะอาดและถูกจัดเก็บอย่างเป็นระเบียบ สิ้นสภาพความเป็นขยะด้วยศรัทธาโดยแท้ มูลค่าของวัสดุรีไซเคิลที่จัดขายแก่ผู้รับซื้อยังมีราคาแตกต่างกันตามประเภทวัสดุ ซึ่งยังแบ่งย่อยใน รายละเอียดออกไปอีก คนไร้บา้ น แสดงความเชีย่ วชาญทีป่ ระกอบด้วยองค์ความรูข้ นั้ สูงของการคัดแยก โดยสามารถสร้างมูลค่าสูงสุดได้จากกองวัสดุที่รวบรวมได้ “ขวดน�ำ้ ดืม่ นีถ่ า้ ชัง่ ขายเลย ได้กโิ ลละ 6 บาท ถ้าตัดปากขวดออก เอาฉลากออก ได้กโิ ลละ 13 บาท ขวดเบียร์เจ็ดสิบสตางค์ แต่ถ้ามาในลังมีขวดครบอย่าแกะออกมาชั่ง ได้สองสามบาทเท่านั้น แต่ถ้าขายขวดเปล่าในลังเบียร์ขวดครบจะได้ สิบกว่าบาทเลยนะ” - พี่ชัย / คนไร้บ้าน

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

39

40

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

วันทอดถวาย 12 สัปดาห์ของการจัดเก็บวัสดุรีไซเคิลน�ำชุมชนสู่วันประกาศบุญ ถวายผ้าป่าและกองบุญอันมา จากความร่วมใจของคนทั้งชุมชน ในงานมีนิทรรศการเกี่ยวกับการคัดแยกขยะ และกิจกรรมเสวนา เพื่อขับเคลื่อนการรักษาสภาพแวดล้อม ในหัวข้อ “คน พระ ขยะ ชุมชน : พระพุทธศาสนากับแก้ ปัญหาสิ่งแวดล้อม” โดย »» ผู้แทนจากภาคสถาบันศาสนา พระถนอมสิงห์ สุโกสโล ประธานมูลนิธิหยดธรรม »» ผู้แทนจากหน่วยงานภาครัฐ คุณบุญธรรม ศรีค�ำมูล รองนายกเทศมนตรีเทศบาลช้างเผือก »» ผู้แทนจากภาคประชน คุณโจน จันได ผู้ เป็น อยู่ กิน ในวิถีธรรมชาติ จากสวนพันพรรณ »» ผู้แทนจากองค์กรพัฒนาเอกชน อาจารย์ชัชวาล ทองดีเลิศ ผู้อ�ำนวยการโฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา และกลุ่มเชียงใหม่จัดการตนเอง ได้รับความอนุเคราะห์จากอาจารย์ลิปิกร พัลลภ ศิลปินล้านนา เปิดการแสดงดนตรีสด พร้อมทั้ง นักแสดงสมัครเล่นจากโรงเรียนในพื้นที่มาน�ำเสนอความงดงามแห่งศิลปวัฒนธรรมล้านนาในการ แสดงกลองสะบัดชัย ท่ามกลางบรรยากาศอบอุ่นอาทรของญาติธรรมที่เอื้อเฟื้ออาหารในโรงทาน

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

41

42

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

นิทรรศการคัดแยกขยะ บอร์ดนิทรรศการท�ำจากวัสดุที่เก็บรวบรวมจากกองขยะ

ธรรมาสน์ จากขวดน�้ำพลาสติก

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ภาพการเสวนา หัวข้อ “โยม พระ ขยะ ชุมชน : พระพุทธศาสนากับแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม”

43

44

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

เราควรใช้ชีวิตให้ง่าย ถ้าชีวิตยากแปลว่าบางอย่างไม่ถูกต้อง การบริโภคน่าจะเป็นไปในความเรียบง่าย ทุกวันนี้มีบางอย่างที่เขาปกปิดไม่ให้เรารู้ เพราะถ้าเรารู้เราจะบริโภคน้อยลง อย่างเรากินผงชูรสมันไม่มีประโยชน์เราก็กิน ท�ำไมเราต้องดื่มน�้ำอัดลม พลังงานมากเกินจ�ำเป็นแท้แท้ ท�ำไมซื้อขนมชิ้นหนึ่งต้องมี packaging สองสามชั้น เราส่งเสริมให้คนบริโภคอย่างมืดบอด และการบริโภคแบบนี้มัน ไม่เกื้อหนุนความยั่งยืน ผมไม่อยากผลิตขยะ เพราะไม่อยากท�ำให้เกิดความรุนแรงกับชีวิตอื่นๆ ปัญหาหลักคือเราขาดความรู้ท�ำอย่างไรให้คนเกิดความรู้ขึ้นทุกวันนี้ เราใช้งบประมาณ ส่งเสริมการบริโภคแต่เราไม่ส่งเสริมการเรียนรู้ ทุกวันนี้มีมหาวิทยาลัย เยอะแยะแต่คนแก้ปัญหาในชีวิตไม่ ได้เรามาสร้างระบบใหม่ ไม่ใช่เรียนเพื่อจ�ำไปตอบ ข้อสอบแต่เรียนเพื่อใช้ประโยชน์ดี ไหม “เรียนยูเรเนียมแทบตายท่องเอาไปสอบ โมโนโซเดียมกลูตาเมตกินทุกวันรู้จักไหม” บางคนไม่อยากให้เราฉลาด เพราะเราจะ บริโภคน้อยลง เขาให้ความส�ำคัญกับทุนมากที่สุดแม้แต่เราก็เห็นแก่ทุนปวดหัวก็กิน พาราเซตามอล ไปท�ำงานต่อง่วงก็กินกาแฟแล้วไปท�ำงานต่อ เราควรเรียนรู้เพื่อหาความจริงเรียนรู้ เพื่อแก้ปัญหาต้องคิดใหม่เรียนรู้เพื่อเข้าใจมากกว่าเรียนรู้เพื่อจดจ�ำ ไม่ใช่จ�ำพระไตรปิฎกได้สอนคนได้แต่แก้ปัญหาไม่ ได้ - โจน จันได / ผู้ ใช้ชีวิตวิถีธรรมชาติ

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

“ผ้าป่าขยะคงไม่ ได้ท�ำให้ใครรวย ตั้งตัวได้ แต่สิ่งที่ ได้มีมากกว่าเงินทอง วันนี้เรามาระลึกถึงธรรมชาติ เคารพธรรมชาติ ไม่ท�ำร้ายแม่ทั้งหลาย อยู่กันอย่างพี่น้องช่วยเหลือเกื้อกูล พึ่งตัวเอง จริง ๆ แล้วขยะมาเป็นปัญหา เมื่อราว 50 กว่าปีนี้เอง พร้อมพร้อมกับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฃขยะในสังคมสมัยใหม่มีทั้งขยะในใจและขยะข้างนอก ขยะข้างนอกคือขยะทางโลก พวกพลาสติกขยะเทคโนโลยีต่างๆ มาจากลัทธิบริโภคนิยมทุนนิยม ปรัชญา คือ เอาชนะธรรมชาติแปลงสิ่งต่างๆเป็นก�ำไร ต้องแข่งกันไม่แข่งกันไม่พัฒนา เราจะคิด 2 อย่างอย่างแรกคือจะลดอย่างไร แบบโจนจันไดนี่ใช้ ได้ท�ำเป็นองค์ความรู้ ในการจัดการขยะระดับครอบครัว อย่างที่สอง คือระดับชุมชน สามคือ ระดับหน่วยงาน อันนี้เป็นปัญหาเราควบคุมไม่ค่อยได้ ผมว่าที่ ไหนท�ำได้ดีต้องยกย่องขยายให้เป็นความรู้ และที่ส�ำคัญอีกอย่างต้องใช้นโยบาย ใครสร้างขยะงานนั้นคนนั้นต้องเสียค่าก�ำจัด ผมไม่รู้เทศบาลจะท�ำได้ ไหมว่า ส่วนขยะในใจ การที่เรามีสติในการบริโภคใช้วิถีเรียบง่าย น่าจะเป็นวิสัยทัศน์ที่ส�ำคัญที่สุด” - ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ / โฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา

45

46

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ตกลงว่าขยะคืออะไร ขยะคือสิ่งที่เราไม่ต้องการจริง ๆ หรือ ส�ำรวจความต้องการ และความจ�ำเป็นของตัวเองรอบด้านหรือยัง เพราะถ้าดูดีๆ สิ่งที่เราเรียกว่าขยะ ตามความหมายของกรมพัฒนาคุณภาพสิ่งแวดล้อมขยะไม่มีจริง สิ่งที่เราไม่ใช้แล้วนี่คือมูลฝอยเราจึงมีมูลฝอยประเภทต่างๆ และมีวัสดุรี ไซเคิลที่สามารถน�ำไปผลิตซ�้ำอีกสิ่งเหล่านี้ถ้าทิ้งไปจะน่าเสียดายมหาศาล เพราะนี่คือการเสียโอกาสในทุกทาง รวมทั้งโอกาสในการบ่มเพาะให้คนรุ่นใหม่ใหม่ของ เรามีส�ำนึกและมีความสามารถในการจัดการสภาพแวดล้อม ชุมชนนี้มีความรู้พื้นฐาน และความเข้าใจเกี่ยวกับการก�ำจัดคัดแยกขยะมาก สะท้อนว่า ความรู้มี นอกจากความ รู้ยังมีส�ำนึกอีกด้วย เวลา น�ำขยะมาถวายจะแยกมาเป็นถุงถุงขวดอยู่กับขวดแถมสะอาด ด้วย การขับเคลื่อนนี้ถ้าเราช่วยกันจะเกิดกลไกที่ท�ำกันคนละนิดคนละหน่อย และความต่อเนื่องจะท�ำให้ยั่งยืนได้เพราะการจัดการสิ่งแวดล้อม ไม่ใช่ เรื่องของซุปเปอร์ ฮีโร่ ที่จะขึ้นมาจัดการอยู่คนเดียว แต่ต้องอาศัย การเข้าใจและการด�ำเนินงานร่วมกัน ทั้งชุมชน ขอชื่นชมผู้น�ำ ที่ร่วมประชุมตลอดเวลา รับรู้ปัญหาร่วมกันและน�ำสู่การปฏิบัติ - พระถนอมสิงห์ สุโกสโล / มูลนิธิหยดธรรม

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ช้างเผือกเป็นแหล่งลงทุนทางเศรษฐกิจ เรามีคอนโดมิเนียม หอพัก ห้างสรรพสินค้า มหาวิทยาลัย ประชาชนที่ขึ้นทะเบียนมีอยู่ 9000 คน แต่รวมกับนักศึกษา นักท่องเที่ยว และพี่น้องจากประเทศเพื่อนบ้านที่เข้ามาท�ำงานรวม 25000 คน คนทั้งหมดนี้เป็นเหมือน พี่น้อง เพราะเราอยู่ด้วยกัน บทบาทของเทศบาลคือดูแลความเป็นอยู่เป็นไป เคยได้ยิน เรื่องการจ�ำกัดปริมาณขยะด้วยการเรียกเก็บค่าก�ำจัดแบบที่ท�ำในต่างประเทศ แต่แบบนั้น ไม่เข้ากันกับวิถีของเราซึ่งยังมีความเก่าผสานกับความใหม่ และน�้ำใจเป็นเรื่องที่เราต้อง ถนอม วันนี้เราจึงมาพบกัน ให้มุมมองได้มาเจอกันและมองไปข้างหน้าด้วยกัน - บุญธรรม ศรีค�ำมูล / รองนายกเทศบาลต�ำบลช้างเผือก

“ค�ำว่า maximize profit แค่นี้มันก็ท�ำลายแล้ว” - สุนัย เลาหวิวัฒน์ / ผู้ด�ำเนินรายการ

47

บทที่ 3

/ หุ้นส่วนการพัฒนา ผสานใจเดินหน้า ขับเคลื่อนด้วยวิชาการเพื่อสังคม /

การสร้างการมีส่วนร่วมและการยอมรับของสังคมเป้าหมาย

50

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

SPIRIT SINCRONIZED ผูค้ น และ แรงหนุนภายในเพือ่ การแก้ปญ ั หา - เดินเคียงข้างบนเส้นทางแห่งกุศล ผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย (Stakeholders) และผู้เกี่ยวข้องกับการจัดการขยะในชุมชนช้างเผือกได้แก่ 1. ชุมชนในเขตเทศบาลต�ำบลช้างเผือก 2. เทศบาลต�ำบลช้างเผือก 3. วัดส�ำคัญในพื้นที่ได้แก่วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง 4. สถานศึกษาที่ตั้งในพื้นที่ตลอดจนบริเวณใกล้เคียง 5. องค์กรพัฒนาเอกชนที่ด�ำเนินการเกี่ยวกับการส่งเสริมสภาพแวดล้อมและพัฒนาสังคม การด�ำเนินโครงการ “ผ้าป่า (ขยะ) สามัคคี รีไซเคิล”ถือเป็นความพยายามในการแก้ปัญหา ผ่านกระบวนการให้ชุมชนในเขตเทศบาลช้างเผือกพร้อมหน่วยงานที่เกี่ยวข้องลุกขึ้นจับมือกัน เคลื่อนไหวเพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลง ภายใต้ชื่ออย่างไม่เป็นทางการว่า “เครือข่ายเชียงใหม่ ปลอดขยะ” อันประกอบด้วย • • • • • • • • •

กลุ่มเชียงใหม่จัดการตนเอง โฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา มูลนิธิหยดธรรม กลุ่มเชียงใหม่เขียวสวยหอม -โครงการหมอต้นไม้ เครือข่ายคนไร้บ้าน เทศบาลต�ำบลช้างเผือก วัดเจ็ดยอดพระอารามหลวง โรงเรียนวัดเจ็ดยอด คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

และได้รับการสนับสนุนจาก มูลนิธิเอ็มพลัส มูลนิธิเสฐียรโกเศศ นาคะประทีป ชมรมโกลบอล แคมปัสเชียงใหม่ กลุ่มเพื่อนร่วมงาน และพุทธศาสนิกสัมพันธ์เพื่อสังคมสากล (INEB)

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

บทบาท - การรวมตัวและรวมหัวใจ การมีส่วนร่วมของชุมชนเป้าหมายแบ่งออกเป็นส่วนย่อยตามลักษณะการบริหารจัดการ ได้แก่ 1. ผู้ปฏิบัติงานหลัก (Key Staff) ประกอบด้วยผู้แทนจากเทศบาลต�ำบลช้างเผือก ผู้แทนจากวัดเจ็ดยอดพระอารามหลวง ผู้แทนจากองค์กรพัฒนาเอกชน ได้แก่มูลนิธิ หยดธรรมและกลุ่มเชียงใหม่ เขียว สวย หอม ร่วมกับนักวิชาการจากคณะการสื่อสาร มวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ 2. ผู้ปฏิบัติงานเฉพาะกิจ (Specialists) หรือผู้เชี่ยวชาญเฉพาะทาง ได้แก่ทีมผู้ปฏิบัติ การคัดแยกวัสดุ รีไซเคิลตามชั้นคุณภาพเพื่อการจ�ำหน่ายแก่ร้านรับซื้อโดยผู้มี บทบาทส�ำคัญที่สุดในส่วนงานนี้คือสมาชิกเครือข่ายคนไร้บ้าน 3. ผู้ปฏิบัติงานทั่วไป หรืออาสาสมัครหน่วยสนับสนุน (Supporting Volunteers) มีบทบาทหลักในการสนับสนุนงานตามสภาพหน้างานในทุกกระบวนการ หรือสนับสนุนงานเฉพาะหน้าที่เช่น มูลนิธิเอ็มพลัสร่วมสนับสนุนบุคลากรคัดแยกขยะ และร่วมเป็นพิธีกรในงาน

ภาพแสดง การมีส่วนร่วมของชุมชนเป้าหมายตามลักษณะการบริหารจัดการ

51

52

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

โครงสร้างการเชื่อมโยงข่ายด�ำเนินงาน คือ วัดเจ็ดยอดพระอารามหลวง เป็นหน่วยงานหลัก เทศบาลต�ำบลช้างเผือก เป็นองค์กรจัดการอ�ำนวยความสะดวกในการด�ำเนินงาน นักวิชาการจาก มหาวิทยาลัยมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และผู้แทนจากองค์กรพัฒนาเอกชนได้แก่ มูลนิธิหยดธรรม เชียงใหม่เขียว สวย หอม และเครือข่ายคนไร้บ้าน พร้อมด้วยผู้แทนจากชุมชน เป็นผู้ร่วมขับเคลื่อน การด�ำเนินงานในลักษณะคณะท�ำงาน

ภาพการคัดแยกประเภทวัสดุรีไซเคิล

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

บุคลากรผูส้ ร้างผลิตภาพแบบก้าวกระโดด “คนไร้บ้านไม่อยู่บ้าน เพราะไม่มีบ้าน หรือ อยู่บ้านไม่ ได้ แต่ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ ไม่ ได้ต่างจากใคร ๆ และอาจจะมีความ สามารถบางอย่างที่คนในสังคมจะได้ อาศัยพึ่งพา” - นันทชาติ หนูศรีแก้ว / ผู้ประสานงานเครือข่ายคนไร้บ้านเชียงใหม่

คนไร้บ้านส่วนใหญ่เลี้ยงชีพด้วยการเก็บขยะขาย ซึ่งไม่ใช่อาชีพเดียว แต่เป็นสิ่งที่ท�ำได้โดยอาศัย ทรัพยากรลงทุนน้อยที่สุด และคนไร้บ้านรู้สึกสบายใจที่จะท�ำเพราะไม่จ�ำเป็นต้องมีปฏิสัมพันธ์กับ คนอื่น ๆ เท่าไร (นันทชาติ หนูศรีแก้ว, สัมภาษณ์, 18 มิถุนายน 2556) การท�ำงานกับขยะ เช่นการ ไปรื้อค้น คัดแยกเลือกหยิบที่จุดทิ้งขยะท�ำให้ภาพลักษณ์ของคนไร้บ้านไม่สวยงามนักในการรับรู้ ของสังคม ท�ำให้เกิดการแปลกแยก และยากที่จะสร้างความกลมกลืน คณะท�ำงานพิจารณาเห็นศักยภาพของคนไร้บ้านในฐานะผู้มีองค์ความรู้ขั้นสูงในการคัดแยกขยะ เพราะท�ำเป็นอาชีพ ความช�ำนาญท�ำให้สามารถเพิ่มผลผลิตได้ทั้งในเชิงคุณภาพและปริมาณ โดยหน้างานการคัดแยกขยะกลายเป็นพื้นที่ของความเชื่อมโยงระหว่างสมาชิกชุมชน อาสาสมัคร นอกชุมชน รวมถึงคนไร้บ้านที่ครั้งหนึ่งระบุได้ยากว่าเป็นคนภายในหรือคนภายนอก เพราะอาศัย ท�ำงานเก็บขยะขาย อาศัยนอนบางครั้ง รู้จักถนนหนทางและจุดทิ้งขยะในชุมชนเป็นอย่างดี แต่ไม่มีความสัมพันธ์แบบเพื่อนบ้านหรือเพื่อนร่วมอาชีพ เมื่อโครงการด�ำเนินได้เพียงสองสัปดาห์ ความรู้ขั้นสูงของคนไร้บ้านได้สร้างสถานะการเป็น “วิทยากร” ผู้ถ่ายทอดความรู้แก่เพื่อนอาสาสมัคร และการยอมรับนับถือจึงตามมา และเมื่อเกิด การยอมรับ หมายถึงการให้โอกาสเข้าร่วมเป็นส่วนหนึ่งของกลุ่ม

53

54

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ผูค้ นในงานกับความคิดเพือ่ การพัฒนา “การท�ำงานร่วมกันแบบนี้คือการป้องกันภาวะ การศึกษาสูงแต่ความรู้ต�่ำ จุดเริ่มต้นที่ ฐานกว้างที่สุดคือการมีสติและการมีจิตส�ำนึก” - ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ / โฮงเฮียนสืบสานภูมิปัญญาล้านนา

“นี่เป็นจุดเริ่มที่ศรัทธาจะมาแก้ปัญหาของปัจจุบัน” - พระถนอมสิงห์ สุโกสโล / มูลนิธิหยดธรรม

“เมื่อไรที่ชุมชนเห็นว่านี่เป็นเรื่องของชุมชนเอง คนจะลุกขึ้นมาท�ำบางอย่าง เทศบาล เป็นส่วนหนึ่งของชุมชน และเราหนุน เราพร้อมท�ำเพื่อช้างเผือกเต็มที่” - บุญธรรม ศรีค�ำมูล / รองนายกเทศบาลต�ำบลช้างเผือก

“เมื่อนักศึกษามาปฏิบัติงานกับชุมชนเขาจะเห็นตัวเอง เห็นพื้นที่ของวิชาการในงาน ที่ปฏิบัติ และเห็นเหตุผลของการเรียนว่าท้ายที่สุด วิชาการจะงามเมื่อได้ใช้หนุนเกื้อ สังคม” - อลิชา ตรีโรจนานนท์ / คณะการสื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ “ความเชื่อ ศรัทธา กับสภาพแวดล้อมเกี่ยวข้องกันใกล้ชิดมาก เมื่อก่อนเราไม่ตัดต้นไม้ เรา ดูแลต้นไม้เพราะคิดว่ามีเทพารักษ์อยู่ เดี๋ยวนี้เชื่อเรื่องนี้กันน้อยลง แต่ความนับถือชื่นชมในบุญ ไม่เปลี่ยนไป เราจึงชวนคนแยกขยะเพื่อท�ำบุญ ผลบุญแรกที่เกิดคือเราได้สภาพแวดล้อมที่ดี ระหว่างออกเก็บขยะเราได้โอกาสในการไปดูแลต้นไม้ในชุมชนด้วย ท�ำพร้อม ๆ กัน” - ลักขณา ศรีหงส์ / เครือข่าย เชียงใหม่เขียวสวยหอม “พระยังมีใจมาช่วยรักษาสิ่งแวดล้อม เอาขวดเอากล่องมาถวายได้บุญ ท�ำความสะอาดหน่อยไม่ ได้ยากอะไร” - ชาวบ้านช้างเผือก “สิ่งที่รู้ในวันนี้เราใช้ ได้ตลอด อยู่ที่ ไหนก็แยกขยะได้” - น้องจอย / นักศึกษา มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

55

บทที่ 4

/ วิชาการเพื่อข้ามผ่านความท้าทาย /

ความรู้หรือนวัตกรรมที่ใช้ในการแก้ปัญหา / ความรู้ความเชี่ยวชาญที่ท�ำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง

58

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

SOCIAL ENGAGEMENT SCHOLARSHIP - CAPACITY TO SOLVE COMPLEXITIES

ความรูแ้ ละนวัตกรรมทางสังคมที่ใช้ในการแก้ปญ ั หา การตระหนักถึงปัญหาร่วมกันน�ำสู่การรวมตัวของภาคส่วนอื่น ๆ โดยเฉพาะชุมชนก่อให้เกิด โครงการ “ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล” เพื่อผสานพลังของทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้องในการแก้ปัญหา สภาพแวดล้อมชุมชนโดยอาศัยศรัทธาในพระพุทธศาสนามาเป็นตัวขับเคลื่อนและเติมเต็มช่องว่าง การด�ำเนินงานด้วย “ผู้ปฏิบัติงานอย่างไม่เป็นทางการ” ในหน้าที่ต่าง ๆ โดยศาสตร์ที่ใช้เป็นหลักใน การขับเคลื่อน ได้แก่ “การสื่อสารเพื่อการพัฒนา” ท�ำการสื่อสารเพื่อแก้ปัญหาสิ่งที่ชุมชนคับข้อง ได้แก่ภาวะขยะล้นเกินก�ำลังจัดการของเจ้าหน้าที่และมีแนวโน้มจะทวีปริมาณขึ้นตามการเติบโต ของเมือง และที่ส�ำคัญคือขยะในกระบวนการจัดเก็บมีวัสดุที่สามารถน�ำสู่การรีไซเคิลได้เกินครึ่ง แต่ ด ้ ว ยวิธีก ารทิ้งขยะตามปกติท�ำให้ไ ม่ ส ามารถคั ด แยกวั ส ดุ เ หล่ า นี้ อ อกจากมู ล ฝอยทั้ ง มวล เพราะเงื่อนไขข้อจ�ำกัดด้านเวลาและก�ำลังคน หากจะท�ำให้ชุมชนมีระบบจัดการสภาพแวดล้อมที่ดี ปลอดมลภาวะจากขยะ การแก้ปัญหาต้องเริ่มจากเปลี่ยนพฤติกรรมการจัดการขยะในครัวเรือน โดยส่งเสริมการคัดแยกจากต้นทาง การสื่อสารเพื่อการพัฒนา จึงเข้ามามีบทบาทในการสร้างการรับรู้ร่วมกันระหว่างผู้เกี่ยวข้องใน ชุมชน ภายใต้หลักการส�ำคัญที่ด�ำเนินงานโดยเน้นคุณค่าเป็นพื้นฐาน และมีขึ้นเพื่อประโยชน์ของ กลุ่มเป้าหมาย ขับเคลื่อนด้วยทุนของชุมชน ภายใต้ข้อจ�ำกัดอันเป็นเงื่อนไขการด�ำเนินงาน

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ใช้การสื่อสาร เป็นเส้นทางเพื่อการพัฒนา ปรัชญาพืน้ ฐานของการสือ่ สารเพือ่ การพัฒนา ค�ำว่า “การสื่อสารเพื่อการพัฒนา” หรือ Development Communication ถูกน�ำมาตั้งเป็น ฝ่ายด�ำเนินงานหนึ่งของธนาคารโลก โดยพิจารณาความหมายของค�ำนี้ว่า เป็น “ศาสตร์สห สาขาที่อิงกับการศึกษาเชิงประจักษ์ มุ่งสร้างฉันทามติด้วยการส่งเสริมการจัดการความรู้ แบ่งปัน ประสบการณ์เพื่อเข้าถึงการเปลี่ยนแปลงในทางที่พึงประสงค์และริเริ่มการพัฒนา ทั้งนี้มิได้หมาย รวมเฉพาะการกระจายข่าวสารข้อมูล แต่ครอบคลุมกระบวนการวิจัย และการสื่อสารแบบสอง ทางระหว่างผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย” (The World Bank, 2008) ต่อมาในการประชุมสมาพันธ์ว่าด้วยการสื่อสารเพื่อการพัฒนาแห่งโลก ครั้งที่ 1 (The First World Congress of Communication for Development) จัดขึ้น ณ กรุงโรม ประเทศอิตาลี ในปี ค.ศ. 2006 ที่มีผู้ร่วมประชุมกว่า 900 คนจากนานาประเทศสมาชิกธนาคารโลกได้บรรลุข้อตกลง ทางความหมายร่วมกันว่าการสื่อสารเพื่อการพัฒนา หมายถึง “กระบวนการทางสังคมบนพื้น ฐานของการร่วมโต้ตอบเติมเต็ม อาศัยวิธีการและเครื่องมือที่หลากหลาย มุ่งสร้างความเชื่อมั่น การแบ่งปันความรู้และทักษะ การสร้างนโยบาย การร่วมอภิปรายและการเรียนรู้เพื่อการ เปลี่ยนแปลงที่มีความหมายและยั่งยืน โดยสิ่งนี้มิใช่การประชาสัมพันธ์ หรือการสื่อสารองค์กร” (Food and Agriculture Organization of the United Nations -FAO and The World Bank,2007) ปรัชญาพื้นฐานของการสื่อสารเพื่อการพัฒนา (กมลรัฐ อินทรทัศน์, 2542) ได้แก่ การสื่อสารที่มี เป้าหมายเกี่ยวเนื่องกับกลุ่มเป้าหมายอย่างชัดเจน เป็นการสื่อสารที่มุ่งเน้นคุณค่าเป็นพื้นฐาน เช่น มุ่งเน้นที่วัฒนธรรม ขนบธรรมเนียมประเพณี ความเชื่อ จิตวิญญาณของความเป็นมนุษย์”

59

60

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

การสื่อสารเพื่อการพัฒนาจะเน้นผลของการกระท�ำที่มีเหตุผลและมีความยืดหยุ่นตามสภาพการณ์ และสภาพแวดล้อม และสื่อสารภายใต้บริบทของพื้นที่ตลอดจนสถานการณ์ และเกิดขึ้นด้วย วัตถุประสงค์ต่อไปนี้

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ระหว่างความรู้ สูก่ ารปฏิบตั ิ : ช่องว่างเพือ่ ข้ามผ่าน - The Attitude-Behavior Gap การรณรงค์คัดแยกขยะที่ช้างเผือก สื่อสารเพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลงในเชิงพฤติกรรมมุ่งสร้าง การตระหนักรู้และน�ำสู่การยอมรับ เพราะความเข้าใจอย่างเดียวไม่สามารถท�ำสังคมไปสู่การ พัฒนาได้ ระหว่างการปฏิบัติงาน ความท้าทายในล�ำดับขั้นต่าง ๆ โดยเฉพาะการสร้างทัศนคติ เพราะจากจุดนี้เหลือเพียงขั้นเดียวเท่านั้น ซึ่งหากข้ามผ่านไปได้ เท่ากับว่าการสามารถสร้างผล ในเชิงปฏิบัติ Robert Cox และ Phaedra Pezzullo (2016:198) กล่าวถึงช่องว่างนี้โดยใช้ชื่อเรียกว่า “ช่องว่างระหว่างทัศนคติและพฤติกรรม” (The Attitude-Behavior Gap) ระบุว่าบ่อยครั้งที่ คนในสังคมมีทัศนคติในเชิงบวกต่อการรณรงค์ในประเด็นเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อม แต่ไม่ลงมือท�ำ และ ไม่เปลี่ยนพฤติกรรม ผู้ปฏิบัติงานผ้าป่าขยะสามัคคีที่ช้างเผือกเผชิญกับช่องว่างนี้เช่นกัน ทั้งนี้มา จากการที่ชุมชนไม่รับรู้ความเร่งด่วนของปัญหา หรือมองไม่เห็นตัวเองในปัญหานั้นได้อย่างชัดเจน การสื่อสารคุณค่าที่พบในโครงการวิเคราะห์เทียบเคียงกับข้อสรุปจากงานวิจัยของ Farrior (อ้างถึง ใน Cox, J. Robert & Pezzullo, C. Phaedra,2016) ระบุความตระหนักคุณค่าที่เกี่ยวพันกับ การรณรงค์เพื่อสิ่งแวดล้อมว่ามี 3 ระดับ ได้แก่ 1. ความส�ำคัญระดับตัวตน บุคคล (Egoistic concern) เน้นคุณค่าที่มีต่อตนเอง เช่น ด้านสุขภาพ คุณภาพชีวิต ความสะดวกสบาย 2. ความส�ำคัญในระดับสังคม (Social - altruistic concern) มุ่งเน้นคุณค่าต่อบุคคลอื่น เช่น เยาวชนคนรุ่นหลัง ครอบครัว ชุมชน มนุษยชาติ 3. ความส�ำคัญระดับชีวมณฑล (Biosperic concern) มุ่งความส�ำคัญที่ความเป็นอยู่ที่ดี ของสรรพชีวิตบนผืนโลก รวมทั้งพืช และสัตว์

61

62

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ในการนี้ ผ้าป่าขยะสามัคคีบรรจุการสื่อสารคุณค่าในทั้งสามระดับ ให้น�้ำหนักในระดับสังคม โดย จุดเน้นของการสื่อสารคือคุณค่าแห่งการสร้างชุมชนมีสภาพแวดล้อมดี สะอาด ภายใต้การร่วม บริหารจัดการและการให้โอกาสคนทุกกลุ่มในการเป็นเจ้าภาพด�ำเนินงาน มีระบบขับเคลื่อนเป็น ความคิดในเชิงกุศล ซึ่งจะส่งผลต่อความผาสุกในการอยู่ร่วมกัน ทั้งนี้คุณค่าในระดับตนเอง ได้รับ การตอบสนองเมื่อการคัดแยกขยะเกิดขึ้นในชีวิตประจ�ำวัน ส่งผลทันทีด้านความสะอาดและเกิด ความเป็นระเบียบ และเมื่อสาธุชนน�ำวัสดุรีไซเคิลมาทอดถวายพระสงฆ์ คุณค่าภายในย่อมเกิดแก่ ผู้มีศรัทธา สภาพแวดล้อมระดับชีวมณฑลจะเป็นผลที่เกิดตามมาจากการร่วมมือกันรักษาสภาพ แวดล้อมในล�ำดับต่อไป

ออกแบบสาร - เข้ารหัส เปิดประตูสหู่ นทางใหม่และการแก้ ไขปัญหา การด�ำเนินโครงการนี้ยึดองค์ประกอบพื้นฐานของการสื่อสารได้แก่ ผู้ส่ง – สาร – ช่องทาง – ผู้รับสาร (SMCR) ไว้ แต่เน้นหนักความส�ำคัญของการวิเคราะห์ผู้รับสารที่มีหลากหลายกลุ่มเพื่อ สามารถออกแบบสารให้เหมาะสมแก่ผู้รับสารเป้าหมาย น�ำสู่การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม อาศัย แนวคิดการมีส่วนร่วมในทุกกระบวนการ “การออกแบบสาร” (Message Design) แสดง ความส�ำคัญอย่างชัดแจ้งตลอด 12 สัปดาห์ของการด�ำเนินงาน ยกตัวอย่างเช่น การเลือกใช้ ค�ำเรียกขยะที่ขอรับบิณฑบาตในโครงการ การเปลี่ยนจากค�ำว่า “ขอรับขยะรีไซเคิล” มาเป็น ขอรั บ “วัสดุรีไ ซเคิล” สร้างความแตกต่ า งอย่ า งยิ่ ง ต่ อ การรั บรู ้ แ ละความร่ วมมื อ ของชุ ม ชน การออกแบบสารอาศัยแนวคิดการจัดการคุณค่า (Value framming) ทั้งนี้น�้ำเสียง (tone) ในการสื่อสารถูกก�ำหนดโดยความสัมพันธ์ระหว่างผู้มีส่วนได้ส่วนเสียโดยคณะท�ำงานมีความ สัมพันธ์ในแนวราบแบบสองระดับ กล่าวคือปฏิบัติงานโดยไม่มีล�ำดับชั้นของการบังคับบัญชาใน หมู่ฆราวาส และทุกคนให้ความเคารพแก่ทีมงานผู้ถือสมณเพศ

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

Review : การมีสว่ นร่วมของประชาชน นิรนั ดร์ จงวุฒเิ วศย์ (2527: 183) กล่าวว่าการมีสว่ นร่วมของประชาชนหมายถึงการเกีย่ วข้องทางด้าน จิตใจและอารมณ์ของบุคคลหนึง่ ในสถานการณ์กลุม่ ซึง่ ผลของการเกีย่ วข้องดังกล่าวเป็นเหตุเร้าให้การ กระท�ำการบรรลุจดุ มุง่ หมายของกลุม่ นัน้ ทัง้ ยังท�ำให้เกิดความรูส้ กึ ร่วมรับผิดชอบกับกลุม่ นัน้ ด้วย ทวีทอง หงษ์ววิ ฒ ั น์ (2527: 2) ได้สรุปความหมายของการมีสว่ นร่วมไว้วา่ การมีสว่ นร่วมคือการที่ ประชาชนหรือชุมชนพัฒนาขีดความสามารถของตนในการจัดการควบคุมการใช้ และการกระจาย ทรัพยากรทีม่ อี ยูเ่ พือ่ ประโยชน์ตอ่ การด�ำรงชีพทางเศรษฐกิจและสังคมตามความจ�ำเป็นอย่างมีศกั ดิ ศรในฐานะสมาชิกของสังคมในการมีสว่ นร่วมของประชาชนได้พฒ ั นาการรับรูแ้ ละภูมปิ ญ ั ญาซึง่ แสดงออกในรูปการตัดสินใจการก�ำหนดชีวติ ของตนอย่างเป็นตัวของตัวเอง ไพโรจน์ สุขสัมฤทธิ์ (2531: 24-25) ให้ความหมายของการมีสว่ นร่วมของประชาชนว่าเป็นกระบวน การของการด�ำเนินงานเป็นการรวมพลังประชาชนกับองค์กรของรัฐหรือองค์กรเอกชนเพือ่ ประโยชน์ ในการพัฒนาหรือแก้ไขปัญหาของชุมชนโดยยึดหลักการว่าสมาชิกในชุมชนนัน้ ๆจะต้องร่วมมือกัน วางแผนและปฏิบตั งิ านเพือ่ สนองความต้องการหรือแก้ปญ ั หาของสมาชิกในชุมชนนอกจากนีก้ ารมี ส่วนร่วมของประชาชนยังมีความหมายครอบคลุมถึงการมีสว่ นร่วมของประชาชนตัง้ แต่เริม่ วางแผน ไปจนถึงการลงมือปฏิบตั ติ ามแผนและการประเมินผลนัน้ หมายความว่าโครงการใดก็ตามจะต้องมา เริม่ ต้นด้วยการปรึกษาหารือร่วมกันเพือ่ วิเคราะห์หรือชีว้ ดั ปัญหาให้ได้และประชาชนจะต้องมาร่วมกัน จัดล�ำดับความส�ำคัญของปัญหาพร้อมทัง้ หาวิธกี ารแก้ปญ ั หาทีเ่ ห็นว่าเป็นไปได้จนถึงการลงมือปฏิบตั ิ และการประเมินผลหลังแล้วเสร็จจากนัน้ น�ำไปปรับปรุงแก้ไขตัวชีว้ ดั ปัญหาและวางโครงการใหม่ซงึ่ เป็นวงจรเช่นนีเ้ รือ่ ยไปทัง้ นีก้ ารทีป่ ระชาชนจะสามารถด�ำเนินการตามกระบวนการนีไ้ ด้นนั้ ต้องอาศัย การได้รบั รูห้ รือเข้าถึงโครงการและขัน้ ตอนของการด�ำเนินงานของรัฐในรูปแบบการสือ่ สารสองทาง (Two–way Communication) กันอย่างเปิดเผย กล่าวโดยสรุป การมีสว่ นร่วมของประชาชน จึงหมายถึงกระบวนการทีป่ ระชาชนและผูท้ เี่ กีย่ วข้องมี โอกาสได้เข้าร่วมในการรับรูเ้ รียนรูท้ ำ� ความเข้าใจร่วมแสดงทัศนะร่วมเสนอปัญหาหรือประเด็นส�ำคัญ ทีเ่ กีย่ วข้องร่วมคิดแนวทางร่วมแก้ไขปัญหาร่วมในกระบวนการตัดสินใจ และร่วมกระบวนการพัฒนา ในฐานะหุน้ ส่วนการพัฒนา

63

64

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

Review : ผ้าป่า เกรียงไกร จันทะโพธิ์ (2544) ศึกษาเร่อง การทอดผ้าป่ากับการช่วยเหลือสังคมไทยในปัจจุบนั : ศึกษาเปรียบเทียบกรณีวดั ในจังหวัดล�ำพูนและจังหวัดอุดรธานี พบว่าการทอดผ้าป่าในปัจจุบนั มี ลักษณะต่างจากในพุทธกาลซึง่ มีวตั ถุประสงค์เพียงข้อเดียวให้พระสงฆ์มผี า้ ไว้ใช้ ปัจจุบนั ใช้เป็นช่อง ทางรวบรวมทุนทรัพย์ในการช่วยเหลือวัด และขยายวงออกไปเป็นการช่วยเหลือพัฒนาสังคม ทัง้ นี้ เป็นการสร้างบุญด้วยการบริจาคทานและส่งเสริมสามัคคีธรรมในสังคมไทย อาริยา เศวตามร์ (2542) ศึกษาเรือ่ ง การสร้างความหมายเกีย่ วกับชุมชนในกระบวนการผ้าป่าข้าว ภายใต้บริบทของการพัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชนในจังหวัดพะเยา เพือ่ ท�ำความเข้าใจการให้ความ หมายชุมชนของนักพัฒนาขององค์กรพัฒนาเอกชนทีท่ ำ� งานในแนววัฒนธรรมชุมชน พบว่าผ้าป่าข้าว เป็นการช่วยเหลือกันโดยการช่วยเหลือถูกตีความตามบริบทของผูม้ สี ว่ นได้สว่ นเสียแต่ละฝ่ายต่างกัน การเชือ่ มโยงแนวคิดบุญ อ�ำนาจศักดิส์ ทิ ธิเ์ ป็นหน้างานทีท่ ำ� ให้เกิดความตระหนักมากขึน้ ว่าชุมชนไม่ สามารถอยูไ่ ด้อย่างโดดเดีย่ ว จ�ำเป็นต้องมีการช่วยเหลือเกือ้ กูลในกระบวนการพัฒนา โดยท�ำในรูป แบบเครือข่าย

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

รูปแบบการสื่อสารในโครงการเป็นไปแบบสองทาง (Two ways Communication) ที่ผลตอบ กลับ กลายมาเป็นต้นทางของการส่งสารครั้งใหม่ในวงจรทางเดินของสาร ผลที่เกิดขึ้นได้แก่การ ตระหนักชัดขึ้นถึงบทบาทของผู้เกี่ยวข้อง มีความเกี่ยวพัน (Engagement) และเป็นการสื่อสาร เพื่อเสริมพลังของชุมชน

คนอาจจะท�ำอะไรที่สมบูรณ์แบบไม่ ได้ในครั้งเดียว แต่ถ้าทุกคนช่วยกัน สิ่งดีๆจะเกิดขึ้นได้ การคาดหวังให้เทศบาลท�ำทุกอย่างโดยที่เราไม่ร่วมมือนี่เกินไป หรือถ้าต้องท�ำทุกอย่างเอง โดยผลักภาระให้ชุมชน เทศบาลไม่สนับสนุนเลยนี่ก็ ไม่ดี งานผ้าป่าขยะนี้ท�ำได้อีกและยังท�ำได้ อีกหลายหลายปี ชุมชนนี้ถือเป็นชุมชนที่ดีทุกคนร่วมมือกัน ความท้าทายอยู่ที่เราจะส่งเรื่องนี้ ให้กับคนรุ่นต่อไปได้ ไหม ภาพคนในชุมชนจะช่วยกันต่อช่วยกันขับเคลื่อน วันนี้เราจะเริ่มเริ่ม ด้วยการศึกษา มาช่วยกันคัดแยกขยะ และเราจะต่อยอดความรูน้ สี้ กู่ ารปฏิบตั ิในบ้านให้เข้มข้นขึน้ - พระถนอมสิงห์ สุโกสโล / ประธานมูลนิธิหยดธรรม

65

66

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ออกแบบสาร - เข้ารหัส เปิดประตูสหู่ นทางใหม่และการแก้ ไขปัญหา การจัดโครงการผ้าป่าขยะอาศัยความร่วมมือจากหลากหลายภาคส่วนภายใต้แนวคิดการมีส่วนร่วม มุ ่ ง เปิ ด พื้ นที่ท างโอกาสให้ผู้มีส่วนเกี่ยวข้ อ งได้ ม ามี ปฏิ สั ม พั นธ์ ตั้ ง แต่ ร ะดั บการออกความคิ ด เป็นต้นไป อิงหลักการการมีส่วนร่วมของประชาชน (ถวิลวดี,2551) คือ กระบวนการซึ่ง ประชาชนหรือผู้มีส่วนได้ส่วนเสียได้มีโอกาสแสดงทัศนะและเข้าร่วมในกิจกรรมต่างๆที่มีผลต่อ ชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน รวมทั้งมีการน�ำความคิดเห็น ดังกล่าวไปประกอบการพิจารณา ก�ำหนดนโยบายและการตัดสินใจของรัฐ การมีส่วนร่วมของประชาชนเป็น กระบวนการ สื่อสารในระบบเปิด กล่าวคือเป็นการสื่อสารสองทางทั้งอย่างเป็นทางการและไม่เป็นทางการ ซึ่งประกอบไปด้วยการแบ่งสรรข้อมูลร่วมกันระหว่างผู้มีส่วนได้ส่วนเสียและเป็นการเสริมสร้าง ความสามัคคีในสังคม ทั้งนี้เพราะการมีส่วนร่วมของประชาชนเป็นการเพิ่มคุณภาพของการ ตัดสินใจการลดค่าใช้จ่ายและการสูญเสียเวลา เป็นการสร้างฉันทามติและท�ำให้ง่ายต่อการน�ำไป ปฏิบัติอีกทั้งช่วยหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้าใน “กรณีที่ร้ายแรงที่สุด” ช่วยให้เกิดความน่าเชื่อถือ และความชอบธรรม และช่วยให้ทราบความกังวลของประชาชนและค่านิยมของสาธารณชน ตลอดจนเป็นการพัฒนาความเชี่ยวชาญและความคิดสร้างสรรค์ของสาธารณชน ศรีธรณ์ โรจนสุพจน์ (2556:292) กล่าวถึงกระแสการอนุรักษ์สภาพแวดล้อมโดยอาศัยการ มีส่วนร่วมของประชาชนมีมาเมื่อราว 20 ปีนี้ด้วยฐานคิดว่าประชาชนเป็นภาคส่วนที่ใหญ่ที่สุด หากขาดความร่วมมือจากประชาชนจะมิอาจแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อมได้ นอกจากนี้การให้ความส�ำคัญ กั บ ภาคประชาชนจะยั ง เป็ น การส่ ง เสริ ม ความยุ ติ ธ รรมและการยอมรั บ กั น ของทุ ก ฝ่ า ย ภาพการมีส่วนร่วมในโครงการผ้าป่าขยะ ฯ ปรากฏผ่านองค์ประกอบของการมีส่วนร่วมมี 3 ด้านคือ 1. มีวัตถุประสงค์หรือจุดมุ่งหมายชัดเจน ว่าต้องการพัฒนาสภาพแวดล้อมชุมชนผ่านการ ลดปริมาณขยะ 2. มีกิจกรรมเป้าหมาย ได้แก่การจัดงานบุญผ้าป่า 3. มีบุคคลหรือกลุ่มเป้าหมาย ได้แก่ ผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

ทั้งนี้การออกแบบกิจกรรมผ้าป่าขยะเป็นไปบนหลักการมีส่วนร่วมดังที่ธนาคารโลกได้ระบุ (World Bank, 1995) ได้แก่ (1) ร่วมรับรู้ปัญหาแบ่งปันข้อมูล (2) ร่วมหารือ ให้ความเห็น (3) ร่วม ลงมือลงแรงและ (4) ร่วมเป็นพลังเสริมของกันและกัน เพื่อการยอมรับและการรับรู้ความ เป็นส่วนหนึ่งของชุมชน โดยตลอดเส้นทางการท�ำงาน ชาวชุมชนและคณะท�ำงานร่วมกันรับรู้ ปัญหา ร่วมให้ความเห็น ปรึกษา ร่วมกันวางแผนการด�ำเนินงาน สู่การร่วมปฏิบัติการสื่อสาร การจัดเก็บคัดแยกวัสดุรีไซเคิล ร่วมติดตามประเมินผลการด�ำเนินงาน เป็นผู้บริหารงานและ ท้ายที่สุดคือร่วมรับผลจากการด�ำเนินโครงการ

67

68

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ประกอบสร้างสาร การสื่อสารโครงการผ้าป่าขยะสามัคคี ด�ำเนินการสื่อสารแบบการรณรงค์ คือสร้างเนื้อหาที่มุ่ง ผลเปลี่ยนพฤติกรรมไปในแนวทางที่จะน�ำสู่ผลที่คาดหวังไว้ ในที่นี้ได้แก่การคัดแยกขยะ ให้ความ ส�ำคัญกับองค์ประกอบด้าน ความรู้ ทัศนคติ และ การสร้างทักษะที่เกี่ยวข้องกับโครงการ ในที่ นี้ได้แก่ ความรู้เกี่ยวกับการคัดแยกขยะ ผลอันเกิดจากการจัดการของเสียชุมชนอย่างเหมาะสม ทัศนคติ ได้แก่ การมุ่งสร้างการรับรู้ที่พึงประสงค์อันประกอบด้วยความรู้สึกเชิงบวกต่อการ รักษาสภาพแวดล้อม และสุดท้ายได้แก่ทักษะในการคัดแยกขยะ รวมถึงการจัดการวัสดุรีไซเคิล ในระดับชุมชน ท�ำการสื่อสารแบบต่อเนื่องเพื่อสร้างความเข้าใจในกลุ่มผู้เกี่ยวข้อง โดยอิงอาศัย หลักการรณรงค์ประเด็นทางสังคมของ Everette Rogers และ Douglas Storey ที่อธิบาย ลักษณะของการรณรงค์ไว้ว่า (อ้างถึงใน Cox, J. Robert & Pezzullo, C. Phaedra,2016) การรณรงค์ต้องเป็นไปเพื่อจุดมุ่งหมาย คาดหวังการเข้าถึงผู้รับสารในวงกว้างในการสื่อสารเพื่อ สร้างความเปลี่ยนแปลงในครั้งนั้น มักด�ำเนินการภายใต้กรอบเวลา และเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับ องค์กร หรือกลุ่มบุคคล

ภาพชาวชุมชนช้างเผือก ชุมชนสนสวย ร่วมขบวนผ้าป่า

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

กุญแจสูค่ วามส�ำเร็จ ปัจจัยอันเป็นตัวแปรความส�ำเร็จประการหนึ่งอยู่ที่ความสัมพันธ์อันดีและการยอมรับซึ่งกัน และกันระหว่างผู้เกี่ยวข้อง ความเป็นจริงที่เราไม่สามารถสั่งให้คนมารักกัน ท�ำให้การจัดการ ความสัมพันธ์กลายเป็นเรื่องที่มิอาจมองข้าม หน้าที่ของผู้ปฏิบัติงานจึงเป็นการจัดสภาพแวดล้อม ที่เอื้อให้เกิดความสัมพันธ์ที่ดีระหว่างกัน ในทุกคนและทุกระดับและรักษาพื้นที่ทางความรู้สึก เชิงบวกนี้ไว้ ยกตัวอย่างความอ่อนไหวของการแยกขยะก่อนทิ้ง ที่ก่อนหน้านี้ชาวบ้านไม่แยก ขยะเพราะเห็นพนักงานรถขยะน�ำขยะที่พยายามแยกประเภทไปรวมกันโดยไม่ทราบว่าเจ้า หน้าที่จ�ำเป็นต้องรวมขยะเพื่อน�ำไปแยกใหม่ เพราะคนแยกต้นทางไม่ "โปร" สิ่งนี้สะท้อนถึง ความต่างในข้อก�ำหนดมาตรฐาน เมื่อบ้านใดมีความช�ำนาญในการคัดแยกจนเป็นที่ยอมรับ และท�ำเป็นปกติจะเกิดการเปรียบเทียบ และมีความแปลกแยกตามมา ตัวชี้วัดการยอมรับกัน และกันที่ปรากฏในงานผ้าป่าขยะครั้งนี้ได้แก่การที่สมาชิกเครือข่ายคนไร้บ้านมีบทบาทเป็น ภูมิปัญญา และเป็นก�ำลังหลัก (key staff) ในการถ่ายทอดองค์ความรู้เรื่องการคัดแยกขยะ ได้รับการยอมรับจากผู้ร่วมงานอย่างยิ่ง ปัจจัยความส�ำเร็จอีกประการได้แก่ การบริหารผลประโยชน์ พิจารณาจากการบริหารจัดการ ขยะในภาวะปกติ ที่สมาชิกชุมชนวางขยะหน้าบ้าน เทศบาลจัดเก็บขยะ ระหว่างนั้นคนไร้บ้าน อาจเลือกวัสดุรีไซเคิลจากถัง หรือถุงทิ้ง แล้วน�ำไปขาย เมื่อด�ำเนินโครงการจ�ำเป็นต้องบริหาร จัดการให้ทุกฝ่ายได้รับประโยชน์ โดยในการนี้ สมาชิกชุมชน ได้บุญจากการถวายวัสดุรีไซเคิล เข้ากองผ้าป่า เทศบาลจัดเก็บขยะสะดวกขึ้น แต่คนไร้บ้านจะกลายเป็นส่วนเกิน คณะท�ำงาน จึงชักชวนคนไร้บ้านให้มาเป็นผู้น�ำการคัดแยกขยะ รับค่าตอบแทนเป็นค่าแรง เนื่องจากคน ไร้บ้านมีความเชี่ยวชาญสูงในการคัดแยก ผลิตภาพที่เพิ่มขึ้นท�ำให้มีกองทุนจากการขายขยะ มากขึ้น และสามารถแบ่งส่วนหนึ่งออกเป็นค่าตอบแทนแก่วิทยากร (ต่อมา มูลนิธิหยดธรรมขอ สนับสนุนค่าตอบแทนคนไร้บ้าน ท�ำให้ไม่กระทบต่อกองทุนผ้าป่า) สุดท้ายคือ การเจาะจงผู้รับ ซื้อวัสดุรีไซเคิลเป็นผู้ประกอบการรับซื้อขยะคนกลาง (ยี่ปั๊ว) ในชุมชน แม้ราคารับซื้อจะต�่ำกว่า ผู้ประกอบการรายใหญ่ที่มีสาขาทั่วประเทศ แต่จะเป็นการรวมผู้มีส่วนเกี่ยวข้องในประโยชน์ จากกระบวนการไว้กับชุมชนมากที่สุด

69

70

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

คนวิชาการ กับการร่วมขับเคลือ่ นสังคม

“เราเป็นมหาวิทยาลัยของท้องถิน่ เป็นส่วนหนึง่ ของชุมชน โดยเฉพาะพืน้ ทีร่ อบมหาวิทยาลัยเรา ไม่ ได้เป็นเพียงเพือ่ นบ้านเพราะอยู่ใกล้กนั แต่เราอยูบ่ นฐานเดียวกัน นักศึกษา มช. เรียน และใช้ ชีวติ ทีน่ จี่ นเรียกได้วา่ เป็นคนท้องถิน่ กันทุกคน นักศึกษาเราก็ลกู หลานชุมชน ต้องคิดและท�ำเพือ่ ชุมชน” - รศ.นพ. อ�ำนาจ อยู่สุข / รองอธิการบดีฝ่ายบริการ พัฒนาสังคม ศิลปวัฒนธรรมและกิจการพิเศษ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

มหาวิ ท ยาลั ย เชี ย งใหม่ มี พั น ธกิ จ ข้ อ หนึ่ ง ว่ า ด้ ว ยการน� ำ ความเชี่ ย วชาญและศั ก ยภาพของ มหาวิทยาลัย สู่การบริการวิชาการแบบมีส่วนร่วมตามความต้องการของชุมชน เพื่อให้สอดคล้อง กับพันธกิจดังกล่าว ผู้เขียนในฐานะอาจารย์จากคณะการสื่อสารมวลชน เห็นว่าการจัดการปัญหา ขยะด้วยวิธีปกติยังไม่เพียงพอกับปริมาณขยะที่มีการผลิตอย่างต่อเนื่องในชุมชนช้างเผือกซึ่งเป็น หนึ่งในชุมชนรอบมหาวิทยาลัย จึงได้ท�ำการศึกษารูปแบบการแก้ไขปัญหาดังกล่าวโดยใช้ศาสตร์ ด้านการสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อมโดยขยายขอบข่ายความเป็น “ชุมชน” โอบรวม ความตั้งใจของนักวิชาการไว้ ให้ความหมายของ “วิชาการรับใช้สังคม” ได้ปรากฏตลอดเส้น ทางการท�ำงาน โดยบูรณาการเข้ากับการเรียนการสอนวิชา “การเรียนรู้ผ่านกิจกรรม” ซึ่งเป็น วิชาศึกษาทั่วไป ส�ำหรับนักศึกษาชั้นปีที่ 1 ให้ผู้เรียนได้ร่วมงานตั้งแต่กระบวนการคัดแยกขยะ จนถึงวันทอดถวาย วิชา “การเขียนเพื่อการสื่อสาร” ส�ำหรับนักศึกษาชั้นปีที่ 2 คณะการสื่อสาร มวลชน ที่นักศึกษาได้ปฏิบัติการเขียนข่าวประชาสัมพันธ์โครงการเผยแพร่ในช่องทางต่าง ๆ และ วิชา “การสื่อสารเพื่อการพัฒนา” คณะการสื่อสารมวลชน ส�ำหรับนักศึกษาชั้นปีที่ 4 ที่น�ำเสนอ โครงการผ้าป่าขยะเป็นกรณีศึกษา

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

บทบาทของนักวิชาการด้านสื่อสารในงานผ้าป่าขยะ ฯ จึงครอบคลุมการเป็นผู้บริการวิชาการ โดย พยายามเชื่อมโยงมิติทางความรู้แบบวิชาการเข้ากับความรู้แบบภูมิปัญญาชาวบ้าน และสร้าง โอกาสในการน�ำความรู้ออกใช้งานจริง น�ำสู่การจัดการและพัฒนาความรู้จากฐานเดิมเพื่อสามารถ น�้ำไปต่อยอดในอนาคต (knowledge modification) เป็นผู้ยืนยัน และให้สถานภาพการเป็นผู้รู้ แก่ชาวบ้าน หนุนเกื้อให้ชาวบ้านผู้เป็นเจ้าของความรู้ได้ภาคภูมิใจ และรู้สึกถึงการมีเสียง มีตัวตน (status conferral) ดังจะเห็นได้จากการเปิดช่องทางการรับรู้คุณค่าในตนเองและคุณค่าในผู้อื่นที่ เกิดในกลุ่มสมาชิกคนไร้บ้านที่แสดงคุณค่าของความรู้ให้ปรากฏ เป็นผู้เสริมพลังของชุมชนให้สามารถแก้ปัญหา โดยชุมชนช้างเผือกรับรู้ศักยภาพของตนเองในการ แก้ปัญหาของชุมชน เมื่อนักวิชาการลดบทบาทลง การด�ำเนินงานเพื่อส่งเสริมสภาพแวดล้อมของ ชุมชนยังมีอยู่ นอกจากนี้ยังมีบทบาทเป็นผู้เชื่อมต่อความรู้ในหลากศาสตร์ กรณีของผ้าป่าขยะ สามัคคี ศาสตร์ที่ขับเคลื่อนพร้อมกับการสื่อสารเพื่อการพัฒนาที่ระบุได้ชัด ได้แก่ ศาสตร์เกี่ยวกับ การจัดการสภาพแวดล้อม สุขาภิบาล การจัดการทรัพยากร และพระพุทธศาสนา เป็นผู้ระดมพลังของสถาบัน ภาคส่วนต่าง ๆ ให้เข้าร่วมเป็นส่วนหนึ่งของการแก้ปัญหาพร้อมสาน ต่อคุณค่า โดยการเชื่อมโยงการท�ำงานผ่านความเชี่ยวชาญของผู้เกี่ยวข้อง ประสานพลังภายนอก และภายในให้ความหมายแห่งความร่วมมือร่วมใจได้ปรากฏ ท้ายที่สุดคือบทบาทในการกระจายเรื่องราวและการเรียนรู้กับชุมชนออกสู่ภายนอกเพื่อสามารถ ขยายผลส่งต่อความตั้งใจ และบันดาลใจผู้รับรู้ในวงกว้างต่อไป

อาสาสมัครก�ำลังแยกขยะ

ภาพนักศึกษาร่วมขบวนผ้าป่า

71

บทที่ 5

/ ผลบุญเบ่งบาน และการสานต่อความตั้งใจ /

ผลการด�ำเนินงานและการคาดการณ์ความเปลี่ยนแปลงสืบเนื่อง / แนวทางติดตามและธ�ำรงรักษาพัฒนาการให้คงอยู่

74

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

LESSONS THAT PAVE THE PATH - CONTINUING THE SPIRIT

จังหวัดเชียงใหม่ของเราเป็นเมืองใหญ่อนั ดับ 2 ของประเทศแต่อตั ราการผลิตขยะของเราสูงทีส่ ดุ ในประเทศ คือเฉลีย่ คนละ 2.1 กิโลกรัม เทศบาลใช้เงินไปปีละ 10 กว่าล้าน ไม่ใช่แค่ขยะอย่างเดียว มันมีเรือ่ งน�ำ้ เสียด้วย อาตมาร่วมโครงการเพราะเป็นพระต้องตอบแทนชาวบ้าน ชุมชนทีเ่ ลีย้ ง เรา ใส่บาตรเรามา งานนีถ้ อื ว่าชาวต�ำบลช้างเผือกได้แสดงความกตัญญู กับถิน่ ทีอ่ าศัยของเรา พระพุทธเจ้า เมือ่ ครัง้ ตรัสรู้ ก็ยงั แสดงความรูค้ ณ ุ ต่อต่อต้นโพธิเ์ มือ่ ตรัสรูธ้ รรมอันวิเศษแล้วได้ จาริกไปยังสถานทีต่ า่ ง ๆ และเมือ่ ครัง้ ลุกขึน้ จากพระอาสน์ ใต้โพธิ์ ประทับเดินต่อไปแล้วยังหัน กลับมาทอดพระเนตรโพธิท์ ี่ได้ให้อาศัยที่ในการบ�ำเพ็ญเพือ่ การบรรลุธรรม ก่อนทีจ่ ะเสด็จไป โปรดผูม้ อี ปุ การคุณตัง้ แต่ครัง้ บ�ำเพ็ญเพียร ได้แก่ปญ ั จวัคคียท์ งั้ ห้า และท่านอืน่ ๆ รวมทัง้ พระ ประยูรญาติ พระอาจารย์ ชาวเหนือเรา นิยมกราบไหว้ตน้ โพธิเ์ พราะต้นโพธิเ์ ป็นตัวแทนของ พระพุทธเจ้า นีอ่ ธิบายให้เห็นว่าแม้แต่พระพุทธเจ้ายังทรงแสดงความกตัญญูตอ่ ผูเ้ กีย่ วข้องมี คุณ การรณรงค์จดั เก็บคัดแยกขยะของช้างเผือกเราก็เหมือนกัน เราท�ำเพือ่ ชุมชน เพือ่ คนทีอ่ ยู่ ร่วมกับเราในชุมชน นีเ่ ราก�ำลังแสดงออกถึงกตัญญูและความเมตตาต่อกัน - พระครูสมุห์วัลลภ ฐิตสังวโร / วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง

ฎาคม

นรวมในการบริหาร

อยางยัง่ ยืน งานรวมกันระหวาง ยงานภาคพัฒนาสังคม นรูปธรรม

ดุรไี ซเคิลในโครงการ

kg.

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

การประเมินผลลัพธ์การเปลีย่ นแปลงทีเ่ กิดขึน้ ประเมินผลลัพธ์ด้วยดัชนีหลักได้แก่ (1) ปริมาณขยะในพื้นที่ (2) กองทุนชุมชนจากการจัดโครงการ และ (3) ระบบจัดการขยะในชุมชน ผลลัพธ์เบื้องต้นของการด�ำเนินงานได้แก่ปริมาณวัสดุรีไซเคิลในโครงการ โดยตรวจนับในวันทอด ถวายผ้าป่า (ขยะ) สามัคคี รีไซเคิล ในวันที่ 6 ตุลาคม 2556 ที่คณะศรัทธามารวมตัวกันจัดแต่ง ต้นผ้าป่าด้วยวัสดุรีไซเคิล เปิดรับวัสดุร่วมโครงการเป็นวันสุC ดท้ายS ลงมื อคัดแยกและจั ดขาย L ICS R I S E A T T A P N ญาณของ น�้ำหนักวัสดุรีไซเคิ6ลรวม ตุล8,492 าคมกิโลกรัม ณ วันทอดถวายPLคืAอS เครื่อGLงแสดงการผนวกจิ PA ME ตTRวิOญ C 2556 E ชุมชนเข้ากับแนวคิ ดการรักษาสภาพแวดล้อม อันเป็นผลของการเชื่อมร้อยแรงใจจากทุ กภาคส่วน EL ตัวเลขนี้ส่งผลสืบเนื่องไปยังปริมาณขยะในการจัดเก็บโดยส�ำนักสุขาภิบาลและสิ่งแวดล้อมเทศบาล ช้างเผือกทีล่ ดลงเหลือเพียงครึง่ ของเวลาปกติ ยอดเงินจากการจ�ำหน่ายวัสดุรไี ซเคิลจ�ำนวน 37,639 บาท และยอดสมทบทุนผ้าป่าอีกราว 40,000 บาท ในการทอดผ้าป่าปีแรก แม้จะไม่มากมายยิ่งใหญ่ ทอดถวายผ าเปป็นาการย�้ำชัดว่านี่คือเงินที่ชุมชนร่วมกันเก็บขึ้นจากกองขยะ ส�ำหรับการสมทบกองทุ น ชุ ม ชน แต่ ณ วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง โดยแท้ วันที่ PLASTIC GLASS PAPER

7 ก.ค. 56 26 ก.ค. 56 2 ส.ค. 56 8 ส.ค. 56 15 ส.ค. 56 22 ส.ค. 56 29 ส.ค. 56 5 ก.ย. 56 12 ก.ย. 56 19 ก.ย. 56 26 ก.ย. 56 6 ต.ค. 56

31 59 76.5 96.5 174 146.5 176 244 187.5 130 187.5 206.5

34.1 35 217 73.5 132 188.5 206.5 186.5 301 51 95.5 495.5

3,224.1 kg.

101.8 41 42 148.5 169.5 172 149 479.5 287 507 319 807.8

METAL ELECT. รวม(kg.) กองทุน(บาท) 29.7 15.22 77 77.7 33 91.5 111.5 95 153.5 143.5 192.4 392.9

0.5 0 3 2 11.5 10 22 17 8 11 11 28

197.1 150.22 415.5 398.2 520 608.5 665 1,022 937 842.5 805.4 1,930.7

1,250 594 1,337 1,665 2,672 2,976 3,697 5,879 3,697 3,244 3,710 6,918

124 kg.

1,412.92 kg.

8,492.12 37,639 ปริมาณขยะรวม / kg.

รวมกองทุน / บาท

75

76

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

ผูน้ ำ� ในกระบวนการคัดแยกได้แก่สมาชิกเครือข่ายคนไร้บา้ นทีส่ ง่ ผลทัง้ ในกระบวนการจัดเก็บ คัดแยก และขาย โดยคนไร้บ้านเป็นผู้มีส่วนส�ำคัญในการชี้ให้สมาชิกชุมชนเข้าใจว่าสิ่งใดเป็นวัสดุรีไซเคิลที่ เก็บขายได้ ยกตัวอย่างเช่น เมื่อมีผู้ถวายขวดแก้ว คนไร้บ้านจะให้ข้อมูลเพิ่มเติมว่า กระดาษสมุด เก่า นิตยสารเก่า ตะปู เศษโลหะจากการซ่อมแซมบ้าน สามารถน�ำมาสมทบกองผ้าป่าได้เช่นกัน ท�ำให้วัสดุรีไซเคิลเพิ่มในอัตราก้าวกระโดด แสดงข้อมูลปริมาณขยะจัดเก็บและคัดแยกดังนี้

แผนภาพนี้แสดงภาพรวมของปริมาณวัสดุรีไซเคิลและกองทุนว่าเพิ่มอย่างชัดเจนหลังจากสมาชิก เครือข่ายคนไร้บ้านเข้าเป็นผู้น�ำอาสาสมัครจัดเก็บคัดแยก จะเห็นได้ว่าหลังจากวันที่ 22 กันยายน ปริมาณขยะรีไซเคิล ซึ่งเป็นวัสดุสมทบกองผ้าป่าจัดเก็บได้มากขึ้น โดยเฉพาะวัสดุประเภท กระดาษและแก้ว นอกเหนือจากปริมาณวัสดุรีไซเคิลที่รวบรวมได้ และอัตราขยะจากการจัดเก็บลดลง และเกิด ระบบจัดการขยะโดยชุมชนเป็นผู้สานต่อโครงการ ผลลัพธ์จากการด�ำเนินงานยังแสดงในรูปแบบ อื่น เช่นกิจกรรมอันเป็นผลสืบเนื่องจากการสร้างการรับรู้และความร่วมมือ ได้แก่ การขยายการ ด�ำเนินงานเข้าเชื่อมโยงกับหน่วยงานโดยด�ำเนินการบนแนวคิดแห่ง การประสานประโยชน์ของทุก ฝ่ายที่เกี่ยวข้องบนหลักการแห่งประโยชน์ร่วมกัน (Mutual Benefit) โดยในการนี้

จิตสํานึกทีด่ แี ละการมีสว นรวมของชุมชน อีกทัง้ เปนกรณีศกึ ษาการแกปญ หาขยะอยางยัง่ ยืนสําหรับการดําเนินโครงการตอเนือ่ ง และพืน้ ทีอ่ นื่ ทีม่ บี ริบทใกลเคียงกันตอไป

วัตถุประสงค

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ 1) เพือ่ ลดปริมาณมูลฝอยดวยการรวบรวมวัสดุรไี ซเคิลสูก ระบวนการผลิตซํา้ 2) เพือ่ สรางกลไกในการมีสว นรวมของชุมชน องคกรภาคประชาชนและหนวยงานภาครัฐทีเ่ กีย่ วของ 3) เพือ่ สงเสริมสนับสนุนประชาชนในเขตเทศบาลตําบลชางเผือกใหมสี ว นรวมในการการรักษาความสะอาดและพัฒนาสภาพแวดลอม 4) เพือ่ สรางระบบการบริหารจัดการขยะอยางยัง่ ยืนในพืน้ ทีด่ าํ เนินการ

วิธีดําเนินการ

1) ออกหนวยรถประชาสัมพันธโครงการและนัดหมายจัดเก็บวัสดุรไี ซเคิล สัปดาหละ 1 ครัง้ พรอมแบงปนความรู / ขอมูล เกีย่ วกับการคัดแยกขยะ รวมถึงการสรางพืน้ ทีส่ เี ขียวในชุมชน 2) ออกรวบรวมจัดเก็บวัสดุรไี ซเคิลโดยพระสงฆ /สามเณรเปนผูร บั วัสดุ ฯ ทีญ ่ าติโยมนํามาถวาย กลาวอนุโมทนา อาสาสมัครฆราวาสลําเลียงวัสดุ ฯ ขึน้ รถ 3) รวบรวมวัสดุรไี ซเคิลของแตละสัปดาห คัดแยกและจัดขายแกรา นรับซือ้ วัสดุรไี ซเคิลในชุมชน (นําคัดแยกขยะโดยวิทยากร จากเครือขายคนไรบา น) 4) เก็บรายไดจากการขาย บันทึกบัญชี สะสมยอดเพือ่ ทอดถวายพรอมตนผาปา 5) ทอดถวายผาปา ณ วัดในชุมชน (วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง) พรอมจัดกิจกรรมภาคความรู ไดแก การเสวนาโดยผูแ ทน จากชุมชนและหนวยงานหลักในการขับเคลือ่ นโครงการ

ส�ำนักงานเทศบาล ฯ ได้รับพลังสนับสนุนงานในหน้าที่หลัก โดยเชื่อมการด�ำเนินงานผ่านองค์กร พัฒนาเอกชนที่มีนโยบายเกี่ยวข้องกับการส่งเสริมสภาพแวดล้อม โดยองค์กรเหล่านี้ได้รับการ ขยายข่ายการด�ำเนินงานยกตัวอย่างเช่น เครือข่ายเชียงใหม่เขียวสวยหอม เชื่อมต่อโครงการ “หมอต้นไม้” ที่จัดอาสาสมัครออกบ�ำรุงดูแลต้นไม้ใหญ่ในเมืองเชียงใหม่ด้วยจุดมุ่งหมายด้านการ อนุรักษ์ธรรมชาติ เมื่อออกรวบรวมขยะในชุมชนและพบต้นไม้ที่ “ป่วย” อาสาสมัครจะเข้าไป ดูแลโดยบางครั้งใช้วัสดุเคลือบแผลเนื้อไม้จากการหลอมกล่องโฟมในน�้ำมันเบนซิน โดยโฟมเป็น วัสดุที่รวบรวมได้เสมอในทุกเที่ยวของการบอกบุญจัดเก็บ มูลนิธิหยดธรรม มุ่งส่งเสริมการด�ำเนิน งานเพื่ อ สั งคมผ่านเครือข่ายองค์ก รทางพระพุ ท ธศาสนาและส่ ง เสริ ม จิ ต สาธารณะในสั ง คม ได้โอกาสในการร่วมระดมพลังจิตอาสาจากหลายภาคส่วนมาร่วมในโครงการ เครือข่ายคนไร้บ้าน ได้พื้นที่ทางการท�ำงานและได้รับการยอมรับในฐานะภูมิปัญญาและได้รับค่าตอบแทนจ�ำนวนหนึ่ง L ICS งคม ในลักษณะเงินอุดหนุน วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง ได้โอกาสในการด�AำSTเนิ S R ดเกลาสั IC นASงานขั TA PE 6 ตุลาคม PA GL ME TRON 5 กรกฎาคม PL ผ่านกิ2556 จกรรมทางพระพุ6 ทกรกฎาคม ธศาสนาผ่านกลุ่มคณะศรัท2556ธาในชุมชน สถานศึกษาในชุมชนELEC ตั้งแต่ 2556 ระดับประถมศึกษาถึงมหาวิทยาลัย ได้พื้นที่ทางโอกาสในการบ่มเพาะนักเรียนนักศึกษาให้มีจิต สาธารณะ ลงมือเพื่อส่งเสริมสภาพแวดล้อม โดยเฉพาะนั กศึกาษามหาวิ ทอดถวายผ ปา ทยาลัยในพื้นที่ ที่ได้โอกาส ณ วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง ในการเชื่อมความเข้าใจสูช่ ุมชน ส่งเสริมส�ำนึกของการเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน ลดความแปลก แยกและแปลกปลอม ชุมชนได้หันหน้ามาร่ววันมกั แก้ปัญหาด้ งของท้ องถิELECT. ่นผ่านกลไกอั นเป็น น ที่ นPLASTIC GLASSวยพลั PAPER METAL รวม กองทุ 7 ก.ค. 56 31 34.1 101.8 29.7 0.5 197.1 1,250 26 ก.ค.ส56 59 ลโดย 35 ร้านรั 41 บซื้อ15.22 0ซเคิลในชุ 150.22มชน 594 ธรรมชาติ ได้กองทุนอันเป็นผลจากการขายวั ดุ ร ไ ี ซเคิ วั ส ดุ ร ไ ี เป็น 2 ส.ค. 56 76.5 217 42 77 3 415.5 1,337 ผลการดําเนินโครงการ 8 ส.ค. 56 96.5 73.5 148.5 77.7 2 398.2 1,665 ส่วนหนึ ่งของการด� ำเนิกนในชุงานในฐานะผู ซื้ส.ค. อรายเดี ติ แม้ร520าคาที่ร2,672 ับซื้อ 56 174ยวของโครงการโดยอั 132 169.5 33 ตโนมั11.5 • ปญหาขยะในชุ มชนไดรบั การแกไข โดยสมาชิ มชนมีสว นรวมในการบริหาร ้รับ15 22 ส.ค. 56 146.5 188.5 172 91.5 10 608.5 2,976 จัดการและแกไขปญหาในชุมชน ส.ค.

111.5 22 665 3,697 ปญ  หา / สงเสริมสภาพแวดลอา มทีใหญ่ ด่ อี ยางยัง่ ยืท น ี่เสนอตัว29เข้ จะต�•• เกิเกิ่ำดดเครืบรรยากาศของความร กว่อขาายเพืผูอ่ การแก ้ประกอบการเจ้ ารั56บซื176 ้อไม่จ�ำกั206.5 ด 149 5 ก.ย. 56 244 186.5 479.5 95 17 1,022 5,879 วมมือรวมใจในชุมชนและมีการทํางานรวมกันระหวาง *ขอมูลจาก เทศบาลตําบลชางเผือก

(kg.)

ภาคประชาชน หนวยงานภาครัฐ หนวยงานภาคเอกชน และหนวยงานภาคพัฒนาสังคม ในลักษณะการผสานพลังของ บาน / วัด / โรงเรียน อยางเปนรูปธรรม • เกิดการตืน่ ตัวเรือ่ งการจัดการขยะอยางเหมาะสม • เกิดกองทุนเพือ่ พัฒนาชุมชนโดยอาศัยรายไดจากการขายวัสดุรไี ซเคิลในโครงการ

12 ก.ย. 56 19 ก.ย. 56 26 ก.ย. 56 6 ต.ค. 56

187.5 130 187.5 206.5

301 51 95.5 495.5

3,224.1 kg.

1,715 kg.

2,016.1 kg.

287 507 319 807.8

153.5 143.5 192.4 392.9

8 11 11 28

3,697 3,244 3,710 6,918

124 kg.

1,412.92 kg.

8,492.12 37,639 ปริมาณขยะรวม / kg.

ปริมาณวัสดุรีไซเคิล แยกประเภท

937 842.5 805.4 1,930.7

(บาท)

รวมกองทุน / บาท

77

78

การสื่อสารชุมชนเพื่อแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อม

บทเรียน และการก้าวต่อ สืบสานพลังบุญ เมื่อโครงการผ้าป่า (ขยะ) สามัคคี รีไซเคิล สิ้นสุดลงในปี พ.ศ.2556 เทศบาลต�ำบลช้างเผือกได้ บรรจุโครงการเข้าในแผนงานประจ�ำปีโดยจัดให้เป็นภาระงานของฝ่ายสุขาภิบาลและสิ่งแวดล้อม นักวิชาการค่อย ๆ ลดบทบาทของตนลงเพื่อสร้างพื้นที่ให้พลังในชุมชนได้จัดการสานต่อจนเกิด โครงการเดียวกันในพื้นที่ข้างเคียงด้วยคณะศรัทธาของวัดช่างเคี่ยน ต�ำบลช้างเผือกในปีถัดมา (พ.ศ. 2557) พร้อมกับการจัดสัมมนาเรื่อง “การจัดการสภาพแวดล้อมชุมชนด้วยการแยกขยะ” โดยเทศบาลต�ำบลช้างเผือก และในปี พ.ศ. 2558 เครือข่าย เขียวสวยหอม และเครือข่ายคนไร้ บ้านยังจัดโครงการต่อเนื่องในงาน “Waldrof Caravan Art and Craft #8 ระบายสีในหัวใจเด็ก” ณ ห้องสมุดฟื้นบ้าน ย่าน เวียง เชียงใหม่ จัดนิทรรศการให้ความรู้เรื่องการคัดแยกขยะและ ขอรับวัสดุรีไซเคิลเพื่อมอบแด่คนไร้บ้าน นอกจากนี้เครือข่ายเชียงใหม่ปลอดขยะที่จัดตั้งเมื่อ ครั้งจัดโครงการผ้าป่ายังคงอยู่อย่างเข้มแข็งและมีกิจกรรมต่อเนื่องมาจนปัจจุบัน มีกิจกรรมร่วม กับหน่วยงานต่าง ๆ ในการขับเคลื่อนเพื่อแก้ปัญหาขยะชุมชน อาทิ ร่วมกับเทศบาลต�ำบลสุ เทพ จัดรณรงค์งดทิ้งขยะในกิจกรรมประเพณีเดินขึ้นดอยสุเทพเพื่อนมัสการพระบรมสารีริกธาตุ เนื่องในวันวิสาขบูชาประจ�ำปี พ.ศ. 2558 การจัดกิจกรรมคัดแยกจยะในปี พ.ศ.2559 และมี แนวคิดในการขยายการท�ำงานออกสู่สากลโดยอาศัยเครือข่ายสากลพุทธศาสนิกสัมพันธ์เพื่อสังคม (International Network of Engaged Buddhism-INEB) เพื่อย�้ำความส�ำคัญของการรักษา สภาพแวดล้อมและการจัดการวัสดุเหลือทิ้งจากการบริโภค ความยั่งยืนของโครงการไม่ส�ำคัญเท่าการด�ำรงอยู่ของแนวคิดในการรักษาสภาพแวดล้อมด้วยพลัง ของชุมชน “การสร้างผู้ปฏิบัติงานชุดใหม่” เท่ากับสร้างระบบรองรับและสร้างความมั่นคงใน ระยะยาว คณะท�ำงานจึงให้ความส�ำคัญกับกระบวนการเตรียมคนเข้าสู่สังคมให้ท�ำเพื่อชุมชนโดย สร้างแนวร่วมในสถานศึกษาทุกระดับ ตั้งแต่ประถมถึงมหาวิทยาลัย มุ่งแปลงคนให้เป็นทรัพยากร เนื่องด้วยคนเท่านั้นที่จะก่อให้เกิดความยั่งยืน การบ่มเพาะนักเรียนนักศึกษาคือการลงแรงที่ คุ้มค่าที่สุด เพราะศักยภาพคือพลังที่เรามองไม่เห็นได้ในปัจจุบัน

ผ้าป่าขยะสามัคคี รีไซเคิล แปลงขยะให้เป็นบุญ

เมือ่ เวลาผ่านไป ขยะใหม่ ๆ เกิดขึน้ การจัดการจะดีเพียงใดขึน้ กับประสิทธิภาพของการจัดเก็บ และความคงทนของระบบทีเ่ ราร่วมกันสร้าง ภายใต้เงือ่ นไขอันเป็นบริบทของเวลานัน้ แต่คณ ุ ค่า ทางวิชาการที่ได้จากการร่วมแรงในครัง้ นีจ้ ะไม่สญ ู สลาย กลับจะตกผลึกทวีคา่ สามารถเป็น ฐานให้การย่อยอดเกิดขึน้ ได้ ไม่จำ� กัด.

ภาพส่วนหนึ่งของคณะท�ำงาน

79

การสื่อสารเป็นเส้นทางที่จะน�ำเราทั้งหมด ก้าวสู่อนาคตที่ควรค่าแก่การลงแรง และสิ่งเดียวที่จะท�ำให้ความหวัง ความฝัน กลายเป็นเรื่องจับต้องได้ คือ

"พลังของความร่วมใจ”

บรรณานุกรม กาญจนา แก้วเทพ. (2553). การบริหารจัดการวัฒนธรรมพื้นบ้านแบบมีส่วนร่วมด้วยนวัตกรรมการวิจัย.

กรุงเทพฯ: ภาพพิมพ์. กาญจนา แก้วเทพ. (2538). การพัฒนาแนววัฒนธรรมชุมชน: โดยถือมนุษย์เป็นศูนย์กลาง (พิมพ์ครั้งที่ 1).

กรุงเทพฯ: สภาคาทอลิกแห่งประเทศไทยเพื่อการพัฒนา. กาญจนา แก้วเทพ. (2542). ระบบการสื่อสารเพื่อชุมชน (รายงานผลการวิจัยโครงการวิจัยเพื่อประมวลองค์

ความรู้). กรุงเทพฯ: ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.). กาญจนา แก้วเทพ. (2548). ก้าวต่อไปของการสื่อสาร เพื่อการพัฒนาชุมชน (พิมพ์ครั้งที่ 1). กรุงเทพฯ:

ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.). กาญจนา แก้วเทพ. (2549). แด่การสื่อสารเพื่อการบริหารจัดการทรัพยากรของชุมชนในอนาคต (พิมพ์ครั้งที่ 1).

กรุงเทพฯ: ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย. กาญจนา แก้วเทพ. (2551). การจัดการความรู้เรื่อง “การสื่อสารชุมชน” (พิมพ์ครั้งที่ 1). กรุงเทพฯ: ส�ำนักงาน

กองทุนสนับสนุนการวิจัย. กาญจนา แก้วเทพ และทิฆัมพร เอี่ยมเรไร. (2554). การสื่อสาร ศาสนา กีฬา. กรุงเทพฯ: ภาพพิมพ์. กาญจนา แก้วเทพ และสมสุข หินวิมาน. (2553). สายธารแห่งนักคิดทฤษฎีเศรษฐศาสตร์การเมืองกับสื่อสาร

ศึกษา (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ภาพพิมพ์. กาญจนา แก้วเทพ, อริชัย อรรคอุดม, สุวรรณมาศ เหล็กงาม และบุศยากร ตีระพฤติกุลชัย. (2554). สื่อเก่า

สื่อใหม่ ใจเชื่อมร้อย. กรุงเทพฯ: โครงการเมธีวิจัยอาวุโส ฝ่ายวิชาการ ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการ

วิจัย (สกว.). เกศินี จุฑาวิจิตร. (2548). การสื่อสารเพื่อการพัฒนาท้องถิ่น. (พิมพ์ครั้งที่ 3). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฎ

นครปฐม. เกรียงไกร จันทะโพธิ์. (2544). การทอดผ้าป่ากับการช่วยเหลือสังคมไทยปัจจุบัน ศึกษาเปรียบเทียบกรณีวัดใน

จังหวัดล�ำพูนและจังหวัดอุดรธานี. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต ไม่ได้ตีพิมพ์, มหาวิทยาลัย

มหิดล. ค�ำนาย อภิปรัชญาสกุล. (2558). เศรษฐกิจพอเพียง. กรุงเทพฯ: โฟกัสมีเดีย แอนด์ พับลิชชิ่ง. ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร. (2554). วาทกรรมการพัฒนา: อ�ำนาจ ความรู้ ความจริง เอกลักษณ์ และความเป็นอื่น

(พิมพ์ครั้งที่ 5). กรุงเทพฯ: วิภาษา. ณรงค์ ศรีสุวรรณภรณ์. (2551). การมีส่วนร่วมของผู้มีส่วนเสียในโครงการจัดตั้ง ศูนย์ก�ำจัดขยะโซนใต้ของ

จังหวัดเชียงใหม่. ฐานข้อมูลวิทยานิพนธ์อิเล็กทรอนิกส์ (มหาวิทยาลัยเชียงใหม่). ถวิลวดี บุรีกุล.(2551) การมีส่วนร่วม : แนวคิด ทฤษฎีและกระบวนการ. กรุงเทพฯ: สถาบันพระปกเกล้า ทวีทอง หงษ์วิวัฒน์. (2527). การมีส่วนร่วมของประชาชนในการพัฒนา. กรุงเทพฯ: ศักดิ์โสภณการพิมพ์.

ธนากร สังเขป. (2556). การพัฒนาที่ยั่งยืน (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. นรินทร์ชัย พัฒนพงศา. (2546). การมีส่วนร่วม หลักการพื้นฐานเทคนิค และกรณีตัวอย่าง. เชียงใหม่:

คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. นิรันดร์ จงวุฒิเวศย์. (2527). การมีส่วนร่วมของประชาชนในการพัฒนาชนบท. กรุงเทพฯ: ศักดิ์โสภาการพิมพ์. ปาริชาติ วลัยเสถียร และคณะ. (2546). กระบวนการและเทคนิคการท�ำงานของนักพัฒนา. กรุงเทพมหานคร:

อุษาการพิมพ์. พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตโต). (2556). การพัฒนาที่ยั่งยืน (พิมพ์ครั้งที่ 13). กรุงเทพฯ: มูลนิธิโกมลคีม

ทอง. ไพโรจน์ สุขสัมฤทธิ์. (2531). การมีส่วนร่วมของประชาชน. วารสารการพัฒนาชุมชน, 27(2), 24-30. ยุวัฒน์ วุฒิเมธี. (2526). หลักการพัฒนาชุมชนและการพัฒนาชนบท. กรุงเทพฯ:

ไทยอนุเคราะห์การไทยการพิมพ์. รัตติกาล อินทอง. (2554). การมีส่วนร่วมในการจัดการขยะมูลฝอยในครัวเรือนของ ประชาชนในเขตเทศบาล

เมืองแม่โจ้ อ�ำเภอสันทราย จังหวัดเชียงใหม่. ฐานข้อมูลวิทยานิพนธ์อิเล็กทรอนิกส์ (มหาวิทยาลัย

เชียงใหม่). วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. (2530). ปัญหาอุปสรรคที่ส�ำคัญต่อการพัฒนาชุมชน: ประชาชน ข้าราชการ และผู้น�ำ

รัฐบาล. กรุงเทพฯ: ส�ำนักพิมพ์โอเดียนสโตร์. วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. (2551). การพัฒนาเมืองและชนบทประยุกต์ (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: โฟร์เพซ. สมาพันธ์เกษตรอินทรีย์นานาชาติ. (2557). ระบบการรับรองอย่างมีส่วนร่วม : กรณีศึกษาจากบราซิล อินเดีย

นิวซีแลนด์ อเมริกา ฝรั่งเศส. กรุงเทพฯ: สวนเงินมีมา. อรพินท์ สพโชคชัย. (2551). หลักส�ำคัญในการบริหารราชการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Governance

Principle). กรุงเทพฯ: สถาบันวิจัยและพัฒนาคุณภาพ (สวพ.).

Asian Development Bank. (2006). Measurement and policy analysis for poverty reduction.

Technical assistance report: project number 40560. Manila: Asian Development Bank.

Asian Development Bank. (2007). Capacity development on involuntary resettlement.

Technical assistance report: project number 39341. Manila: Asian Development Bank.

Baxter, W., Grossman, N., & Wegner, N. (Eds.). (2016). A Call to action: Thailand and the

sustainable development goals. Singapore: Editions Didier Millet.

Cupples, J. (2015). Development communication, popular pleasure and media convergence. In

Mediated Geographies and Geographies of Media (pp. 351-366).

Cox, J. Robert & Pezzullo, C. Phaedra. (2016). Environmental communication and the public

sphere (4th ed.). Los Angeles: SAGE.

Mefalopulos, P. (2008). Development communication sourcebook: broadening the boundaries

of communication. Washington, D.C.: World Bank.

Melkote, S., & Steeves, H. L. (2015). Place and role of development communication in

directed social change: a review of the field. [Review]. Journal of Multicultural

Discourses, 10(3), 385-402.

Raharjo, S., Matsumoto, T., Ihsan, T., Rachman, I., & Gustin, L. (2017). Community-based solid

waste bank program for municipal solid waste management improvement in

Indonesia: a case study of Padang city. Journal of Material Cycles and Waste

Management, 19(1), 201-212.

Servaes J. (Ed.). (2008). Communication for development and social change. New Delhi, India:

Sage Publications.

World Bank. (2006). 2006 Information and communications for development: global trends

and policies. Washington, DC: World Bank.

เกีย่ วกับผูเ้ ขียน

อลิชา ตรีโรจนานนท์ จบการศึกษาด้านการสื่อสารมวลชนจากมหาวิทยาลัย เชียงใหม่ วารสารศาสตร์และสื่อสารมวลชน (การสื่อสารเพื่อ การพัฒนา) จากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ สนใจด้านการ พัฒนาและพระพุทธศาสนา จึงเลือกศึกษาต่อด้านพระพุทธ ศาสนา ที่มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณ์ราชวิทยาลัย อดีต บรรณาธิการนิตยสารธรรมะ “มุม” และผู้น�ำในงานสื่อสาร สังคม “ตุ๊กตาวิเศษ - จัดสร้างเครื่องมือเพื่อประกอบการ สอบถามเด็กผู้เสียหายจากคดีเกี่ยวกับการทารุณกรรมทาง เพศ” เลือกอาชีพครูเพราะเชื่อในพลังแห่งการบ่มเพาะมนุษย์ ให้เติบโตถึงภายใน ร่วมเป็นอาสาสมัครพร้อมสนับสนุนคน รอบข้างโดยเฉพาะนักศึกษาให้ท�ำงานเพื่อสังคมอย่างต่อเนื่อง ควบคู่กับการสร้างผลงานวิชาการ ด้วยความเชื่อว่า “วิชาการ จะงดงามเมื่อเบ่งบานรับใช้สังคม” รางวัล อาจารย์ดีเด่นสาขารับใช้สังคม ของสภาพนักงาน มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ พ.ศ. 2559 และ พ.ศ. 2560