Διδακτική προσέγγιση του σκακιού

10ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΟΜΕΠ-ΔΠΘ

Μια διδακτική προσέγγιση του σκακιού για παιδιά προσχολικής ηλικίας...

Τσιότσιου Μάγδα, 53ο Νηπιαγωγείο Πάτρας

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ… Υπεύθυνη εκπαιδευτικός: Τσιότσιου Μάγδα, Νηπιαγωγός ΠΕ 60 Τάξη: Νήπια - Προνήπια Τμήμα: Κλασικό τμήμα (20 νήπια, 4 προνήπια) Συνεργαζόμενοι φορείς •

Παπαϊωάννου Στράτος, γονέας

•

Κόκκαλης Βασίλης, δάσκαλος σκακιού

•

Ένωση Σκακιστών σκακιέρων)

•

17ο Γυμνάσιο Πατρών (προσφορά μεγάλων κομματιών σκακιού)

Θεσσαλονίκης

(δωρεά

βιβλίων

και

Περιπέτεια Περιπέτεια στις στις χώρες χώρες του του άσπρου άσπρου και και του του μαύρου μαύρου......

Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας 53 ο Νηπιαγωγείο Πάτρας Ιούνιος 2015

ΕΠΙΛΕΞΑΜΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΑΥΤΟ… Η προετοιμασία για την διδακτική μεταφορά του σκακιού στα πλαίσια του νηπιαγωγείου είχε αρχίσει περίπου πριν από δυό χρόνια... Η συλλογή υλικού δυσεύρετη όσον αφορά την νηπιακή ηλικία... Η βιβλιογραφία για την νηπιακή ηλικία ελάχιστη αλλά αξιόλογη. Βρήκαμε πολύ εύχρηστη και χρήσιμη την σειρά βιβλίων που έχει εκδόσει η Ένωση Σκακιστών Θεσσαλονίκης « Ο Ζατρίκης στο Σκακιστικό Δάσος». Απευθύνεται σε μεγάλα νήπια και παιδιά Α’ Δημοτικού. Βρήκαμε ενδιαφέροντα προγράμματα που υλοποιούνται στα γαλλικά νηπιαγωγεία, καθώς το σκάκι διδάσκεται ευρέως στα νηπιαγωγεία της Γαλλίας...

Με ποιά αφορμή μιλήσαμε για το σκάκι... Η επίσκεψη παικτών από την ομάδα μπάσκετ του Αθλητικού Συλλόγου Προμηθέα. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν μαζί τους... Η συζήτηση την επόμενη μέρα... Κάποια στιγμή θέσαμε το ακόλουθο ερώτημα: «Υπάρχει κάποιο άθλημα στο οποίο μπορεί να νικήσει ο κοντύτερος τον ψηλότερο, ο λιγότερο δυνατός τον πιο δυνατό, ο νεότερος τον μεγαλύτερο, ένα παιδί έναν μεγάλο;» Τα περισσότερα παιδιά δεν γνώριζαν, κάποια απάντησαν : η ξιφασκία, το καράτε... Και η αφορμή στην τάξη μας... Ένα λιγομίλητο παιδί που έγινε το επίκεντρο της ομάδας καθώς ήταν το μόνο που γνώριζε πως παίζεται αυτό το άθλημα...

Στη συνέχεια δείξαμε την ζωγραφιά του παιδιού, που προαναφέρθηκε, και ρωτήσαμε τι νομίζουν οτι δείχνει. Οι

απαντήσεις: πιάνο, σούπερ ήρωες, οικογένεια, πρίγκηπες, βασιλιάδες, πολεμιστές, στρατός, μια σκακιέρα! Το ενδιαφέρον για το σκάκι μόλις είχε αρχίσει...!

Τα πιο πολλά παιδιά είπαν οτι τους αρέσει και οτι θέλουν να μάθουν. Στη διάρκεια της χρονιάς σχεδόν όλα τα παιδιά είχαν ζητήσει από τους γονείς τους μια σκακιέρα για να παίζουν μαζί στο σπίτι...

Το θεωρητικό μας υπόβαθρο για την διδακτική μεταφορά Το σκάκι στο νηπιαγωγείο Σύμφωνα με τη μελέτη του Centre Ressource Formation et Développement FFE, Fédération Française des Échecs (2014) Να προσφέρουμε στα παιδιά των 5 -6 ετών ένα παιχνίδι η πρωτοτυπία του οποίου βασίζεται στην πολυπλοκότητα των κανόνων του: δεν είναι αυτό μια πρόκληση; Το σκάκι είναι ιδιαίτερα γνωστό • για τις παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές του αξίες • για τον παιγνιώδη χαρακτήρα του Συνεισφέρει ιδιαίτερα •

στην οικοδόμηση της προσωπικότητας

•

στην ανάπτυξη βασικών δομών νοημοσύνης (η παρατήρηση, η φαντασία, η δυνατότητα ανάλυσης, η μνήμη, η συμμετοχή, η προσοχή και ιδιαίτερα η λογική.

Σκάκι: ένα εργαλείο στην υπηρεσία της νοητικής ανάπτυξης από τη νηπιακή ηλικία. Η διδασκαλία του σκακιού και των κανόνων που σχετίζονται με αυτό, μπορεί να γίνει από το νηπιαγωγείο, όπως συμβαίνει σήμερα σε πολλά σχολεία (στην Γαλλία)! Η αναφορά στον Jean Piaget , απαραίτητη όσον αφορά τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού. Το σκάκι, επιτρέπει στους μαθητές του νηπιαγωγείου • να αναπτύξουν κάποιες νοητικές ικανότητες, •

προσφέρει ορισμένες παιδαγωγικές αξίες στα πλαίσια του χαρακτήρα,

•

συμβάλλει στην ανάπτυξη των κοινωνικών αξιών και των βασικών αρχών κοινωνικοποίησης.

Η μνήμη Ενδυναμώνεται η οπτική μνήμη (η απομνημόνευση της θέσης των κομματιών καθώς και των μετατοπίσεών τους). Η προσοχή και η συγκέντρωση Ο νεαρός παίκτης πρέπει να προσέχει τα κομμάτια του. Η απώλεια ενός κομματιού διδάσκει • ποιές είναι οι επιπτώσεις • ένα μικρό λάθος απροσεξίας μπορεί να επιφέρει την ήττα. Η ικανότητα υπολογισμού Η κατανόηση και χρήση της αξίας των κομματιών • ανάπτυξη της ικανότητας υπολογισμού, • βαριάντες (ακολουθίες κινήσεων-υποπεριπτώσεις), • ο εντοπισμός σε οριοθετημένο χώρο.

Η διαμόρφωση του χαρακτήρα Ο έλεγχος του «εγώ», η λήψη αποφάσεων, η επιλογή ενός σχεδίου ή της επόμενης κίνησης ευνοούν • την ανάπτυξη της θέλησης για επιτυχία • επίτευξη ενός καθορισμένου στόχου.

• μαθαίνει στα παιδιά να σκέφτονται πριν να δράσουν • μαθαίνει ότι μερικές φορές μια απόφαση δεν μπορεί να ανακληθεί. Η ηθική και κοινωνική ανάπτυξη Ο σεβασμός προς τον άλλο.

• «οι αντίπαλοι δίνουν τα χέρια στην αρχή και στο τέλος του αγώνα» • κάθε παίκτης οφείλει να σέβεται τον αντίπαλό του παραμένοντας σιωπηλός και αποφεύγοντας να κάνει νοήματα όταν κάθεται.

Ο σεβασμός στους κανόνες Κανόνες του «σκακιστικού κόσμου» • Οι κινήσεις των κομματιών, • Οι νέοι κανόνες, συχνά είναι πιο αυστηροί από τους κανόνες του σχολείου. Η εργασία σε ομάδες Η διδασκαλία του σκακιού είναι ομαδική • τα παιδιά μαθαίνουν να εργάζονται μαζί (σε ζευγάρια, στην ομάδα), • να σκέφτονται την επίλυση ενός προβλήματος ή την ανάλυση μιας παρτίδας από κοινού, • να ακούν τα άλλα παιδιά όταν εκφράζουν τη γνώμη τους...

• να βρίσκουν μαζί καινούριες ιδέες και να τις αναπτύσσουν. .

Το Σκάκι στο νηπιαγωγείο: Η θέση του στο πλαίσιο των γνώσεων. Με το σκάκι, μπορούν να αξιοποιηθούν στο διαθεματικό πλαίσιο του νηπιαγωγείου •

ο έλεγχος της γλώσσας,

•

η μάθηση του να ζούμε μαζί,

•

η μάθηση των κανόνων,

•

η ανακάλυψη των αριθμών και των γεωμετρικών φορμών,

•

η ανακάλυψη και η κατανόηση του χώρου και του χρόνου,

•

η καλλιτεχνική έκφραση

Η σκακιέρα ως προς την κατασκευή της αποτελεί ένα άριστο εργαλείο • • •

Οι

για την ανάπτυξη της ψυχοκινητικής ανάπτυξης του παιδιού (διαδρομές, συντονισμός, κινήσεις) για την προσέγγιση της μέτρησης και της γεωμετρίας Για την κατάκτηση του πίνακα διπλής εισόδου σύμφωνα με τα στοιχεία της σκακιέρας: τα γράμματα (α-θ) και τους αριθμούς (1-8).

καλλιτεχνικές δραστηριότητες έχουν μια σημαντική θέση: κατασκευή των κομματιών με πηλό, ζωγραφική, μεταμφιέσεις, πιθανόν κατασκευή γιγάντιων κομματιών. Οι δραστηριότητες πλαισιώνονται με ρυθμό και μουσική με τραγουδάκια και παραμύθια. Το σώμα συμμετέχει ενεργά: Η φυσική δραστηριότητα και η κίνηση συμμετέχουν στην κατάκτηση των γνώσεων.

Η διδακτική παρέμβαση Σύνδεση με τις θεματικές ενότητες 1η δραστηριότητα: Παραμύθι με τίτλο «Η μάχη που τελικά δεν έγινε» (Γλώσσα, Μελέτη Περιβάλλοντος, Ελεύθερη έκφραση και δημιουργία)

2η δραστηριότητα: Θέση των κομματιών (Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος) Στόχοι : Να μάθουν τα διαφορετικά κομμάτια του σκακιού Να γνωρίσουν την αρχική τους θέση Να αντιληφθούν τη διαφοροποίηση των θέσεων βασιλιά και βασίλισσας σε σχέση με το χρώμα Να αντιληφθούν τις κάθετες, οριζόντιες και διαγώνιες γραμμές της σκακιέρας Να γνωρίσουν τα γραφικά σύμβολα κάθε κομματιού Να εκφραστούν με συγκεκριμένες φράσεις, να επιχειρηματολογήσουν

Φάση 1η : Τοποθέτηση των κομματιών στην κάθετη σκακιέρα

Φάση 2η : Τοποθέτηση των κομματιών στην οριζόντια σκακιέρα. Προσοχή! Το Α1 τετράγωνο είναι μαύρο και εκεί τοποθετούνται τα λευκά. Προσοχή! Στην τοποθέτηση βασιλιά και βασίλισσας.

Εικόνες από την τέχνη Κατανοόντας την κατασκευή της σκακιέρας

Μόντριαν

Και τα παραμύθια....

Καντίνσκι

Έλμερ, ο παρδαλός ελέφαντας

Φωτογραφίες από το πρόγραμμά μας Τα πρώτα μας παιχνίδια

Το παιχνίδι του ταχυδρόμου

Κατασκευάζουμε μια σκακιέρα. Γράφουμε τις διευθύνσεις (η σκακιστική γραφή πρώτα το γράμμα,μετά ο αριθμός).

Μαθαίνουμε •

την αξία των κομματιών

Παίζουμε παιχνίδια •το κυνήγι του θησαυρού •ο ταχυδρόμος •γινόμαστε πιόνια

3η δραστηριότητα: Το πιόνι (Γλώσσα,Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος) Στόχοι: • Να μάθουν τη μετακίνηση του πιονιού • Να μάθουν πότε και πως αιχμαλωτίζει • Να μάθουν την αξία του • Να περάσουν από την κάθετη στην οριζόντια σκακιέρα • Να χρησιμοποιήσουν σκακιστική ορολογία, να επιχειρηματολογήσουν, να επιβεβαιώσουν • Να αναλύσουν το χώρο και να χρησιμοποιήσουν τοπολογική ορολογία • Να κοινωνικοποιηθούν Φάση 1: κάθετη σκακιέρα , κίνηση των πιονιών Φάση 2: κάθετη σκακιέρα, τα παιδιά εξασκούνται στη κίνηση των πιονιών σε διαφορετικές θέσεις.

Δίνουμε τα χέρια πριν και μετά την παρτίδα. Σεβόμαστε τον αντίπαλό μας.

4η δραστηριότητα: Παρτίδα με πιόνια (Γλώσσα,Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος)

Παρτίδες με πιόνια.

4-5 σκακιέρες, η νηπιαγωγός δίνει εντολές, πρώτα παίζουν τα λευκά, μετά τα μαύρα, τα λευκά, κ.ο.κ. Προσοχή στην κίνηση en passant (όταν ένα πιόνι βρίσκεται στη δεύτερη γραμμή (λευκά) ή στην εβδομη (μαύρα) και πιόνι του αντιπάλου βρεθεί στην Νο3 ή Νο6 γραμμή τότε εφόσον ο λευκός παίξει 2 μπροστά το πιόνι του ο αντίπαλός του έχει δικαίωμα να τον κόψει σαν να έκανε μια κίνηση μπροστά.) Την παρτίδα κερδίζει όποιος βάλει το πιόνι στο αντίπαλο στρατόπεδο.

5η δραστηριότητα: Ο βασιλιάς (Γλώσσα,Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος)

Παρτίδες όπου συμμετέχει και ο βασιλιάς. Υπενθύμιση στο παραμύθι, είναι γέρος και γι’αυτό προχωράει μόνο ένα βήμα. Τα παιδιά μαθαίνουν την κίνησή του, ποιά τετράγωνα ελέγχει, πως αιχμαλωτίζει, την αξία του στο παιχνίδι, τη σημασία του ματ (ρουα ματ) (σαχ : απειλώ, πατ : ισοπαλία) Κάθετη σκακιέρα: τετράγωνα που ελέγχει ο βασιλιάς Οριζόντια: παρτίδα ελεγχόμενη από το δάσκαλο

Οι επόμενες δραστηριότητες... (Γλώσσα,Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος, Ελεύθερη έκφραση και δημιουργία, Ηλεκτρονικός Υπολογιστής)

Μαθαίνουμε την κίνηση του Αξιωματικού, του Πύργου, του Ίππου, η αξία της Βασίλισσας. Παιχνίδι σε ζευγάρια

Επίσκεψη γονέα και ... ιδέες για το παιχνίδι.

Μερικά φύλλα εργασίας που χρησιμοποιήσαμε με τα παιδιά.

Διαβάζουμε τα αγαπημένα μας βιβλία «Ο Ζατρίκης στο σκακιστικό δάσος»

Ένταξη του σκακιού στο ημερήσιο πρόγραμμα της τάξης Κυρίως στην πρωινή ελεύθερη ώρα. Μια – δυό παρτίδες με έναν φίλο... ...

Πρωινό, ώρα του ελεύθερου παιχνιδιού: Μια παρτίδα με τον φίλο μας και μετά στα υπόλοιπα παιχνίδια... Ή στην κάθετη σκακιέρα....

Παιχνίδι με παίκτες πρωταθλητές στο Σχολικό Πρωτάθλημα 2015. Μας επισκέφτηκαν συχνά καθώς ήταν μαθητές του συστεγαζόμενου Δημοτικού Σχολείου.

1. Μια παρτίδα στον υπολογιστή με συμμετοχή όλης της τάξης (προβολή στην οθόνη της τηλεόρασης).

Επίσκεψη γονέα και συζήτηση για την παρτίδα που θα παρουσιάσουμε στην καλοκαιρινή μας γιορτή. Είναι μια παρτίδα του 1620 του Greco Gioacchino, ελληνικής καταγωγής.

Παιχνίδι στην μεγάλη σκακιέρα... που έφτιαξαν τα παιδιά! Προετοιμασία για την καλοκαιρινή γιορτή.

Τα τραγούδια μας Το Τετράγωνο – Ζουζούνια Τετράγωνο τετράγωνο τετρα- τετραγωνάκι ωραίο σχηματάκι τετρα- τετραγωνάκι έχει τέσσερις γραμμές που είναι όλες ίσες και τέσσερις γωνίες που όλες είναι ορθές

Σ' ένα τετράγωνο σκάκι παιδιά τετράγωνα άσπρα και μαύρα μικρά πιόνια πολλά και πύργοι ψηλοί περήφανοι αξιωματικοί η βασίλισσα πλάι στο βασιλιά αχ πόσο πολύ τον αγαπά και δίπλα τους στέκονται δυο αλογάκια γοργά τσακώνονται οι μαύροι με τους άσπρους υπερασπίζονται το βασιλιά τους Τετράγωνο τετράγωνο... ...

Λοξά προσπαθούν οι αξιωματικοί κι ακολουθούν πορεία τρελή στη μάχη ρίχνονται για τα καλά με τα μυτερά τα σπαθιά τα άλογα καλπάζουν μπροστά περήφανα και τολμηρά και πάντοτε πιστά στο βασιλιά μα όλοι περιμένουνε τοη μέρα φίλοι πια να ζούνε στη σκακιέρα Τετράγωνο τετράγωνο

Άσπροι και μαύροι όλοι μαζί στήνουν μια ξέφρενη γιορτή χορεύουν πίνουν και τραγουδούν και τους καβγάδες ξεχνούν τετράγωνα άσπρα και μαύρα μικρά θα είναι από σήμερα πια ανοιχτά για όλα τα πιόνια μαύρα και λευκά και από τώρα πάντα αγαπημένα στο σκάκι τους θα ζουν αγκαλιασμένα Τετράγωνο τετράγωνο

Το τραγούδι του Μινχάουζεν Μουσική: Νότης Μαυρουδής, Στίχοι: Νανά Νικολάου. Μέσα στον άνεμο και στην αντάρα ήρθε ένας πόλεμος παλιά κατάρα ήρθε ένας πόλεμος φωτιά και λάβρα πώς θα τον διώξουμε άμπρα κατάμπρα. Άλλος στη μάχη θα πολεμήσει άλλος τις μάχες θα ιστορήσει κι εμείς, στο θέατρο, εδώ μπροστά σας ελπίδες φέρνουμε ως την καρδιά σας. Μέσα στον πόλεμο, στη δυστυχία θα `ρθει ο Μινχάουζεν με φαντασία θα `ρθει ο Μινχάουζεν γέλιο να φέρει πώς τόσα θαύματα θα καταφέρει; Μέσα στα ψέματα, στα παραμύθια φέρνει ο Μινχάουζεν και μιαν αλήθεια φέρνει ο Μινχάουζεν ποίηση τόση που από τον πόλεμο θα μας γλιτώσει.

Αξιολόγηση προγράμματος

Από τις πρώτες δραστηριότητες, τα παιχνίδια και το παραμύθι τα παιδιά έδειξαν το ενδιαφέρον τους για το σκάκι. Όταν παραλάβαμε και τις σκακιέρες το σκάκι έγινε το πρωινό αγαπημένο παιχνίδι των παιδιών. Αλλαγή στη στάση τους: τα παιδιά τήρησαν τον κανόνα του σεβασμού στον αντίπαλο και τον υπενθύμιζαν στους φίλους όταν τον ξεχνούσαν •

δεν φωνάζουμε όταν παίζουμε,

•

περιμένουμε τη σειρά μας,

•

δεν πετάμε τα κομμάτια,

•

ακολουθούμε τους κανόνες του παιχνιδιού,

•

δεν βάζουμε τα χέρια μέσα στην σκακιέρα αλλά μόνο όταν πρόκειται να κάνουμε την κίνηση...

ΚΛΕΙΝΟΝΤΑΣ… Εικονογραφήσαμε το παραμύθι «Η μάχη που τελικά δεν έγινε» και το παρουσιάσαμε στους γονείς μας στην καλοκαιρινή γιορτή. Παραθέτουμε τις πρώτες 7 από τις 24 σελίδες για ευνόητους λόγους.

Μια δραστηριότητα που αξίζει να ξεπεράσει τα πλαίσια ενός προγράμματος και να ενταχθεί στο καθημερινό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου...

Η μάχη στη σκακιέρα. Ευγενής άμιλλα για εμάς, ένα μύνημα ειρήνης προς τους μεγάλους...

Βιβλιογραφία 1.

Ο Ζατρίκης στο σκακιστικό Δάσος, Βιβλίο Μαθητή Α&Β, Βιβλίο Δασκάλου, V. Barsky and V. Kasatkina, Σκακιστικός Όμιλος Θεσσαλονίκης, Δωρεά Ι. Σταύρος Νιάρχος, Σεπτέμβριος 2014.

2.

Σκακιστικές περιπέτειες, Νίκος Ντίρλης, Μαρία Αθανασίου, Νοέμβριος 2014

3.

L’initiation au Jeu d’Échecs à l’école maternelle, DND : Centre Ressource Formation et Développement FFE, Fédération Française des Échecs, 2014

4.

Le jeu d’échecs à l’école maternelle, Ecole « L’Oiseau Vert », 2011-2012 (Σειρά μαθημάτων σε νηπιαγωγείο στην Γαλλία.)

5.

http://yvan.raymond.pedagog.free.fr/pageprojets/projetscadre.htm (Σειρά μαθημάτων σε νηπιαγωγείο στην Γαλλία)

6.

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν το σκάκι, Κώστας Γιουβαντσιούδης-Ειρήνη Μουσιάδου, Κλειδάριθμος, 2007

7.

Σκάκι για παιδιά, Μίνωας, 2006

8.

Σκάκι, Πως να παίζεις και πως να κερδίζεις, Μίνωας, 2010

9.

Σκάκι και φαντασία, Κέδρος, 2004

Η αρχική μας φωτογραφία...

Μια παρτίδα με ένα φίλο στο πρωινό ελεύθερο παιχνίδι...