Aturuxo 15 by agg.gal

aturuxo

www.gaiteirosgalegos.gal

O VOCEIRO DA ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S

no.15 2016 Prezo: 3€

§ SUMARIO

aturuxo O VOCEIRO DA ASOCIACION DE GAITEIR@S GALEG@S

No. 15 Ano 2016 Edición anual.

Edición e produción: Asociación de Gaiteir@s Galeg@s Rúa Alfonso XIII, 7 - Oficina 8 36002 - Pontevedra T. 986.847.074 - 982.229.966 E. secretaria@gaiteirosgalegos.gal www.gaiteirosgalegos.gal

Maquetación e deseño: Asociación de Gaiteir@s Galeg@s

Impresión: Gráficas Orzán SL

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ EDITORIAL

Saúdo do Presidente: Xoán Manuel Tubío “Xaneco”. de coplas e melodías, referencias de moitas persoas, que nos transmitiron todo o que sabían e mais o que eles aprenderon. Pero o máis importante é a paixón e ilusión por manter vivo o noso, que nos transmitiron.

Xaneco

Nesta nova etapa, tócame a min encabezar a nosa asociación na que sempre funcionamos de xeito colexiado, e ese é o grande acerto que tiveron os que a fundaron, somos un proxecto colectivo, que pretendemos representar a todos aqueles que entendemos que a nosa música e baile tradicionais, deben ser defendidos, divulgados e dignificados como forma de expresión cultural propia que nos demos os galegos e galegas ao longo dos tempos. Vivimos tempos de globalización que traen en consecuencia un proceso de aculturación tremendo, a sociedade que mantivo viva a música de gaita de fol, das pandeireteiras, das murgas, dos cuartetos, dos cantos de cego, dos cantos de traballo….., hoxe non existe, mais afortunadamente si temos a súa música, o seu xeito de bailar, moitos instrumentos antigos, miles

Con humildade collemos esa encomenda, e con paixón abordamos a tarefa de seguir construíndo e facendo mais grande este proxecto colectivo, no que están as portas abertas a calquer persoa que queira formar parte da Asociación de Gaitei@s Galeg@s. Comezamos tamén unha nova etapa do noso voceiro, na que ampliamos os contidos que queremos deixar impresos, ademais de dar conta das actividades que vimos realizando ao longo do ano, tamén queremos dar voz aos traballos realizados por distintas persoas que nos parecen de interés, abrir un espazo de debate, e en definitiva deixar reflexado o inmenso traballo que o “mundo do folclore” está a levar a cabo neste comezo do século XXI. Niste ano, o das irmandades da fala, e mais das letras galega adicadas a Manuel María, saúdovos con este poema. A GAITA A gaita seméllase a un pulmón humano: a súa gorxa está chea de paxaros que proclaman o amor e a liberdade, concértase coas nubes, cos regueiros,...

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ A DEBATE

A debate Na Asociación de Gaiteir@s Galeg@s dende sempre apostamos por unha participación aberta como unha forma de crecemento asociativo que fomente o diálogo e o coñecemento, por eso queremos ter un espazo de expresión, no que os lectores poidades dispoñer dun medio de difusión no que amosar un punto de vista persoal acerca da nosa cultura tradicional e todo o que a ela atañe. Por iso este espazo está destinado a fomentar esa porta aberta ao debate, na que cada quen exprese a súa opinión aportando os puntos de vista propios. Para poder participar deste espazo deberás enviar o teu escrito co asunto “A debate” ao enderezo de mail: secretaria@gaiteirosgalegos.gal

§ INFORMACIÓN PARA ASOCIAD@S A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s (AGG) é unha asociación sen ánimo de lucro e de ámbito territorial galego, que ten como finalidade principal o estudo, posta en valor, fomento e divulgación da música tradicional galega. Dende os seus comezos, a AGG ven programando de xeito periódico, actividades para a difusión, formación e promoción no eido da música tradicional galega, e é de destacar o traballo da asociación na organización de distintas actividades relacionadas coa cultura tradicional como son a realización de xornadas de formación a través de obradoiros de percusión, baile, contrucción de palletas e pallóns,..., a realización de Congresos de Ensinantes de Música Tradicional Galega, a organización de mostras de luthería de instrumentos de música tradicional (en Pontevedra ou en Pardiñas), a edición de libros-cd como O Quiquiriquí, o Pelogato 24, ou o 13 Lúas, a participación no espazo O Recuncho da Palleta dentro do programa Lume na Palleira da Radio Galega, a xestión da Tradescola na cidade de Lugo, a xestión da Casa da Gaita en Cotobade,..., e un longo etcétera, todas elas cun claro obxectivo, o de que a música, o baile e o canto tradicionais galegos acaden o espazo que lle corresponde. Para acadar estos obxectivos, a AGG está xestionada por unha Xunta Directiva, composta por 16 membros elexidos en Asamblea Xeral. O pasado domingo 12 de abril de 2015 tivo lugar, no Museo do Pobo Galego de Santiago de Compostela a Asamblea Xeral Ordinaria anual da Asociación de Gaiteir@s Galeg@s, na que se elexiu por unanimidade dos presentes a actual Xunta Directiva:

PRESIDENTES DE HONRA - Ricardo Portela e Santiago Caneiro

PRESIDENTE - Xoan Manuel Tubío Fernández VICEPRESIDENTE - Xesús Olimpio Xiráldez Río SECRETARIA - Erea Estévez Campos TESOUREIRO - José Francisco Gil Dopazo

VOGAIS: Alberte Granja Bargados

Pablo Carpintero Arias

Alberto Pires Lage

Pedro Magariños Lores

Benito Queimaliños García

Pilar Gonçalves Barreras

Daniel Fernández López Gustavo Couto Rodríguez Juan Pena Costas

Vitor Otero Vázquez Xaime Estévez Vila Xosé Tunhas Montero

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ SUMARIO 03

Saúdo do Presidente

A Debate

#01 Asociación de Gaiteir@s Galeg@s

Actividades 2015

Tradescola. Curso 2014-2015

#02 Reportaxes

A Rosca do Baixo Miño

Pito Galego: Método Práctico

A Gaita Eslovaca

A Pandeira e o Pandeiro

Historia dun coro lucense

A muiñeira vella

O baile nas comarcas do Deza e Tabeirós

Respetemos o Serán

#03 En primeira persoa

#04 Memoria viva

#05 Partituras

Alfonso Alvarez Pousa

Manuel Viqueira “O Gaiteiro de Vilaverde”.

Tocando a Manuel Viqueira.

# 01 ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S Traballando en prol da música e o baile tradicionais galegos

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

Resumo dun ano de traballo na organización de actividades formativas e a difusión da música e o baile tradicionais A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s constituíuse hai xa mais de 25 anos, coa finalidade de fomentar o estudo, a recuperación e divulgación da cultura da gaita de fol, así como de dignificar a gaita galega e a figura do gaiteiro, poñendo en valor esta riqueza cultural diante da sociedade. E foi grazas a uns poucos gaiteiros, que no seu momento loitaron por facerse oír, que hoxe a Asociación acolle non só aos gaiteiros e gaiteiras galegas, senón que abrangue todo o ámbito da música tradicional, sen esquecernos dos artesáns, e constitúese como unha entidade cuxo obxectivo é exercer a representación de todos os asociados diante da Administración Pública Galega, promovendo nas distintas Administracións a necesidade de normalizar a presenza da música tradicional galega en todos os ámbitos, entendendo a música da tradición como un valor engadido e de enriquecemento para a nosa sociedade e que se pode explotar coma un recurso económico que dinamice o sector cultural galego, sendo, en definitiva, un importante atractivo turístico, editorial e musical. Para levar a cabo esta labor, unha das principais vías de actuación da AGG é facer de intermediario entre os artistas e artesáns coas institucións e administracións, para acadar colaboracións que permitan a organización de actividades que divulguen por todo o país a nosa música tradicional, actividades como Festivais e Mostras,… e por suposto de formación, organizando cursos, seminarios, foros de debate, conferencias, ou calquera outra actividade

10.

semellante relacionada coa música tradicional galega.

XX Xantar Gaiteiro 12/04/2015 - Concello de Teo

O Xantar Gaiteiro é un encontro anual, organizado pola AGG, que no 2015 celebrou a súa 20ª edición e que cada ano se materializa nunha cidade ou vila diferente, tratando de achegar esta celebración a todos os puntos da xeografía galega. Como vos galegos, gustamos dunha boa festa, e calquera escusa é boa para xuntarse a pasalo ben, por iso, nesta

2015. Xantar Gaiteiro (Teo)

20ª edición, que se celebrou no Concello de Teo no mes de abril, reuníronse case un centenar de persoas vencelladas á música tradicional galega, que aproveitaron a ocasión para desfrutar deste encontro onde non faltaron a música o canto e o baile tradicionais. Dende a AGG pensamos que é importante manter xuntanzas como o Xantar Gaiteiro que serven para poñer en contacto ás persoas que, dende distintos puntos do país, traballan co obxectivo común de espallar e conservar a nosa música tradicional.

2015. Xantar Gaiteiro (Teo)

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

2015. Memorial Henrique Otero (Vigo)

II Memorial Henrique Otero 14,17/04/2015 - Concello de Vigo

Co gallo do primeiro aniversario do pasamento do mestre Henrique Otero, a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s, en colaboración co Conservatorio Superior de Música de Vigo, celebrou no 2014 o I Memorial Henrique Otero, no que se lembrou a figura do mestre gaiteiro que conseguiu o fito histórico de encetar estudios oficiais nun conservatorio nos anos setenta do século XX.

do Fragoso e no que de xeito altruísta participaron moitos dos seus alumnos e amigos como Abóbriga, Noitarega, Luís O Caruncho, Breogán De Moaña, Raigames, etc..

XVI Memorial Ricardo Portela. 10,11/07/2015 - Concello de Pontevedra

A AGG colabora dende o ano 2005 co Concello de Pontevedra

na edición deste memorial, que se celebra na segunda fin de semana do mes de Xullo en homenaxe a Ricardo Portela, un dos mais insignes gaiteiros da comarca de Pontevedra e primeiro presidente da Asociación de Gaiteir@s Galeg@s. Como en anos pasados, desenrolouse ao longo de dous días, nos que congregou a miles de visitantes e durante os cales se puido desfrutar dunha mostra de artesanía, e dun festival de música tradicional.

Este memorial foi o primeiro dunha andadura que pretende poñer de manifesto o inicio dun proxecto de recuperación e difusión patrimonial das máis de duascentas obras para gaita galega que o mestre Otero nos deixou. En abril do 2015 celebrouse o II Memorial Mestre Henrique Otero, na cidade de Vigo, e que se dividiu en dous días, comprendendo a celebración dun simposio sobre a vida e obra do Mestre Henrique Otero na tarde do martes 14, e un segundo día, o sábado 17, no que tivo lugar un festival que comprendeu unha serie de concertos en homenaxe ao Gaiteiro

2015. Memorial Ricardo Portela (Pontevedra)

11.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 Nesta edición, a Mostra de Artesáns de Música Tradicional, permaneceu aberta na praza da Ferraría durante os dous días e nela puidéronse atopar instrumentos como gaitas, zanfonas, requintas, pandeiretas, arpas,… todos eles construídos por 12 artesáns de recoñecido prestixio no eido da música tradicional galega. Ademais, púidose desfrutar tamén de diversos pasarrúas a cargo de grupos como os marinenses “Picuiña”, cuarteto de música tradicional cun amplo repertorio de toda Galicia, taNto en toque aberto como pechado, dos vigueses “Contracocheno” cuarteto tradicional que se formou a partires do ano 2000 que co paso dos anos fixeron diferentes concertos pola zona sur de Galicia e norte de Portugal, dos ourensáns “Gomes Mouro”, formación que naceu no ano 2003 coa finalidade de recuperar, investigar e dar difusión ao patrimonio musical galego, e especialmente a tradición da provincia de Ourense e os ferroláns “Berros do Castro”, que iniciaron a súa andaina a mediados dos anos noven-

2015. Memorial Ricardo Portela (Pontevedra)

ta como cuarteto de gaitas e cos anos foi mudando a súa formación incorporando novos instrumentos, ata chegar a ser un sexteto. O seu repertorio confórmano principalmente melodías sacadas dos seus propios traballos de campo sobre músicos e formacións das comarcas de Ferrol, Eume e Ortegal. Tamén puidemos desfrutar durante a fin de semana de

concertos nocturnos, o venres a cargo de “Xistra de Coruxo”, catalogado como o grupo que mellor trata a evolución musical dentro dos parámetros marcados no eido da tradición galega, debido fundamentalmente ao seu abondoso arquivo de gravacións de campo realizadas nos derradeiros trinta anos por Xerardo F. Santomé. De marcado matiz bailable e participativo, o que fai dos seus directos unha verdadeira incitación á troula e ao desfrute. E xa o sábado, como broche final puidemos gozar da actuación do coro Novo Aires da Terra, que nace cando se cumpren 100 anos da disolución do mítico coro “Aires da Terra” fundado por Perfecto Feijóo na Pontevedra de finais do século XIX. O obxectivo deste novo coro é o de recuperar a música do que foi o primeiro coro galego, para o que empregan unha réplica exacta da gaita de Perfecto Feijóo conservada no Museo de Pontevedra, acompañada cun bombo e un tambor, tamén reproducións exactas dos do coro, cantando as mesmas pezas e outras do arquivo Feijóo, e sendo sempre fieis ao estilo orixinal de Aires da Terra.

2015. Memorial Ricardo Portela (Pontevedra)

12.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 E sendo ésta unha fin de semana na que se lle rende homenaxe ao noso querido Ricardo Portela, tamén quixemos aproveitar a ocasión para facer unha mención especial a Manuel Viqueira, o gaiteiro de Vilaverde, a quen se dedicou este ano o memorial, e que foi un dos pouquísimos Gaiteir@s Galeg@s que conservou o tocar pechado da súa zona (Ordes), inmaculado e que foi, por tanto, transmisor dun xeito moi antigo e representativo de tocar. A súa ornamentación e xeito de falar coa gaita eran á vez moi persoais e propios da zona. Manuel era un gaiteiro de torreiro, acostumado a tocar para que a xente bailase. Formou parte de diversos grupos ao longo da súa dilatada vida, a maior parte deles, cuartetos de clarinete, moi propios da zona de Ordes. Manuel foi, en fin, o paradigma do mestre gaiteiro feito a si mesmo con entusiasmo, amor pola nosa música e moitas horas de gaita en festas e foliadas. Foi un home duro, serio no seu traballo, mais tamén amable, agradable e bo amigo. Un exemplo de galego bo e xeneroso.

organizar a que foi a “XXII Mostra de Instrumentos de Música Tradicional”. Abrimos de novo a fiestra da máis antiga e importante mostra de instrumentos de música tradicional da Península Ibérica, para amosar durante a primeira fin de semana de agosto o traballo e o bo facer dos 29 artesáns participantes, e que nos agasallan en cada un dos seus instrumentos cun traballo meticuloso, preciso e imprescindible para que a nosa música goce da boa saúde que ten na actualidade.

2015. Espazo de cultura tradicional no Festigal (Compostela)

destinados a eles, un de bailes e xogos tradicionais que neste ano foi impartido por Rebeca Tallón e outro de construcción de xoguetes e instrumentos vexetais que nesta ocasión veu da man de Emilio Lois, nos que a través do xogo se lles ensinan aos nenos participantes as nosas tradicións.

Espazo de cultura tradiXXII Mostra de Instrucional dentro do Festigal mentos de Música Tradi25/07/2015 - Concello de Santiago de cional de Pardiñas Compostela Dende o ano 2008, a AGG xestiona un espazo dentro do Festigal, celebrado en Santiago de Compostela no día da Patria Galega, no que se amosan diversas expresións e actividades relacionadas coas nosas tradicións. Conscientes de que os nenos son o futuro e que é a nosa obriga amosarlles a nosa cultura, dende a AGG apostarmos tamén por obradoiros destinados aos mais cativos, e por iso, nos últimos anos vimos organizando dentro das actividades do Festigal, dous obradoiros

1,2/08/2015 - Concello de Guitiriz

A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s encárgase de organizar dende hai mais de vinte anos este evento, que constitúe unha das mostras de luthería máis antigas da península e que tivo lugar na primeira fin de semana de agosto, no marco incomparable do Festival de Pardiñas (Guitiriz- Lugo) Un ano máis a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s (AGG), a través da comisión de artesáns, achegouse ata o Festival de Pardiñas para

Un traballo que por unha banda bebe da sabedoría e das inquedanzas dos nosos músicos e por outra, da experiencia, dos estudos e da esixencia dos mestres artesáns que traballan día a día para mellorar as súas técnicas. Unha relación que fai que a artesanía dos nosos instrumentos tradicionais sexa recoñecida e valorada no mundo enteiro. A apertura da “XXII Mostra de Instrumentos de Música Tradicional” tivo lugar o sábado 1 de agosto ás 17.00 horas, coa lectura do pregón, que nesta ocasión correu a cargo de Clodio Fernández Pérez, nado en Cenlle (Ourense). Clodio Fernández é mestre, historiador e experto na nosa etnografía. Destaca del a súa faceta de escritor, con máis de 20 libros publicados, así como innumerables artigos, e as súas colaboracións en obras colectivas como o propio libro-cd-dvd “13 lúas” editado pola AGG. Despois dun emotivo pregón, tivo lugar a presentación do Libro-disco Desiderio Sampayo Rico. Siderio de Vilarmide. Desiderio Sampayo Rico, coñecido por Siderio do Mazo antes de cambiar a residencia para Vilarmide, no concello da

13.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 Pontenova. Naceu en novembro de 1931 na Casa de Antón do lugar do Mazo, parroquia de Santiago de Acevo, que por aqueles tempos pertencía ao municipio da Fonsagrada e actualmente ao de Ribeira de Piquín, todos eles na parte oriental da provincia de Lugo. O libro contén interesantes datos sobre a música de tradición oral conservada e interpretada por este músico popular, a súa biografía, repertorio e técnica, así como das súas fontes, dos artesáns construtores dos instrumentos que tocou, as dos outros dous gaiteiros que o acompañaron na gravación do CD: Constante de Valiña e Modesto de Murias, un completo estudo da música de gaita na zona, das reunións e encontros festivos nas que participaban os gaiteiros e do repertorio incluído na gravación, realizada en vivo no adro da igrexa de Vilarmide durante o mes de agosto de 2014. Posteriormente tivo lugar o concerto de Pelepau, grupo que nace na cidade Olívica no ano 2010, formado por 12 percusionistas, todos eles mestres en escolas e agrupacións de música e danza tradicional galega e de recoñecida traxectoria no panorama musical galego.

2015. Mostra de instrumentos de música tradicional (Pardiñas - Guitiriz)

Despois do concerto tivo lugar o primeiro dos sorteos que celebraremos na mostra, no que se sortearon un pandeiro das artesás “Foliqueiras”, unha pandeireta cedida polo artesán “O Reberete” e unhas castañolas cedidas polo artesán “Nebra”.

de barquín, un tambor e un ou dous bombos de grandes dimensións, e que ao largo do pasado século foise modificando, aumentando o número de bombos, e substituíndo a gaita de barquín pola de sopro directo. Este obradoiro estivo guiado por Oli Xiraldez.

Para rematar a xornada do sábado contamos cun Obradoiro de Treboada, formación instrumental típica da comarca do Baixo Miño, formado orixinariamente por unha gaita

A xornada do Domingo iniciouse ás 11:30 coa apertura da mostra, e nunha fin de semana onde a música non deixa de soar, xa pola mañá tivemos a oportunidade de des-

A proposta que Pelepau fai, basease en Cantigas de Taberna arranxadas para voces e percusións tradicionais cunha posta en escea dinámica e en constante interacción có público. Fio e Agulla, o seu primeiro traballo discográfico, fai un percorrido pola música popular galega, mesturada e influenciada polos ritmos tradicionais das culturas que durante anos e no mesmo presente conviven cá colectividade emigrante galega, interpretadas cun chisco de humor.

14.

2015. Mostra de instrumentos de música tradicional (Pardiñas - Guitiriz)

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

2015. Mostra de instrumentos de música tradicional (Pardiñas - Guitiriz)

frutar de outro obradoiro de Treboada guiado novamente por Oli Xiraldez. Pola tarde, ás 17.00 horas, contamos cun obradoiro de Baile Tradicional que, nesta ocasión, correu a cargo de Javier Sanmartín, que actualmente é Director do Grupo Oficial e da Escola de Baile do Centro Cultural A Ponte Vella de Teo (A Coruña). Director do Grupo Oficial e da Escola de Baile Municipal Tequexetéldere da Estrada (Pontevedra) e Director do Grupo Oficial de baile da Asociación Cultural Cántigas e Frores (Lugo). Dirixiu numerosos grupos de baile e música tradicional en toda Galicia, e conta cun prolífico estudo de investigación e recompilación sobre o baile e a música tradicional galega por diferentes vilas e aldeas galegas. Despois do obradoiro, foi o turno da actuación do grupo de pandereteiras “Lagharteiras”, que naceu no ano 2007 en Vigo, co obxectivo de compilar, conservar e divulgar as músicas, cantos, instrumentos e vestiario tradicional galego. Dende a súa orixe está composto por mulleres cunha ampla traxectoria no eido da música tradicional, que aúnan

os seus coñecementos para afrontar un novo proxecto encamiñado a dignificar e dar o valor que lle é de seu ó noso patrimonio cultural. O grupo ten como obxectivo principal afondar nas raíces da nosa música e da nosa cultura para extraer o legado cultural que durante séculos e xeracións foise transmitindo ata chegar ós nosos días, e cuxo obxectivo final vai encamiñado a divulgación dese traballo mantendo a autenticidade e orixinalidade das recolleitas de campo que realizaron durante anos de investigación. Destes anos de traballo de campo, xorde un amplo arquivo de música tradicional recuperado por gran parte da xeografía galega. O traballo de recuperación do grupo non só recolle a música de raíz, se non que abren un amplo apartado na recuperación de instrumentos e obxectos cos que se acompañaba o canto e o baile en Galicia. Sitúanse coma un dos grupos de pandereteiras de maior prestixio e recoñecemento da nosa comunidade. Actualmente son arredor dunha vintena de premios os que avalan tanto a súa traxectoria no mundo

da música como a súa laboura de recolleita e conservación do patrimonio musical galego. E xa para rematar a xornada da tarde, tivo lugar o segundo dos sorteos, no que se rifaron unha pandeira do artesán “Queima” en unhas tarrañolas cedidas polo artesán “Xaneco”. Outro ano mais, unha fin de semana inesquecible, na que sen dúbida a nosa cultura se ve representada tal como é, como unha riqueza incalculable nun marco inmellorable como son a Mostra de Instrumentos de Música Tradicional e o Festival de Pardiñas.

IV Xornadas de Percusión 19/09/2015 - Concello de Brión

Patrocinadas pola Deputación de A Coruña e coa colaboración do Concello de Brión, a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s organizou no mes de setembro as IV Xornadas de Percusión Tradicional na que se realizaron obradoiros de pandeiro e pandeira da man de Luis Prego e que nesta ocasión tiveron lugar no Concello de Brión. No seu afán de abarcar

15.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 Nestas xornadas contamos con estudosos da materia tan consagrados como Moisés Quintas que nos achegou ao “Pito Galego: Método Práctico”. Nesta ponencia falouse da orixe e evolución do instrumento e amosouse un estudo rigoroso dos distintos pitos, no que se viron fotografías, gravacións de audio, técnica, articulación, afinación,… así como outras informacións relevantes sobre este instrumento.

2015. Xornadas de percusión (Brión)

todos os ámbitos da música tradicional, a AGG organizou estas xornadas co fin de dar a coñecer máis a fondo a percusión na música tradicional e mais concretamente o pandeiro e a pandeira, ofrecendo a través de dous obradoiros a oportunidade de aprender as bases técnicas destes instrumentos, as prácticas tradicionais que chegaron aos nosos días e as variantes locais. Con carácter fundamentalmente práctico, fíxose durante os obradoiros un percorrido pola historia, as formas e usos destes instrumentos de percusión dentro da música tradicional galega, pero sobre todo, aprendeuse como se tocan estes instrumentos. O encargado de impartir os obradoiros foi Luis Prego, estudoso e investigador do folclore galego, autor dos libros “Para cantar e bailar” e “Xogos musicais”, así como de diversos artigos sobre a música e o baile tradicional en revistas e publicacións especializadas, ademais de ser mestre de clases de baile, gaita, requinta, acordeón, percusión tradicional e canto en varios concellos da Provincia de Pontevedra.

16.

III Xornadas arredor da Música Tradicional 03/10/2015 - Concello de Pontevedra

A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s organizou as “III Xornadas arredor da música tradicional” que tiveron lugar na primeira fin de semana de outubro, e achegaron a cidade de Pontevedra a algúns dos mellores músicos, etnomusicólogos e estudosos da música tradicional chegados dende diversos puntos do mundo. Patrocinadas pola Concellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia, contamos nesta edición coa colaboración do Concello de Pontevedra e da Vicerreitoría do Campus de Pontevedra, Universidade de Vigo. Estas xornadas, naceron co obxectivo de converterse nun punto de confluencia e de estudo en torno á música tradicional, xa que dende a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s consideramos que encontros deste tipo, onde compartir coñecementos, e nos que se pon de manifesto a importancia do traballo de investigación para poder coñecer e transmitir as nosas tradicións, así como as de outras culturas, se fan imprescindibles para axudar a conservación do noso patrimonio cultural inmaterial e manter vivo o noso folclore.

Moisés Quintas é afeccionado á música dende neno, estudando guitarra e frauta traveseira nos conservatorios de Ourense, Cádiz e Vigo. É compoñente e membro fundador de distintas formacións como Arco da Vella ou Trasmundi, coas que editou varios traballos discográficos. Tamén como frautista e guitarrista ten colaborado e gravado con distintos grupos folk como: Xeque Mate, Malvela ou Tino Baz. Na actualidade compaxina a súa profesión de docente na área de Educación Musical con seminarios, recollida de música tradicional, concertos, com-

2015. Xornadas arredor da música tradicional (Pontevedra)

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 posición e arranxos musicais, ao tempo que desenvolve traballos didácticos sobre distintos instrumentos. Posteriormente, tivemos a oportunidade de escoitar a Paulo Gonçalves, Licenciado en Música Antiga, especialidade Frauta de Bisel, pola Escola Superior de Música do Porto con Pedro Sousa e Silva, Licenciado en Historia e Ciencias da Música pola Universidade de La Rioja, Diplomado en Educación Musical pola Universidade de Vigo e Titulado Profesional en Gaita polo Conservatorio Profesional de Música de Vigo. Paulo Gonçalves foi o encargado de falar sobre a “Gaita de fole como un instrumento tradicional na música erudita”. Rematamos a sesión da mañá coa participación de Ramón González que nos amosou a crónica histórica e musical do Coro Cántigas e Aturuxos (19151948) cando se cumpre o centenario da fundación do coro. Unha crónica reconstruída a través do libro de actas, os seus discos de gramófono orixinais e unha exhaustiva recompilación de todas as reseñas que sobre Cántigas se fixeron na prensa e literatura da época. Ramón González é Licenciado en Filoloxía pola USC, é investigador, colabora en revistas e publicacións, e ten publicado en obras conxuntas e en solitario. Xa pola tarde, iniciamos a sesión coa presentación das publicacións “A chave mestra da tradición musical e oral galega”. (aCentralFolque). ”Chave Mestra” é unha colección de libro-discos de aCentral Folque que afonda no coñecemento de personaxes históricos do patrimonio musical e oral galego. Artistas que destacaron e ofreceron a súa personalidade,

2015. Xornadas arredor da música tradicional (Pontevedra)

bo facer e axudaron a transmitir un coñecemento esencial do presente cultural galego. Gaiteiros, zanfoneiros, violinistas, narradores, acordeonistas…, unha serie de publicacións para rescatar, descubrir e divulgar, figuras indispensábeis da cultura tradicional galega. A colección consta na actualidade cos títulos: “Amadeo Goyanes e as zanfoneiras de Monforte”, “Pazos de Merexo e o acordeón diatónico da Costa da Morte”, “Adelino Pichel e os gaiteiros de Forcarei”, “Florencio, o cego dos Vilares” e “Os contos de Joselín”. A continuación presentouse o libro “Desiderio Sampayo Rico, Siderio de Vilarmide”. (Ed. Canela). O libro contén interesantes datos sobre a música de tradición oral conservada e interpretada por este músico popular. Resultado dun amplo traballo de campo, conta con textos de Pablo Quintana, Daniel Carballo, Pablo Carpintero ou Luis Correa “O Caruncho”, e contén

un álbum fotográfico con 27 imaxes (entre elas a da portada) realizadas polo premiado fotógrafo cántabro Vicente Ansola, ademais doutras 54 feitas polos autores e as procedentes de arquivos fotográficos históricos, como os de Walter Ebeling, Foto Manuel, Edelmiro Méndez, Museo Comarcal da Fonsagrada, ou dos familiares de Desiderio, Constante, Modesto e outros particulares. Ten tamén un CD de regalo, no que se inclúen 21 temas tradicionais inéditos ata o momento. O foco no exterior nesta ocasión estivo situado en Eslovaquia, cultura que puidemos coñecer a través do gaiteiro, investigador e artesán Juraj Dufek, que fixo, por primeira vez na nosa terra, un percorrido pola historia da gaita eslovaca, a súa situación actual, así como o seu uso en contextos tradicionais, repertorio e estilos dos distintos tipos rexionais. Falou entre outros temas da historia da gaita en Europa Central, dos Instrumentos “precursores” gajda, gajdica, da tipoloxía da gaita: zona noroeste ou xermana-slavo-baltica, zona central ou

17.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

2015. Domingo das Mozas (Lugo)

carpato-pannonica, das gaitas con punteiro simple e roncón, das Gaitas con punteiros dobles e triples, Instrumentos reintroducidos e novos, etc.

XVII Mostra de Música Tradicional do Domingo das Mozas, dentro do itinerario das festas do San Froilán 11/10/2015 - Concello de Lugo

A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s en colaboración coa Concellería de Cultura do

Concello de Lugo organizou o pasado 11 de outubro a XVII edición da Mostra de Música Tradicional do Domingo das Mozas , mostra que ten lugar cada ano durante as festas patronais de Lugo. A mostra contou coas actuacións de 13 grupos de música tradicional, que encheron as rúas da cidade coa nosa música con grupos chegados das catro provincias, e que estiveron en contacto directo cos espectadores, amosando as máximas representacións do que é a música tradicional

2015. Domingo das Mozas (Lugo)

18.

(grupos de gaiteiros, pandereteiras, charangas...). Os grupos participantes na mostra actuaron durante todo o día nas distintas portas da muralla, prazas e rúas, de maneira que toda a xente que entrou na cidade, foi recibida co son da nosa música. Os 13 grupos participantes nesta 17ª edición foron: Airiños da Freba - Lugo; Encantiños do Ulla - Lestedo (Boqueixón); Estiño - Allariz; Os Mecos do Grove - O Grove; Os Viqueiras de Ordes - Ordes; Eudemónicas - Lugo; Folieiros de Lavadores - Lavadores (Vigo); Grupo de gaitas Frouma - Oleiros; Tornaxeira – Comarca de Valdeorras; Tumba e Dalle - Barreiros; Os Campantes da Baña - A Baña; Pandereteiros de O Fiadeiro - Vigo; Os Sin Son Gaiteiros - Silleda. Esta mostra, na que a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s xunta ano tras ano a grupos de gaitas, pandereteiras, charangas,… de toda Galicia, ten como finalidade a exaltación da música tradicional galega servindo como medio de difusión para que a nosa música chegue ao maior número de xente posible, e o grande éxito

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 de participación e desfrute de días como o Domingo das Mozas, demostran que a nosa música tradicional pode e debe ser a protagonista da festa na rúa.

II Xornada de baile tradicional galego 07/11/2015 - Concello de A Coruña

Patrocinadas pola Concellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia, a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s, organizou a II edición das Xornadas de Baile Tradicional Galego en A Coruña, que se celebraron no Centro Cultural Ágora o pasado 7 de novembro de 2015. O baile tradicional galego ten un enorme valor histórico para a cultura galega, sendo unha das danzas mais ricas tanto pola súa beleza como pola combinación de movementos, por iso consideramos que debe ser conservado e transmitido. Para acadar este obxectivo é fundamental recuperar as nosas tradicións poñendo en valor o noso patrimonio e ao mesmo tempo achegar a nosa cultura a todo o país.

2015. Xornadas de baile tradicional (A Coruña)

Pretendemos con estas xornadas ensinar algúns dos bailes mais característicos da tradición galega, que nesta ocasión centramos nas muiñeiras e as xotas, contando para o desenrolo das mesmas con estudosos da materia de gran prestixio como son Mercedes Peón, Francisco J. Feijóo “Chisco” ou Pablo Díaz, que a través de relatorios e obradoiros nos deron a coñecer unha parte fundamental da nosa cultura.

2015. Xornadas de baile tradicional (A Coruña)

Mercedes Peón, considerada unha das mulleres máis carismáticas do circuíto da “world music” actual e unha das voces mais importantes de Galiza, pasou gran parte da súa vida percorrendo as aldeas e pobos de Galicia, recollendo a súa música e tradicións para poder transmitirllas as novas xeracións, dedicando 17 anos da súa vida á ensinanza da música e o baile tradicionais. A través dun relatorio, fixo nestas xornadas un percorrido sobre cal foi e segue sendo o papel da muller no baile tradicional. Contamos tamén durante as xornadas con dous relatorios-obradoiro que nos amosaron, por un lado, as “Xotas no sul do país” da man de Francisco J. Feijóo “Chisco”, director da sección de canto de O Fiadeiro, fundador, compoñente e director ata o 2008 do grupo artístico da A.C.F. O Fiadeiro, con quen desenvolveu un amplo traballo de campo, recollendo músicas, bailes e cantos tradicionais por toda la xeografía galega. Por outro lado tivemos un relatorio-obradoiro sobre a “Muiñeira vella de Bergantiños”

19.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015 impartido por Pablo Díaz, cantante, compositor e investigador do folclore tradicional galego. En 1991 creou un grupo de investigación etnográfica de campo co que percorreu unha porcentaxe moi grande do rural galego e que lle vale para empaparse desa música e sabedoría para logo facer tamén as súas propias composicións. Ademais, contamos tamén cunha mesa de debate sobre as novas propostas dentro do baile tradicional galego, que estivo moderada por Pablo Díaz, e na que contamos coas intervencións de Miguel Sotelo, bailador e mestre de baile tradicional, e de director en varias agrupacións durante os últimos anos, ademais de formar parte de varios proxectos escénicos que teñen como base a música e/ou o baile tradicional galego, Sergio Cobos, especializado en música e danza tradicional Galega a través da formación na escola de folclore “Cantigas e Agarimos”, ven desenrolando dende o ano 1989 un gran traballo de campo e recolleitas Etnocoreográficas e etnomusicolóxicas e xa por último, Xabier Iglesias, quen comezou a súa formación no baile tradicional de neno nas escolas de Cántigas e Frores para logo continuar nas escolas de Xacarandaina e Cantigas e Agarimos. Profesor diplomado de baile tradicional polo Concello e a Deputación de Lugo, completou a súa formación con cursos de bailes populares e de salón así como cursos de danza clásica e contemporánea. E para rematar a xornada, contamos cun peche de excepción, no que cos ritmos das pandereteiras e gaiteiros da A. C. Donaire, todos os participantes nas xornadas

20.

tiveron a ocasión de arrincarse a bailar unhas pezas.

I

Xornadas sobre o Serán. Homenaxe a Domingo Amoedo 28/11/2015 - Concello de Pazos de Borbén

A Asociación de Gaiteir@s Galeg@s, en colaboración co Concello de Pazos de Borbén, a Asociación veciñal de Pazos, a Asociación veciñal de A Er-

mida e a Asociación cultural O Lecer, organizou o pasado mes de novembro a “I Xornada sobre o Serán. Homenaxe a Domingo Amoedo”, onde se deron cita numerosas pandereteiras, protagonistas dunha labor tan importante como traer vivo ata nós, dende hai case un século, un legado cultural de tal valor que non alcanzamos a imaxinar, reflexo da nosa identidade social e cultural e un dos mellores exemplos do noso Patrimonio Cultural Inmaterial, convertendo ao Concello

Xornadas sobre o Serán (Pazos de Borbén)

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

Xornadas sobre o Serán (Pazos de Borbén)

de Pazos de Borbén, berce dos seráns do pasado século e xermolador do seu rexurdimento, no emprazamento perfecto para que numerosas persoas puideran gozar dunha parte tan importante da nosa cultura como son os Seráns. A principios do pasado século XX, nunha ampla zona do interior da provincia de Pontevedra que abrangue os Concellos de Pazos de Borbén, Fornelos de Montes, Mondariz, Pontecaldelas, Soutomaior, etc., a xente das aldeas organizaba, pasada a tempada de verán, pequenas festas participativas que favorecían o achegamento e a diversión entre mozos e mozas. Argallábanse en casas particulares, alboios ou mesmo cortes, e daban comezo ó caer a tardiña, polo serán, de ahí o seu nome. Trala guerra civil, e co xurdimento de novas modas arredor das charangas e as verbenas, esta parte da nosa cultura musical, unha das máis puras e importantes, foi caendo no esquecemento ata desaparecer por completo a mediados do pasado século. Foi a comezos dos anos 90, cando Domingo Amoedo Amoedo, veciño da Ermida, no

Concello de Pazos de Borbén, reuniu un colectivo de xente que, impulsados pola paixón pola nosa cultura e a nosa música decidiron revivir aqueles antigos seráns. Celebrados en casas particulares, veciñais ou culturais, en moi pouco tempo a semente do serán volveu espallarse, e os vellos cantadores e cantadoras lembraron aqueles cantos de cando mozos, e a mocidade tivo a inmensa sorte de poder desfrutar, de primeira man, dunha das mellores “escolas” da nosa cultura tradicional. Un dos mellores sitios onde aprender de xeito “natural” como botar unha jota ou unha muiñeira, vendo a mestría de moitos dos máis veteranos e expertos cantadores e bailadores de cada zona. Nesta primeira edición, a Xornada sobre o Serán celebrouse no Concello de Pazos de Borbén, e comezou coa homenaxe a Domingo Amoedo Amoedo, falecido en Decembro do pasado ano, un dos máximos artífices deste rexurdimento e figura indispensable na súa recuperación. Esta homenaxe tivo lugar na Casa veciñal de A Ermida coa colocación dunha placa conmemorativa e a plan-

tación dunha árbore, acto que estivo acompañado pola música coa interpretación dunha peza polo seu amigo e gaiteiro Xocas. Despois dunha emotiva lembranza deste veciño de Pazos, o evento continuou na Casa Veciñal de Pazos, onde se proxectou un vídeo sobre a vida de Domingo, para logo dar paso a mesa de debate na que interviñeron as pandereteiras que participaron do Serán: Pandereteiras de Sequeiros e A Ermida, Pandereteiras de Toutón, Pandereteiras de Gargamala, Pandereteiras de San Vicente de Oitavén e Pandereteiras do Lecer de Pazos. É a elas a quen lle debemos e queremos dar o protagonismo destes actos en merecido recoñecemento polo sementado e polo que está por sementar.

VI Xornadas de Baile Tradicional Galego 05/12/2015 - Concello de Santiago de Compostela

A I edición destas xornadas naceu no 2009 coa intención de cubrir a demanda existente por parte dos nosos asociados e dun gran público interesado neste aspecto da tradición galega, dando así un importante paso no noso camiño para ten-

21.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> ACTIVIDADES 2015

2015. Xornadas de baile tradicional (A Coruña)

tar abarcar tódalas manifestacións culturais tradicionais. As xornadas dedicadas ao baile tradicional representan unhas das actividades máis exitosas que realizamos dende a AGG, tendo ano tras ano unha grande participación, onde xentes de todo o país

aprenden os nosos bailes da man dos mellores Mestres. Froito deste éxito, e como resposta á gran demanda que teñen estas xornadas, no 2015 volvemos a organizar, patrocinadas pola Deputación de A Coruña, as VI Xornadas de Baile Tradicional en Santiago

de Compostela, que nesta ocasión correron a cargo de dous grandes mestre como son Manolo Cobas, quen fixo un obradoiro dedicado aos bailes nas comarcas do Deza e Tabeirós e Xabier Iglesias, quen nos amosou a través das súas ensinanzas os bailes na Chaira.

2015. Xornadas de baile tradicional (A Coruña)

22.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S. 10 RAZÓNS PARA FACERTE SOCI@ 01

Formarás parte da entidade asociativa máis representativa e con

Colaborarás nun proxecto colectivo que defende a cultura

Contribuirás á conservación e difusión do patrimonio cultural

Participarás activamente no fortalecemento e preservación da

Estarás puntualmente informado sobre o traballo da

Beneficiaraste dos servizos e actividades que realiza a AGG.

maior peso específico no tocante á música tradicional en Galiza.

tradicional galega como un valor da nosa identidade.

galego.

música e o baile tradicionais galegos.

Asociación de Gaiteir@s Galeg@s.

Disfrutarás de descontos exclusivos nas iniciativas da AGG;

Poderás participar nas Asambleas e expoñer os teus proxectos

A túa aportación como soci@ permítenos levar a cabo

Porque sen a colaboración de todos os asociad@s non sería

publicacións, actividades, clases da Tradescola,...

en virtude da música e o baile tradicionais galegos.

proxectos en beneficio da nosa música e baile tradicionais.

posible a continuidade deste proxecto.

ASÓCIATE!!! INFORMACIÓN: 986 847 074 - 982 229 966

M: secretaria@gaiteirosgalegos.gal

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> TRADESCOLA. CURSO 2014-2015

A TRADESCOLA. Escola de música tradicional xestionada pola Asociación de Gaiteir@s Galeg@s na cidade de Lugo. Unha parte fundamental para a preservación do acervo cultural dun pobo é a transmisión dos coñecementos herdados, para garantir que cheguen ás futuras xeracións. Por iso, dende a AGG entendemos a formación como un dos eixos fundamentais no noso traballo en prol da música e o baile tradicionais. Froito desta inquedanza, traballouse durante moitos anos na implantación dun centro especializado para a promoción e o estudo da música tradicional galega. Un centro no que se impartiran aulas de calidade das diversas expresións da música tradicional, como complemento ao traballo das entidades que desenvolven aulas de música tradicional. Deste xeito, en novembro de 2008, a Asociación de Gaiteir@s Galeg@s puxo en funcionamento na cidade de Lugo,

un dos seus proxectos máis importantes, a TRADESCOLA. Unha escola de música tradicional cunha proposta educativa que persegue a formación integral para todas e todos aqueles que queiran achegarse á música e o baile tradicionais.

mativas durante o curso 20142015 foron:

Concertos didácticos

A Tradescola ofrece unha ampla e coidada selección de materias sendo estas: gaita, zanfona, acordeón, baile tradicional, canto e pandeireta, percusión tradicional, requinta, técnica vocal e linguaxe musical.

A través do programa de concertos didácticos para escolares, a Tradescola organizou 4 concertos de música tradicional nos centros de ensinanza: CEE Santa María de Lugo, Casa Museo Manuel María (CEIP Laverde Ruíz), CEIP Bretoña e CEIP O Salvador da Pastoriza e CEIP Plurilingüe Lagostelle de Guitiriz.

Ademais, para complementar a formación do alumnado e incrementar a presenza da música e do baile tradicional galego na sociedade actual, a Tradescola imparte cursos monográficos, concertos didácticos, charlas e presentacións de novas publicacións,...

O obxectivo é amosar aos alumnos e alumnas os distintos ritmos, instrumentos e melodías protagonistas da música tradicional e popular galega, así como a evolución dos instrumentos e das formacións musicais que protagonizaron a historia da nosa música.

Algunhas das actividades for-

Marzo 2015. Concerto Didáctico na Casa Museo de Manuel María en Outeiro de Rei Mestre: Bruno Villamor

24.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> TRADESCOLA. CURSO 2014 - 2015 cola en colaboración da área de Cultura da Deputación de Lugo organizou, na Praza de San Marcos de Lugo, un concerto cuxo repertorio foi interpretado polos alumn@s e mestres da Tradescola.

Obradoiro de cantos e xogos bailados Impartido en xuño polos mestres da Tradescola, Anxela Conde e Xabier Iglesias, achegou aos nenos e nenas do CEIP de Lousada ao baile tradicional a través do xogo. Xuño 2015. Concerto Didáctico no CEIP Plurilingüe Lagostelle Mestre: Pablo Carpintero

Obradoiro de instrumentos vexetais No mes de Febreiro, o artesán e profesor da Tradesco-

la, Pablo Carpintero dirixiu este obradoiro, no que os participantes puideron construír instrumentos con elementos da natureza, como as follas, canas, paus, ..., cos que aprenderon a facer asubíos, carrizos, gaitas de alcacén, canta galos, etc.

ós asistentes coñecementos sobre a afinación da gaita: afinación do ronco, da ronqueta e pautas a seguir para acadar unha perfecta afinación do punteiro, recursos de ornamentación tradicional e os ornamentos máis empregados á hora de interpretar unha melodía coa gaita.

Concerto “Sons de maio” No mes de Maio, para dar a benvida á primavera, a Trades-

Certame de debuxo Nos últimos anos a Tradescola creou esta iniciativa para escolares, coa finalidade de achegarlles aos mais pequenos a música tradicional galega e os seus instrumentos. Neste certame poden participar @s nen@s que cursen 1º, 2º e 3º de primaria nos centros escolares do Concello de Lugo. Esta iniciativa tivo unha grande acollida, acadando na pasada edición, a III xa, un grado de participación de mais de 600 nenos e nenas, cuxos debuxos foron expostos no local da Tradescola.

IV Obradoiro de construcción de palletas e pallóns Na casa da Cultura do Concello de Pantón, tivo lugar este obradoiro, no que os asistentes adquiriron nocións básicas sobre a construción e manipulación de palletas e pallóns, así como as peculiaridades dos materiais cos que se constrúen, o trato que se lles debe dar e a importancia das condicións atmosféricas no comportamento dos elementos.

Obradoiro de afinación e ornamentación da gaita Impartido na Casa Museo Manuel María por Pedro David Lamas, este obradoiro conferiulle

Febreiro 2015. Obradoiro de construcción de palletas

25.

§ ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S >> TRADESCOLA. CURSO 2014-2015

Maio 2015. Concerto Sons de Maio Alumnos de zanfona da Tradescola

Participación no programa Cultura Aberta da Deputación de Lugo No ano 2015, e seguindo co cumprimento dun dos obxectivos da Tradescola dende os seus

inicios, para incrementar a presenza da música e o baile tradicionais galegos, varios grupos de alumnos participaron con concertos en actividades como Cultura Aberta da Deputación de Lugo.

Concerto “Fin de curso”

Como acto de clausura do curso 2014/2015, no mes de Xuño tivo lugar o concerto de fin de curso da Tradescola, no que na Praza de Anxo Fernández Gómez de Lugo mais de 260 alumnos actuaron facendo unha mostra pública de todo o aprendido durante o ano.

Xuño 2015. Concerto Fin de curso 2014-2015 Alumnos de acordeón e gaita da Tradescola

26.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

TRADESCOLA. ESCOLA DE MÚSICA TRADICIONAL

Ven a visitarnos no Centro Lug 2, Rúa Pintor Corredoira - 4, na cidade de Lugo e infórmate sobre as materias que impartimos, os nosos mestres, os horarios, as actividades que facemos, ...

# 02 REPORTAXES Unha ollada en profundidade a nosa cultura tradicional

§ REPORTAXES >> A ROSCA DO BAIXO MIÑO

A rosca do Baixo Miño Por Pablo Carpintero Arias Trátase dun tipo de gaita de fol con punteiro de lingüeta sinxela con resoador de corno, sendo esta a única gaita destas características que se atopa no occidente europeo. Documentámolo perfectamente grazas a Alfonso Álvarez Pousa (Cristelos, Tomiño, Pontevedra), e malia que outros informantes referíronse a ela con anterioridade, ningún lembraba detalles tan abundantes como este gaiteiro.

O seu curiosísimo nome, “rosca”, podería ter parentesco coa denominación rožok (corniño) que reciben os cornos que rematan os punteiros das gajdy en Eslovaquia, co que semella compartir a raíz ros-. O tubo cantor facíase de sabugueiro e remataba nun resoador de corno que vai ornado arredor cun característico dentado e fornecido con tres furados non dixitais. A rosca construíase atando nun fol dous asentos para o tubo cantor e o soprete, e as buxas, feitas de sabugueiro e que levan a mesma ornamentación en aneis que o tubo cantor. O fol facíase dunha vincha de porco ou máis usualmente dunha pel de cabrito curtidas. A presenza das buxas facilitaba moito a substitución e manipulación da lingüeta sinxela do tubo cantor, que se denominaba pallón coma no caso do roncón das gaitas de fol. Para soprar dentro do fol, nun destes asentos introducíase un soprete, feito de sabugueiro e tamén coa característica ornamentación en aneis. Para evitar o refluxo do aire, dispúñase no extremo distal do soprete (que vai dentro da buxa), un anaco de coiro. A rosca carecía sempre de bordón e tanto o tubo cantor como o soprete eran tallados a navalla sempre sobre pólas secas de sabugueiro (Sambucus nigra) duns 2 cm de grosor, ao que corresponde un furado interno duns 7-8 mm de diámetro.

Rosca do Baixo Miño, fotografía de Alaba Vázquez Carpentier

30.

O tubo cantor introducíase noutra das buxas, ía ornamentado tamén cos citados aneis e máis cunha característica cruz na súa parte posterior. Para emitir o son equipábase cunha lingüeta sinxela duns 4-5 cm de lonxitude, fabricada de cana ou sabugueiro, sempre coa lingüeta cortada cara ao tubo cantor. Para obter as melodías perforábanse no cantor,

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> A ROSCA DO BAIXO MIÑO

Escalas de dúas das roscas que puidemos documentar, fabricadas por Alfonso Álvarez, a nº 1 cando era rapaz e a nº 2 no ano 1998

axudándose dun ferro quente, sete furados tonais dun diámetro moi semellante (uns 5-6 mm). O primeiro furado fica en posición posterior á mesma altura que o segundo furado (o primeiro dos anteriores). A distancia entre os furados tonais era calculada, coma sempre, segundo a separación dos dedos do tocador, malia que nas roscas esta distancia é lixeiramente superior, acadando uns 30 mm. Curiosamente a afinación da rosca segue un patrón lixeiramente diferente aos das escalas das gaitas de fol da zona, fenómeno que non é nada frecuente. Indicamos aquí as escalas de dúas das roscas que puidemos documentar, fabricadas por Alfonso Álvarez, a nº 1 cando era rapaz e a nº 2 no ano 1998. A dixitación coa que se tocaban estes instrumentos era totalmente aberta, é dicir, levantando os dedos secuencialmente. As desviacións respecto á escala temperada exprésanse en centímetros. A rosca tocábase como calquera gaita de fol, introducindo o fol debaixo do brazo esquerdo, insuflando aire a través do soprete e manexando os furados do tubo cantor cos dedos das mans. No caso da rosca os dedos meniños e o polgar da man dereita non tapan ningún furado. Só tres portadores nos deron referencias deste instrumento, pero foi Alfonso Álvarez Pousa de quen obtivemos un exemplar antigo. Nas conversas mantidas con Alfonso este deixou claro que rosca refírese tanto ao instrumento con fol, como ao tubo cantor só, que tamén podía ser tocado directamente coa boca. A rosca resulta extremadamente similar ás dúas gaitas de fol que aparecen representadas na iluminación da cantiga nº 260 do famoso Códice Escurialense mandado confeccionar por Afonso X (s. XIII). Este instrumento é unha gaita de fol cun resoador na parte final do seu tubo cantor que é cilíndrico1 e, polo tanto, 1 Álvarez, R. “Los Instrumentos Musicales en los Códices Alfonsinos: su tipología, su uso y su origen. Algunos problemas iconográ-

cabe supoñer que iría equipado cunha lingüeta sinxela. Pola súa destacable semellanza coa rosca, pensamos que este instrumento do Baixo Miño podería ser a herdanza deste tipo de gaitas de fol que forman parte dunha familia de instrumentos medievais, os albogues, á que pertencen tamén a gaita de Gástor (Cádiz), a gaita serrana de Madrid2 ou o alboka vasco3, e que se caracterizan por ser clarinetes cun resoador de corno no seu extremo4. Se ben o alboka vasco só comparte coa rosca a presenza de resoadores de corno, as semellanzas coas gaitas serrana e gastoreña son máis que destacables, pois, á parte da presenza do resoador de corno nas tres, na gaita serrana aparece exactamente a mesma ornamentación en aneis que na rosca, e na gaita de Gástor as mesmas cruces que na parte posterior do cantor da rosca. Aneis e cruces forman unha ornamentación que aparece tamén noutros instrumentos semellantes de lingüeta sinxela que se documentan en Eslovaquia, Bosnia5 ou Croacia6 e incluso no norte de África e Asia, caso dun clarinete duplo documentado por Anthony Baines en Palestina e Iraq7. Este autor opina que a ampla distribución das gaitas con cantores de tipo clarinete e con resoador de corno (hornpipes), presentes en toda Europa e norte de África, indicaría unha grande antigüidade e incluso ficos”. Revista de Musicología, 1987. Vol. X, nº1. 2 García Matos, M. “Instrumentos Musicales folklóricos de España. II. La “gaita” de la sierra de Madrid”. Anuario Musical, 1956. pp. 123-131. 3 García Matos, M. “Instrumentos Musicales folklóricos de España. III. La “alboka” vasca”. Anuario Musical, 1956. pp. 131-144. 4 O arábigo “būk” significa “corno” de aí “al buk” e despois “alboka”. 5 Baines, A. Bagpipes. Ocassional papers on technology, 9. Ed. Penniman and B.M. Blackwodd. Pitt Rivers Museum. University of Oxford, 1960, p. 71. 6 Baines, A. Op. cit. p. 73. 7 Baines, A. Op. cit. p. 34.

31.

§ REPORTAXES >> A ROSCA DO BAIXO MIÑO

unha diseminación en época neolítica8. Outro detalle ornamental moi característico das roscas, compartillado tamén con multitude doutros clarinetes rematados nun pavillón de corno, é un dentado arredor deste resoador. Este tipo de dentados asócianse decote con reminiscencias de cultos solares9 e que en toda a Hispania indoeuropea se practicaron este tipo de culto, por canto este reborde denticulado das roscas galegas podería indicar que na súa orixe máis remota estas gaitas de corno estaban relacionadas con algún tipo de culto. As roscas, como ben explica Alfonso Álvarez, serviron de método de introdución para os nenos e rapaces cara á gaita de fol, facilitándolles todas as habilidades necesarias para o seu correcto 8 Baines, A. Op. cit. p. 57 9 Collison. F. The Bagpipe. The history of a musical instrument. Ed. Routledge & Kegan Paul. Londres, 1975

32.

manexo, tales como construción de pallóns, afinación dos cantores, construción e tempero dos foles, dixitación etc. Na elaboración dunha rosca, que se facía completamente a navalla, investíanse moitas horas, polo tanto non era un instrumento indicado soamente para os rapaces xogaren, senón que foi tamén moi empregada polos adultos. Usábana con frecuencia os pastores para distraer as longas horas de coida do gando no monte e tamén era tocada nas noites de Reis e Noiteboa para acompañar as cantigas que se executaban de casa en casa recadando os aguinaldos. Tiña polo tanto un status de verdadeiro instrumento musical e un claro uso ritual asociado ao tempo do Nadal, quizais unha reminiscencia do seu antigo uso en rituais de morte-resurrección ao que tamén apunta o dentado do seu resoador. Por outra parte, o seu carácter era totalmente masculino, sen que teñamos referencias de rapazas ou mulleres que as tocasen ou fabricasen.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> PITO GALEGO: METODO PRACTICO

Pito galego: Método práctico Por Moisés Quintas Suárez

Pito pastoril galego de cana

Un libro e unha web forman o proxecto “Pito Galego”. Nos dous formatos complementarios, fálase da orixe e evolución do instrumento e faise un estudo riguroso dos distintos pitos. Achéganse fotografías, máis de 250 gravacións de audio, máis de 200 exercicios progresivos, técnica, articulación, afinación, respiración… máis de 50 melodías tradicionais galegas (Alalás, Alboradas, Muiñeiras, Pandeiradas …) ordenadas por grao de dificultade, planos dos pitos de Paulino Pérez, Basilio Carril e Antón Corral, un obradoiro para construír o teu propio Pito de cana e moito máis… Son as palabras do mestre artesán Antón Corral as que abren este método, unha das persoas máis relevantes no mundo da Música Tradicional Galega, e a quen, sen

dúbida, debemos a recuperación e perfeccionamento dow Pito Galego: “…desde o esforzo e dedicación por mostrar e aprenderlles aos máis novos a súa importancia e a súa versatilidade musical, chega este método didáctico de Moisés Quintas, escrito con fluidez e achegado á sensibilidade do amor polo noso, cun obxectivo claro, en canto á contribución e asentamento da base do ensino da traxectoria histórica evolutiva e da técnica do pito galego”. O obxectivo deste método é amosar as posibilidades musicais que ofrece o pito galego e facilitar a súa aprendizaxe, empregando unha metodoloxía progresiva e baseada no noso repertorio tradicional. Preséntase unha colección de pezas do máis coñecido dentro do noso folclore para aplicar un método indutivo e,

deste xeito, centrar o máximo esforzo no instrumento. Previo a estas pezas tradicionais, trabállanse unha serie de exercicios ordenados polo grao de dificultade. A intención é facer un método útil que sirva de orientación tanto para alguén que se inicia (partindo duns mínimos de linguaxe musical) como para quen xa teña coñecemento e queira profundar máis neste doce instrumento. En aparencia, o pito galego pode semellar un instrumento sinxelo, con poucos recursos musicais e no que soamente se poden tocar sinxelas melodías dunha oitava aproximadamente. Mais o certo é que cun bo instrumento e unha boa técnica do executante, pódense acadar resultados interpretativos moi satisfactorios que non

33.

§ REPORTAXES >> PITO GALEGO: METODO PRACTICO trumento de estudo previo á gaita ou para exercitarse sen o volume ou a aparatosidade de transporte desta. Antigamente fabricado con corno de cabra, cana ou sabugueiro por pastores, nenos e afeccionados para iniciarse na música e, actualmente, con buxo, granadillo, cocobolo e outras madeiras nobres, por construtores profesionais. Pode que noutro tempo a súa forma fose ben distinta a como hoxe se coñece: “... y que la flauta travesera, o de forma alemana, en sus distintos tamaños, de ordinaria, tercerola y flautín, vino a sustituir al pito de boquilla biselada y de cuatro agujeros que, quintando daban más de una octava...”. Cancioneiro pax. 203.

Castrosampedro,

Aquí, fálase dun pito de “catro” buratos, cando actualmente o máis elaborado ten oito. Foto da portada do libro Pito galego: Método práctico

desmerecen nada a instrumentos tradicionais similares doutros países, e que si están moi ben considerados. Así pois, os galegos debemos estar tamén orgullosos de ter na nosa cultura este instrumento, que posúe unhas características que o fan único, e de empregalo dándolle a importancia e o respecto que se merece.

que lle confire dúas oitavas cromáticas, ideal para tocar el só, acompañando á voz, con percusión, zanfonas, requintas ou con gaitas. Ten características similares á frauta de bico, mais cunha diferenza que radica na dixitación, que é moi similar á da gaita. Esta diferenza é a que o converte nun instrumento especial, xa que a técnica e a articulación da frauta mestúrase coa dixitación da gaita, podendo empregarse tamén picados e ornamentos de dedos propios dela.

O pito galego, como todas as frautas, foi un instrumento de pasatempo, feito fundamentalmente por pastores, cun número variable de buratos e, posiblemente, para axudar a pasar as longas horas de Unha das funcións do pito soidade. Mais pouco a pouco, era e segue a ser a dun insfoi acadando unha perfección

34.

Xabier Groba no seu traballo “Casto Sampedro e a Música do Cantigueiro Galego de Tradición Oral” Vol. II, recolle dos seus escritos musicais, referíndose á Xota e ao Fandango: “La primera fue más general como baile, como tocata y como canto. Gaitas, Zanfonas, violines, clarinetes, Flautas y Flautines y aún el sencillo y campestre Pito de boquilla biselada la tocaban…”

Tamén Frei Martín Sarmiento na súa colección lexicográfica (1746-1770) comenta: “…el castellano tomó de flo la voz flato y flauta, y el gallego de flauta dice flauta y flauteira que no creo se usa sino que se usó. Es la razón por que mudando la FL o FR en CH y el AU en OU formó la voz chou-

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> PITO GALEGO: METODO PRACTICO teira que significa la copla y tono que se canta a la flauta o silbato en las romerías o en los molinos”.

Cando F. M. Sarmiento se refire á “flauta”, non sabemos se é de bico ou traveseira. E o “silbato” é posible que se trate dun pito, mais tampouco sabemos as súas características. Tanto no referente á calidade do son como ao número de buratos nos pitos de cana, o máis seguro é que variase dependendo do coñecemento e das necesidades de quen os fixese, que o máis probable é que fose un afeccionado á musica. Deste xeito comenta na súa web Pepe Temprano a súa lembranza de neno: “...E andábache así con outros rapaces. Despois xa a medio día viñan as rosquilleiras, cas rosquillas, e con unhas frautas de canaveira, con tres buratos, catro buratos, cinco buratos... e cando ía cos meus pais e... quero unha frauta, che compraban aquela frauta, que solo facía pipipi, e na mais, a ver si nos entendemos... non había outra cousa. Era a música dos rapaces, de feito custaba dous patacos”. Os herdeiros da famosa tenda de musica Canuto Berea, situada na Coruña e que pechou no ano 1987, comentáronlle a Pepe que moitos pitos viñan de Francia, e aquí había un artesán da zona de Cariño que os copiaba para vender eles. Tanto en madeira como en metal, tipo tin whistle irlandés, era común tamén poder mercalos nas feiras. Seguramente algúns eran de importación e empregáronse substituíndo os pitos galegos. Tal como coñecemos hoxe o pito estivo a piques de desaparecer. Paulino Pérez, ar-

tesán de Lugo, e Basilio Carril, de Santiago, foron os últimos construtores coñecidos que os fabricaron e en tonalidade de mi. Na colección de Instrumentos Musicais da Deputación de Lugo -Centradconsérvanse varios pitos fabricados por Paulino Pérez e segundo conta o seu neto Luciano Pérez, actual director do citado museo, o seu avó chamáballes “freixolet”. Este nome pode ser unha galeguización do “flageolet” debido ao parecido que ten con este instrumento, quizais porque Paulino quixo darlle aos seus pitos unha estética similar. No ano 1971, Hispavox edita Os Xacobeos “Pitos Gallegos”, un disco en vinilo no que Basilio Carril e Miguel de Santiago interpretan catro temas con dúo de pitos construídos por Basilio. De Basilio Carril consérvanse varios exemplares, un deles no Museo do Pobo Galego. Xosé Domingos Fuciños no Audiovisual feito e editado por Xosé Bocixa en homenaxe a Basilio Carril, comenta que xa o pai de B. Carril facía pitos e gaitas, e que aprendeu dun artesán chamado O Carragoto. Seguindo un modelo de Basilio Carril, Antón Corral retomou a súa construción no ano 1979 cunha innovación: a tonalidade de re, ideal para acompañar outros instrumentos como a zanfona, requinta ou gaita. Como mostra, temos o LP Instrumentos Musicais Populares Galegos do Grupo Didáctico-Musical do Obradoiro-Escola de Gaitas e Zanfonas da Universidade Popular do Concello de Vigo, dirixido por Antón Corral e editado por Sonifolk no ano 1990, onde se pode escoitar

Miniatura das Cantigas Santa María de Alfonso X (ano 1280). Imaxe cedida por Moisés Quintas

a gravación do pito tanto en solitario como en conxunto cos instrumentos anteriormente citados. Ademais, A. Corral no seu labor docente, fixo de transmisor deses coñecementos aos seus alumnos, que hoxe seguen a fabricalos. Así, o artesán Miguel Mosquera, discípulo de Corral, aumentou a tonalidade a sol (contralto), a do e sib (soprano) e recentemente la (sopranino) e re (tenor), ampliando así as súas posibilidades interpretativas. Tamén outros artesáns entre os que cómpre destacar a Carlos Corral, Xaime Rivas, Benito Queimaliños, Manuel Brañas, Prieto, Mouriño, Reberete e Pablo Carpintero os fabrican en distintas tonalidades. Deste xeito, da man destes e doutros construtores de instrumentos, o pito galego atópase nun proceso de evolución constante, tanto na estética, mesturando distintas madeiras e anelados, como no timbre ou aumentando a súa familia cara a modelos máis graves. Para máis información visita: www.pitogalego.gal

35.

§ REPORTAXES >> A GAITA ESLOVACA

A Gaita Eslovaca Por Juraj Dufek

existen na República Checa, Polonia, Alemaña e Bielorrussia. Teñen punteiros simples con escala plagal. En Eslovaquia utilízanse con frecuencia en parella co violín e son grandes, co son grave e doce. Oravské gajdy teñen soplete e son afinadas en Re ou Fa, kysucké gajdy son alimentadas por medio do barquín e son en Re, e hrubé gajdy, tamén con barquín, en Fa grave ou Do. O grupo cárpato-panónico esténdese dende Croacia, Hungría, Eslovaquia, Ucraína, Serbia ata Romania. Estas gaitas levan punteiros dobres ou triples, construidas nunha peza de madeira. Un tubo toca a melodía, e outro, chamado “kontra”, ten un buraco, co que emite a tónica ou a dominante baixa, isto utilízase para a ritmización. Hai moitos tipos con distintas

A gaita en Eslovaquia existe probablemente dende a alta idade media, como indica por exemplo o punteiro dobre de Janoshida, atopado en escavacións arqueolóxicas de tumbas avaroeslavas do século VIII. As primeiras referencias literarias aparecen no século XIII (co nome Gaydus Bogdan Bogdan o Gaiteiro, en crónica húngara), e as iconográficas seguen máis adiante. As partes auténticas de gaita máis antigas preservadas fisicamente son do principio de século XVIII. Gaitas de tipos actuais atópanse moito na literatura romántica do século XIX. A gaita gradualmente perdeu a súa función como o instrumento máis difundido da música popular dende o comezo do século XX. Despois da Segunda Guerra Mundial só sobreviviu en lugares isolados, e porque non entrou ben no concepto comunista de folclorismo colectivo, foi tan marxinalizada que nos anos 70 quedaron menos dunha ducia de gaiteiros. Neste tempo, grazas á nova xeración de folcloristas e afeccionados, comezou a época de renacemento, recuperación e dignificación da gaita eslovaca. O nome xeral “gajdy”, “dudy” pertence a todos os tipos de gaitas en Eslovaquia. Todos levan un bordón baixo, canas simples e resoadores de corno ou latón, tanto en bordón como en punteiro. O fol tradicional é de pel enteira de cabra, ovella, ou ben can. Os punteiros son sempre de talla cilíndrica, pero de distintas construcións, que poden clasificarse en dous grandes grupos europeos: O grupo oeste-eslavo inclúe gaitas do noroeste do país, como oravské, kysucké gajdy, e hrubé gajdy da rexión Záhorie no oeste, que é un tipo reintroducido. Instrumentos relacionados

36.

Juraj Dufek

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> A GAITA ESLOVACA

Foto: Horehronské gajdy en Sol, copia de instrumento dep. en Museo Nacional Martin. Arquivo de Juraj Dufek

escalas e tonalidades, de aparencias variadas e estilos de tocar específicos. Tipicamente eran instrumentos solistas. Hoxe en día as tonalidades máis empregadas son Si natural, Si bémol e La nas zonas de Nitra, Tekov e Hont, Fa en Podpol‘anie. Actualmente en Eslovaquia hai entre 150

e 200 gaiteiros, e dous fabricantes de gaitas profesionais. Temos a asociación chamada Cech Slovenských gajdosov, que organiza dous festivais propios e participa no sistema de educación, modulada segundo as cofradías de artesáns de idade media. Tamén hai iniciativas de formar bandas de gaitas, a primeira chamada Spojené huky Slovenska foi fundada en 2009.

Foto: Horehronské gajdy en Sol, copia de instrumento dep. en Museo Nacional Martin. Arquivo de Juraj Dufek

37.

§ REPORTAXES >> A PANDEIRA E O PANDEIRO

A pandeira e o pandeiro: Por Luis Prego Fernández

Xeito de suxeitar a pandeira entre os brazos. Fotografía que aparece na capa do disco “Derradeira polavila” da editorial SAGA. Imaxe cedida por Luis Prego

A pandeira e o pandeiro son instrumentos membranófonos de percusión directa, o que é dicir que non se empregan paus nin outro tipo de obxectos para bater sobre eles senón que son as propias mans do tocador

38.

ou tocadora as que dan as pancadas sobre a pel. A pandeira é unimenbranófona e tensa a pel (de cabra ou corzo) sobre un aro de madeira redondo de entre 4050 cms de diámetro. Este aro de uns 7mm de espesor, ten

varios furados rectangulares onde leva as ferreñas (xeralmente de gran tamaño). O pandeiro é un instrumento bimembranófono de percusión directa composto por un bastidor cadrado de madeira e unha pel (as máis empregadas de cabra ou ovella) que se cose cunha corda por tres dos catro lados do instrumento. Soe levar no interior un número indeterminado de cordas (entre dúas e seis) feitas con tripa de porco que, ó estar tensadas entre os marcos e en contacto ca pel, producen un efecto redobrante, que tamén serve para mitigar os harmónicos propios deste tipo de percusións. Tamén poden levar axóuxeres, pedriñas do río, ou garavanzos soltos no interior (antes de proceder ao cosido da pel) que soan ao mover o pandeiro ou ao darlle as pancadas fortes. Estes instrumentos xa eran empregados nas culturas mesopotámicas, no antigo Exipto e en toda a xeografía do basto Imperio Romano. Tamén os árabes teñen moi arraigada na súa cultura musical o emprego destes instrumentos dende o século I ata os nosos días. Ó non ter documentación escrita anterior ao século XVIII que nos fale destes instrumentos resulta aventurado sacar conclusións sobre a súa procedencia ou datar con exactitude a introdución na nosa terra, pero posiblemente foron os árabes entre os séculos VIII e XI os primeiros en traelos a península ibérica. Sobre o pandeiro temos imaxes nos tímpanos das igrexas románicas de Ucelle (Coles, Ourense) e San Miguel do Monte (Chantada, Lugo), ámbalas dúas do século XIII, e tamén nun capitel da igrexa de San Martiño de Agudelo (Barro,

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> A PANDEIRA E O PANDEIRO Pontevedra), tamén do XIII. As imaxes desta época sobre pandeiras máis próximas á nosa comunidade son as do Cancioneiro de Ajuda, e algún capitel en igrexas románicas de Asturias, coma no caso de San Juan de Amandi, en Villaviciosa. Existe documentación e unha gran cantidade de coplas que nos fan pensar que tanto o pandeiro coma a pandeira se tocaron en toda a xeografía galega, pero a finais do século XIX comezou o seu declive e foron desbancados polo uso da pandeireta e outros instrumentos máis modernos (e menos custosos de fabricar), quedando relegados a unhas comarcas concretas. A pandeira só chegou ata os nosos días grazas a supervivencia deste instrumento na comarca de Os Ancares, e o pandeiro conservouse no sur da montaña de Pontevedra (comarcas de Vigo, O Condado e A Paradanta), e no Sueste da Provincia de Ourense (comarcas de Verín e Viana). As técnicas para tanxer estes instrumentos varían moito dependendo da tocadora ou tocador (sempre foron tocados maiormente por mulleres, pero hai casos de moi bos interpretes masculinos), do xeito de agarre e do golpeo. Pódense tocar movendo só unha man (a “man forte”), empregando a outra só para suxeitar o instrumento. Dando pancadas cas dúas mans (aquí a maneira de suxeitar tanto o pandeiro como a pandeira pode variar moitísimo, dende collelos entre os dedos furabolos e matapiollos da man débil e bater cos restantes dedos na pel deixando liberdade a man forte para moverse libremente e dar pancadas tanto no centro do parche

Fresco medieval anónimo que amosa un grupo de mulleres tocando, entre outros, un pandeiro e unha pandeireta. . Imaxe cedida por Luis Prego

coma nos lados, o que denominamos “tocar ao ar”, ata suxeitar o instrumento ou ben entre as pernas ou ben entre os brazos ou ben pendurado da cintura con axuda dunhas correas, no caso exclusivo do pandeiro, estas últimas técnicas de agarre eran empregadas só por homes. Tamén no caso da pandeira podemos empregar unha técnica mixta variando durante a interpretación a técnica de golpeo cunha man ou cas dúas. O xeito de atacar o coiro, ou “pancadas”, tamén inflúe moito no son do instrumento, topándonos aquí con diversos

tipos de golpeo a man aberta, man pechada, ca punta dos dedos, cas falanxes e o matapiollos da man forte, co revés da man… A mestura de toques, xeitos de agarre e golpeo dan lugar a un abano grandísimo de posibilidades sonoras das que carecen outros instrumentos de percusión, como por exemplo a pandeireta, que o ter unhas dimensións máis reducidas non nos permite xogar tanto cos sons graves e agudos, que posibilitan os instrumentos como a pandeira e o pandeiro, con maior superficie de golpeo.

39.

§ REPORTAXES >> HISTORIA DUN CORO LUCENSE

Historia dun coro lucense Por Ramón González O Coro lucense Cántigas e Aturuxos créase o día 12 de outubro de 1915 por acordo tomado na reunión da Juventud Antoniana de Lugo celebrada nos locais dos PP. Franciscanos na Praza Maior.

en Lugo, e durante eses anos organizaría outros núcleos en diferentes vilas e cidades, como sería o caso da Juventud Antoniana. Era unha asociación de carácter multidisciplinar e de composición mixta e, a pesar de que a maior parte das súas actividades estaban encamiñadas a cubrir un espazo benéfico e de apoio litúrxico, tamén son abondas as conferencias de temática diversa. Sobre todo realizará unha intensa actividade artística e musical. En outubro de 1910 xa aparecen representados no ámbito musical lucense co Orfeón Antoniano, nunha grande velada celebrada no Teatro Circo de Lugo, e que estaría dirixida xa naquela altura polo que será o grande director e inspirador do coro Cántigas e Aturuxos, o violinista lucense Xesús Rodríguez Fernández.

Non é en absoluto extraordinario que un coro galego se fundase auspiciado por asociacións de carácter relixioso. Na historia musical e teatral galega de inicios do século XX, cumpren un papel fundamental aquelas organizacións relixiosas ou conservadoras, que como o caso das Juventudes Antonianas, supuxeron -nalgúns lugares como Lugo ou Santiago de Compostela especialmenteun núcleo fundamental para a rexeneración cultural en lingua galega. No caso concreto da cidade de Lugo, algúns dos seus membros máis destacados acabarían sendo coñecidos galeguistas, entre eles, Xesús Bal y Gay, Antonio Prado ou Marcial Neira.

A presentación do coro prodúcese o día 1 de outubro de 1916 no Círculo das artes de Lugo co seguinte programa.

A Juventud Antoniana foi unha asociación vencellada coa orde franciscana e que naceu en terras portuguesas a finais do século XIX. A primeira asociación en territorio galego foi fundada na cidade de Tui nos primeiros anos do século XX. O ano 1909 estableceuse definitivamente

A finais de agosto de 1916 Cántigas participa no seu primeiro acto importante fóra da cidade das murallas, concretamente na Coruña, na actuación no Festival Galego a beneficio dos nenos pobres. No que participou o Orfeón Gallego, que se celebrou na

40.

praza de touros da cidade herculina, onde, se facemos caso as crónicas, asistiron unhas once mil persoas. Despois desta actuación, incluso Perfecto Feijóo envía unha carta pública ao presidente da Juventud Antoniana, o doutor Xosé Lomas, onde sinala a boa impresión que lle causou o noso coro lucense. En 1917, en Madrid, ten lugar a gran actuación do coro na súa historia a que acudiron 36 persoas entre as que se encontraba o tesoureiro da Juventud Antoniana Eusebio Garín, Chinita e Gerardo Castro, Carmen Castro e Evaristo Cuena; dúas parellas de baile de curta idade, dous importantes comerciantes de Lugo daquela altura: Alejo Madarro, dono dunha pastelaría que aínda a día de hoxe continúa en funcionamento, e Gerardo Castro Lamas. O coro contará coa participación desinteresada do tenor nacido no Courel, David Sotuela, que formaba parte do grupo do Teatro Real e o político conservador Calvo Sotelo, na súa breve etapa de simpatías rexionalistas, participará nos actos madrileños e será anunciado como o presentador do coro lucense na capital. A chegada do nomeado coro a Madrid foi recibida por unha nutrida representación da colonia galega na capital, ademais do recibimento oficial na casa do concello por parte do alcalde interino, Álvaro de Blas e varios concelleiros. O día seguinte, visitaron as redaccións dos xornais ABC, El Liberal ou El Debate. En El Liberal destacan novamente o éxito do grupo infantil, ao que acompañan uns trinta coristas. Este día remataría con 2 concertos, o primeiro deles no Teatro da Zarzuela

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> HISTORIA DUN CORO LUCENSE

Cántigas e Aturuxos na praza de touros da Coruña, 1917 Imaxe cedida por Ramón González González

presenciado pola escritora Emilia Pardo Bazán, políticos galegos e o insigne escritor galego Wenceslao Fernández Flórez. O repertorio deste acto foi: “O Bico” de Montes, “No valado” de Amor Meilán e como novidade a recompilación de coplas de Rodríguez Elías, “O miñato e mais a pomba”.

como económica. De feito, sabemos que durante un breve espazo de tempo “convivirían” dous coros co mesmo nome, pero o coro que quedaría adscrito á Juventud Antoniana acabaría por desaparecer, manténdose vivo o que se organizou baixo a escisión da organización franciscana.

En 1918 o coro decide realizar unha gravación das súas pezas en disco. Será a última cousa que faga o coro adscrito dentro da agrupación antoniana. A finais deste ano celébrase a Asemblea Nazonalista de Lugo, é un ano marcado pola ruptura do coro coa asociación que lle deu a cobertura e o nacemento, a Juventud Antoniana. Tanto en actas como nos recortes de prensa indican a causa principal

Nos últimos anos desta década e principios da década dos vinte, prodúcense varios cambios. Na parte musical, o organista Vicente Latorre e Xesús Rodríguez se relevarían intermitentemente na parte da dirección musical. En 1923, “Cántigas e Aturuxos” inicia unha xira polo norte peninsular que será, sen dúbida, a segunda

máis importante na súa historia. Sobre todo os concertos celebrados na cidade de Santander, onde serán recibidos por Afonso XIII. Ese mesmo ano fundase o coro “Frores e Silveiras” baixo a presidencia do militar Joaquín Osés. Podemos dicir que hai tres aportacións fundamentais para a creación desta agrupación lucense. Os músicos militares do Rexemento de Zamora acuartelado en Lugo, vinte coristas procedentes do Orfeón Gallego e membros directivos de “Cántigas e Aturuxos”. A súa velada de presentación será o 12 de novembro de 1923 no Teatro Principal e na maior parte da súa existencia estará dirixido polo pianista Luís

41.

§ REPORTAXES >> HISTORIA DUN CORO LUCENSE

Selo de Cántiga e aturuxos Fotografía arquivo de cántigas, cedida por Ramón González González

Junquera Mouriz. Os anos seguintes o coro actuará regularmente en distintas vilas galegas. A partir de 1927, as actuacións do coro son máis esporádicas. A pesar de que o novo réxime intenta aproveitar as masas corais galegas e non se produce unha prohibición expresa, o certo é que a segunda parte da ditadura primo riveirista amortece aínda máis as inclinacións autonomistas e polo tanto hai un descenso deste tipo de actividades culturais. Se a iso acompañamos as mudanzas e mortes que se producen estes anos dentro da estrutura coral de Cántigas, está claro que non é o mesmo coro esplendoroso e activo que analizamos desde o ano 1916 até o 1924. En 1929, ten lugar a unión dos dous coros, “Cántigas e Aturuxos” e “Frores e Silveiras”, e así intentar ser os coros escollidos para a semana galega da Exposición Internacional de Barcelona. Durante unhas semanas ensaiarían en conxunto sendo a primeira ocasión en que os dous coros se unan. Estas

42.

unións serán ao principio esporádicas, sobre todo para actuar noutras cidades galegas, pero co paso do tempo e a chegada do franquismo serán cada vez máis frecuentes. Durante os anos da república, os coros, normalmente identificados cun certo apoio ao réxime monárquico, optarán por adaptar os seus repertorios a unha proposta máis moderna, introducindo estilos de música americana ou de variedades nos seus concertos. Unha excepción a esta liña dentro de Cántigas e Aturuxos sería un importante festival celebrado en Ribadeo en honra da poetisa Herminia Fariña e os actos de homenaxe ao escritor Glicerio Barreiro nos primeiros anos da República. O máis destacable destes anos do franquismo, será sen dúbida, a estrea da zarzuela galega Non chores Sabeliña, con letra de Xosé Trapero Pardo e música de Gustavo Freire. A finais de 1942 anúnciase a estrea da obra por elementos da Obra Sindical de Educación e Descanso. O 11 de febreiro será cando, con decoración de

Paco Racamonte Bascuas, sexa estreada a obra no Gran Teatro de Lugo. Aquí preséntasenos un problema. Sabemos que membros de Frores e Silveiras e de Cántigas e Aturuxos son os que participan nesta estrea da primeira obra teatral en galego despois da guerra civil. A prensa da época é clara: son membros da Obra Sindical de Educación y Descanso dependente da Deputación de Lugo os que participan na estrea da obra de Freire e Trapero Pardo. É un dato importante porque sería ese organismo quen facilitaría, como veremos, a unión dos dous coros lucenses en Cántigas e Frores. Sen dúbida, os dous coros estarán integrados nese organismo moito antes da creación de Cántigas e Frores, pero aínda actuarán “en teoría” como agrupacións separadas. Claramente ten naquela altura moita máis organización coral e musical, Frores e Silveiras e iso hase de notar. Explícanos a xestación da obra o xornalista e escritor lucense Xosé de Cora no seu libro sobre a vida de Trapero Pardo. En El Progreso da época dísenos que actuará unha masa coral das antigas agrupacións líricas Cántigas e Aturuxos e Frores e Silveiras. Ademais, sabemos que o director de escena foi Alfredo Barral, o apuntador Antonio Ameijide e o traspunte Ángel López. Actuaron como Sabela, Carmiña Botana e como Xastrico, Antonio Lázare. Esa unión dos coros definitiva prodúcese nos primeiros días de setembro de 1948. Sería a segunda se temos en conta, aínda que sexa anecdótica, aquel Coro Lucense de 1930 que apenas se uniría para uns cantos ensaios. A idea parte de Francisco Rivera Manso. Pensamos, non obstante, que os Coros

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> HISTORIA DUN CORO LUCENSE

Fotografía inédita de Cántigas e aturuxos desfilando polas rúas de madrid a finais dos anos vinte Imaxe cedida por Ramón González González

de Educación e Descanso existían con coristas de ambas agrupacións xa desde moito antes, nunha liña moi acorde coas estratexias culturais do franquismo e especialmente relacionado cos “Coros y Danzas” de Pilar Primo de Rivera (45). Esta unidade contará ademais co apoio do presidente da deputación lucense, Antonio Rosón. En agosto do ano 1950, Rivera Manso sería nomeado presidente perpetuo da agrupación e Antonio Rosón, o seu presidente de honra. O seu primeiro director sería Xosé García Rodríguez e fará a súa presentación pública con motivo das festas de San Froilán do ano 48, apenas tres días máis tarde do pasamento do compositor lucense Gustavo Freire. Por último, no referente á relación entre as institucións saídas do enfrontamento

armado e os coros lucenses, destacar que Pilar Primo de Rivera desenvolve a política cultural do franquismo baseada no tipismo e no folclorismo xa antes de rematar a guerra civil a través da creación de dúas infraestruturas de obediencia política: Coros y Danzas e a Obra Sindical de Educación y Descanso. Os Coros y Danzas foron utilizados principalmente para a propaganda política do réxime, en actos de gabanza e afirmación franquista. Converter as manifestacións folclóricas nun elemento de superación da dialéctica entre rexionalismo cultural e centralismo extremo, foi un dos obxectivos destes Coros y Danzas, transformando a identidade nun elemento exclusivamente emocional sen transcendencia histórica nin política. Tamén foron un aspecto central na exportación

dos valores franquistas nas comunidades emigrantes para contrarrestar o crecente influxo das organizacións republicanas e antifranquistas nas mesmas. Esta política cultural foi seguida, con variacións e coa introdución dalgún elemento con aparencia de modernidade, polo tardo franquismo, principalmente da man de Manuel Fraga Iribarne e o seu ministerio de información e turismo. De todas formas, esa liña cultural apenas sería cuestionada por algúns intelectuais a nivel individual (destacar por exemplo a Luís Seoane ou Isaac Díaz Pardo e no plano musical a Xesús Bal y Gay) e practicamente todo o espectro político e cultural galego nacido da transición aceptaría e empregaría esa política de utilización emocional do folclore con fines partidarios.

43.

§ REPORTAXES >> A MUIÑEIRA VELLA

A muiñeira vella Por Pablo Díaz Bergantiños no noroeste da provincia da Coruña é probablemente unha das comarcas onde o folclore galego tivo máis presencia e arraigo. A variedade de xeitos de bailar así como a presencia de bailes únicos desta zona fai dela un dos paraísos do folclore. Así atopamos agarrados específicos como pode ser a “muiñeira corrida” ou o “chotis” (aínda que tamén curiosamente hai outra mostra de chotis no outro extremo de Galicia, no Cañizo - Ourense). Os bailes típicos galegos reciben nesta bisbarra á súa vez, outras nomenclaturas como pode ser o “maneo” nomeando a “jota”. Vemos así o orixinais que sempre foron os que mantiveron a súa cultura popular. Esta comarca ten asimesmo unha enorme variedade musical; nas zonas de costa, especialmente nos portos (Laxe,Ponte do Porto, Camelle,Corme ou Malpica) tocábase moito o acordeón antigamente, primeiro o diatónico e posteriormente o piano. Así convivían salóns de baile máis modernos con fiadas e foliadas nas casas dos veciños (aínda que fose nas propias vivendas ou palleiras, ás veces tiñan que ter permiso da garda civil). Curiosamente en Bergantiños e noutras zonas os que tocaban o acordeón adoitaban ser os donos dos salóns de baile. Así ao mellor aforraban a contratación de músicos, que na disciplina de gaita eran moi escasos e vivían moi diseminados na poboación bergantiñana. Todo o mencionado anteriormente en canto a música en Bergantiños é minoritario, pois o instrumento máis importante nesta area xeográfica é a pandeireta, neste caso sempre tocada polas mulleres, a diferenza doutras partes de Galicia onde si se atopan homes acompañando ás tocadoras da pandeireta (é así o seu nome tradicional.

44.

Os termos novos como pandereteiras ou cantareiras que se popularizaron nos anos 80 e 90 fundamentalmente pola xente das agrupacións de folclore contemporáneas, non existían ata hai ben pouco, e desde logo non se empregaban polo pobo). O xeito da utilización da pandeireta nesta parte de Galicia é moi rico e variado. O maneo ten varios xeitos especiais de tocar, a puntiada, punteada ou repunteada nalgunhas partes que é como se lle chama á muiñeira “nova” pódese tocar co puño ou riscando, feito que aparece nesta copla. A muiñeira riscada a muiñeira riscada non hai cousa máis bonita que baila-la puntiada Outro termo novo e alleo á cultura tradicional e que se utiliza habitualmente, é o termo tocar a “empuñada” para referirse a forma antiga de tocar co puño e marcando o acento rítmico no segundo pulso e non no primeiro. Destaca nesta zona a utilización do idioma galego nun 80% das coplas, a diferenza doutras partes de Galicia. Isto parece deberse fundamentalmente á súa situación xeográfica, estar rodeada de mar, e tamén o illamento histórico desta comarca e as poucas oportunidades de intercambiar coplas con outras culturas orais castelánfalantes. De todo isto decateime cando analizamos as coplas do libro que fixemos Olga Kirk e máis eu para a Deputación Coruñesa, O cancioneiro oral de Cabana de Bergantiños. Deste Concello fixemos unha basta obra de case 200 páxinas con todo o material oral recopilado fudamentalmente por nós entre o 1993 e o ano 2000 en tódalas parroquias deste concello. Esta análise anterior e a mención desta obra é fundamental para entender o baile que imos tratar: a Muiñeira Vella,

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> A MUIÑEIRA VELLA Ribeirana ou Muiñeira a “secas”. Non podemos entender o baile tradicional, especialmente cando é acompañado das pandeiretas, se non abarcamos a música que o acompaña e que dicta a evolución e coreografía do baile. É algo tan interiorizado que cada zona ten o seu xeito propio, que a miúdo non é coincidente con outras áreas. A nomenclatura deste baile aparece nas propias coplas que falan del. Muiñeira da Ribeira muiñeira ribeirana muiñeira da ribeira tócoa de mala ghana. (ou a variante por culpa da muiñeira botei un ano na cama) Esta é unha das coplas que máis se repite neste Concello e os seus arredores (Laxe, Ponteceso, Malpica, Zas ou Vimianzo) epicentro das muiñeiras vellas.

Vecinhos de Liminhoa. Arquivo de Pablo Carpintero

•

Despois ven un taconeado (con rasgos similares aos do folclore flamenco) antes do punto e con xiros circulares dos brazos (de atrás para adiante) acompañándoo (como os galos mencionados anteriormente).

•

Posteriormente vén o punto entre os homes, desafiantes entre eles e bailando un cara o outro. É o momento de máximo lucimento do baile cos brazos moi estricados e sen chiscar. Este detalle é moi curioso, mans abertas ou pechadas pero sen chiscar, cousa que si farán cando despois bailen outro baile, xa sexa jota ou punteada. No momento do punto as mulleres non fan o mesmo que os homes se non un paseíño circular con movementos moi rápidos nos pés, os brazos baixos e ata certo punto, pegados ao corpo e en movemento, e a mirada e a faciana cara abaixo.

•

A continuación do punto ven o cruce ou un anaco de roda, dependendo da posición que toque nese momento do baile. Os bailadores deben marcar as catro orientacións cardinais, e en cada unha desas orientacións (Norte, sur, este e leste) hai que facer un punto. A orde e elección de puntos pode variar de cada vez que se baile, pero o que é fixo e non varía nunca

A muiñeira vella tamén recibe nalgúns casos o nome de “ghalluda” (Mens ou Limiñoa) pois o home nas voltas fai un espavento cos brazos similar a un galo cando corre tras a galiña para fecundala. Imos explicar, non sen certa dificultade o baile da muiñeira vella (sempre é máis doado a explicación visual). O número de bailadores da ribeirana en Bergantiños é sempre de dúas parellas. Excepcionalmente pódese bailar de tres parellas no caso de Limiñoa e Cerqueda, pero tamén aí adoita bailarse de dúas. A estrutura e coreografía do baile é moi similar en todas as muiñeiras das que temos datos: Hai un “muíño” ou aspa de inicio que aparece en moitas coplas* e despois sempre se repite a mesma orde: Vaina levando na volta* na volta vaina levando bótalle o brazo por riba e vaina arrecadando (e vaina acariñando) •

O que chamamos descanso: desprazándose os homes de fronte ás mulleres ou un cara o outro. A posición da muller non varía, sempre enfronte do home.

45.

§ REPORTAXES >> A MUIÑEIRA VELLA

Vecinhos de Liminhoa. Arquivo de Pablo Carpintero

é a orde estrita de percorrer esas marcas, por exemplo: N-S-L-O. Case sempre se fan catro puntos por baile pero nalgún caso se pode duplicar e facer oito. Neste caso hai que repetir toda a coreografía: o muíño ou aspa, e continuar o baile cos seguintes catro puntos e rematar de novo no muíño. Cando lles preguntamos ás e aos informantes pola orixe deste baile, non saben contestar. Pola nosa experiencia a principios dos 90 só a sabían bailar a xeración máis vella do lugar, octoxenarios para arriba, non sabendo nada dela a xeración posterior. Os coñecementos doutros informantes máis novos e dentro do propio lugar, limitábanse moitas veces a recordos de ver bailar aos seus maiores, pero sempre dicían que eles bailaban xa os bailes máis modernos, referíndose á punteada. O que si perviviu máis no tempo pola contra, foi o xeito de tocar a pandeireta e incluso as melodías. Atopamos moitos casos de tocadoras que

46.

sabían interpretar perfectamente a peza e sabían que se cantaba para aquel baile antigo, mais nunca o chegaran a bailar aínda que si a tocar. Este baile ten un alo místico ou mítico pois ten unha serie de normas fixas e inmutables como fomos vendo, que o diferencia de todos os demais. Unha das máis curiosas é que non poden bailar a ribeirana a un mesmo tempo dous grupos (de dúas parellas ). Tal era o caso de Borneiro (houbo rifas e pelexas por este motivo) como dicían eles, non se podía bailar a muiñeira “dous grupos nun mesmo piso”. En Mórdomo pola contra, podían bailar á vez pero a boa distancia uns de outros, e de xeito independente. O motivo polo que era así non o sabían. Por estes e outros motivos mencionados anteriormente, atopámonos cunha das curiosidades do noso folclore máis salientables e tamén o baile máis importante da comarca de Bergantiños.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> O BAILE NAS COMARCAS DO DEZA E TABEIRÓS

O baile nas comarcas do Deza e Tabeirós Por Manolo Cobas Paredes No baile Tradicional pódense atopar moitas formas e estilos de bailar, bailes que foron transformándose co paso do tempo dende a súa orixe ate agora. Cada baile ten un lugar determinado de nacemento que co paso do tempo expándese cara outros lugares, sufrindo pequenas modificacións. Na Galicia central temos as comarcas de Melide, A Ulloa, Chantada, O Carballiño, e o Deza. Todas xuntas unen as catro provincias, cada comarca co seu xeito de bailar pero moi semellantes entre si. Un dos lugares máis ricos en baile e pandeireta na comarca do Deza é Zobra. O xeito de bailar foise transmitindo de xeración en xeración ata día de hoxe, mantendo os puntos que se facían antes nos Fiadeiros, ao son das Pandeiretas e da Gaita. A estrutura do baile consiste en facer puntos en fila e a Volta en roda. Existe unha gran variedade de puntos tanto de Jota como de Muiñeira. Na Jota podemos ver a influencia con outras comarcas limítrofes como a de Carballiño, onde os puntos, sobre todo os de Jota ,aseméllanse moito cos da zona de Beariz, Avión, O Irixo etc... pola forma de comezar os puntos, cun adiante solapado con dous picados valseados, para logo facer o resto dos pasos que forman o punto. Pegado ao Deza está a comarca de Tabeirós. Nesta comarca atópase o concello de Forcarei, onde tamén existe unha gran variedade de Puntos tanto de Muiñeira como de Jota. A estrutura da coreografía na Muiñeira consiste nunha parte de Punto e outra de Volta, mentres que a Jota divídese en tres partes, Paseo, Punto e Volta, quizais

Fotografía captura da gravación dun video, feito durante unha recolleita en Forcarei. Arquivo de Manolo Cobas

pola influencia das Foliadas que tocaban, por exemplo, Os Gaiteiros de Soutelo, ou as que cantaban o Coro Aires da Terra. Estas melodías fóronse adaptando co paso do tempo, e os músicos da comarca foron facéndoas súas, transmitíndoas por toda a comarca. Un exemplo desta asimilación son os Diplomáticos do Acordeón, que foron aprendendo esas Foliadas e Muiñeiras coas que logo amenizarían as festas por onde pasaban. O Baile na comarca de Tabeirós tén varias características á hora de facer os puntos para que sexan vistosos. Unha é os cambios de orientación que se realizan no medio dos puntos, e outra a viveza coa que se bailan, existindo unha gran diversidade deles. Na Muiñeira os puntos comezan co adiante e detrás de muiñeira, desprazándose cara adiante e cara atrás, e na Jota empezan co adiante e detrás a tempo (o adiante popular de Jota).

47.

§ REPORTAXES >> RESPETEMOS O SERÁN

Respetemos o serán Por Carmen Álvarez Domínguez Estamos asistindo dende hai máis dunha década, e mesmo na actualidade, a un movemento fenomenal ligado á música tradicional e ó canto popular. Os seráns, fiadeiros, foliadas, ruadas... Segundo como que se lle chame en cada lugar, están sendo encontros moi aceptados, incluso en lugares onde non se fixera antano. O obxectivo é, facer festa empregando o canto, a música e os instrumentos tradicionais. Hai que diferenciar un serán de calquera outra troula, pois se ben ten un sentido lúdico, tamén leva engadido o espírito e a filosofía propios, da nosa cultura e de épocas pasadas. Non debemos chamar seráns, ós festivais ou “poupurris” musicais, que a miúdo se organizan con diversos fins. O serán é, esmorga de balde para quen queira cantar e tocar, só fai falta, respectar o xeito tradicional de facelo e as normas que cada organización impoña. Os grupos nos amosan a súa sabedoría e arte, emulando aquelas cantareiras con pandeireta ou outros elementos de percusión, como a lata, tixolas, culleres, pandeiros... As cantareiras foron, e aínda son, o referente máis grande desta festa do común. As jotas, muiñeiras e agarrados,

48.

poñían movemento a aquelas xuntanzas da mocidade. A Gaita era un instrumento escaso, pero onde acudía un gaiteiro, o serán pasaba a ser de luxo. Hoxe en día, os gaiteiros acoden ó serán, con asiduidade. Mesturo presente e pasado, porque se conxuga perfectamente. Aínda coas diferencias propias do decorrer dos tempos, as pezas que se cantan ou tocan, soen ser catro por agrupación, e, na orde inalterable de jotas muiñeiras e agarrados (valses, pasodobres, mazurcas...) Xa o recollía así, o gran historiador – etnógrafo, Antón Fraguas, no seu libro “Cantigueiro de Cotobade”. Despois da guerra, e xa polos anos corenta, suprimiuse o dereito ás xuntanzas populares e de lecer. Calquera celebración, había de ser autorizada e supervisada pola censura das forzas franquistas. O serán, foi esmorecendo entre a veciñanza; as convocatorias ían de boca en boca, e rara vez, traspasaba o ámbito parroquial. O medo á represión e as privacións, levaron á mocidade, en centrarse máis nas festas anuais do santoral. A emigración masiva dos anos cincuenta e sesenta, e a miseria na que se sumiu o

rural, acabaron por rematar con estas citas, que só eran revividas nos cantares das mulleres, nos lavadoiros e nas veigas. O rexurdimento desta ancestral festa na provincia de Pontevedra, parte a comezos dos anos 90 en Paredes (Ponteareas), cunha muiñada e serán. A iniciativa partiu de Domingo Amoedo, home sensible, que non foi indiferente ás cantigas de súa nai. Posteriormente, en Pazos de Borbén, Domingo, e seu amigo Manolo Otero, xuntaron ás poucas cantareiras e pandereteiras, que aínda recordaban aquelas xoldas tan prezadas. Da súa man, espertaron de novo os vellos cantares daquela contorna. As adurmiñadas e oxidadas ferreñas, poñían son a anos de esquecemento, e as pernas cansas e traballadas de mulleres da posguerra, sacaban puntos de baile escondidos xa, no seu subconsciente. As pandereteiras da Ermida, Sequeiros, Moscoso ou Amoedo “competían” con agarimo e paixón, poñendo en valor, a súa memoria histórica do serán. Comprobado o éxito daquelas primeiras xuntanzas, os promotores fomentaron encontros polas parroquias, que se estenderon máis tarde, cara Toutón, San Vicente

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ REPORTAXES >> RESPETEMOS O SERÁN

Pandereteiras da Ermida. Arquivo de Carmen Álvarez

de Oitavén, Traspielas, Freaza, Gargamala, Meirol, Soutomaior… O serán, non é facer festa para pasalo ben sen máis. Debemos resgardar dentro do posible, o seu purismo. Só dende o compromiso e amor polo noso, dende a sinxeleza e espontaneidade das nosas avoas cantareiras, e dende a sensibilidade, conseguiremos reproducir no futuro as mesmas cantigas con fidelidade. As pandereteiras octoxenarias, son un referente activo do que eran noutrora as cantareiras dos seráns, e fonte, onde aínda bebemos @s que queremos preservar a nosa lírica popular sen contaminar. O serán é, un tesouro vivo que nos xunta dende hai moitos

anos, participamos destes encontros coma unha gran familia. Son trouladas ben aceptadas pola xuventude, mesmo nalgúns lugares, tal é o caso de Toutón, multitudinarias. As organizacións traballamos, para que se vaian consolidando as datas de celebración e así, non restar asistencia de uns para os outros. Non lixemos estas xuntanzas, e non destruamos a nosa etnografía musical, que é, parte do rico patrimonio inmaterial que aínda temos. Esta miña reflexión, é unha visión moi particular e nada estudada, sobre o serán. Vén dada polos anos de asistencia, participación nos mesmos, e polas conversas mantidas durante

dúas décadas, coas vellas cantareiras e compañeiras, desta comarca na que vivo. Hai moitas persoas e Asociacións, que contan cun gran capital en “recollidas gravadas”, e amplos coñecementos ben esmiuzados neste eido. Non é dogma o serán, con todo, debemos saber diferenciar entre unha festa dos maios dun concerto de panxoliñas, entre unha festa medieval dunha de ¿Ou roqueiros... acaso debemos cantar alalás nunha mostra de habaneras? “Chamáchesme trovisqueira Herba que o gando non come Vale máis ser trovisqueira Que muller de ruín home” Viva o serán!

49.

Foto: Alfonso Ă lvarez Pousa Arquivo de Pablo Carpintero Arias

# 03 EN PRIMEIRA PERSOA Entrevista ao gaiteiro Alfonso Álvarez Pousa, “Alfonso de Cristelos” na que nos fala da rosca do Baixo Miño

§ EN PRIMEIRA PERSOA >> ALFONSO DE CRISTELOS

ENTREVISTA A ALFONSO ÁLVAREZ POUSA Por Pablo Carpintero Arias A: Xa bueno pois este é o barrio de Cristelos.

Da man de Pablo Carpintero, temos a oportunidade de coñecer mais de preto a Alfonso Álvarez Pousa, “Alfonso de Cristelos”, que a través dunha entrevista no ano 2001, pouco antes do seu falecemento, explica como era e como se construía a Rosca, ese instrumento da comarca do Baixo Miño. É a Alfonso a quen lle debemos en gran parte a posibilidade de documentar este instrumento, malia que outros informantes referíronse a el con anterioridade, ningún lembraba detalles tan abundantes como este gaiteiro. Tamén nos narra, neste relato, algunhas das anécdotas dos seus anos mozos.

P: E o instrumento todo, ¿rosca chamábanlle?, ¿ou como era que me dixera?

Pablo: Dígame unha cousa ¿Como é seu nome e cantos anos ten?

P: ¿E quen lle enseñou?

Alfonso: Eu son Alfonso Álvarez Pousa e teño 80 anos

P: ¿E como lle chamaban a estos instrumentos? A: Chamábanlle cornos, como si fora por exemplo unha campana ou un saxofón.

A: Esto é unha rosca, sí! Pero despois xa hai o requinto, clarinetes, pero eso xa é outra cousa P: ¿E esto, onde aprendeu a facelos? A: Coñé!, Eu de rapáz.

A: Na miña cabeza

P: ¡80 ten xa!

P: ¿Pero viunos facer?, ¿había mais xente que os facía?

A: Sií

A: Había… total nada. Pouca cousa había…

P: ¿E como se chama esta aldea?

Muller: Collía unha vexiga dun porco…

A: Cristelos

P: ¿Poñíanlle a vexiga dun porco?

P: E é de Tomiño, ¿non?

A: Sí. E logo despois eu facía… na vexiga dun porco, facíalle un buratiño para o soplete, e despois metíalle a buxa e despois a amarraba ao arredor e o sitio da rosca ou do punteiro ou do que fora tamén diante, o que si, ía enghanchado na misma tripa da vexiga, ¿non?, e despois facíalle un vestidiño, porque claro a

A: Tomiño sí. E logho abaixo, aí abaixo é Barrantes. ¿Por ahí abaixo xa ten ido non? P: Si, si

52.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ EN PRIMEIRA PERSOA >> ALFONSO DE CRISTELOS vexiga estaba ben seca e non […] e rachaba P: ¿E dáballe algún aceite a vexiga ou algo? A: Non levaba nada… P: ¿E estos, había mais nenos que os tocaban? A: Había moitos. Había rapaces a tocar niso, pero pouca cousa había. P: ¿E usábanos para facer os bailes ou solo para ir tocar así? A: Si, cousas de rapaces pa ferrellar… para andar co ghando alá polos montes, polas veigas, ir a escola e viñamos todos xuntos e a toca-la gaita, e… eu levaba esta gaita pra a escola e despois viñamos, e íbamos así […] P: ¿E o debuxo era sempre o mesmo? A: Sí P: ¿E o corno de que era? ¿Normalmente de qué o facían? A: O corno era da carnicería, desas torniñas novas, pois era diso. E despois o que tiña era mais delgadiño que estes… E tiñan os dentiños e despois tiñan uns buraquiños, como a campana dun punteiro… P: Agora, ¿ha de me decir onde se facían os buratiños? A: Sií [Alfonso fai sonar o instrumento] A: ¿Víu usté que tapo mal? Porque está medio coxo, ¿non ve? Levei unha pancada hai tempo e agora para tocar coa gaita teño que ter coidado, senón... Non me tapa ben a nota. Pero iso tamén é a falta de costume pero agora aquí xa cambia [Alfonso fai sonar de novo o instrumento] A: Ca boca tapo así, a lengüeta, e isto pouquiño a pouco vai vindo ó sitio, que están feitas novas P: ¿E esto como as fai, cunha navalla todo? A: Si [Alfonso fai sonar de novo o instrumento] A: Isto... [sinalando o instrumento] ... é de asta, as ghaitas están anilladas en asta, e marfil, e metal. A miña que teño aí está anillada en asta, en corno de boi. De cando fun alí a Xinzo, no taller de ghaitas, pois tiñan cornos e despois

de alí sacaban anillas, para anillare e despois metíanse en aghua quente, pra que... e despois apertaban o fio, e despois metíanos ao torno e entón é cando se empastaban co nivel que se quería de faser, ¿non? P: Agora o que si me ten que explicar é como é que se facían… ¿que debuxo levaban na punta? A: Pois levaba a tal buxa, que se facía tamén de madeira ou un canelo, ou de unha..., pero non da palleta na boca, un canelo, como se fora unha boquilla ¿non? P: E foles de pel, eso non lle poñía, ¿non? ¿Eran sempre vexigas de porco o que lle poñían, ou tamén podía ser un fol como o de unha gaita? A: A vexiga de porco, secase ben, pero iso claro, non é fácil de faser, pero unha vexiga de porco colghada, agora tírase con ela, pero antes colgábase aí, colgábase a secar P: ¿E pra que? ¿Pra que se usaban? A: A vexiga, colgábase para que secara, para despois faser calquera cousa… tamén eu pedía que foran grandes, había cerdos que tiñan as vexigas grandes, poñíaa aquí no forno, enchufada... E despois fixen tamén unha ghaita debuxada cos tercios ighual, tamén a navalla P: ¿Tamén de sabugueiro? A: Non, non, a talla é de pino, deste pino roxo, e facíalle a guía ó tercio e despois ca navalla debuxáballe a copa, debuxáballe o tercio do medio e o último, e despois, eu onde estaba era nunha casa, entón alí había unha madeira, cun torno de rocho e metía así a punta, rochábao e despois poñía as madeiras enriba do banco, un banco de carpintería, ¿non? e entón con aquelas barrenas furaba unhas mais delghadas, según os tercios, e despois armeina, e fíxenlle unha funda a máquina, había aló un pedaso dun reberete encarnao e metinlle a máquina e fixen o fol, ou sexa, o vestido. E despois un fleco, había destes tempos que fasían mantas, e nunha pouca de tinta encarnada pois metían esa lan, e despois fiábana e esa lan tecía e despois, os fíos, había nobelos deses, ¿non?, e entón fun eu cunha tixeira cortei así á medida, e despois metino na máquina e cosín e despois fíxenlle o fleco, e despois tíñaa alá gardada, […] tamén era un rapaciño, e tamén era ghaiteiro, tiña unha ghaiteirada ¿non?, e caixa e bombo. Eran tres fillos, un tocaba e estaba aquí, tocaba o requinto, os outros dous caixa e bombo e eu a ghaita, de barquín, e entón [risas], non sabía de nada, e entón estabamos a comer todos

53.

§ EN PRIMEIRA PERSOA >> ALFONSO DE CRISTELOS

Rosca construída en 1998 por Alfonso Álvarez Pousa Fotografía: Alba Vázquez Carpentier

un día e había xente de fora, estabamos todos a comer á mesa e fun eu ao meu cuarto que estaba, e alá marcho coa gaita ao lombo, bueno, se mexában eh, ao mirarme aquel traballo e aquela música, o vello maiormente, bueno, escangallaron todos a rir, da morada que eu tiña, enseñeille alí, bueno, cousa que eu era rapaz, pero bueno,... Logo despois, armamos e fumos a Rois e daquela eu fixera unha rosca de buxo, e furara cunha barrena ó burato, cunha barrena fureina e despois fíxenlle uns buratiños e tal e cual, e fun eu encaixeille unha vexiga e marchamos a Rois de rapaces, eramos catro e eu cinco, e marchamos por esas aldeas, por un lado e polo outro, a cantar e tocar e marchamos por esos barrios todos, polo monte,... E todo o mundo “hai meus filliños”... uns unha perra, outros 5 céntimos, outros un pataco furado, e nos a noite chegamos aquí a esa casiña que hai aí, había un serán, e chegamos aí, fixemos as contas, e tocounos a catro pesetas cada un... P: Carallo, daquela xa eran... A: E partimos, e sobraban dous reais, e claro, pa o ghaiteiro, de total, 4 pesetas 50. E despois como estaba na casa do meu padriño, e claro, cheghei e conteille o detalle; “¡carai!, mira que catro pesetas, ¡pois vaia!, vaia xornal que gañastes...” E logo despois deillas, claro, eu tíñalle respecto P: Mire unha cousa que lle vou preguntar. ¿As roscas habíaas mais grandes e mais pequenas ou eran todas iguais?

A: Pois home, iso depende P: ¿E onde levarían os buratiños?¿Un a cada lado? e ¿Como serían de grandes estes buratos? A: Pois como unha barreniña, a barreniña po centro ou un ferriño quente […] e logo despois pode levar aquí un, outro igual que aquel, e despois outro aquí detrás [sinalando o instrumento] P: Ou sexa, 3. A: Si, 3 P: ¿O terceiro a mesma altura ou mais abaixo? A: Mais ou menos un pouquiño mais arriba, que esté nunha liña. P: Os dous ou sexa, un aquí e outro deste lado A: Dous deste lado, un aquí e outro alí, e despois este mais aquí, igual ca un punteiro. P: Si, si, entendo, iría un aquí A: Non, non, mais abaixo, mais abaixo, si porque se non... [Continúa a conversa entre Pablo e Alfonso sinalando o instrumento para lembrar onde Alfonso facía o burato] P: ¿E o soplete que lle facía levaba este mesmo debuxo?

A: Non, eran todas da mesma, mais ou menos

A: Non, o soplete tíñase que facer desta madeira, unha madeira calquera

P: ¿E os cornos eran así deste tamaño...?

P: ¿E levaba algún debuxo o soplete ou non?

A: Tamén si, reboteadiños eran, e tamén o que tiñan era este adorno, este flequito

A: Si, tamén levaba, si.

P: ¿E como era o adorno?

P: Así tamén coma esto

A: Coño, como se foran os dentes dun serrucho.

A: Ighualmente así, e despoise de madeira menor

P: Pero de grandes...

P: E mire unha cousa que lle pregunto. ¿Esto

54.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ EN PRIMEIRA PERSOA >> ALFONSO DE CRISTELOS sempre levaba 6 furados así? ¿6 e outro por detrás ou podían ter mais?

mío, me han dicho que te vas de aquí, non sei que, non sei canto...]

A: Si, cheghalle ben.

P: [Canta: Manolo mío, a mi me han dicho, que por 6 meses te vas de aquí...]

P: ¿E pra o meñique non tiñan? A: Non, para o meñique, pra o caso non, non se lle daba importancia, non porque tocábanse melodías correntes, de arriba abaixo ademais, seis notas e de aí... P: ¿E non leva nada mais? A: Non leva mais nada, e despois o enchufa aquí, e ¡xa está! P: Moi ben, e ¿así que tamén ían cantar a epifanía e ían tamén coa rosca, as veces? A: Si. P: ¿Si?, pero pra facer os bailes non as usaban, ¿non? A: Non, non, iso era cousa de rapazada. Si, porque de aquela aquí había seráns, unha actuación e ao mellor unha ghaita ou unha pandeireta, tátara tátara e xa se facía unha festa, un baile, un serán,... P: ¿E que se tocaba con esto, as mismas cousas que ca gaita? A: Non, iso tocábase solo P: Xa. Pero as melodías que se tocaban, as pezas que se tocaban ca Rosca cales eran? A: Eran como un cantare [canta], cantares que salían pola televisión, cousiñas que se aprendían pola aldea, e logho despois aquí tiñámos, naqueles tempos viñan un cego e unha moza, filla ou ... sí, é filla, bueno... pois viñan a Tomiño, ao mercado

A: Si, si. Non te vaias [...]. Pois si, era iso o que había por aquí muito. Aghora non, aghora iso que tocan nas orquestras, bandas... iso non hai quen o colla. Non porque ademais agora aquí, non é coma antes, aquí agora non hai quen cante, todo é unha borrallada, bababa, non saben, non saben cantar unha canción nin como isto antigo que nos tiñamos. Non saben! P: E mire unha cousa ¿facían mais instrumentos co sabugueiro? ¿facían algún outro instrumento? ¿Así para tocar? A: Non. Facíase, bueno, tamén se podía facer un punteiro, eu tamén o fixen... Como unha gaita ¿non? Abaixo a campana, despois levan a menor, furábase, e tamén... eu tamén o fixen. P: ¿E frautas desas que se tocaban así ..., facíanse tamén con sabugueiro? ¿Tamén as facía vostede? A: Tamén eu, tamén as facía. Pasa que aghora dende que puxen os dentes... eu tocaba de marabilla, pero aghora dende que puxen os dentes, non son capaz de collerlle a embocadura. Non me sona, e xa está. Levaba eu unha canela mais ou menos coma este, aquí levaba [sopla] e aquí dábaselle os dedos, aquí levaba un buraquiño mais grande pa soplar, e aquí estaba tapado, e despois aquí tiña a saída, claro. E carallo si cantaba esa frauta. Cantaba que nin dios! P: ¿Como lle chamaba, frauta?

P: ¿E como se chamaba o cego? ¿Quen era?

A: Unha frauta de canela. Si, porque hai frautas desas de música que ten chaves, tamén ten o demo, ¿non?

A: Ai! Pois iso eu non sei como se chamaba

P: Si, si

P: Pero ¿como lle chamaban o cego de que ou de donde?

A: E a iso tamén lle chaman frauta ¿non?, pero eu esta, nos chamámoslle frauta tamén, claro. E listo. Son moitas cousas, home.

A: O cego de nada, era cego, tocaba o violín e a filla cantaba a historia. Historias! Cantaba o tono da pedra ó cantare e a palabra que levaba, ¿non? Entón aquí despois era cando daban a volta a vender [...] P: E eses cantares tocábanse tamén... A: E logho depois aprendíamos nós. Aínda recordo, que cantaban tamén [canta: Manolo

P: Pois está moi ben feita, ¿E con que o pule? A: Nada, iso na mais ca navalla un pouquiño, ademais a mesma navalla xa case deixa todo... despois pásaslle así [...] P: Vostede é un artista, fainos moi ben moi ben.

55.

Foto: Manuel Viqueira. Arquivo de Manuel Viqueira (fillo)

# 04 MEMORIA VIVA Manuel Viqueira. O Gaiteiro de Vilaverde

§ MEMORIA VIVA >> MANUEL VIQUEIRA. O GAITEIRO DE VILAVERDE

Manuel Viqueira. O Gaiteiro de Vilaverde Por Pablo Carpintero Representante dunha longa tradición de gaiteiros, Manuel conservou como moi poucos o tocar e o repertorio propios da súa zona. Manuel Viqueira, O Gaiteiro de Vilaverde, naceu en Vilaverde (Ordes, A Coruña) o 7 de setembro de 1929. Manuel foi o terceiro de catro irmáns e o único Gaiteiro desta familia ata o nacemento dos seus fillos. Como a maioría dos nosos vellos gaiteiros, Manuel sentiu a chamada da música moi cedo: ós oito anos comezou a súa andaina coa fabricación de gaitas de alcacén e de canaveira, pequenos aerófonos de lingüeta sinxela e ascendencia probablemente fenicia que levan entre nós mais de 25 séculos. Este xeito de iniciación é común na maior parte dos nosos vellos gaiteiros, e Manuel non foi unha excepción. Valéndose dunha navalla fabricaba as gaitas de alcacén, semellantes a un pallón con furadiños feito dunha palla de centeo ou avea, mentres que para a feitura das gaitas de canaveira (normalmente idioglotas) botaba tamén man dun ferro quente co que realizar os furados, que tanto nun tipo de instrumento como no outro alcanzaban un número de seis ou sete en total. Con estes sinxelos –mais non por iso ineficaces- instrumentos musicais deu Manuel os seu primeiros pasos no mundo da música. Lembrando aqueles tempiños, contaba que cando ía ó monte alindar as vacas levaba consigo a gaita de canaveira e tentaba interpretar nela as melodías que, xa dende neno, bulían na súa cabeza. Tal historia musical, hora tras hora, semella que non lle era demasiado grata a unha veciña que botaba a pacer as vacas preto de Manuel , e tanto lle incomodaba o son da gaita de canaveira que foi a xunta da nai de Manuel a pedirlle que non deixase que o caivo levase o tal aparello cando fora coas vacas… “Ai, me cago no…!”, exclamaba Manuel entre gargalladas

58.

cando facía estes acordos. Ós dez anos Manuel mercoulle a Ricardo de García do Alto unha gaita de fol tombal que se converteu na súa primeira gaita de fol. As súas primeiras saídas foron polo Nadal: canda dous cantadores, ía tocar as panxoliñas; un deles encargábase do cesto para recoller os aguinaldos e Manuel tocaba a gaita de fol. O costume de cantar as panxoliñas ten un especial arraigo nesta zona. Os veciños apreciaban os panxoleiros e gustaban particularmente dos cantos ben interpretados, xa que a xente sabía moi ben como eran os tons e como había que cantalos, amais das propias letras dos pés. Os bos panxoleiros eran recoñecidos e encomiados pola xente de ían normalmente por parellas; para cantar repartíanse cada pé á metade, posto que as melodías da zona son moi melismáticas e de difícil entoación. Isto último é debido a que as gaitas de fol máis frecuentes nesta zona eran as grileiras, e as melodías dos reis moitas veces abranguen unha oitava completa de extensión. Con Manuel cantaron os reis os mellores cantadores da zona, entre outros Che de Lucas, Che de Gorecho, José García ou García de Loureda. Na zona que nos ocupa foi moi característica a presenza de cuartetos, conxuntos formados por un gaiteiro, un clarinetista, un caixeiro e mais un bombeiro. É curioso resaltar que os clarinetistas da zona adaptaban os clarinetes que mercaban nas tendas ós agudos tons das gaitas de fol grileiras, e para facelo acurtaban os barriletes, quer mercando un mais pequeno, quer recortándoos cunha navalla. Nos seus comezos Manuel fixo parella musical con Cheíño de Gorecho, clarinetista que tocara con Flor de Maquía (gaita), Pedro de Boquete (tambor) e Cesáreo (bombo). Xuntos tocaron nos entroidos, nas cacharelas de San Xoán e tamén polo

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ MEMORIA VIVA >> MANUEL VIQUEIRA. O GAITEIRO DE VILAVERDE San Xosé. Corría o ano 1943 cando Manuel foi chamado para incorporarse a un grupo coñecido como “Os gaiteiros do Xulio”, pois o gaiteiro do grupo, Andrés de Pardiñas, tivera que marchar a cumprir o servizo militar. Con “Os gaiteiros de Xulio” tocou Manuel durante dous anos, e foi neste período de tempo cando tivo que adquirir a súa segunda gaita de fol, esta vez grileira; unha gaita que lle encomendará a Basilio Carril (recoñecido artesán de Santiago de Compostela) e pola que pagará 24 pesos. Lembrando esta etapa da súa vida, relataba Manuel que para volver do ensaio cos do Xulio debía camiñar de Buscás a Vilaverde, uns sete quilómetros máis ou menos. Era costume que o seu irmán o fose buscar para acompañalo no camiño, mais dunha vez atrasárase e Manuel botou a camiñar só polas corredoiras. Era unha noite de luar. Chegando á Gorita, preto de Ordes, pareceulle enxergar unhas sombras no camiño. Manuel comezou, por así dicilo, a axitarse, e ollaba máis cara a atrás

que cara a adiante mentres apuraba o paso. De súpeto topou con algo que o atrapaba por diante, de tacto moi estraño, que o envolvía,…. Levou un susto como un mundo: ficara atrapado na rede que uns cazadores puxeran no camiño para cazar lebres. E claro, os cazadores acudiron a cobrar a súa peza… e cando atoparon ao cativo liberárono dicindo: “Cacho de lebre temos aquí!”. Contaba Manuel que os comezos como gaiteiro foron moi duros. Alá polos anos corenta chegaron a camiñar ata 30 e 40 quilómetros para chegar á festa onde os contrataban. Despois da camiñada tiñan que tocar todo o día, e, moitas veces, ata ben entrada a noite. Unha vez rematado o baile, debían regresar tamén andando. Dado que os membros do grupo moraban en aldeas diferentes, parte do camiño debíano facer sos. Dicía Manuel que camiñando de noite o medo facía presa nel; para escorrentalo tocaba na súa gaita todo o camiño ata a mesma porta da súa casa. Atrás deixaba un nocturno

Foto: Manuel Viqueira. Arquivo de Manuel Viqueira (fillo)

59.

§ MEMORIA VIVA >> MANUEL VIQUEIRA. O GAITEIRO DE VILAVERDE rastro de música que os veciños das aldeas que ía atravesando normalmente agradecían. Tanto era así que era coñecido na redonda por este costume. Mais nada permanece imperturbable. Alá polos anos cincuenta as bicicletas chegaron a Ordes e un tal “Chocolateiro” alugábaas, o que lles viña moi ben a Manuel e ós seus compañeiros, que contrataban este servizo para aforrar así as longas horas de camiñada. Lembraba tamén Manuel que nin os camiños nin as bicicletas eran como os de agora, e que había que arranxar as picadas das rodas case acotío. Coa chegada das bicicletas os veciños protestaron: Manuel, xa non te sentimos tocar! Home…, tocar e manexar a bici é imposible –díxolles Manuel. Outras lembranzas de Manuel ían dirixidas ás palletas. “Hoxe –dicía Manuel- hai bos palleteiros, antes un tiña que facer as súas propias palletas”. A cana obtíñaa dos rabos das vasoiras, e despois de cocela para que collera lei, e valéndose dunha navalla, conseguía fabricar as palletas. Os pallóns facíaos empregando cana brava, a mesma que empregaba para fabricar as gaitas de canaveira. E alá por 1945, cando Manuel contaba dezaseis anos, foi reclamado por Domingo Calviño, clarinetista de Buscás. Xuntos formaron o grupo “Os de Buscás”, onde Manuel e Calviño eran acompañados por Andrés do Creto (caixeiro) e un rapaz de Pardiñas que tocaba o bombo. En 1950 Manuel tivo que marchar para facer o servizo militar, o que motivou que o grupo deixase de funcionar. Só coa volta de Manuel, en outubro de 1952, volveron “Os gaiteiros de Buscás” a actuar, e mantivéronse en activo durante uns anos. Nesta época Manuel vai vivir para Gosende. No ano 1949, alá polo Santo Isidro, Vicente da Sindical organizou un concurso de gaiteiros. Participaban “Os Couto”, Andrés de Pardiñas, “Os Gaiteiros do Xulio” e un tal Pedro de Cabanas. Cal non sería a sorpresa de Manuel cando este último lle pide que toque no seu lugar, pois, polo visto, dáballe medo tocar. Manuel atopouse entón nun dilema: devecía por tocar, mais non lle parecía correcto, pois gardaba loito pola súa avoa. Daquela os homes indicaban o loito cun botón negro na camisa e un lazo na lapela da chaqueta. Nun principio negouse Manuel á

60.

solicitude de Pedro de Cabanas, mais o instinto é o instinto, e Manuel acabou por tocar, do cal súa avoa se aledaría moito, pois o rapaz subiu ó escenario e, tapando o lazo da lapela para q u e a xente o non

vira, tocou e gañou o segundo premio. En 1955, cando Manuel contaba 26 anos, xuntouse con Lourenzo Louro Raposo, quen fora clarinetista dun famoso cuarteto denominado “Os da Fraga”, composto por catro irmáns: Manuel (gaiteiro), Jesús (bombeiro e cantador), Ricardo (tamborileiro) e o propio Lourenzo. Deste xeito Lourenzo e Manuel, xunto con Ramón “O Pelado”, que tocaba a caixa, e mais Cesáreo, que os acompañaba co bombo, fixeron actuacións por toda a redonda e chegaron a ser un grupo de moita sona. Con estes tres grupos Manuel e mais os seus compañeiros percorreron todo o concello

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ MEMORIA VIVA >> MANUEL VIQUEIRA. O GAITEIRO DE VILAVERDE de Ordes, levando a súa música de festa en festa, visitando tamén todos os concellos lindeiros, chegando incluso a concellos como Santiago ou Cerceda, o que nos da unha idea bastante aproximada da gran sona que acadou este home e os grupos nos que tocou, pois debemos ter en conta que os gaiteiros tradicionais rara vez actuaban fóra do seu concello, ou como moito visitaban os concellos lindantes. Xa nos anos sesenta Manuel marchou para Ordes, onde tivo que gañarse a vida fundando a súa propia empresa de construción, o que o obrigou a deixar de tocar. En 1950 Manuel casou con Carme Noya Villaverde, con quen tivo catro fillos. A todos eles Manuel procurou inculcarlles o amor pola nosa música de tradición e todos foron compoñentes, entre os anos 1970 e 1980, da agrupación folclórica ”Sementes do arte”, de Ordes. Manolo tocou a gaita, Fernando o tambor e Paco e Elvira formaron parte do grupo de baile. Comenta Manolo (fillo seu) que cando esta agrupación se formou requiriron os servizos de Manuel Viqueira, un dos poucos gaiteiros que ficaban na zona, para acompañar o grupo de baile. Manuel non aceptou o ofrecemento, pois xa non tiña gaita: rompéralle o punteiro. Manolo, o seu fillo, convenceuno para que fose tocar empregando algunha das gaitas do grupo, mais nunca chegou a formar parte da agrupación, xa que, polo visto, o tocar de Manuel, que tantas festas tiña feito na comarca e co que tanta xente tiña bailado, non se adaptaba a aquelas danzan que dicían que foran recolleitas nas parroquias do concello de Ordes… En fin, sobran palabras. Os fillos de Manuel encargáronlle unha gaita en Sib ó artesán José López Bao e agasallaron con ela ó seu pai no día do seu santo. Con ela tocou ata o anos oitenta, cando trocou por unha gaita grileira do mesmo artesán. En 1995 formou co seu fillo maior, Manolo, tamén gaiteiro o grupo “Os Viqueiras de Ordes”. A Manolo correspóndelle o mérito de ter animado a Manuel nos últimos anos a seguir a tocar a gaita e a gravar o seu traballo “Manuel Viqueira”. Manuel foi un gaiteiro cunha forza interpretativa enorme, ademais dun gaiteiro incansable. Contaba que unha vez na cociña da casa dun funcionista fixo unha aposta cos bailadores a ver quen se cansaba antes. Manuel tocou unha hora e cuarto sen parar: un tras outro os bailadores foron abandonando… e mesmo ó caixeiro lle caeron os paus varias veces! Conservou a dixitación antiga propia da súa zona, cun pechado perfecto. Esta dixitación aparece mais ou menos conservada noutros catro gaiteiros que coñecemos nesta área, con similitudes manifestas coas terras de Arzúa e Te-

Foto: Manuel cos seus fillos. Arquivo de Manuel Viqueira (fillo)

rra de Melide. Nestas últimas comarcas, amais desta mesma dixitación aparecen tamén gran cantidade de gaitas grileiras, e cuartetos con clarinete. A parte da dixitación pechada, hai outra característica diferencial facilmente apreciable no tocar de Manuel: os continuos trilos sobre as notas, e incluso, e con moita frecuencia, sobre as notas que fan cadencia. Se a isto lle xuntamos un vibrato ao xeito antigo, é dicir, moi marcado, ás veces tan marcado que é difícil diferenciar se é un vibrato ou un trilo, obtemos un tocar extremadamente complexo en ornamentacións de todo tipo. O xeito de ornamentar de Manuel era completamente espectacular e inimitable, sinxelamente impresionante. E non só polo xeito de interpretar, xa que tamén a postura e mais a expresión corporais eran fantásticas. Cando Manuel se quentaba comeza a erguer a gaita, era quen de tocala sen apertar o fol, só mantendo a presión necesaria cos seus pulmóns, facendo así unha auténtica demostración de arte e orgullo gaiteiro, elevando o punteiro cara ó ceo ata chegar á altura dos ollos. Sobra dicir que a un excelente sentido da afinación uníase en Manuel un ritmo inquebrantable, o que era moi apreciado polos bailadores. A este respecto, era costume del botar as pezas como antes, longas ou moi longas, para que a xente tivera tempo de bailar. Outra característica de Manuel é que todos os finais de peza eran iguais: unha escala ascendente rematada nun silencio e unha pasaxe da quinta á tónica superior. Excelente final para tan boa música.

61.

62.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

# 05 PARTITURAS Tocando a Manuel Viqueira

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN RE

Preludio

Ó xeito de Manuel Viqueira 1 Transcrición: Daniel Fernández

• # Ÿ ««ˆ« «« «« ««ˆ« «« ««« «« «« «« «« «« «« «2 « « «« « «« « « « « « 2 Ÿ 3 ˙»» # w ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« «ˆ« «ˆ ˆ« «ˆ« «ˆ« ˆ« ««« ««ˆ «˙« ˆ« «ˆ« «ˆ« ««ˆ« ««ˆ «ˆ« ˆ«««ˆ«« ˆ««« ««« «ˆ« ««« ˆ««« «« ««« «««ˆ «ˆ« «««ˆ« ««ˆ« «« «ˆ« «« ««« «« » ============================ & « ˆ « ˆ « ˆ ˆ ˆ « « ˆ« _œ»»» w=l «ˆ ˆ« «ˆ »

2 • # 5 4 # ««« « ««« ««« ˆ««« ˆ««« ««««ˆ «««««ˆ ˆ«««« ˆ«««« ˆ«««« «««« ««« ««« « ««« ================ & =l ˆ« ˆ« Kœ»»» ˆ« _«j̄«ˆ ˆ« w «ˆ ˆ« _«j̄«ˆ ˆ« ˆ«

»»

1. Nota: A dixitación que Viqueira emprega é a pechada e iso inflúe, aparte de na sonoridade, nas características ornamentais. Porén, estas pezas poden tocarse perfectamente en aberto con algunha pequena adaptación na ornamentación que comentarei no seu caso. 2. Escribirei deste xeito o chamado pedal ou staccato: notas que, formando parte da melodía, producen un "efecto de silencio", destacando aquelas outras que as arrodean (sexan máis agudas ou máis graves); estas (as que están arredor, ou sexa, antes e despois do pedal ou staccato) pasan a formar un continuum melódico co "efecto silencio" no medio, que pode provocar que a anterior quede picada (coma nestes casos) ou que a posterior entre a contratempo. 3. O adorno sobre o Re é unha apoiatura inferior. Aparecerán escritas deste xeito ó longo das distintas transcricións. 4. Esta será a escrita empregada para representar o batemento. 5. Aínda que o escribirei sempre desglosado para facilitar a lectura (e porque hai moitas ocasións nas que fai ritmos con el, do mesmo xeito que tamén os fai cos trinos moitas veces) este é un adorno que admite dúas interpretacións: unha como repetición real de notas e outra como mecanismo composto e compacto, un picado-batemento, con función puramente ornamental.

64.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN RE

Xota Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

• # Ÿ̂ Ÿ̂ « Ÿ̂ «« ˆ««««« «« « « « «««ˆ ««« «« « «« «« ««ˆ« « « « # 38 ««« «««« «ˆ«« « « « « « « « « « « ˆ ˆ « « ˆ « « « « « « ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« l ˆ« «ˆ ˆ«« ˆ«« ˆ« l « «ˆ« ««ˆ ««ˆ« «ˆ« l _«j̄««ˆ «ˆ« « ««ˆ« = ============================== & l l ˆ«

• # Ÿ̂ 1 «« «« ««ˆ« «« «« «« «« ««« ««« «« «« ««« ««« «« « «« «« Kœ»» ««« Kœ»» ««« Kœ»» ««« ««« «« «« # «««ˆ « « ˆ « » » » « « ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ « ˆ « « « ˆ « « « « « « l «ˆ ˆ« «ˆ «ˆ l »» »» »» ˆ« ˆ« Kœ»»» ˆ« l _«j̄«ˆ ««ˆ« «ˆ ˆ« «««ˆ ˆ« «««ˆ=l ============================== & ˆ« »»

• # Ÿ̂ « «« «««ˆ «« «« « « « «««ˆ ˆ««« ˆ««« «« «« « «« «« « ««« # «««ˆ «««ˆ«ˆ«« ˆ«««« ««ˆ«««ˆ« ˆ«««« ˆ««« ««« « ˆ ˆ« ˆ«« «ˆ« ˆ««« «« ˆ«« « « « ˆ « «««ˆ ««ˆ=l « « l l ============================== & ˆ« ˆ« ˆ« Kœ»»» ˆ« l _«j̄«ˆ «ˆ ˆ« »»

• # «« œ «« œ «« « « « «« «« « « « # «««ˆ «ˆ«« ««ˆ« ˆ«««« ««ˆ« «ˆ«« ««« ˆ««« l «ˆ ˆ« «ˆ« ˆ««« «««ˆ «««ˆ ˆ««« ˆ««« l ˆ«« »K»»»» ˆ«« »K»»»» ˆ«« ˆ««« ˆ««« Kœ»»» ˆ««« l _««j̄«ˆ ««ˆ« . l ««ˆ« . =l ============================== & ˆ« »»

• # Ÿ̂ È ««« «««ˆ «ˆ« ˆ««« ««« ««ˆ« «ˆ« «««ˆ ««« ««« . «« « « « # ««ˆ« . « « « « «ˆ ˆ«« Kœ»»» ««ˆ l _««j̄«ˆ «««ˆ œ»K»»»» ˆ««« ««ˆ« ««ˆ« _»œ ˆ«««« =l l _«j̄«ˆ ««ˆ ˆ« ˆ«« ============================== & ««ˆ ««ˆ l » » »

»»

• # «« 2 «« ««« « «« « « «« « « «« « « # ««ˆ. «««ˆ ˆ««« ˆ« «««ˆ ˆ«« ˆ«« « l ««ˆ Kœ»»»»» ˆ«« «j̄«ˆ« ˆ«« «««ˆ «ˆ «««ˆ l ««ˆ œ»K»»»» ˆ«« œ»K»»»» ˆ«« ˆ««« _»»œ ˆ««« l _««j̄«ˆ «ˆ«« . ============================== & =l »»

• # ««« «««ˆ ««ˆ ˆ««« ««« ˆ«««« «ˆ«« ««ˆ« ««Ÿ̂. «« « « # œK»»» ««««ˆ œK»»» ˆ««« œK»»» ˆ««« «« ««« ««ˆ «ˆ ˆ«« Kœ»»» ˆ«« l _««j̄«ˆ ««ˆ« œK»»»»» ˆ««« ««ˆ« «ˆ«« _»œˆ««« =l ============================== & l « ˆ« _œ»» ˆ« l _««j̄«ˆ ««ˆ »» »» »» » » »»

»»

• # « « « ««« «« «« «« « « «« œ «« œ «« « « « # ««««ˆ. «««ˆ ««ˆ« ˆ«« ««ˆ« ˆ«« ˆ«««« l ˆ« «««ˆ ˆ« «««ˆ ˆ« «««ˆ l ˆ«« K»»»»» ˆ«« K»»»»» ˆ«« ˆ««« ˆ««« œ»K»» ˆ««« l _«j̄««ˆ «««ˆ . ============================== & =l » »

• # ««Ÿ̂. «« « « # ««ˆ.« «ˆ«« ˆ««« «« «« ««« «««ˆ «ˆ« ˆ««« «««« «ˆ«« ˆ«« ˆ««« «ˆ ˆ«« Kœ»»» ˆ«« l _«j̄««ˆ «««ˆ Kœ»»»»» «ˆ«« ˆ««« «ˆ«« _œ» ˆ««« =l l _«j̄««ˆ «ˆ l « ============================== & ˆ« ˆ« «ˆ » » »

• # « D.C. ««« «« ««ˆ« «« ««« œ» «« œ» «« « «« «««ˆ ««« ˆ««« ««« ˆ««« # «ˆ« . ˆ« ˆ« ˆ « » » K K « « » » ˆ ˆ « « « « ˆ « « ========================= & l l »» »» ˆ« ˆ« l _«j̄«ˆ ««j ˆ« =” «ˆ «ˆ

»»

1. Nota: outra posible escrita para as distintas figuracións coma esta que hai na peza sería a que empreguei no pasodobre: picados como ornamentación (ó xeito dun trino) e non como repeticións reais da nota. 2. Este adorno responde ó emprego do Re pechado.

65.

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN RE

Muiñeira de Vilaverde Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

• # 1 ¢ 1 ¢ 2 2 « « « # 6 « « « «« «« ˆ«« «« «« «« « «« «« «« «« « « œ» « « « ««ˆ« œ» « « « «« «ˆ« « « «« ˆ««« « « « l ============================== & 8 ««ˆ« «ˆ«« «ˆ« ˆ« l ˆ« ˆ« «««ˆ ˆ« «ˆ« ˆ« «ˆ «««ˆ ˆ« l««ˆ« ˆ«« ««ˆ ˆ«« ˆ««« »»»» œ»» œ»»» «««ˆ _««««ˆ «««ˆ l »»»» œ»» œ»»»» ˆ«« «««_ˆ ˆ«« ˆ« ˆ« «««ˆ ˆ« ˆ« l««ˆ« «ˆ« «ˆ« ˆ«« ˆ««« _«j̄«ˆ« «««ˆ «ˆ«« «ˆ« = »

• # « « « 1 ¢ # «ˆ«« ˆ«« ««ˆ ««« ˆ«« ««ˆ« «ˆ«« «««ˆ «««« ˆ««« «ˆ«« «ˆ« ««ˆ« «« «« œ»»» «« «« «« «« «« «« œK»»» ««ˆ« «ˆ«« «ˆ«««ˆ« «« ««« ««« ««ˆ« ««ˆ« « « » ============================== & «ˆ ˆ« »» œ»» œ»»» ˆ« _ˆ«« ˆ« l ˆ« ««_ˆ ˆ« » ˆ« l _œ»» ˆ« . l «ˆ ˆ« ˆ« =l «ˆ »

»»

• # « « « 1 ¢ # «ˆ«« «ˆ« ˆ«« ««« ˆ«« ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« «««« ˆ««« «ˆ«« «ˆ« «««ˆ «« «« œ»»» «« «« «« »œ»» œ» «« «« «« ˆ««« ˆ«« «ˆ«« «««« «ˆ«« ˆ«« ˆ««« «ˆ«« ˆ««« ««ˆ« «« «« ««« ««« ««ˆ« ««ˆ« « ˆ« ˆ« _j̄«ˆ« ˆ« ˆ« =l l l ˆ« ˆ« »» œ»»» œ»»» ˆ« _ˆ«« ˆ« l »» œ»» »»» «ˆ ««_ˆ ˆ« ============================== & «ˆ «ˆ «ˆ »

• # « « « # «««ˆ «ˆ« «ˆ« ««« ˆ«« ««ˆ« ««ˆ«««ˆ« «««« ˆ««« «ˆ«« «ˆ« «ˆ«« «« «« »»»œ «« «« «« ««ˆ« «ˆ««««ˆ« ˆ««« ˆ««« «««ˆ «ˆ«« «« « «« « «« =l l ============================== & ˆ« ˆ« »» œ»» œ»»» «ˆ _««ˆ «ˆ l ˆ« l _œ»» «ˆ« . «ˆ ˆ« ˆ« _«j̄«ˆ j «ˆ »

»»

• # « œ «« «««ˆ «« « «™ « »œ» «« «« «« «««ˆ« ««« ˆ««« «« «« ˆ«« «« «« « œ» « « # ˆ« ˆ« ««ˆ Kœ»»» «ˆ« _««j̄«ˆ «ˆ« l»»» œ»» œ»»» ˆ« ««_ˆ ˆ« ««ˆ ««ˆ lˆ« «ˆ «ˆ ««ˆ K»»»» «ˆ« _««j̄«ˆ «j ============================== & «««ˆ «ˆ« «««ˆ ««««_ˆ ˆ««« _»»œ ««ˆ« ««ˆ« «««ˆ l ˆ«« »K»»»» j ˆ«=l » »»

»»

• # « œ «« ««ˆ« «« « «™ « œ»K» « «« « ««ˆ« «« ««ˆ «« «« # œ» «« « ««=l ˆ« ˆ« ˆ«« Kœ»»» «ˆ« _««j̄«ˆ ˆ«« l »»» «ˆ« _««j̄«ˆ ˆ« ««ˆ ˆ« ˆ« ˆ« l _»œ ««ˆ« . ============================== & »»»» œ»» œ»»»» ««ˆ« ««««_ˆ ˆ««« _»»œ ««ˆ« ««ˆ« «««ˆ l «ˆ« »K»»»» j ˆ «ˆ _«j̄«ˆ «j » »»

»»

• # 2 # «« ˆ«« «« «« «« « «« «« ««ˆ Kœ»»» ««j «ˆ«««« « «™ « œ»» «« «« «« œ»K»» «ˆ«« ««« ˆ««« œ»»» œ» «« «« « Kœ» « l »» œ»» »»» ˆ« ˆ« ˆ«« »»»» «ˆ« _««j̄«ˆ ««j ============================== & ˆ« ˆ« ««_ˆ ˆ« _»œ» «ˆ« ˆ« «ˆ l « »» ˆ« ˆ« ˆ«« œ»K»» ˆ«« _««j̄«ˆ ˆ«« l»»» œ»» œ»»»» «ˆ ««_ˆ ˆ« »» ««ˆ ˆ«=l

• # D.C. # œ»»» œ» «« «« «« « «« «« ««ˆ œ»K»» ««j «ˆ«« «« « «™ « œ»» «« «« «« Kœ»»» «««ˆ «« ˆ«« «« «« « « ========================== & »» œ»» »»» ˆ« ««_ˆ ˆ« _»œ» «ˆ« ˆ« «ˆ l « »» ˆ« ˆ« ˆ«« œ»K»» «ˆ« _«j̄«ˆ ˆ«« l»»» œ»» œ»»»» ˆ« ««_ˆ ˆ« »» ˆ« ˆ« ˆ« l _œ»» «ˆ« . _ˆ««j̄«=” »»

»»

1. Escribo cuatrillos porque é o que máis emprega, outras variantes serían:

• # # Œ . ‰ ««ˆ« ««ˆ« ====== & œ»» . J»»œ =l » »

2. Picado-mordentes ou picados dobres en distintas posicións.

66.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN RE

Pasodobre Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

1 Ÿ̂g • # Ÿ «« œ «« ««Ÿ̂ «« « œ» ««Ÿ̂ « « « « « « ««˙« # 24 «« «« «««ˆ ««ˆ« «««ˆ Kœ»»» ˆ«««« ««« ««ˆ« ««ˆ« ««ˆ« «««ˆ ˆ««« « « l ============================== & l »» j̄ˆ«« l l «ˆ K»»»»» ˆ««j̄ˆ«« « ˆ« «ˆ« l K»»»» « . ˆ«« ˆ«« Kœ»»» ˆ««_««j̄«ˆ ˆ«« l ˆ«« _««j̄«ˆ ˆ«« =l «ˆ ˆ« _œ»» ˆ«

»»

• # Ÿ «« «« «« ««ˆ« ˆ««« ˆ««« ««Ÿ « «Ÿ «« « »œ2»œ »œ« « ««Ÿ ««j # ««« ˆ««« ««« ««ˆ« ««« «««ˆ ««« ««ˆ« . ˆ « « ˆ« l « l ˆ« «««ˆ ˆ« ˆ« l «ˆ« ˆ««« «ˆ« ˆ« ˆ«« l »»»»» »»»œ »»»»» »»»œ»»»»» «ˆ.« ˆ«« _»œ ««ˆ« _«j̄««ˆ = ============================== & _«j̄««ˆ ˆ« ˆ««« l «ˆ «ˆ «ˆ l _»œ ˆ« »» »» »

»»»

• # «« «« ««ˆ« ˆ««« ««ˆ« ««« ˆ««« Kœ»»» «« ˆ««« «« «« # œ» « « « œ « « œ» œ» « ««ˆ ˆ« ««ˆ l »» ˆ« ˆ« ˆ« ============================== & »»» œ»» œ»»»» ˆ«« «««ˆ ˆ«« »K»»»» ˆ«« «ˆ« «ˆ«« ««ˆ« l _œ»» «««ˆ . l »»»»» œ»»»» »»»»» ««ˆ. ˆ««« _œ»» «««ˆ _««j̄«ˆ «««ˆ =l »»

»»

• # 2 # œ « « « œ «« « « 3 « « ««««« «« «« « « « « œ» »œ « « « « « «Ÿ̂ ============================== & K»»»»» «ˆ« «««ˆ ˆ«« K»»»»» «ˆ« ˆ«« ˆ««« «ˆ« l _»»œ ««ˆ« . «ˆ« «««ˆ l ˆ«« ˆ«ˆ« «««ˆ «ˆ «««ˆ «ˆ« ˆ«« «««ˆ «ˆ« l »»»»» »»»»œ »»»»» ««ˆ. ˆ«« _œ»» ˆ««« «ˆ« «««ˆ l «« . ««ˆ« _«««ˆ «ˆ« l 4 _œ»» ««˙« _«j̄««ˆ ««ˆ« = l4 »»

»»

• # «« « «««ˆ ˆ««« ««ˆ« ««« ˆ««« «ˆ«« ˆ««« «« ««ˆ« «« «« œ»» œ»» «« «« « « # 2 œ « « « « œ «« ˆ« ˆ« ˆ« l »»»» œ»»» »»»» ˆ.« ˆ« _œ» ««ˆ _««j̄«ˆ ˆ«« =l ««ˆ ˆ« ««ˆ l ============================== & 4 K»»»»» «ˆ« «««ˆ ˆ«« «j̄ˆ«« ˆ«« K»»»»» «ˆ« «ˆ« «««ˆ ««ˆ« l _»»œ ««ˆ« . » » »»

»»

• # # œ» « « « œ « « « « « «« «« «« «« œ « « « œ « « œ Ÿ̂ « «« ˆ«««« œ» œ» « ============================== & »»» »»œ œ»»»» ««ˆ «««ˆ ˆ« «««ˆ »K»»»» «ˆ« ˆ««««ˆ« ««ˆ« l _»œ» «««ˆ . «ˆ« ««ˆ l ˆ«« ˆ« ˆ« «««ˆ ˆ« »K»»»» «ˆ« ˆ«« ˆ««« ««ˆ« l »»»»» œ»»»» »»»»» «ˆ.« «««ˆ «««ˆ »K»»»» ««ˆ «««ˆ l »K»»»» ««« . ««ˆ« _«««ˆ ««ˆ« l _œ»» «««˙ l «««ˆ ««ˆ« ˆ«=ˆ« l » » »

• # « «« « «« «« ««ˆ« «« «« ««ˆ« «ˆ«« «ˆ« ««ˆ« «««ˆ ˆ«« ««ˆ« # « «ˆ« ˆ««« ˆ««« ««ˆ« ««ˆ« ««« «««« ««ˆ« ˆ ˆ « ««ˆ« ˆ« =l ˆ« « « « ˆ « « « ============================== & j̄ˆ« l l l ˆ« _j̄««ˆ ˆ« ˆ« j̄ _œ»» »»

• # Ÿ « « « « «« « «« # « «« »œ »œ œ» « »œ l _««j̄«ˆ «ˆ«« _««j̄«ˆ «ˆ«« «ˆ ˆ« «ˆ =l ============================== & «j̄ˆ«« «ˆ« ««ˆ« ˆ« «ˆ« ««ˆ« l »»»»» »»»»œ »»»»» »»»»œ»»»»» «ˆ« ««ˆ« ««ˆ« ««ˆ« ˆ««« l ««ˆ« ««ˆ «««ˆ «ˆ«« _««j̄«ˆ «««ˆ l »»»» œ»» œ»»»» ««ˆ« _œ»» «««ˆ «ˆ«« »»

• # Ÿ Ÿ̂ ««« «« ««« ««ˆ« «« ««ˆ« ««ˆ« ««ˆ« «ˆ«« «« ««ˆ« ««˙« «« 3ˆ««« ««« ˆ««« ««« ˆ««« ««« ˆ««« # « ««ˆ« « « ˆ ˆ ««ˆ« ˆ««« ˆ««« ˆ««« =l «j̄ ============================== & l l l ˆ« ˆ«« _«j̄««ˆ ««ˆ • # Ÿ D.C. Ÿ «« ««£ ««« « « 43 œ»» «« « « # ««ˆ« ««ˆ« «ˆ« ««ˆ« «« ««ˆ« «« ««ˆ« «« «« « « « « « ============================ & ˆ« l ˆ« ˆ« ˆ« l ˆ« ˆ« «ˆ «ˆ« _«j̄«ˆ «ˆ« l »»» œ»» œ»»»» ˆ« _»»œ ˆ«« «ˆ« _«j̄«ˆ «ˆ« _«j̄«ˆ ” »»

1. Nota: a transcrición deste ornamento corresponde á dixitación pechada que emprega Viqueira, na que o batemento no La faise sobre a nota Re e non sobre o Sol coma na aberta. Polo tanto, é un picado-batemento (o picado realizado neste caso co dedo do picado e non coa nota inmediata superior). Ó longo da peza aparecerán máis batementos e picado-batementos no La sobre o Re. Quen queira tocar as pezas en aberto non ten máis que modificar estas diferencias na ornamentación (neste caso realizar o batemento sobre o Sol) 2. Realmente isto é un trino que, en lugar de realizar coa nota inmediatamente superior, fai co dedo do picado. Existen ó longo da peza distintas figuracións, ben coma esta, ben máis curtas. No segundo caso serían picado-mordentes (ou picados dobres), executados os mordentes deste mesmo xeito: co dedo do picado en lugar de coa nota superior. 3. Situación similar á anterior. Neste caso adorna con batementos facendo un cinquillo coas repeticións do La. Como no caso da Nota 1, a transcrición destes batementos corresponde á dixitación pechada. Co La aberto serían sobre o Sol.

67.

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN DO

Preludio

Ó xeito de Manuel Viqueira 1 Transcrición: Daniel Fernández

• Ÿ 3 ««ˆ« «« «« ««ˆ« «« ««« «« «« «« «« «« «« «2 « « «« « «« « « « « « « 2 Ÿ ˙»» ˆ« ˆ« ˆ« «ˆ «ˆ« «ˆ ˆ« «ˆ« ˆ«« ˆ« «« ˆ«« «˙« ˆ« «ˆ« ˆ«« «« ««ˆ ««ˆ «« ˆ«« «« «« ˆ«« «« «« «« «« «« «ˆ« ««« ««ˆ« «« «« «« «« «« w » ============================ & ««_ˆ ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« ««_ˆ ˆ« ˆ« _ˆ«« «ˆ ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« _«ˆ« ˆ« _œ» _w =l »»»

• 4 ««« ««ˆ2 ««« «« « «« « «5 « « « « « « « « ================ & _«««ˆ _««j̄«ˆ _«««ˆ ««ˆ ««ˆ «ˆ «ˆ ««««_ˆ ˆ« ˆ«« ˆ««« ˆ««« _««ˆ« Kœ»»»_ˆ««« _««j̄«ˆ _ˆ««« _w =l »»

1. Nota: A dixitación que Viqueira emprega é a pechada e iso inflúe, aparte de na sonoridade, nas características ornamentais. Porén, estas pezas poden tocarse perfectamente en aberto con algunha pequena adaptación na ornamentación que comentarei no seu caso. 2. Escribirei deste xeito o chamado pedal ou staccato: notas que, formando parte da melodía, producen un "efecto de silencio", destacando aquelas outras que as arrodean (sexan máis agudas ou máis graves); estas (as que están arredor, ou sexa, antes e despois do pedal ou staccato) pasan a formar un continuum melódico co "efecto silencio" no medio, que pode provocar que a anterior quede picada (coma nestes casos) ou que a posterior entre a contratempo. 3. O adorno sobre o Do é unha apoiatura inferior. Aparecerán escritas deste xeito ó longo das distintas transcricións. 4. Esta será a escrita empregada para representar o batemento. 5. Aínda que o escribirei sempre desglosado para facilitar a lectura (e porque hai moitas ocasións nas que fai ritmos con el, do mesmo xeito que tamén os fai cos trinos moitas veces) este é un adorno que admite dúas interpretacións: unha como repetición real de notas e outra como mecanismo composto e compacto, un picado-batemento, con función puramente ornamental.

68.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN DO

Xota Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

• Ÿ̂ Ÿ̂ Ÿ̂ «««ˆ ««« «« « «« «« «« ˆ««« «« «« « « « 38 ««« «« «««ˆ «««ˆ « « « « « « « « « « « « ˆ « « ˆ ˆ « « « « « « « « « « « ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« l ============================== & l l «ˆ «ˆ ˆ« _««ˆ «ˆ l « ««ˆ «ˆ ˆ«« _««ˆ l _«« _««ˆ « _««««ˆ = _««ˆ ˆ« j̄

• 1 Ÿ̂ « « « « « « « « « «« «« «« « «« «« « « « « « œ « « » « K « ˆ « « » «ˆ« ˆ«« «ˆ« _ˆ«« ˆ«« l »»» «««ˆ Kœ»»»»» «««ˆ Kœ»»»»» «««ˆ ˆ«««« _ˆ«««« œ»» _ˆ«««« l _«« _«««ˆ« «««ˆ «ˆ« ««ˆ ««««_ˆ ««ˆ ««««_ˆ=l «ˆ ˆ« ˆ«« _««ˆ «ˆ l « ============================== & K» j̄ «ˆ »»

• Ÿ̂ ««ˆ« «««ˆ ««ˆ« ««« «« « «« «« «« «««ˆ «« «« « « « « «« « « « ««« «« « « « « « « « « « « ˆ ˆ « « ˆ « ˆ « « « « « « « « ˆ« ˆ« ˆ« ˆ« l ============================== & ˆ« ˆ« ˆ«« _ˆ«« ˆ« l «ˆ ˆ« ˆ«« ˆ«« ˆ««« _ˆ«« Kœ»»» _ˆ«« l _«j̄««ˆ _««ˆ _««ˆ« ˆ«=l »»

• « « « « « « «« «« « « « « «« « « ============================== & ˆ« ˆ« ˆ«« ˆ««« ««ˆ« «ˆ«« _«««ˆ ««ˆ l ««ˆ ««ˆ «««ˆ ˆ««« «ˆ««««ˆ« _ˆ««« ˆ««« l ««ˆ« Kœ»»»»» ˆ««« Kœ»»»»» ˆ««« ˆ««« _ˆ««« Kœ»»» _ˆ««« l _««j̄«ˆ _«««ˆ . l _«««ˆ . =l »»

• Ÿ̂ « «« «« «ˆ«« «« «« «« «ˆ«« «« «« ««i . « «««ˆ «« «ˆ ˆ« «« ˆ« ˆ« «« l «« . « « ˆ««« œ»K» «««ˆ l _«« ««««ˆ œ»K»»» «««ˆ «ˆ«« ««ˆ« _ _««««ˆ =l «ˆ « « l ˆ ============================== & « _«j̄ _«ˆ _ ˆ « _ ˆ « _ ˆ « » »» »»œ j̄ «ˆ «ˆ »

»»

• ««« 2 «« ««« « « « «« « « « « « ««ˆ . «««ˆ ˆ««« ˆ« «««ˆ ˆ««« ˆ«« l ˆ«« Kœ»»»»» ««ˆ _«j̄««ˆ ««ˆ ««««_ˆ «ˆ «««_ˆ l «««ˆ œ»K»»»» ˆ«« œ»K»»»» ˆ«« ˆ««« _œ» _ˆ«««« l _««j̄«ˆ _«««ˆ . ============================== & =l »»»

• Ÿ̂ « ««« ˆ««« ˆ««« «««ˆ ««« ˆ«««« «ˆ«« ««ˆ« ««« . «« «« «« œ»K» «« œ»K» «« œ»K» «« «« «« « » » » ============================== & »» «ˆ »» ˆ« »» ˆ« ˆ« _œ» _ˆ«« l _«j̄«ˆ _«ˆ« l ˆ« «ˆ Kœ»»» «ˆ l _««j̄«ˆ ˆ««« œ»K»»»» «««ˆ ««ˆ« ««ˆ« _œ» _«««ˆ =l ««_ˆ »»»

»»

»»»

• ««« « « «« « « « « « « « « « ««ˆ . ˆ««« ««ˆ« ˆ«« ««ˆ« «««ˆ ˆ«««« l ˆ«« ««««_ˆ ««ˆ ««««_ˆ «ˆ ««««_ˆ l ««ˆ« œ»K»»»» ˆ««« œ»K»»»» ˆ««« ˆ««« _ˆ««« Kœ»»» _ˆ«««« l _««j̄«ˆ _««ˆ« . ============================== & =l »»

• ««Ÿ̂ «« « « « « «ˆ«« «« «« «««ˆ «ˆ«« ˆ««« ««« ««ˆ« ˆ««« ˆ««« « « « . « l _«j̄«ˆ _««ˆ l « . ˆ« ««ˆ Kœ»»» ««ˆ l _««j̄«ˆ «««ˆ œ»K»»»» ˆ««« ˆ««« «ˆ«« _œ» _ˆ««« =l ============================== & ˆ« ˆ« ˆ« _ˆ«« ««_ˆ »»

• D.C. ««ˆ.« ««« «« «ˆ« «« «« Kœ» «« Kœ» «« « «« «««ˆ ««« ˆ««« ««« ˆ««« « ˆ« ˆ« « ˆ » » ========================= & ««_ˆ l l «ˆ »»» ˆ« »»» ˆ« ˆ«« _ˆ«« l _«j̄««ˆ _««j ««_ˆ «ˆ =”

»»»

69.

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN DO

Muiñeira de Vilaverde Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

• 1 2 2 ¢« « 6 1 « ¢« « « «« «« « «« « « « « « « «« «« « « «««« «ˆ« l ============================== & 8 _««««ˆ «««ˆ ««ˆ ««ˆ l «ˆ« ˆ« ˆ« ««««_ˆ ˆ« ««ˆ« «ˆ« ««ˆ ««««_ˆ ˆ«« l«ˆ«« ˆ«« ««ˆ ˆ««« _ˆ««« »»»»»œ_œ»» œ»»» _««ˆ« _«««ˆ« _ˆ««« l œ»»»»» œ»» œ»»» ««ˆ« ««««_ˆ ˆ««« «ˆ« ˆ« ˆ« ««««_ˆ «ˆ« ˆ«ˆ« «ˆ««l ««ˆ« ˆ«« ˆ««« _ˆ««« _««j̄«ˆ _««««ˆ ««ˆ« ˆ«« = » »

• 1 ¢« « « ««ˆ« ˆ««« «««ˆ ««« ˆ««« «ˆ«« «ˆ« ˆ««« ««« «««ˆ «« «ˆ« «« «« « »»œ « «« « Kœ»»» ««ˆ« «« «ˆ««« «« « « « «ˆ« l « « « « « « « » ============================== & lˆ« ˆ« «ˆ _ˆ«« »» _œ»» œ»»» _ˆ«« _ˆ«« _ˆ«« l ˆ« ««_ˆ ˆ« »» ˆ« ˆ« ˆ« l _œ» _«ˆ« . _ˆ«« ˆ« «ˆ« = ««_ˆ ««_ˆ » »

»»»

• 1 ¢ ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« ««« ˆ««« «ˆ«« ««ˆ« ««ˆ« ««« ˆ««« «« «ˆ« «« «« « œ»» « «« « »œ» «« «« «« ˆ««« ˆ««« ««ˆ« ««« ««ˆ« ˆ«««ˆ««« «« ˆ««« «« «« « «« ««« «« ««ˆ« « ============================== & lˆ« «ˆ ˆ« _ˆ«« »»» _œ»» œ»»» _ˆ«« _«ˆ« _ˆ«« l »»» œ»» œ»»» ˆ« ««_ˆ ˆ« lˆ« ˆ« «ˆ _ˆ«« _«j̄«ˆ _ˆ«« ˆ« ˆ« =l ««_ˆ ««_ˆ ««_ˆ »

»»

• « ««« « «««ˆ ««ˆ« ««ˆ« ««« «««ˆ «ˆ«« «ˆ««ˆ«« ««« ˆ««« «« «ˆ« «« «« « »»œ « «« « ˆ«« ˆ««ˆ« ˆ«« ˆ««« «««ˆ «« «« lˆ« ˆ« ˆ« _ˆ«« »»» _œ»» œ»»» _««ˆ _««ˆ _««ˆ l ««_ˆ ««_ˆ ˆ« ˆ« l _œ» _«««ˆ . ============================== & _«««ˆ _««j̄«ˆ _««j «ˆ =l » »

»»»

• «« « « ™ ˆ« «««ˆ ««ˆ« _ˆ««« œ»K»» _««ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ««« l»»œ»»» œ»» œ»»» ««ˆ« ««««_ˆ ˆ««« ˆ«« ««««_ˆ ««ˆ ««««_ˆ l««ˆ« ˆ«« «««ˆ ˆ««« _ˆ««« Kœ»»»»» _«««ˆ _«j̄««ˆ _««j ============================== & ˆ««« ««ˆ« ««ˆ« ««««_ˆ ˆ««« _»œ _«««ˆ ««ˆ« «««_ˆ l ««ˆ« Kœ»»»»» ««j «ˆ=l »»»

»»

• ™ « ˆ« «ˆ«« ««ˆ« _«««ˆ œ»K»» _««ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ««« l Kœ»»»»» ««ˆ« _«j̄««ˆ ««ˆ« «««_ˆ ˆ«« ««ˆ« ˆ«« ««ˆ« ««ˆ« l _»œ _«««ˆ . ============================== & œ»»»»» œ»» œ»»» ««ˆ« ««««_ˆ «««ˆ _»œ _«««ˆ ««ˆ« «««_ˆ l ««ˆ« Kœ»»»»» ««j _«««ˆ _«j̄««ˆ _««j «ˆ=l »

»»»

»»

»»»

»»

»»»

• ™ « œ» « « « Kœ»» «« ««« «« œ»» 2 «« « « œ» « « « « « œ « » « « « « K « « « « « « ˆ« ˆ«ˆ«« _ˆ«« Kœ»»» _ˆ«« _«j̄««ˆ _ˆ«« l»»»» œ»» œ»»» ««ˆ «««_ˆ ˆ«« »»» ˆ« ««_ˆ ˆ« l »»» œ»» œ»»»» ˆ« ˆ«« _ˆ«« K»»»» _ˆ««« _«j̄««ˆ _««j ============================== & ««ˆ« ˆ«« «ˆ« «««_ˆ ««ˆ _»œ _««ˆ «ˆ« ««_ˆ l ˆ« »»»» j «ˆ=l »

• D.C. ™ « œ» « « « œ»K» «« « « «« « « « « « œ œ»»» «« «« «« « » « « K « « « « « « » » ========================== & »» œ»» œ»»» ˆ« ««_ˆ «ˆ _»œ_««ˆ «ˆ« ««_ˆ l ˆ« »»» j ˆ« ˆ« ˆ«« _ˆ«« Kœ»»» _«ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ«« l»»» œ»» œ»»» «ˆ« «««_ˆ ««ˆ »»» «ˆ ˆ«« ˆ« «ˆ ««ˆ l _œ» _««ˆ . _«j̄««ˆ=” »

»»»

»»

»»»

1. Escribo cuatrillos porque é o que máis emprega, outras variantes serían:

• Œ. ‰ « « ====== & _»œ . _J»œ «ˆ« «ˆ«=l »» »»

2. Picado-mordentes ou picados dobres en distintas posicións.

70.

aturuxo no.15 | xaneiro 2016

§ PARTITURAS >> TOCANDO A MANUEL VIQUEIRA - ESCRITA EN DO

Pasodobre Repertorio de Manuel Viqueira Transcrición: Daniel Fernández

• Ÿ̂ «« œ» 1«« ««Ÿ̂ «« «« «« «««ˆ «« ««Ÿ 24 « « ««ˆ« «« Kœ»» ««Ÿ̂. «« « « « « « « « « « « « « « » K « « ˆ « ˆ ˆ ˆ œ ˆ ˙ « « « » « « « « « « « ˆ « ˆ« l ˆ « » K ============================== & _««ˆ ˆ«« «ˆ ˆ« l »»» _«j̄«ˆ l l « « » ˆ« l »»» « ˆ« _ˆ«« œ»K»» _«ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ«« l _ˆ«« _«j̄««ˆ _««ˆ =l _œ» _ «ˆ «ˆ »» _j̄ »»»

»»

• Ÿ Ÿ Ÿ ««ˆ« «« ˆ««« «ˆ«« ˆ«« ˆ««« ««ˆ «« « ««Ÿ «« « »œ2»œ »œ« « « « ««ˆ« « «« «« «« «« «« «« «« ««ˆ« . ««j « l ˆ« ˆ«« ˆ« ˆ« «ˆ« l »»» »»œ »»» »»œ »»» ««ˆ . ˆ«« __«ˆ« _«« _««ˆ=l ˆ« l ============================== & _««j̄«ˆ _««ˆ «ˆ ««_ˆ «ˆ ««_ˆ ˆ« ««_ˆ l ««ˆ l «««_ˆ _»œ _ »» » »» » »» »œ j̄ «ˆ »» »» »

»»»

• ««ˆ« ««« l «ˆ«« «ˆ« «ˆ«« «««« ˆ««« œ»K»» ««ˆ« «««ˆ ««ˆ« «« l »»»œ»œ »»»œ «««ˆ . «« «« «« =l ============================== & œ»»»» œ»» »»»»œ «««ˆ ««««_ˆ ˆ««« Kœ»»»»» ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« ««ˆ« l _»œ _«««ˆ . »» ˆ« _œ» _«ˆ _«j̄««ˆ _ˆ« ˆ« »»» »» »»» «_ˆ «_ˆ »» »

»»»

• ««« « «« « ««ˆ« ˆ«««««ˆ« ««« ˆ««« «« «« ««ˆ« «« «« œ»» œ»» «« . «« «« «« «« ««Ÿ̂ « « «« 43 « « 24 ============================== & Kœ»»»»» «ˆ« «««_ˆ ˆ«« Kœ»»»»» «ˆ« ˆ««« ˆ««« ««ˆ« l _»œ_«««ˆ . ˆ« ««_ˆ l ««_ˆ ««_ˆ ˆ« ˆ« ˆ« l »»»» œ»»» »»»» «ˆ ˆ« _œ» _««ˆ ˆ« ««_ˆ l « . _«ˆ« _««ˆ ˆ« l _œ» _««˙ _««j̄«ˆ _««ˆ = l »» »

»»»

• 2 ««ˆ« «« l «««ˆ ˆ«« ««ˆ« «««« ˆ««« ««ˆ« ˆ««« ««ˆ« «ˆ«« ˆ««« «« l »œ»» œ» œ»»» ««ˆ« . «« «« « «« =l ============================== & 4 œ»K»»»» ««ˆ« ««««_ˆ ˆ««« _««j̄«ˆ ˆ««« œ»K»»»» ««ˆ« «ˆ«« «««ˆ ««ˆ« l _»œ _«««ˆ . ˆ« ˆ« _œ» _«ˆ _«j̄«ˆ _ˆ« »»» »» »»» «_ˆ «_ˆ »» »

»»»

• « ««ˆ« «« l ˆ««« ˆ«« ««ˆ« «««« ˆ««« Kœ»»» ««ˆ« ««ˆ« «ˆ«« «« l œ»»» œ» œ»»» ««ˆ« . «« ««« Kœ»»» ««ˆ« ««« l Kœ»»» ««Ÿ̂ «« « «« l « l « ««« «ˆ««= ˆ««« «ˆ« ============================== & œ»»»» »»œ œ»»»» «««ˆ ««««_ˆ ˆ«« «««_ˆ Kœ»»»»» ««ˆ« ˆ««««ˆ«« ««ˆ« l _»œ_«««ˆ . « « ˆ« »»» »»» »»» ˆ« _ˆ« »» «_ˆ »» « . _ˆ« _ˆ«« ˆ« _œ»» _«˙ _«ˆ _ˆ« l «_ˆ «_ˆ »» » »»

»»

• «« ««ˆ« «««ˆ «««ˆ «« ««ˆ« ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« «« ««ˆ« « «« ««« ««ˆ« « «« «« ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« « ˆ ˆ« « « ============================== & _j̄««ˆ l l l ««ˆ ˆ« ˆ« _«j̄««ˆ «ˆ _œ» _«««ˆ« ˆ«« =l _««ˆ _«j̄«ˆ _ˆ«« »»»

• Ÿ « « « « «« « l _«j̄««ˆ _«««ˆ _«j̄««ˆ _«««ˆ« ««ˆ ˆ« ««ˆ =l ============================== & _««j̄«ˆ «ˆ« ««ˆ« «ˆ« ««ˆ« «ˆ«« l »»»»»»œ»»»œ »»»»»»œ»»»œ œ»»»»»» ««ˆ« «ˆ«« ««ˆ« «ˆ«« _«««ˆ l «ˆ«« ˆ««« ˆ««« _««ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ««« l »»œ»»» œ»» œ»»» «ˆ«« _œ» _ˆ««« _«««ˆ »» » » »

»»»

• ««ˆ« «« « 3«« «« «« «« «« «« «« ««Ÿ ««Ÿ̂ « «« ««ˆ« «« «ˆ«« «« «« ««ˆ« « « ˙« ««« ˆ« ««« ˆ« ««« ˆ« ««« ˆ«=l « ˆ ˆ « ˆ ˆ« ˆ« ============================== & _«j̄««ˆ « l l « l _ˆ««« _««j̄«ˆ _ˆ««« _«ˆ _ˆ« _ˆ« _ˆ« • Ÿ D.C. ««« ««£ ««« « « 43 œ»» «« « « ««Ÿ « «« «« « ««ˆ« «« «ˆ« «« «« « ============================ & ˆ« ˆ« ˆ« l ˆ« «ˆ« «ˆ ˆ« _«ˆ« l «ˆ «ˆ ˆ« _«ˆ« _«j̄««ˆ _ˆ«« l »»» œ»» œ»»» ˆ« _»œ_ˆ«« _««ˆ _«j̄««ˆ _««ˆ _«j̄««ˆ ” »

»»»

1. Nota: a transcrición deste ornamento corresponde á dixitación pechada que emprega Viqueira, na que o batemento no Sol faise sobre a nota Do e non sobre o Fa coma na aberta. Polo tanto, é un picado-batemento (o picado realizado neste caso co dedo do picado e non coa nota inmediata superior). Ó longo da peza aparecerán máis batementos e picado-batementos no Sol sobre o Do. Quen queira tocar as pezas en aberto non ten máis que modificar estas diferencias na ornamentación (neste caso realizar o batemento sobre o Fa) 2. Realmente isto é un trino que, en lugar de realizar coa nota inmediatamente superior, fai co dedo do picado. Existen ó longo da peza distintas figuracións, ben coma esta, ben máis curtas. No segundo caso serían picado-mordentes (ou picados dobres), executados os mordentes deste mesmo xeito: co dedo do picado en lugar de coa nota superior. 3. Situación similar á anterior. Neste caso adorna con batementos facendo un cinquillo coas repeticións do Sol. Como no caso da Nota 1, a transcrición destes batementos corresponde á dixitación pechada. Co Sol aberto serían sobre o Fa.

71.

ASOCIACIÓN DE GAITEIR@S GALEG@S Rúa Alfonso XIII, 7 - Oficina 8 · 36002 Pontevedra t: 986 847 074 || 661 637 696 secretaria@gaiteirosgalegos.gal

TRADESCOLA Centro Lug 2 - Rúa Pintor Corredoira, 4 · 27002 Lugo T: 982 229 966 || 626 705 708 tradescola@gaiteirosgalegos.gal

CASA DA GAITA Lugar de Quintán, 3 · 36121 Viascón - Cotobade (Pontevedra) t: 986 847 074 || 661 637 696 secretaria@gaiteirosgalegos.gal