Ostatni minister skarbu
,-
;y
W 1991 roku likwiduje sie oficjaLnie Polski Skarb Narodowy. - Wczesniej Iikwiduje sie on samorzutnie z powodu wymierania patriotycznych Polak6w - m6wi ostatni minister skarbu w ostatnim rzadzie RP na uchodistwie. Na konto sp6tki Danina Polska Ltd. w Londynie wplywa bowiem coraz mniej pieniedzy i kolejne rzady na emigracji musza coraz bardziej zaciskac pasa. W 1989 roku do budzetu wplywa zaledwie 75 tysiecy funtow szterling6w, gt6wnie z patriotycznych spadk6w, kt6re tylko w czesci mogl! bye przeznaczone do biezacej konsumpcji. Zeby rzad, prezydent i ministrowie mogli przetrwac, trzeba siegnac do zelaznych rezerw. - Dochodzi do tego, ze kazdy minister zamiast dostawac wynagrodzenie za swoia prace, doplaca do zajmowanego przez siebie stanowiska - wspomina ostatni minister skarbu. - [a, na przyklad, doktadam miesiecznie sto funt6w. W 1990 roku polityczna misja emigracji zostaje spelniona, poniewaz w Polsce odbywaja sie pierwsze wolne wybory prezydenckie. Rzad moze oficjalnie zakoriczyc dzialalnosc (choc jego opozycja w Londynie wolalaby poczekac na wolne wybory parlarnentarne).
169
_ Bezprecedensowo zachowalismy cillglose panstwa polskiego - tlumaczy ostatni minister skarbu, kt6ry w grudniu 1990 roku razem z kolegami z ostatniego rzadu zostaje wyslany do Polski, by przygotowae uroczyste przekazanie wladzy i zapytac prezydenta elekta Lecha Wa1~s~, co zrobic z emigracyjnym maj'ltkiem. Rzad w Londynie jest jeszcze wlascicielem budynku przy Eaton Place 43 i konta z zelaznym zap as em got6wki. Uczciwie pytaja elekta, czy zostawic aktywa w Polsce, czy na Wyspach. "Panie _ odpowiada elekt - zostawcie to wszystko, jak jest, i dzialajcie, [ak uwazacie. [a mieszkania w Londynie nie potrzebuje" _ Wytyczne, widzi pani, zawsze byly mgliste.
r 1939
Historia Skarbu Narodowego zaczyna sie w 1924 roku. Odrodzona niedawno Polska emituje znaczki pocztowe. ktore moze kupic kazdy, budujac w ten sposob rezerwy finansowe nowego paristwa. Bank Polski z pieniedzy zebranych ze sprzedazy znaczk6w kupuje zloto. Zdeponowane w skarbcu jest gwarantem wyplacalnosci zlot6wki. W dniu wybuchu<j)I wojny swiatowej polskie zasoby zlota s') warte 463 milio~lotych (w tym 100 milion6w zdeponowa nych w bankach zagtanicznych), czyli 87 milion6w dolar6w. 5 wrzesnia zapada decyzja, ze rZlld ewakuuje si~ do Rumunli, a z nim zostaj'l ewakuowani szefowie Banku Polskiego. Opo wiese 0 podr6zy ostrzeliwanego poci'lgu, petnego polski('~o zlota, uciekaj'lcego z kraju owladni~tego politycznym iwOjt'll nym zam~tem, wci'lz czeka na swojego scenarzyst~*.
â&#x20AC;˘ Petn~ histori~ odysei polskiego zlota moi:na przeczytac w ksi~:iCt'I, J( pmskiego, 0 Wielkopolsce, zlocie i dalekich podr6iach, Warszaw;I 11l}1
170
4 wrzesnia:
Urzednicy Banku Polskiego schodza do podziemia przy ulicy Bielariskiej w Warszawie. Pakuja zloto do ciezarowek. 5 wrzesnia:
W nocy rzadowe samochody wiozqce sztaby zlota docieraja do Lublina. Opr6cz zlota ze Skarbu Narodowego ciezarowki wioza tez czesc kosztownosci Funduszu Obrony Narodowej. (FON powstal z bezprecedensowej spolecznej akcji dozbrajania Wojska Polskiego przez obywateli. Od 1936 roku oddaia oni swoje pieniadze i bizuterie, za kt6re Wp kupuje nowoczesny sprzet wojskowy. W 1939 roku wartosc FON-U wynosi miliard zlotych. Po wybuchu wojny wojsko podzielilo go na czesci. Srebro przeczeka wojne we Francji, zloto w Anglii). Samochod6w jest zbyt malo, zeby wywiezc wszystko jednym transportem, wiec po wyladowaniu pierwszej partii ciezarowki wracaja do Warszawy po reszte. Na drogach panuje juz chaos, ale choc Niemcy ostrzeliwuja, ciezarowki bez uszczerbku docieraja do Lublina. Na bocznicy kolejowej skarb przetadowany zostaje na wagony. 7-9 wrzesnia:
Poci,!g wiezie zloto do Sniatynia. Dociera tu takze transport z zapasem polskiego ztota przewiezionego w czerwcu do sejf6w bankowych w Siedlcach, Zamosciu i Brzesciu nad Bugiem. Tutaj cz~sc sztabek zostaje wyj~ta z wagon6w. 3871 kilogram6w zlota bierze uciekaj'lcy do Rumunii ,rz~d polski. 13-14 wrzesnia:
Slabn'!cy pod niemieckim naciskiem rZ'ld rumunski zgadza si~ wprawdzie na przejazd transportu do portu w Konstancy nad Morzem Czarnym, stawia jednak warunek: zloto musi wjechae na statek w ci~gu czterdziestu osmiu godzin. Trwa gor'lczkowa ewakuacja. Potrzeba do tego dziewi~ciu wagon6w towarowych. Kazdy zostaje oplombowany i zamkni~ty na k16dk~. 171
15 wrzesnia:
Konstanca. Transport dociera przed czasem. ale w porcie nie rna iadnego alianckiego statku, kt6ry m6glby zabrac zloty tadunek. Czas ucieka. Niemcy wpadli juz na trop polskiego zjota. Na szczescie do portu w Konstancy przyplywa maly tankowiec Eocene. plywajacy pod bandera Hongkongu, pracuiacy dla amerykariskiei firmy naftowej. Brytyjski konsul daje kapitanowi Brettowi piec minut na zastanowienie. czy weimie na poklad transport z Polski. Brett sie zgadza, ale miejscowi urzednicv, naciskani przez Niemc6w. nie zezwalaj~ statkowi wyjse w morze. Eocene szczesliwie ucieka jednak z portu. 16 wrzesnia: Tankowiec przybija do brzeg6w 'furcji. Stambul, kt6ry wspolpracuje z Hitlerem, rna zarniar zatrzymac transport. ale po interwencji ambasadora Michala Sokolnickiego pozwala na tranzyt. 20
wrzesnia: Sztaby z pokladu Eocene zostajll zn6w przeniesione
do wa-
gon6w i odeslane do Bejrutu. wrzesnia: Bejrut. Zloto jest Jui na terenie sojusz.niczej Francji. ulga. Zaladowane na okr~ty wyrusza do Tulonu. a nast~pI}ie trafia do Nevers nad Loarll. We Francji tworzy si~ rzqd na uchodi stwie-pod kierownictwem generala Sikorskiego i formuje si\'
22
polska armia. Maj 1940: Zloto jest zn6w zagroione. We Francji trwa ofensywa nie miecka. Polacy chq wywieze zioto do USA. Francuzi uspokll jaj~. Twierdz~. ie panuj~ nad sytuacj'l. tymczasem we FrarKIi zaczynaj~ si~ panika i chaos. Administracja jest sparaliiowil"" 172
CLn
jak przed rokiem w Polsce. Francuski rozkaz 0 przeladowaniu zlota na wagony pojawia sie dopiero 31 maja. Nie ma jasnej komendy. dokad wagony maj~ jechac, Dolaczone zostaja do pociagu ze skarbami Kr6lestwa Belgii. Pada w koricu rozkaz: port Lorient. Zloto ma bye zaladowane na okret francuskiej marynarki i wywiezione do Ameryki. Tylko ze w Lorient nie ma zadnego okretu. Zloto czeka, az Francuzi wysl~ po nie krazownik Victor Scholcher. 17 czerwca:
Krazownik umyka Niemcom w morze. Tylko dlatego ze w porcie nie wiedza jeszcze, ze dzien wczesniej Francia skapitulowala. Ale okret, ku zdziwieniu urzednikow Banku Polskiego, zamiast na p6lnocny zachod do USA obiera kurs na poludnie, do Casablanki w Maroku. 23
czerwca:
Z Maroka krazownik wyplywa do Senegalu. Panika urzednik6w Banku Polskiego. Telegrafuia do Londynu, by rzad polski. kt6ry wlasnie przeniosl sie z Francji do Anglii. pom6g1 szukac polskiego zlota. RZ'ld interweniuje u brytyjskiego premiera Winstona Churchilla. Problem w tym. ie Anglicy tel. nie wiedz'l. gdzie znajduje si~ francuski okr~t z polskim zlotem. 30 czerwca:
Sikorski w Londynie otrzymuje depesz~ dyrektora Banku Polskiego. Zloto wyladowano w Dakarze. ale Francja. a konkretnie wspolpracujqcy z Niemcami rZ'ld Vichy. nie chce oddae skarbu Polakom. 2S wrzesnia:
Eskadra brytyjskich pancernikow atakuje port Dakar. {Przede wszystkirn chodzi 0 zniszczenie ewentualnej niemieckiej bazy. 173
w drugiej kolejnosci
0
polskie zloto). Miasta ani zlota nie udaje
sie zdobyc. 15 pazdziernika
1941:
Rzad Sikorskiego podejmuje rozmowy z Franeuskim Komitetern Narodowyrn generala Charles'a de Gaulle'a, kt6ry zobowiazuje sie oddac zloto, jak tylko trafi. w jego rece. Listopad 1942: Wojska amerykariskie i angielskie laduja w P6lnoenej Afryee. Dakar zostaje zdobyty, ale alianci n'ie pozwalaja wywiezc zlota. Trwaja przepyehanki
polityezne.
Styczen 1944: . Sukees! Polscy urzednicy bankowi lqdujq w Dakarze i jada w gtab ladu do miejscowosci Kayes, gdzie komisyjnie otwieraja skrzynie przeehowywane w budynkach adrninistraeji kolei. Rzad w Londynie deeyduje, zeby czesc skarbu wyslac do Anglii, a czesc do Ameryki. Tyrn razem protestuja Rosjanie. Stalin chee, zeby polskie zloto zostalo zwr6cone nowym wladzom Polski, kt6re rna nadziej~ kontrolowac. Na szez~scie de Gaulle go nie slueha. Luty 1944: Pi~cset skrzynek zlota zostaje bezpieeznie zdeponowanych w bankach Nowego Jorku, Kanady i Londynu. Poczqtek lipca 1945 roku: Rzqd londynski dyspomije ogromnym bogaetwern. Zloto Banku Polskiego wywiezione w 1939 roku z Polski oraz fundu sze wojskowe Sq teraz warte 2 miliardy dolar6w. Sq tez fun dusze - ponad 1,8 miliona frank6w w szwajearskieh bankach i
2
miliony funt6w w got6wee¡.
â&#x20AC;˘ Dane pochodz~ z kSi~ profesora A. Friszkego, 'Zycie POlityC7'" emigracji, Warszawa 199;~ 174
W tym rnorneneie scenarzysta hollywoodzki powinien skoriczyc swoja opowiesc, . Final historii polskiego zlota, a dokladniej: polskiego maiatku, rzadzi sie bowiemregularni depresyjnego filmu wschodnioeuropejskiego.
Pan porucznik Kiedy skrzynki ze zlotem piynq za ocean, przyszly minister skarbu od trzech lat sluzy w Armii Krajowej. Gdy wstepuje do wojska, jest jeszcze chlopcern. Przyjmuja go po znajomosci, bo jego ciotki graja w brydza z generalem Chruscielem, W sierpniu 1944 roku zaczyna sie w Warszawie powstanie. Minister z powstania pamieta zycie erotyezne, zwlaszcza we wrzesniu i na poczetku pazdziernika, kiedy juz bylo wi adorno, jak to sie skoriczy, Powstaricy mowia: jutra nie dozyj~, to dzis uzyje. Pamieta tez eywil6w, 1ct6rzy majq irn za zle, ze prowokuja Niemc6w do mord6w i r6wnania miasta z ziernia. Minister tra.6.a do obozu w Niernezeeh. Wyzwalajq go Brytyjczyey i pozwalajq wstqpic do wojska. Od razu jedzie szukac ojea, kt6rego z obozu w Daehau wyzwolili Amerykanie. - Ci wszyscy szukajqcy si~ po calych Niemczeeh ludzie to inferno. Pewnego dnia spotykam dw6ch ksi~iy jezuit6w, kt6rzy wyszH z Dachau. Pytam, czy wiedzq, gdzie jest rn6j ojciec. "Zabrali go do Szwajcarii'; odpowiadajq. "Jak ja w mundurze si~ dostan~ do Szwajearii?'; zastanawiam si~. IIPrzyjdz, synku, do nas wieezorem': Jeden pije ze mnq koniak i gra w pokera, a drugi falszuje dokumenty. W mundurze i ze spluwq jad~ do Szwajearii. Co oni zrobili, nie mam poj~cia. Moie zostaj~ wyslannikiem Watykanu? Jak tylko przyjeidzam do Szwajcarii, okazuje si~, ie transport, w kt6ryrn jest rnoj ojciee, wr6eH z powrotem do Monaehium. Cholery mozna dostac. Wracam do Monaehium . W pewnym momencie widz~ mojego ojea wyehodzqcego 175