EMALIA EKSPERYMENTALNA. I MIĘDZYNARODOWE SYMPOZJUM by Wydział Rzeźby ASP Kraków

I MIĘDZYNARODOWE SYMPOZJUM

EMALIA EKSPERYMENTALNA EXPERIMENTAL ENAMEL I INTERNATIONAL SYMPOSIUM

AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH im. Jana Matejki w Krakowie plac Matejki 13 17-18 maja 2012 JAN MATEJKO ACADEMY OF FINE ARTS IN CRACOW 13 Matejko Square 17-18 May 2012

Obiekt (fr. pracy), Ewa Buksa-Klinowska

Wydawnictwo sfinansowane z dotacji na działalność statutową Wydziału Rzeźby przyznaną przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Publikacja podsumowująca i dokumentująca I i II Międzynarodowe Sympozjum Emalierskie zorganizowane w ramach projektu: „Międzynarodowe Sympozjum Emalierskie. Emalia Eksperymentalna w miniaturze i architekturze”.

I Międzynarodowe Sympozjum Emalierskie pt. „Emalia eksperymentalna”. The 1st International Enamel Symposium „EXPERIMENTAL ENAMEL” Autor projektu sympozjum/Initiator of the symposium: prof. Józef Murzyn Autor projektu badawczego i koordynator projektu/Initiator of the research project and project coordinator: dr hab. Jacek Kucaba Redakcja naukowa/Scientific editing: dr hab. Jacek Kucaba Redakcja i korekta językowa wersji polskiej/Polish version editing and proofreading: Katarzyna Wróbel Tłumaczenie/Translation: mgr Marek Bulanowski Prof-Net Opracowanie graficzne/Graphic design: dr Iwona Demko Fotografie z sympozjum/Photographs of the symposium: mgr Sławomir Biernat Druk i oprawa/Printing and binding: Drukarnia Know-How Wydanie pierwsze/First edition Kraków 2014 Wydawca/Publisher Wydział Rzeźby Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie Faculty of Sculpture Jan Matejko Academy of Fine Arts in Cracow www.rzezba.asp.krakow.pl

ISBN 978-83-64448-22-5

I MIĘDZYNARODOWE SYMPOZJUM

EMALIA EKSPERYMENTALNA EXPERIMENTAL ENAMEL I INTERNATIONAL SYMPOSIUM

MIĘDZYNARODOWE SYMPOZJUM „EMALIA EKSPERYMENTALNA” TO CYKL SPOTKAŃ ORGANIZOWANYCH PRZEZ ASP W KRAKOWIE POŚWIĘCONYCH TECHNICE EMALII, KTÓRA JEST W POLSCE MAŁO POPULARNA I NIE JEST PROGRAMOWO NAUCZANA NA ŻADNEJ POLSKIEJ UCZELNI ARTYSTYCZNEJ. CELEM ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWEGO SYMPOZJUM EMALIERSKIEGO JEST PROMOCJA TEJ TECHNIKI M.IN. POPRZEZ WSPÓŁPRACĘ Z TWÓRCAMI EMALII Z EUROPY WYKORZYSTUJĄCYMI JĄ W RÓŻNYCH DZIEDZINACH PRACY ARTYSTYCZNEJ. OBECNIE TO JEDYNE TEGO TYPU SYMPOZJUM NA TERENIE NASZEGO KRAJU. THE „EXPERIMENTAL ENAMEL” INTERNATIONAL SYMPOSIUM IS A SERIES OF MEETINGS, ORGANISED BY AFA IN CRACOW, WHICH ARE DEVOTED TO THE ENAMEL TECHNIQUE, WHICH IS NOT VERY POPULAR IN POLAND AND IT IS NOT TAUGHT IN ANY POLISH ART UNIVERSITY. THE OBJECTIVE OF THE ORGANISATION OF THE INTERNATIONAL ENAMEL SYMPOSIUM IS TO PROMOTE THIS TECHNIQUE, E.G. BY CO-OPERATION WITH EUROPEAN ENAMEL ARTISTS WHO USE IT IN A VARIETY OF ART DISCIPLINES. CURRENTLY, IT IS A UNIQUE SYMPOSIUM OF THIS TYPE WHICH IS ORGANISED IN POLAND.

I Międzynarodowe Sympozjum Emalierskie pt. „Emalia eksperymentalna” Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie 17-18 maja 2012 PLAN SYMPOZJUM Dzień pierwszy, 17.05.2012

Dzień drugi, 18.05.2012

Godz. 10.00 Rozpoczęcie sympozjum, powitanie gości • Dziekan Wydziału Rzeźby prof. Józef Murzyn

Godz. 10.00 Rozpoczęcie sympozjum • Dziekan Wydziału Rzeźby prof. Józef Murzyn

Godz. 10.15 Wystąpienia prelegentów • Dr hab. Marek Nocuń z Katedry Powłok Amorficznych AGH w Krakowie, Emalia jako tworzywo wielofazowe • Mgr Ewa Gil, główny technolog firmy Emalia Olkusz S.A., Firma Emalia Olkusz S.A. • Tatiana Iljina (Ukraina), Współczesna emalia na Ukrainie: typologia, metody kształtowania i kierunki rozwoju

Godz. 10.15 Wystąpienia prelegentów • Ewa Buksa-Klinowska (Polska), Emalie na metalach szlachetnych. Różnorodność stosowanych technik emalierskich i różnorodność uzyskiwanych efektów plastycznych • Pal Tóth (Węgry), International Studio of Enamel Art, Kecskemét, Miniatura emalierska. Techniki malarskie i materiały • László Gyergyádesz (Węgry), dyrektor International Studio of Enamel Art, Kecskemét, Emalia w sztuce współczesnej. Międzynarodowa działalność studia emalierskiego w Kecskemét na przestrzeni 40 lat

Godz. 13.00 Przerwa kawowa • Bogna Jarzemska-Misztalska (Polska), Sztuka wypalania. Malarstwo na blasze w technice emalii Bogny Jarzemskiej-Misztalskiej Podsumowanie pierwszego dnia sympozjum, dyskusja, pytania do prelegentów • Prof. Krzysztof Nitsch, Wydział Rzeźby ASP w Krakowie, Szef Katedry Metalu • Dr hab. Jacek Kucaba, Wydział Rzeźby ASP w Krakowie Godz. 14.30-15.00 Wspólny obiad

Dziekan Wydziału Rzeźby prof. Józef Murzyn

Godz. 14.00 Podsumowanie sympozjum, dyskusja, pytania do prelegentów • Prof. Krzysztof Nitsch, Wydział Rzeźby ASP w Krakowie, Szef Katedry Metalu • Dziekan Wydziału Rzeźby prof. Józef Murzyn

Godz. 15.30 Wspólny obiad

Rektor ASP prof. Adam Wsiołkowski

The 1st International Enamel Symposium “Experimental Enamel” Academy of Fine Arts in Cracow 17-18 May, 2012 SYMPOSIUM AGENDA First day, 17.05.2012 10.00 a.m Beginning of the symposium, Word of Welcome • Prof. Józef Murzyn, Dean of the Faculty of Sculpture

Second day 18.05.2012 10.00 a.m Beginning of the Symposium • Prof. Józef Murzyn, Dean of the Faculty Sculpture

10.15 a.m Speakers’ Pronouncements: • Marek Nocuń, Assist. Prof., Department of Amorphous Coatings, AGH University of Science and Technology in Cracow, Enamel as the Poly-Phasic Material • Ewa Gil, M. Sc., Main technologist of the Enamel Olkusz S.A. company, Enamel Olkusz S.A. company • Tatyana Ilyina (Ukraine), Present Enamel Technology in Ukraine: Typology, Methods of Formation and Directions of Development

10.15 a.m Speakers’ Pronouncements: • Ewa Buksa-Klinowska (Poland), Enamels on Precious Metals. Variety of Applied Enamel Techniques and Variety of Obtained Plastic Effects • Pal Tóth (Hungary), International Studio of Enamel Art, Kecskemét, Enamel Miniature. Painting Techniques and Materials • László Gyergyádesz (Hungary), Director of International Studio of Enamel Art, Kecskemét, Enamel in Contemporary Art. International Activity of the Enamel Studio in Kecskemét During Last 40 years

1.00 p.m Coffee break • Bogna Jarzemska-Misztalska (Poland), Art of Baking. Painting on Metal Sheet in the Enamel Technique by Bogna Jarzemska-Misztalska Recapitulation of the first day of the symposium, discussion, questions to speakers • Prof. Krzysztof Nitsch- Faculty of Sculpture of the Academy of Fine Arts in Cracow, Head of the Department of Metal Sculpture • Jacek Kucaba, Assist. Prof., - Faculty of Sculpture of the Academy of Fine Arts in Cracow

2.00 p.m Recapitulation the symposium, discussion, questions to speakers • Prof. Krzysztof Nitsch, Faculty of Sculpture of the Academy of Fine Arts in Cracow, Head of the Department of Metal Sculpture • Prof. Józef Murzyn, Dean of the Faculty Sculpture 3.30 p.m Common lunch

2.30-3.00 p.m Common lunch

Co-initiator and project coordinator dr hab. Jacek Kucaba

Arkadiusz Szostak Arkadiusz Szostak Arkadiusz Szostak

Prace studentów zrealizowane w ramach współpracy z Emalią S.A.

Wernisaż wystawy studentów w Galerii Wydziału Rzeźby

Arkadiusz Szostak Arkadiusz Szostak Arkadiusz Szostak

Students’ Works Executed In Cooperation with the Emalia S.A company

Opening of the students exhibition at Gallery of the Faculty of Sculpture

Sympozjum „Emalia eksperymentalna” Dziekan Wydziału Rzeźby prof. Józef Murzyn

W szerokim spektrum technik plastycznych poczesne miejsce zajmują techniki emalierskie. Należą one do jednych z najstarszych, charakteryzujących się wysokimi walorami estetycznymi, dekoracyjnymi i niezwykłą, nieporównywalną z innymi technikami trwałością. Dzieła emalierskie, niegdyś niezwykle cenione i pożądane z powodu skomplikowanej technologii, należały jednak do najdroższych i rezerwowane były dla najważniejszych, najbardziej prestiżowych realizacji. Przez długi czas zapomniane, zdominowane innymi, łatwiejszymi, szybszymi technikami, zepchnięte w elitarną, wysoko specjalistyczną niszę przetrwały, znajdując swoje miejsce w wąskim nurcie ekskluzywnych przedmiotów użytkowych, częProf. Józef Murzyn

sto uzupełniając i wzbogacając złożone technologicznie, wirtuozowskie utwory rękodzieła artystycznego. W rezultacie przesytu materiałami sztucznymi, toksycznymi i nieprzewidywalnymi technologiami czasów najnowszych zauważa się potrzebę powrotu do dawnego, bezpiecznego i szlachetnego warsztatu plastycznego. Rozwija się nurt przywracania klasycznych technik i technologii stosowanych w nowoczesnym warsztacie twórczym zgodnie z aktualnymi wymaganiami estetycznymi. Renesans przeżywają również techniki emalierskie. Powracają do sztuki współczesnej, znajdując szerokie zastosowanie, od małych, kameralnych form, przez różnorodne przykłady realizacji malarskich, dekoracji wnętrz użyteczności publicznej, aż po wielkie rozwiązania architektoniczne. Sympozjum „Emalia eksperymentalna” ma przypomnieć i przybliżyć studentom Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie tradycyjne i nowoczesne techniki emalierskie. Przywołując wspaniałą historię emalii poprzez zestawienie przykładów dzieł z różnych kręgów kulturowych i ośrodków mających największe osiągnięcia w tym zakresie zarówno w ujęciu historycznym, jak i twórczości współczesnych artystów, organizatorzy sympozjum chcieli do8

konać rzeczowego bilansu, opisującego aktualną kondycję tej techniki, a przede wszystkim stan jej potencjału rozwojowego będącego probierzem zdolności konstruktywnego uczestniczenia w żywym nurcie sztuki aktualnej, wolnej od balastu wzorów historycznych, zdolnej do aktywnego i wartościowego współtworzenia nowoczesnego instrumentarium i zasobu adekwatnych środków artystycznej ekspresji. Organizacja tego typu sympozjum przez Wydział Rzeźby może dziwić z racji postrzegania emalii jako techniki malarskiej, w skrajnych przypadkach mikroreliefowej, nieprzekraczającej zasadniczo rygorów płaszczyzny. Obserwując jednak nowoczesne realizacje artystyczne z użyciem technik emalierskich, zauważyć można, jak dalece ich autorzy zdolni są przełamywać w swoich dziełach stereotyp dwuwymiarowości, dystansując się od form i obiektów traktowanych tradycyjnie. Dobrym tego przykładem niech będą prace uczestników drugiego sympozjum prezentowane na towarzyszącej mu wystawie w Galerii Promocyjnej ASP w Krakowie. Ukazując przykłady wybitnych artystów i projektantów europejskich stosujących w swojej twórczości techniki emalierskie, organizatorzy sympozjum starali się zaprezentować rozległy obszar możliwych form i sposobów ich zastosowania, zwrócić uwagę na wielki potencjał możliwości kreacyjnych emalii, a tym samym ukazać sposobność wzbogacenia indywidualnego warsztatu twórczego. Sympozjum to jest zatem także elementem świadomego planu dydaktycznego władz Wydziału Rzeźby, a w drugiej edycji również Wydziału Malarstwa krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, mającego na celu zaoferowanie studentom nowych, nieobecnych dotąd w polskim szkolnictwie artystycznym treści kształcenia. Sympozjum to stanowi zatem swego rodzaju program pilotażowy będący reakcją na nadchodzące nowe wyzwania i zapotrzebowania rynku usług artystycznych. Jest jednocześnie instrumentem badającym kierunki, formy i metody dydaktyczne zdolne w ramach adekwatnej oferty programowej sprostać tym nowym wymaganiom. Wydział Rzeźby ASP w Krakowie, rozwijając badania własne nad nowymi formami zastosowania klasycznych technik i technologii plastycznych w nowoczesnym warsztacie twórczym, wdrożył program poszukiwania nowych form wykorzystania technik emalierskich w procesie projektowo-technologicznym dzieła rzeźbiarskiego. Ćwiczenia realizowane w ramach zajęć ze studentami w Pracowni Małej Formy Rzeźbiarskiej i Medalu oraz w Warsztacie Metalu stanowiącym jej integralną część,

Enamel Symposium “Experimental Enamel” Dean of the Faculty Sculpture Prof. Józef Murzyn

In the wide range of artistic skills the enamel techniques play a significant role. They are one of the oldest which are characterised by aesthetic and decorative values as well as extraordinary durability which could be hardly compared with the other ones. Enamel works which were previously much desired and valued because of the complex technology, were the ones of the most expensive and were left to the most significant and prestigious works. They were forgotten for a long time and under the domination of other, easier and quicker techniques, as well as they were put aside to the elitist and highly specialised niche, but they have survived and fund their role in the narrow trends of the utility objects, often supplementing and enriching complex technologies and perfect products of hand-made works of art. As a result of the glut of the artificial and toxic as well as unpredictable Technologies of the modern time, you could notice the Reed to return to older and safer as well as nobler artistic techniques. The trends to recover classical techniques and technologies, applied by modern artists in accordance with current aesthetic requirements, develop. Also, enamel techniques become the centre of interest again. They come back to the modern art. Where they are applied from small and intimate forms, through a variety of painting work and the interiors of the public space, to grand architectural projects. The Experimental Enamel symposium is meant to remind of and familiarise the students of the Academy of Fine Arts In Cracow with traditional and modern enamel techniques. By invoking the grand history of the enamel by the juxtaposition of the examples of works from various cultures and centres of art with the best achievements in the field both in the past and in the work of modern artists, the organisers of the symposium desired to sum up its achievements by describing the current role and the condition of the technique, and above all its potential for development which shall be a test for its ability to participate in the current trends in art, liberated from the burden of history, and able to co-create modern instruments and resources for appropriate means of artistic expression. The organisation of this type of the symposium by the Faculty of Sculpture may be perceived unusual because it is understood as a painting technique, or in the extreme as a micro-relief one, not exceeding the requirements of the surface. However, having in mind modern artworks executed with the use of enamel techniques, you could notice that their authors are able to overcome the cliché of the two-dimensionality In their

works, at the same time distancing from the traditional forms and objects. The works of the participants of the second symposium, which were shown at the exhibition in the Promotional Gallery of the AFA in Cracow could be a good example of that. The organisers, showing the works of prominent European artists and designers who apply enamel technique, strived for presenting a wide field of possible forms and methods of their use and attract the attention of the students to great creative potential of the enamel and at the same time to show an opportunity to enrich their individual artistic techniques.So, this symposium is also an element of conscious teaching plan of the authorities of

the Faculty of Sculpture, and in the second edition of it also the Faculty of Painting of the Academy of Fine Arts in Cracow, aiming at providing the students with the content of instruction which has been absent in Polish art education so far. Thus, the symposium is a pilot programme and the reaction to the forthcoming challenges and needs of the art market. Yet, it is an instrument for testing the areas of study, forms and teaching methods which are able to meet new challenges within the new educational offer. The Faculty of Sculpture of the AFA In Cracow, developing their own research on new forms of application of the classical techniques and Visual Technologies for the modern artists, has implemented the programme for developing New forms of application of enamel techniques in the process of design and execution of the sculptural work of art. The exercises, made during the classes with the participation of students of the Studio of Small Sculptural Forms and Medals alongside the Metal Atelier, which is an integral part of this studio, show the great and promising field of this type of artistic exploration. The works by students, participating in this programme, are an interesting and valuable example of that in terms of the 9

pokazują, z jak wielkim i obiecującym obszarem artystycznej eksploracji mamy do czynienia. Prace studentów biorących udział w tym programie stanowią tego niezwykle ciekawą i wartościową pod względem warsztatowym i artystycznym egzemplifikację. Rozwijając koncepcję poszerzania warsztatu twórczego młodych rzeźbiarzy, absolwentów kierunku rzeźby, a także tworząc ofertę dla innych kierunków artystycznych i projektowych krakowskiej Akademii, Wydział Rzeźby podjął niezwykle owocną współpracę z Emalią Olkusz S.A., jednym z ostatnich w regionie dużych zakładów produkcyjnych o długich i świetnych tradycjach oraz dużej wrażliwości na wyzwania dzisiejszego, niezwykle konkurencyjnego rynku. Partner ten, posiadający doskonałą bazę techniczną i technologiczną, prowadzi także intensywne działania badawczo-rozwojowe. W wielu aspektach są one zbieżne z badaniami i eksperymentami podejmowanymi przez młodych artystów, studentów i doktorantów ASP w ramach ich własnych projektów artystycznych. Współpraca, a szczególnie wynikające w jej trakcie, często nieoczekiwane, a niezwykle owocne, sprzężenia zwrotne pomiędzy obiema sferami poszukiwań są żyznym obszarem wielorakich doświadczeń i przynoszą wymierne obustronne korzyści. Emalia Olkusz S.A. uzyskuje dostęp do nowatorskich koncepcji artystycznych w zakresie projektowania formy i innych aspektów artystycznych, przydatnych w procesie planowania strategii rynkowej, także w zakresie wprowadzania innowacji stylistycznych, elementów estetycznych decydujących o oryginalności produktu, artyści zaś uzyskują możliwości realizacji swoich projektów na najwyższym profesjonalnym poziomie. Sympozjum „Emalia eksperymentalna” i zebrane w niniejszym opracowaniu materiały posympozjalne mają również na celu zainteresowanie szerokiego grona odbiorców sztuki współczesnej, a także architektów, projektantów oraz rynku szeroko rozumianych usług artystycznych eksperymentalnymi, nowatorskimi rozwiązaniami artystycznymi wykorzystującymi techniki emalierskie w sposób dotąd niestosowany. Jestem przekonany, że sympozjum „Emalia eksperymentalna” pomyślane jako projekt aktywizujący sferę edukacyjną, kreacyjną i rynkową przyczynia się do poprawy funkcjonowania uczelni artystycznej, dopełniając jej konstytutywną funkcję oraz tworząc nową jakość w przestrzeni kulturowej miasta i regionu.

prof. Józef Murzyn Dziekan Wydziału Rzeźby

used technique and artistic means of expression. The Faculty of Sculpture, developing the concept of extending artistic techniques of young sculptors and the graduates from the area of sculpture as well as creating an offer for other areas of study in art and design at the AFA In Cracow, started cooperation with the Emalia Olkusz S.A. Company, one of the last big businesses in the region with long and great traditions and high sensitivity to the challenges of modern highly competitive market, which is bringing very good results. This partner who has highly developed technical and technological facilities, also runs intensive research projects. In many aspects they coincide with the research and experiments taken by Young artists, students, and doctoral students of the AFA In Cracow, within their own art projects. This cooperation, and in particular the interference resulting from it, often surprising and bringing fruitful results in the two areas of quests, are an interesting field for a variety of experiences and they bring Real benefits for the two parties. The Emalia Olkusz SA has gained Access to the innovative art concepts, which are useful In the process of planning of its marketing strategy and In the field of introducing stylistic innovations, aesthetical elements, which play a decisive role in the originality of the product, and the artists have gained an opportunity to implement their projects at the highest professional level. The Experimental Enamel symposium and the post-conference materials, which have been collected in this publication, inter alia aim at attracting interest of the wider public interested In modern art, and architects, designers, as well as the broadly understood art market in experimental, innovative artistic solutions, using the enamel techniques, which have not been implemented so far. I am sure that the Experimental Enamel symposium, conceived as a project stimulating the educational, creative and market areas contributes to improving the work of the art university by supplementing its essential role and creating a new quality in the cultural space of the city and the region.

Prof. Józef Murzyn Dean of the Faculty Sculpture

dr hab. Marek Nocuń

Urodzony w Jaśle w 1957 roku. Od 2009 roku profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Pracuje na Wydziale Inżynierii Materiałowej i Ceramiki, Katedra Technologii Szkła i Powłok Amorficznych. Dr hab. nauk technicznych, dyscyplina – technologia chemiczna. W latach 1990-1991 wyjechał na roczny staż naukowy na Uniwersytecie Walijskim w Cardiff w Wielkiej Brytanii. W 2001 roku odbył stypendium naukowe British Royal Society na tej samej uczelni. Kwalifikacje w zakresie: • technologii emalii, technologii szkła, technologii cienkich warstw otrzymywanych techniką zol-żel oraz technik próżniowych (CVD, PVD) • znajomości technik badawczych: XPS, SIMS, IR, DTA, VIS, IS, elipsometria. Bierze udział w licznych konferencjach i projektach międzynarodowych oraz krajowych. Wśród nich wymienić należy: • 2003-2004 – projekt DESY 2002 roku • 1995-1997 – udział w programie INCO-COPERNICUS.

Projekty krajowe: 1. Wpływ lokalnych efektów na własności żaroodporne materiałów w wysokich temperaturach – grant KBN 7TO8D 012 21 – G, wykonawca, 2001-2003 2. Organicznie modyfikowane szkła krzemionkowe jako materiał na powłoki ochronne – grant KBN 4T08D 00823, kierownik, 2002-2004 3. Podłoża z powłokami emalierskimi i plazmowymi dla niskotemperaturowych promienników podczerwieni – grant celowy 2983/CT08-6/2001, gł. wykonawca, 2001 4. Emalie elektroizolacyjne – grant KBN 7T08D 045 12, wykonawca, 1997-1999 5. Wpływ składu i metody otrzymywania na szybkość degradacji stopów oporowych typu FeCrAl w wysokich temperaturach – grant KBN 7TO8B 00914, gł. wykonawca, 1998-2000 6. Tworzywa szkłoceramiczne z fosforanem tytanowo-litowym jako fazą główną – grant KBN 7 T08D 014 16 zakończony w 2000 roku, gł. wykonawca, 1999-2000 7. Struktura i właściwości szkieł i tworzyw szklanokrystalicznych z układu Li₂O-SiO₂-Al2O₃ modyfikowanych tlenkami TiO₂, ZrO2, Y₂O₃ – grant KBN 7T08D 054 10, gł. wykonawca, 1996-1997

Born in 1957 in Jasło. Since 2009 he has been employed as a professor at the AGH University of Science and Technology in Kraków at the Faculty of Materials Science and Ceramics, Glass Technology and Amorphous Coatings department. Doctor Habilitatus of technical sciences, discipline: chemical science. In 1990-1991 he underwent annual scientific internship at the University of Wales, Cardif, Great Britain. In 2001 he obtained in the British Royal Society fellowship at the University of Wales, Cardiff, Great Britain. Qualifications: • enamels, glass technologies, thin-film technologies acquired by sol-gel and vacuous techniques (CVD, PVD). • Research techniques: XPS, SIMS, IR, DTA, VIS, IS, ellipsometry. He takes part in numerous, international projects and conferences, among which should be mentioned: • 2003-2004 - DESY project 2002, • 1995-1997 - INCO-Copernicus project

National projects: 1. The influence of the local effects on the heat-proof material properties in high temperatures - grant KBN 7TO8D 012 21 - main contractor, 2001-2003, 2. Organically modified fused quartzes as a material for the service coatings, grant KBN 4T08D 00823 - manager, 20022004, 3. Plasma and enamel bases for lowtemperature-pinch infrared radiators - restricted grant 2983/CT08-6/2001 main contractor, 2001, 4. Electrical insulating enamels - grant KBN 7T08D 045 12 - contractor, 19971999, 5. The composition and content influence on the acquiring the quickest method of the resistant alloys FeCrAl type degradation in the high temperatures, 1998 - 2000, 6. Glass - ceramic with titanium-lithium phosphate as a main phase - grant KBN 7 T08D 014 16 ended in 2000, main contractor, 1999 - 2000, 7. The structure and properties of the glass-crystalline materials from Li₂O-SiO₂-Al₂O₃ table modified by TiO₂,ZrO₂,Y2O₃ oxides, grant KBN 7T08D 054 10 G - main contractor, 1996-1997

Ph.D. Marek Nocuń

Emalia jako tworzywo wielofazowe dr hab. Marek Nocuń

Wprowadzenie Emalia ceramiczna to szklista powłoka o specjalnych właściwościach, mająca na celu zabezpieczenie podłoża przed szkodliwym i korodującym działaniem otoczenia oraz nadająca wyrobom wygląd estetyczny i higieniczny. Powłoka emalierska powstaje w wyniku stopienia szkliwa i dodatków barwiących oraz innych komponentów, w zależności od zastosowanej techniki nakładania. Temperatura obróbki termicznej wyrobów emaliowanych mieści się w zakresie 600-1100°C i zależy od właściwości termicznych podłoża. Frytę emalierską, podstawowy składnik emalii, uzyskuje się metodami technologii szkła, tj. poprzez stopienie zestawu szklarskiego, a następnie rozdrobnienie stopionej masy szklanej. Proces rozdrabniania nazywa się frytowaniem i odbywa się on poprzez wylanie gorącej masy szklanej do pojemnika z wodą – frytowanie mokre lub pomiędzy dwa walce stalowe chłodzone wodą – frytowanie suche. Proces frytowania ma na celu wytworzenie naprężeń ściskających w szkle, co ułatwia mielenie fryty do żądanego uziarnienia. Fryta szklana stanowi główny składnik emalii i jej zawartość w emalii nie jest mniejsza niż 80%. W niektórych zastosowaniach zmielona fryta bez dodatkowych składników może zostać użyta do wytworzenia powłoki emalierskiej. Najczęściej jednak do fryty dodaje się barwniki, związki obniżające napięcie powierzchniowe, substancje wiążące (kleje, gliny, olejki eteryczne). Podstawowe grupy składników do produkcji fryty emalierskiej pokazano na rys. 1.

Rys. 1. Podstawowe grupy surowców do produkcji szkieł i fryt emalierskich W zależności od stopnia transparentności wyróżnia się emalie: 1. transparentne a) bezbarwne b) barwne 2. opakowe a) białe b) barwne. 14

Emalia transparentna to powłoka przeźroczysta (niekryjąca). Widać przez nią podłoże lub niższą warstwę emalii, na którą została ona naniesiona. Barwę emalii uzyskuje się metodami szklarskimi, to znaczy wprowadza się barwnik jako składnik zestawu do topienia szkła, z którego powstaje fryta emalierska. Może być stosowana do barwienia wyrobów codziennego użytku, jak również do celów artystycznych – wytwarzania szkieł witrażowych (elementy twarzy, cienie). Wykorzystywana jest często do zdobienia szkła oraz w jubilerstwie i emaliach artystycznych. Dr hab. Marek Nocuń

Emalia opakowa jest emalią, przez którą światło nie przechodzi, lecz jest rozpraszane i odbijane. Rozpraszanie światła zachodzi na cząstkach barwnika, na fazie krystalicznej, pęcherzykach powietrza czy wydzieleniach fazowych (szkła likwacyjne). W emaliach białych światło jest rozpraszane na fazach krystalicznych lub na fazie gazowej. Skład fryty emalii białej musi być tak zaprojektowany, aby podczas obróbki termicznej wydzieliła się faza krystaliczna. Emalie białe (zamącone) bazują najczęściej na fluorkach, TiO₂, SnO₂, ZrO₂, ZnO. Emalie zamącone barwne uzyskuje się poprzez dodatek tlenku barwiącego do zestawu emalii lub poprzez dodatek pigmentu do fryty emalierskiej. Emalia różni się od szkła tym, że zawiera pewien udział fazy krystalicznej, dodatki w postaci pigmentu, fazę gazową, tlenki pochodzące z podłoża. Tak więc emalia jest tworzywem wielofazowym, a zatem wszystkie właściwości powłoki emalierskiej będą uwarunkowane udziałem i właściwościami poszczególnych faz. Oczywiście udział fazy szklistej jest zwykle dominujący i właściwości fryty decydują głównie o własnościach emalii. Czasem jednak udział fazy krystalicznej jest tak duży, że wpływa istotnie na własności emalii. Niemniej jednak ważny jest wpływ barwnika, którego ilość może się wahać od kilku do kilkunastu procent.

Enamel as a multiphase material Ph.D. Marek Nocuń

Introduction Ceramic enamel is a glassy coating with special properties, designed to protect the substrate from the harmful and corrosive influene of the environment and gives the enamel products aesthetic and hygienic look. Enamel coating is formed by melting the glassy frit and coloring additives and/or other components, depending on the application technique used. The temperature of the heat treatment of the enamel products is in the range 6001100 ° C and depends mainly on the thermal properties of the substrate. Enamel frit, a basic component of the enamel is obtained by the glass technology methods ie by melting the glass and fragmentation of the molten glass. The fragmentation is called fryting and is done by pouring the hot molten glass into a container filled with water - wet deep-fryting, or between two water cooled steel rolls - dry fryting. Fryting process is to produce compressive stresses in the glass frit to facilitate milling it to the desired particle size. Glass frit is the main component of enamel and its content is not less than 80 %. In some applications, grinded frits with no extra components can be used to form an enamel coating . Mostly however colorants, surface tension lowering compounds, binders ( adhesives, clays , essential oils) are added to the frit. Basic group of components for the production of enamel fryt is shown in Figure 1.

Fig.1. Basic group of raw materials for the production of glass and enamel frit. Depending on the degree of transparency the enamel can be divided as follow: 1. Transparent a) colorless b) colored 2. Opaque a) white b) colored. Transparent enamel coating does not absorbed

light so one can see the metal substrate or the enamel layer below. A color enamel is obtained by glass technology methods, i.e. a dye is introduced into the glass batch composition from which the enamel frit is to be obtain. Transparent enamel can be used for decorating everyday use articles as well as for artistic purposes - stained glass (elements of the face, shadows). Is often used for decorating glass and enamels in jewelery and art. Opaque enamel is the enamel through which light does not pass, but it is scattered and reflected. Light scatters on the particles of the dye, the crystal phase,

air bubbles or liqyide phase (liquation glasses ). In case of white enamels the light is scattered on the crystalline phases or gas phase. The composition of the white enamel frit must be so designed that during the thermal treatment the crystalline phase will separated. White enamels (turbid enamels) are mostly based on fluorides , TiO₂, SnO₂ , ZrO₂, ZnO. Turbid colored enamels are obtained by the addition of a coloring oxide into the glass frit batch or by mixing white enamel frit with pigment. The enamel is different from the glass in that sense that it contains a certain proportion of crystalline phase in the form of pigment additives, the gas phase, oxides originating from the substrate . So enamel is a multiphase material , and so all the enamel coating properties will be influenced by the participation and properties of the individual phases. Of course, part of the vitreous phase is usually dominant and the properties of the frit decide mainly on the properties of the enamel. Sometimes, however, the amount of the crystalline phase is so large that significantly affect the properties of the enamel. No less the influence of the amount of dye which can vary from a few to several percent is important also. Chemical resistance of enamel Most of the common glasses posses a good 15

Odporność chemiczna emalii Dla wyrobów szklanych wyróżnia się odporność chemiczną na kwasy, zasady, wodę oraz odporność na wietrzenie. Najwyższą odporność chemiczną posiada szkło kwarcowe. Powstaje ono ze stopienia czystego SiO₂. Krystaliczna struktura kwarcu przechodzi w nieuporządkowaną, amorficzną na skutek wzrostu lepkości podczas studzenia – rys. 2.

Rys. 2. Struktura krystaliczna kwarcu – A, struktura amorficzna szkła kwarcowego – B

Rys. 3. Struktura szkła krzemionkowego sodowo-wapniowego Szkła użytkowe charakteryzują się stosunkowo dobrą odpornością chemiczną na korozyjne oddziaływanie otoczenia. Odporność chemiczna szkła istotnie zależy od pH środowiska i najczęściej obserwuje się znacznie wyższą odporność na kwasy niż zasady. Odporność chemiczna szkła w środowiskach silnie zasadowych jest często 100 razy niższa niż w silnych środowiskach kwaśnych. Ponadto szkła o większej zawartości topników często reagują z CO₂ i SO₂ zawartymi w powietrzu (proces wietrzenia). Prowadzi to do powstania cienkiej warstwy produktów korozji w postaci węglanów i siarczanów wapnia. Odporność na korozyjne oddziaływanie wody jest pomiędzy odpornością na kwasy a odpornością na zasady. W szkłach krzemionkowych odporność chemiczna silnie zależy od składu szkła i rośnie w szeregu: • tlenki zwiększające odporność na kwasy: SiO₂; B₂O₃; Al₂O₃; TiO₂; CaO; ZnO; ZrO₂; SnO₂; PbO; MgO; SrO; BaO • tlenki zwiększające odporność na zasady: SiO₂; CaO; MgO; SrO; BaO; PbO; TiO₂; ZrO₂; ZnO; Al₂O₃ • tlenki zwiększające odporność na korozję wodną: SiO₂; B₂O₃; Al₂O₃; TiO₂; CaO; ZnO; ZrO₂; SnO₂; PbO; MgO; SrO; BaO. Jako że emalia jest tworzywem wielofazowym, odporność chemiczna zależy w tym przypadku od nastę16

pujących czynników: • składu chemicznego zastosowanej fryty szklanej • struktury (rodzaj fazy krystalicznej, likwacja, udział innych dodatków) • mikrostrukturalnej budowy powłoki (dodatki, pęcherze i ich rozkład w powłoce). Odporność chemiczna emalii jest zwykle niższa niż szkieł użytkowych (np. szkło okienne), ponieważ szkła na frytę emalierską zawierają znacznie więcej topników. Jest to podyktowane faktem, że emalie są najczęściej obtapiane w temperaturach do 800°C. Maksymalna wysokość temperatury obtapiania ograniczona jest przez temperaturę deformacji podłoża. Dla niektórych podłoży, jak np. aluminium, maksymalna temperatura obtapiania emalii nie może przekraczać 550°C. Stosowanie fryt o wysokiej odporności korozyjnej pozwala na użytkowanie wyrobu przez długi czas nawet w trudnych warunkach eksploatacyjnych. Jest to szczególnie ważne w przypadku wielkoformatowych form artystycznych eksploatowanych na zewnątrz, takich jak murale czy rzeźby, gdzie koszt wykonania przedmiotu emaliowanego jest wysoki. Artysta zwykle nie przygotowuje emalii sam i ma ograniczony wpływ na jakość kupowanych emalii, powinien jednak żądać atestu na odporność korozyjną w stosowanym środowisku. W przypadku emalii opakowych zawierających fazę krystaliczną korzystniej jest stosować tlenki o wysokiej odporności chemicznej, takie jak ZrO₂ czy TiO₂, w miejsce fazy fluorkowej. Odporność chemiczną powłoki emalii obniżają również niektóre pigmenty i gliny. W miarę możliwości wybierać należy pigmenty spinelowe o wysokiej odporności chemicznej. Wpływ fazy gazowej na szybkość niszczenia korozyjnego powłoki emalii jest dość istotny i zależny od ilości i rozmieszczenia pęcherzyków gazowych na przekroju warstwy emalii. Ilustruje to rys. 4. Pęcherze duże mogą istotnie skrócić drogę korozji, a przez to doprowadzić do zniszczenia powłoki w szybszym czasie. Z kolei duża ilość pęcherzy zlokalizowanych przy powierzchni emalii prowadzi do szybkiej korozji powierzchniowej objawiającej się zmatowieniem powierzchni.

Rys. 4. Mikrostruktura warstwy emalii (niebieską linią zaznaczono drogę korozji) Najbardziej korzystny rozkład fazy gazowej występuje wtedy, gdy pęcherzyki gazowe są małe i równo-

chemical resistance to acids, alkalis, water and resistance to weathering. The highest chemical resistance posses a quartz glass. Quartz glass is formed from the fusion of pure SiO₂. The crystalline structure of the quartz changes into disorderly amorphous due to the increase in the viscosity during cooling - Fig.2.

Fig. 2. The crystal structure of quartz – A, structure of amorphous silica glass - B. Due to the high melting point, quartz glass quartz is used for special purposes only. Common glass prodacts are formed as a result of modification of silica glass by addition of fluxes to lower the melting point. As a simple two-component systems of SiO₂ - flux are not very resistant to corrosion, due to the large number of broken bonds, additionally oxides named as modifying oxides such as calcium oxide , magnesium, barium , strontium are usually introduced. The structure of the soda-lime glass shown in Figure 3.

Fig. 3. Structure of the silica-soda-lime glass. Common glasses characterized by relatively good chemical resistance to corrosive effect of the environment. Chemical resistance of the glass significantly depends on the pH of the environment and is most often much higher to acids than to bases. Chemical resistance of glass in a highly alkaline environment is often 100 times lower than in strong acidic environments . Furthermore, with higher content of the fluxes glass often react with CO₂ and SO₂ from the air (weathering), which leads to the formation of a thin layer of corrosion products in the form of carbonates and sulphates of calcium. Resistance to corrosion by water is between resistance to acid and resistance to base. The chemical resistance of silicate glasses strongly depends on the composition of the glass and increases in the series: • oxides increasing resistance to acids: SiO₂; B₂O₃; Al₂O₃; TiO₂; CaO; ZnO; ZrO₂; SnO₂; PbO; MgO; SrO; BaO • oxides increasing resistance to the base:

SiO₂; CaO; MgO; SrO; BaO; PbO; TiO₂; ZrO₂; ZnO; Al₂O₃; • oxides increasing resistance to water corrosion: SiO₂; B₂O₃; Al₂O₃; TiO₂; CaO; ZnO; ZrO₂; SnO₂; PbO; MgO; SrO; BaO Because the enamel is multiphase material chemical resistance depends in this case on the following factors: • the chemical composition of glass frit used • structure (type of crystalline phase, liquation, the participation of other additives) • microstructure of the coating (additives, bubbles and their distribution in the shell) Chemical resistance of the enamel is typically lower than the resistance of glass (e.g. window glass), because enamel glass frit contain much more fluxes. This is dictated by the fact that enamels are usually fired at the temperatures up to 800 oC. The highest firing temperature is limited by the temperature of the substrate deformation. For some substrates such as aluminum, maximum temperature of enamel firing does not exceed 550 0C. The use of frits with high corrosion resistance allows the use of the product for a long period of time even in harsh conditions. This is particularly important in the case of large artistic forms as for outdoor murals and sculpture, where the cost of the enameled object is high. The artist usually does not prepare himself enamel and has a limited impact on the quality of purchased enamel, but should request approval for corrosion resistance in the environment of the enamel use . In the case of opaque enamel, containing crystalline phase is advise to use oxides with high chemical resistance such as ZrO₂ or TiO₂ in place of the fluoride phase. The chemical resistance of enamel coatings is also reduced by some of the pigments and clay. Whenever possible, one should choose spinel pigments with high chemical resistance . Effect of gas phase on the corrosion destruction rate of enamel coating is quite important and depends on the amount and distribution of gas bubbles in the cross section of the enamel layer. This is illustrated in Figure 4. Large bubbles can significantly shorten the distance for the corrosion and thus cause damage to the film at a faster time. In turn, a large amount of bubbles located at the surface leads to rapid enamel surface corrosion manifests itself in a matt surface.

Fig. 4. The microstructure of the enamel layer. Blue lines indicate the path of corrosion. 17

miernie rozłożone w powłoce emalii. Oczywiście dobrze przygotowana emalia powinna zawierać możliwie mało fazy gazowej. Źródłem fazy gazowej w emaliach jest woda zaadsorbowana, woda krystalizacyjna (pojawia się, gdy zastosowano mokry proces frytowania), gazy dyfundujące z podłoża, granice międzyziarnowe oraz dodatki, takie jak np. glina, sole ustawcze, niektóre pigmenty, olejki eteryczne. Odporność mechaniczna (odporność na zarysowanie, wytrzymałość na rozrywanie, mikrotwardość) Odporność emalii na zarysowanie jest zwykle niższa niż szkła o podobnym składzie. Wpływ na to ma występowanie granic międzyziarnowych pomiędzy fazą szklistą a pigmentem, fazą krystaliczną lub innym dodatkiem oraz ilością i rozkładem wielkości pęcherzyków gazowych. Istotny wpływ na odporność na zarysowanie ma tu również zastosowana fryta emalierska. Zwykle fryta o niższej odporności korozyjnej cechuje się również niższymi właściwościami mechanicznymi. Udział fazy gazowej i rozłożenie pęcherzyków gazowych na przekroju warstwy jest istotny i jeżeli pęcherzyki gazowe zlokalizowane są przy powierzchni, mogą znacznie obniżać wytrzymałość powierzchni emalii na zarysowanie (rys. 5).

Rys. 5. Wpływ lokalizacji fazy gazowej na wytrzymałość powierzchni na zarysowanie Istotna jest również wytrzymałość powłoki na rozciąganie, gdyż powłoka o niskiej wytrzymałości, narażona na częste zmiany temperatury, może ulec spękaniu. O wytrzymałości mechanicznej powłoki emalierskiej decyduje dokładne ujednorodnienie składników emalii, ograniczenie do minimum składników mogących wprowadzać fazę gazową, zastosowanie szkliw o wyższej elastyczności i niskiej lepkości w temperaturze wypalania. Właściwości termiczne Wyrób emaliowany stanowi połączenie szkła z podłożem metalowym. Właściwości obu tych tworzyw są skrajnie różne i uzyskanie trwałego ich połączenia jest warunkiem koniecznym, choć nie zawsze łatwym do spełnienia. Podstawowym parametrem decydującym o trwałości połączenia metalu i szkła jest zgodność współczynników rozszerzalności termicznej w możliwie szerokim zakresie temperatur. Współczynnik rozszerzalności termicznej tworzywa wielofazowego to wypadkowa współczynni18

ków poszczególnych faz proporcjonalnie do ich udziału. W przypadku emalii prostych barwionych w masie zgodność współczynnika z danym podłożem jest zagwarantowana przez producenta. Emalie złożone na bazie fryty i pigmentów, a przygotowywane bezpośrednio przez artystę, mogą posiadać istotnie różny współczynnik rozszerzalności termicznej. Wartość współczynnika zależeć będzie od rodzaju i ilości dodanego pigmentu. Niektóre pigmenty, jak CdS, znacznie zwiększają współczynnik rozszerzalności termicznej, natomiast inne wpływają na zmniejszenie współczynnika, jak np. TiO₂, ZrO₂ i szereg innych. Znajomość współczynnika rozszerzalności termicznej fryty i dodawanego pigmentu jest niezbędna w celu właściwego oszacowania współczynnika rozszerzalności emalii, a tym samym uzyskania trwałego połączenia. Zmiana współczynnika rozszerzalności następuje również wtedy, gdy mamy do czynienia z krystalizacją fryty pod wpływem dodanego pigmentu lub zbyt długiej obróbki termicznej. W takim przypadku nie jest możliwe oszacowanie zmian współczynnika bez znajomości ilości fazy krystalicznej i jej właściwości termicznych, a zgodność współczynników podłoża i emalii najlepiej oszacować, wykonując emaliowanie jednostronne cienkiego podłoża. Walory estetyczne powłoki emalierskiej Do parametrów fizycznych mających wpływ na odbiór estetyczny powłoki emalierskiej zaliczyć można: • barwę • stan powierzchni (gładkość, połysk, defekty powierzchniowe). Jakość barwy powłoki zależy od szeregu czynników, z których najistotniejsze to: • skład chemiczny fryty • jakość użytego pigmentu • temperatura wypalania • czas obróbki termicznej • atmosfera pieca (utleniająca, redukcyjna, obojętna). Skład chemiczny fryty emalierskiej determinuje barwę emalii. Szczególnie wyraźnie widać to w przypadku emalii transparentnych barwionych w masie. Na rys. 6 pokazano wpływ jonów alkalicznych na kolor szkieł barwionych tlenkami niklu. W szkłach litowych uzyskuje się barwę pomarańczową, a w szkłach sodowych i potasowych barwa przechodzi w czerwoną.

Rys. 6. Wpływ jonów alkalicznych na barwę szkieł

Most preferred gas phase distribution is when a gas bubbles are small and evenly distributed in the cross section of enamel coating. Of course, well-prepared enamel should contain as little gas phase as possible. The source of the gas phase in enamels is; adsorbed water, crystallization water (appears when applied wet fryting process), gases diffuse from the substrate, intergranular boundaries and additives such as clay, salts, some pigments, essential oils. Mechanical resistance (scratch resistance, tearing resistance , microhardness) Scratch resistance of the enamel is typically less than that of glass of similar composition. This is explained by the occurrence of intergranular boundaries between the glassy phase and pigment crystal phase or other additive, and the quantity and size distribution of gas bubbles. Significant impact on the scratch resistance has also a enamel frit used. Typically, the lower corrosion resistance of the frit the lower mechanical properties of the enmael coating. The share of the gas phase and the distribution of gas bubbles in the cross section of the layer is important, and if gas bubbles are located near the surface it can significantly decrease the strength of the enamel surface to scratching and Figure 5.

Fig. 5 . Influence of location the gas phase on the surface of the scratch resistance . Also important is the tensile strength of the coating because of low strength of the coating, exposed to frequent temperature changes will result in fracture of the coating. The mechanical strength of enamel coating will be determined by the precise homogenisation of enamel ingredients, reduction to a minimum the components that might create a gas phase, the application of glazes with higher flexibility and low viscosity at the firing temperature. Thermal properties The enamelled product is a combination of glass and metallic substrate. Properties of both of these materials are extremely different and achieveing a durable connection of them is a necessary condition but not always easy to meet. The basic parameter for the durability of the connection of metal and glass is compliance of thermal coefficients expansion in the temperature range as wide as possible. The resultant coefficient of thermal expansion is the sum of a each phase and components coefficients in proportion to their share. In the case of

simple enamel coloured by oxides added into the frit batch compliance of coeficient is guaranteed by the manufacturer. Enamels made on the basis of frits and pigments and prepared directly by the artist, may have significantly different thermal expansion coefficient. The coefficient will depend on the type and amount of added pigment. Some pigments like CdS substantially increase the thermal expansion coefficient, while others such as TiO₂ , ZrO₂ , and many others reduce thermal coefficient. Knowledge of the thermal expansion coefficient of frit and pigment is necessary in order to properly estimate the coefficient of resultant enamel and thus obtaining a long lasting connection. Changing in the thermal expansion coefficient also occurs when the crystallization of the frit take place under the influence of added pigment or prolonged heat treatment. In this case, it is not possible to estimate the changes of thermal expansion without the knowledge of the amount of the crystalline phase and its thermal properties and compliance of the coefficients of the substrate and enamel is best estimate enamelling one sided of thin substrate metal. Aesthetic values of the enamel coating For the physical parameters affecting the aesthetic reception of enamel coatings include: a) color b) surface condition ( smoothness , luster , surface defects) The quality of color of the coating depends on several factors of which the most important are: • the chemical composition of the frit • quality of the pigment used • firing temperature • heat treatment time • furnace atmosphere (oxidizing, reducing, neutral) The chemical composition of enamel frit determines the color of the enamel. This becomes clear in the case of transparent colour enamel. Figure 6 shows the effect of type of alkali ions on the color of nickel oxide colored glasses. In the lithium glasses orange color is obtained while in case of sodium and potassium glasses color goes into the red.

Fig. 6. The effect of alkali ions on the color of the glasses. In case of artistic enamel color purity ie the absence of color additives is important and here the 19

Dla emalii artystycznych istotna jest czystość barwy, tj. brak występowania barw dodatkowych i tutaj skład podstawowy fryty szklanej odgrywa rolę decydującą. Tlenek niklu daje barwy stosunkowo czyste, gdy szkło zawiera jeden rodzaj jonu alkalicznego – rys. 6, ale jeżeli fryta zawiera kombinacje jonów alkalicznych potasu i litu, pojawiają się dodatkowe pasma barwne w zakresie od 550 nm (barwa zielona) – rys. 7. Nałożenie się szeregu częstotliwości powoduje utratę czystości barwy.

Rys. 7. Wpływ kombinacji jonów alkalicznych na barwę szkła barwionego jonami niklu Barwa emalii barwionych pigmentami również może ulegać zmianie w zależności od składu szkła podstawowego. Przykładowo, pigment zielony Cr₂O₃ daje barwę zieloną w szkłach alkalicznych, ale jeżeli fryta zawiera ołów, barwa emalii będzie żółto-zielona, ze względu na tworzący się chromian ołowiu. Niektóre pigmenty (pigmenty siarczkowe) nie mogą być łączone z frytami ołowiowymi, bowiem ich połączenie zmienia barwę pigmentu na czarny wskutek tworzenia się siarczku ołowiu. Fryty zbyt agresywne mogą reagować z pigmentem, powodując utratę lub zmianę barwy. Tak więc konieczne jest przetestowanie kombinacji fryta–pigment w przypadku każdej zmiany dostawcy czy nawet partii towaru. Większość pigmentów reaguje na temperaturę i czas wypalania zmianą barwy. Niektóre barwniki są szczególnie wrażliwe i mogą ulec całkowitemu wypaleniu (rozkład termiczny) w przypadku zbyt długiego wypalania lub wypalania wielokrotnego. W takim przypadku emalie te powinny być wypalane jako ostatnie. Kolejny czynnik mający wpływ na barwę emalii to atmosfera pieca. Najbardziej pożądana jest atmosfera obojętna lub lekko utleniająca. Atmosfera redukująca może prowadzić do redukcji niektórych pigmentów lub składników fryty, co prowadzi do zmiany barwy. Szczególnie wrażliwe są tu atomy wielowartościowe, takie jak Fe, Mn, Ni. Większość pieców oporowych daje atmosferę utleniającą lub obojętną. Atmosfera redukcyjna występuje przy obróbce palnikowej emalii, gdy spalanie jest niezupełne. W niektórych przypadkach atmosfera redukcyjna jest pożądana – emalie rubinowe, efekty specjalne. Wpływ na efekty wizualne ma, oprócz barwy, stan powierzchni. Zasadniczo powierzchnia emalii 20

nie powinna charakteryzować się wadami w postaci nakłuć, pęcherzy, rys itp. W emalii artystycznej takie wady powierzchniowe mogą jednak stanowić pożądany efekt artystyczny. W emalii użytkowej i jubilerskiej dąży się do uzyskania powierzchni gładkiej i o możliwie dużym połysku. Gładkość powierzchni determinuje napięcie powierzchniowe fryty, ilość i wielkość fazy krystalicznej, ilość i uziarnienie pigmentu. W przypadku niewielkich wyrobów jubilerskich gładkość powierzchni można zwiększyć mechanicznie poprzez szlifowanie i polerowanie. Obecnie produkowane emalie dają również możliwość uzyskania powierzchni matowych o różnym stopniu zmatowienia. Połysk emalii, czyli zdolność do odbijania promieni światła, związana jest głównie ze współczynnikiem załamania światła stosowanej fryty. Największym połyskiem charakteryzują się emalie na bazie fryty ołowiowej. Również bar i bizmut zwiększają współczynnik załamania światła. Wnioski Emalia to tworzywo wielofazowe i wszelkie właściwości fizykochemiczne są wypadkową wszystkich faz obecnych w emalii. Zwłaszcza duży udział pigmentu może zmienić zasadniczo niektóre właściwości. Szczególnie należy zwracać uwagę na zmianę współczynnika rozszerzalności termicznej emalii, gdyż zgodność współczynników podłoża i emalii warunkuje uzyskanie trwałego połączenia. Odporność korozyjna emalii jest niższa niż odporność korozyjna szkieł przemysłowych i należy dążyć do wyeliminowania czynników powodujących jej dalsze obniżanie – stosowanie trwałych pigmentów, dobór fryty o wysokiej odporności chemicznej, stosowanie najwyższej temperatury obtapiania możliwej dla danego podłoża. Literatura 1. W. Nowotny, Szkła barwne, Arkady, Warszawa 1969. 2. B.C. Ray, Colour generation and control in glass, Amsterdam 1977. 3. R. Harold, Properties and application of glass, Amsterdam 1980. 4. A.R. Eppler, Glazes and glass coatings, The American Ceramic Society, 2000. 5. W.W. Wargin, Emalirowanie metaliczieskich izdielij, Leningrad 1972. 6. B. Zapytowski, S. Tomsia, Technologia przemysłu emalierskiego, Katowice 1960.

dr hab. Marek Nocuń

basic glass frit plays a decisive role. Nickel oxide gives the relatively clean color when the glass contains one type of alkali ion - Fig. 6, but if the frit comprises a combination of alkali ions of potassium, and lithium, additional bands appear in the range from 550 nm (green ) - figure 7. The imposition of a number of frequencies causes loss of color purity.

Fig. 7. The effect of the combination of alkali ions on the color of glass with nickel ions. The color of the enamel colored by pigments may also vary depending on the composition of the base glass. For example, Cr₂O₃ green pigment gives a green color in the glasses of alkali but if the frit comprises lead, color of the enamel is yellow-green due to the forming of lead chromate. Some pigments (sulfide pigments) can not be combined with lead containing frits as their combination changes color of the pigment to black by the formation of lead sulphide. Frits too aggressive can react with the pigment causing the loss or change of color. Thus, it is necessary to test the combination of frit - pigment in the case of any change in supplier or even batches. Most pigments responds to the firing temperature and time by color changing. Some dyes are particularly sensitive and can be completely burned out (thermal decomposition) in case of too long firing time or multiple firing. In this case, this enamel should be burned as a last one. Another factor affecting the color of the enamel is the atmosphere of the furnace. The most desirable is the inert atmosphere or slightly oxidizing. The reducing atmosphere may lead to a reduction of certain pigments or frit components which leads to a color change. Particularly vulnerable are here multivalent atoms as Fe, Mn, Ni. Most furnaces gives however an oxidizing or inert atmosphere. Reduction atmosphere is present when the enamel is firing by the burner and when combustion is incomplete. In some cases, the reducing atmosphere is desirable - ruby enamels, special effects. In addition to color the visual effects is also affected by the surface condition. Generally, the surface enamel should not be characterized by defects in the form of punctures, blisters, cracks, etc. In an artistic enamel surface defects may, however, be desirable to make an additional artistic effect. In the general and jewelery

use of enamel the high smoothness with high gloss is desired. The smoothness of the surface is determined by surface tension of the the frit, the amount and size of the crystalline phase, the amount and particle size of the pigment. I case of small jewelery, smoothness of the surface can be increased by mechanically grinding and polishing. Currently produced enamels can also be able to give a matt surface with different degrees of matt. Gloss enamel - the ability to reflect rays of light -is mainly due to refractive index of the frit used. The highest gloss charactrised enamel based on lead frit. Also the bar and bismuth enhance the refractive index and gives high glossy enamels. Conclusions Enamel is a multi-phase material, and all the physicochemical properties are the resultant of all the phases present in the enamel and their properties. Particulary large amount of the pigment may change some of the properties substantially. Especially attention should be pay to the change in the coefficient of thermal expansion of enamel as compliance of coefficients of the substrate and enamel is the necesery condition for obtaining the permanent connection. Corrosion resistance of the enamel is lower than the corrosion resistance of the glass wit similar composition so one should seek possibility to eliminate factors causing its further reduction. Use of high durability pigments, high chemical resistance frits and apply as high firing temperature as possible for a given substrate. Literature 1. W. Nowotny, Szkła barwne, Arkady, Warszawa, 1969 1. B.C. Ray, Colour generation and control in glass, Amsterdam, 1977 2. R. Harold, Properties and application of glass, Amsterdam, 1980 3. A.R. Eppler, Glazes and glass coatings, The American Ceramic Society, 2000 4. W.W. Wargin, Emalirowanie metaliczieskich izdielij, Leningrad 1972 5. B. Zapytowski, S. Tomsia, Technologia przemysłu emalierskiego, Katowice 1960 Ph.D. Marek Nocuń

Emalia eksperymentalna mgr Ewa Gil

Z miłości do gotowania… Naczynia emaliowane produkowane w Olkuszu są obecne w domach od 1907 roku. Stały rozwój olkuskiej Emalii nie byłby możliwy, gdyby nie wykwalifikowana kadra. Aktualnie firma ta zatrudnia blisko 500 osób. Pracownicy Emalii to oddani swojemu zajęciu fachowcy, którzy o emaliowanych naczyniach wiedzą prawie wszystko. Kapitał ludzki jest największym skarbem firmy, gdyż dzięki już historycznej tradycji i przekazywaniu doświadczenia z pokolenia na pokolenie możemy szczycić się doskonałymi naczyniami. Trwająca od ponad stu lat produkcja naczyń emaliowanych i ich ciągła obecność na naszych stołach stanowi najlepsze świadectwo ich jakości i wzornictwa. Satysfakcja klientów jest najważniejsza, dlatego wierni wiekowej tradycji oraz wieloletniemu doświadczeniu, doskonalimy nasze naczynia tak, by ich styl i funkcjonalność zadowoliły najbardziej wyrafinowane gusty.

Emaliowanie Emaliowanie jest to nanoszenie i wypalanie powłok emalierskich, zwanych potocznie emaliami. Emalia ceramiczna to krzemianowa powłoka szklista, mająca na celu zabezpieczenie metalowego naczynia przed korozją oraz nadanie mu estetycznego wyglądu przy zagwarantowaniu bezpieczeństwa dla zdrowia. Masa emalierska jest to zawiesina wodna zmielonego szkła, gliny, pigmentu oraz związków chemicznych zwanych elektrolitami przeznaczona pod aplikację.

Rys historyczny W 1907 roku powstała fabryka Akcyjne Towarzystwo Tłoczonych i Emaliowanych Wyrobów WESTEN. W 1992 roku firma istniała jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, natomiast w 1993 roku jako OFNE Emalia S.A. została włączona do Programu Powszechnej Prywatyzacji przez NFI.

Rodzaje emalii • Podstawowe – dzięki którym następuje utworzenie trwałego wiązania z konstrukcją metalową naczynia oraz przygotowanie powierzchni pod powłoki kryjące kolorowe. • Kryjące – nadające kolor i gwarantujące higienę oraz bezpieczną eksploatację. • Easy to clean – czyli specjalna grupa charakteryzująca się wyższymi właściwościami użytkowania. • Bezpośrednie – kolorowe emalie podstawowe przeznaczone do stosowania w konstrukcjach spoza grupy naczyń kuchennych.

Przemiany w firmie W 2003 roku nastąpiła prywatyzacja. Powstały dwie niezależne spółki: Emalia Olkusz Sp. z o.o. (naczynia kuchenne) i Emalia S.A. (wyroby sanitarne). W kwietniu 2006 roku został przejęty Wydział Emaliowania Naczyń Myszkowskiej Fabryki Naczyń Emaliowanych ŚWIATOWIT S.A. 1 lutego 2008 roku miało miejsce przekształcenie Emalii Olkusz Sp. z o.o. w spółkę akcyjną, a w 2010 roku powstał nowy wydział naczyń aluminiowych z powłoką non-stick.

Cechy powłok emalierskich Powłoki emalierskie cechuje wiele czynników. Ich gładkość oraz szczelność zapewniają higienę użytkowania. Powłoki charakteryzują się odpornością na korozję i ścieranie, a także dużą wytrzymałością chemiczną, wysoką kwaso- i zasadoodpornością oraz odpornością na promienie UV, gwarantującą stabilność koloru przez długie lata. Wszystkie te cechy sprawiają, że w naczyniach emaliowanych można przyrządzać wszelkie potrawy bez niebezpieczeństwa migracji niepożądanych związków. Potwierdzają to otrzymane atesty PZH. Proces produkcji Proces produkcji można podzielić na dwie fazy. Pierwsza to kilkuetapowa obróbka metalowa. Najpierw wykonane zostaje przycięcie blachy na krążki o średnicach dostosowanych do planowanego asortymentu. Kolej-

EXPERIMENTAL ENAMEL Ewa Gil, M. Eng.

For the love of cooking … Enamel vessels manufactured in Olkusz have been used in households since 1907. The sustained development of the Company could not be possible without the qualified staff. Currently, the Company hires nearly 500 persons. The Emalia employees are devoted to their craft specialists who know nearly everything about enamel vessels. The human capital is the best treasure of the company, because owing to the historical traditions and transfer of experience from generation to generation we could be proud of perfect dishes. Over one-hundred-year lasting production of enamel vessels and their continuous presence on the customers’ tables is the best proof of their quality and design. Customers’ satisfaction is the most important, that is the reason why we are faithful to the centurylasting tradition and experience, and we improve our dishes so that their style and functionality could satisfy the most refined taste. Historical outline In 1907 the factory was established: The WESTEN joint stock company of Pressed and Enameled Products (PL- Akcyjne Towarzystwo Tłoczonych i Emaliowanych Wyrobów WESTEN). In 1992 the company operated as the sole shareholder of the Treasury, and in 1993 as OFNE Emalia S.A. it was included in the Programme of Common Privatisation by the National Investment Fund (PL- NFI).

Changes in the company In 2003 privatisation followed. Two independent companies were established – Emalia Olkusz Sp. z o.o. (kitchen utensils) and Emalia S.A. (sanitary ware). In April 2006 the company took over the Department of Kitchen Utensils Enamelling of the ŚWIATOWIT Myszków Factory of Enamelled Vessels joint stock company (PL- Wydział Emaliowania Naczyń Myszkowskiej Fabryki Naczyń

Emaliowanych ŚWIATOWIT S.A). On 1 February 2008 The Emalia Olkusz Ltd. (Emalia Olkusz Sp. z o.o.) was transformed into a joint stock company (Spółka Akcyjna), and in 2010 a new department of aluminium utensils with non-stick coating emerged. Enamelling Enamelling is putting on and burning of the enamel coating, popularly known as enamels. Ceramic enamel is a silicate glass coating for protection of the metal vessel against corrosion and making it look nice and guarantee the user health safety. The enamel mass is the aqueous suspension of ground glass, clay, pigment and chemical compounds called electrolytes designed for application.

Types of enamels • Basic ones owing to which establishment of lasting bond with metal vessel construction and surface preparation for opaque colour coating follow. • Opaque coatings, giving colour and a guarantee of clean and safe exploitation. • Easy to clean, i.e. special group characterised by better usage properties. • Direct ones – basic colour enamels dedicated to the constructions outside the group of kitchen utensils. Features of enamel coatings Enamel coatings are characterised by many features. Smoothness and tightness of enamel coatings ensures hygiene of use. These coatings are characterised by resistance to corrosion and attrition as well as high chemical resistance, high acid and alkaline resistance, and resistance to UV rays, which guarantees the stability of colour for many years. All these features guarantee that in the enamelled vessels you could cook all meals with no migrations of unwanted compounds. This is confirmed by the tests of the State Hygiene Institute (PL- PZH). Manufacturing process The manufacturing process could be divided 23

no następuje tłoczenie i formowanie krążków do postaci korpusu naczynia. Później oczyszcza się korpusy ze smarów technicznych, niezbędnych w konserwacji blachy oraz w trakcie tłoczenia. Ostatni etap to zgrzewanie niezbędnych komponentów (uchwyty, wylewy, zaczepy itp.). Druga faza produkcji to obróbka emalierska, również składająca się z kilku etapów. Przed emaliowaniem przygotowuje się wyroby poprzez wytworzenie możliwie czystej oraz jednolitej powierzchni, a w przypadku zastosowania kąpieli trawiących – również rozwinięcie powierzchni. Najpierw następuje gruntowanie, czyli powlekanie emalią podstawową – związanie emalii ze stalą i przygotowanie podłoża pod emalię kryjącą. Następnie suszy się wyroby (temp. 80-90°C) i wypala (temp. powyżej 840°C). Później wyroby przechodzą kontrolę międzyoperacyjną, podczas której oceniany jest wygląd zewnętrzny powłoki, przyczepność emalii do stali oraz grubość nałożonej powłoki. Po pomyślnym przejściu kontroli następuje pokrywanie emalią kryjącą kolorową, suszenie (temp. 80-90°C), powlekanie emalią brzegową oraz wypalanie (temp. powyżej 800°C). Niektóre emalie należy nakładać dwukrotnie, celem uzyskania odpowiednio nasyconych barw. Po przejściu wszystkich etapów i późniejszych kontroli wyroby uzyskują zabezpieczanie, nadanie własności użytkowych oraz estetycznych.

Powlekanie natryskowe

Powlekanie manualne Metody zdobienia emalii Zdobienie emalii odbywa się za pomocą nakładania kalki, następnie wyroby suszy się (w temp. 80-90°C) i wypala (w temp. powyżej 800°C). Później następuje montaż detali (taśma nierdzewna, gałka, pałąk itp.) oraz kontrola jakości, czyli kwalifikacja wyrobu na gatunki wg PN.

Kalkomania

Metody aplikacji emalii

Powlekanie mechaniczne na powlekarce Schmitz-Apelt

Sitodruk Zalety naczyń emaliowanych Naczynia emaliowane posiadają wiele zalet, które określają ich funkcjonalność i przydatność w każdym gospodarstwie domowym. Przede wszystkim są bezpieczne dla zdrowia (alergicy i dzieci), gdyż nie wpływają na smak przygotowywanych potraw, gwarantując ekspansję naturalnego smaku i aromatu, a ich powierzchnię łatwo utrzymać w czystości. Oprócz tego znajdują różnorodne zastosowanie ze względu na swoją jednolitą budowę (metalowe uchwyty). Mogą być używane do gotowania i pieczenia na wszystkich rodzajach kuchenek oraz myte w zmywarkach. Poza tym posiadają bogate wzornictwo i kolorystykę, a ich stylistyka i wykonanie gwarantują doskonałe kompono-

into two stages. The first one is the several-phase metal treatment. At first, you cut the metal sheet into discs with diameters adapted to the intended assortment. The next phase is stamping and forming the discs into the form of body vessel. Then, you clean the bodies from technical lubricants which are necessary for the maintenance of the metal sheets and during stamping. The last phase is welding the necessary components (handles, strokes, hooks, etc.). The second stage of the production process is the enamel treatment, also consisting of several phases. Before enamelling you should prepare the products by making the surface as clean and uniform as possible, and in the case of application of pickling baths you need to expand the surface. Firstly, you should prime the steel, i.e. coat it with the basic enamel, - bond the enamel and steel, and prepare the ground for the coating enamel. Then, you dry the products (temp. 80 - 90° C) and burn them (temp. above 840° C). Then, the products undergo the interoperation control when you evaluate the outer view of the coating, enamel adhesiveness to steel and thickness of the coating. After successful controlling procedures, you coat the product with opaque colour enamel, dry it (temp. 80 – 90° C), coat with shoreline enamel and burn (temp. above 800° C). You should coat some enamels twice in order to obtain adequate intensity of colours. After completing all the stages and later controls the products are ensured and granted utility and aesthetic properties.

Spray coating

Manual coating Methods of enamel ornametation You ornament enamelled products by putting a calque on it, then you dry them (in temp. 80 – 90°C) and burn (in temp. above 800° C). Then, you mount the pieces (strip steel, knob, headband, etc.) and the quality control, i.e. the qualification of products for the appropriate types according to the PN standard).

Decalcomania

Methods of enamel application

Mechanical coating on the Schmitz–Apelt coater.

Screen printing Advantages of the enamelled vessels Enamelled vessels have many advantages which define their functionality and suitability in each household. Above all, they are safe for our health (allergic people and children), because they do not affect the taste of the cooked meals, ensuring the expansion of natural taste and aroma, and their surfaces are easily maintained in clean condition. Apart from that, they may have various applications because of their uniform structure (metal handles). You could use them to cook and roast on each type of cookers and you could clean them in dishwashers. They have rich design and colours, and their style and 25

wanie się z wnętrzami kuchni zarówno nowoczesnych, jak i zaprojektowanych w stylu retro. Wyroby firmy Emalia Olkusz S.A. biorą udział w wielu prestiżowych targach i wystawach sprzętu gospodarstwa domowego. Firma współpracuje również z uczelniami: • AGH, Kraków – edukacja praktyczna studentów • ASP, Kraków – emalia w rzeźbie • Politechnika Śląska, Gliwice • Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych, Warszawa.

mgr Ewa Gil

Firma Emalia Olkusz S.A. Ewa Gil w 1997 roku obroniła dyplom na AGH w Krakowie na Wydziale Inżynierii Materiałowej – Technologia Chemiczna. W 1997 roku została zatrudniona w Emalii Olkusz na stanowisku technolog. W 2005 roku objęła stanowisko szefa Działu Technologii i Kontroli jakości w tej firmie. Od marca 2002 roku pracuje jako główny technolog firmy.

execution guarantee perfect harmony with the kitchen interiors both design In modern and In retro styles. The products of Emalia Olkusz S.A. are shown on many renowned fairs and exhibitions of household equipment. The company also cooperates with the universities such as: • the AGH University of Technology in Cracow– practical education of students • the Academy Fine Arts in Cracow– sculptural enamelling • The Silesian Polytechnic – Gliwice, Institute for Ceramics and Construction Materials – Warsaw.

Ewa Gil, M. Eng.

Emalia Olkusz S.A company In 1997 she defended her degree thesis at the AGH University of Technology in Cracow the Faculty of Material Engineering – Chemical Technology. In 1997 she was employed at the Emalia Olkusz company as a technologist. In 2005 she was appointed a manager of the Department of Technology and Quality Audition in this company. Since March 2002 she has worked as the Chief Technologist of the company till the present day.

Tetiana Iljina

Urodzona na Ukrainie w 1971 roku. Mieszka w Kijowie. W 1993 roku ukończyła Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny na Wydziale Sztuki. Pracuje jako wykładowca w Katedrze Malarstwa Ściennego w Państwowym Instytucie Sztuk Dekoracyjnych i Projektowania im. Bojczuka w Kijowie. Uczyła się techniki artystycznej emalii w pracowniach Akademii Kijowsko-Mohylańskiej w Kijowie oraz w prywatnej pracowni znanego ukraińskiego artysty emaliera Ołeksandra Borodaja. Brała udział w dekorowaniu wnętrz katedry św. Michała w Kijowie (1999-2001), kościoła pw. Opieki Matki Boskiej w Kijowie (2002-2004), miejskiej filharmonii w Połtawie (2003), stacji metra w Charkowie (2006). Pracuje głównie w gorącej emalii artystycznej w technice metalowej. Jej prace znajdują się w ukraińskim Ministerstwie Kultury, prywatnych zbiorach na Ukrainie i za granicą. W 2008 roku otrzymała stypendium Gaude Polonia Ministra Kultury RP.

W 2010 roku wzięła udział w wymianie artystycznej / stażu w ramach projektu „Butterfly-road” w Hof van Twente w Holandii. Wybrane wystawy indywidualne 2009 – Kunstverein Stade, galeria Schleusenhaus, Niemcy Wybrane wystawy grupowe 2000; 2005 – Salon artystyczny „Wysoki zamek”, Lwów, Ukraina 2004 – projekt artystyczny VERSUS, Kijów, Ukraina 2005 – Trzeci Międzynarodowy Festiwal Rzeźby z Piasku i Sztuki w Plenerze (grand prix), Kijów, Ukraina 2005 – Museum Van Lien, Fijiart, Holandia 2005; 2006 – wystawy sztuki emalierskiej we Lwowie, w Czerniowcach, Iwano-Frankowsku, galerii Da, Da, Da, Odessa, Ukraina 2007 – Salon artystyczny, Centralny Dom Artystów, Moskwa, Rosja 2007 – Muzeum Narodowe w Bukareszcie, Rumunia 2008 – ASP w Łodzi, Polska 2008; 2012 – Narodowe Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej, Kijów, Ukraina 2009 – I Międzynarodowy Festiwal Sztuki Emalii, Kijów 2009; 2011 – Galeria Fundacji św. Włodzimierza, Kraków, Polska 2011 – The 12th International Symposium Frýdlant Artistic Enamel, Czechy 2011 – galeria De Galeriet, Delden, Holandia 2011 – Creative Fabriek, Hengelo, Holandia

Wiosna

Wyspa

Was born in Ukraine, 1971. Resides in Kiev. Graduated from the National Pedagogical University (Art department, 1993). Works as a lecturer of Mural painting department of the Boychuk Kiev State Institute of Decorative Arts and Design. The rare and complicated technique of artistic enamel studied at the workshops in the National University of Kyiv-Mohyla Academy and private studio of known Ukrainian enameller O. Boroday. A participant of All-Ukrainian exhibitions of Ukrainian Artists’ Union, other exhibitions since 1995. Took part in the interior decorations of St. Michael Cathedral, Kyiv (1999-2001), Our Ledie’s Church, Kyiv (2002-2004), Citie’s concert hall, Poltava (2003), Metro station, Kharkiv (2006). A stipend “GAUDE POLONIA”of Ministry of culture of Poland (2008), An Art exchange / traineeship in line of “Butterflyroad” project, Hof van Twente, the Netherlands, 2010.

Tetyana Ilyina

Solo exhibition 2009 - Kunstverein Schleusenhaus, Germany

Stade,

gallery

Chosen group exhibitions 2001 - The 12th International Symposium Frýdlant Artistic Enamel, Czech republic 2011 - Gallery “De Galeriet” , Delden, the Netherlands 2011 - CreativeFabriek , Hengelo, the Netherlands 2009 - The 1st International Enamel Art Festival, Kyiv, 2009; 2011 - Gallery of st. Wolodymyr Fundation, Krakow, Poland 2008 - Fine Art Academy, Lodz, Poland 2008, 2012 - National museum of Decorative Art, Kyiv, Ukraine 2007 - Art salon, entral House of artists, Moskow, Russia 2000,2005 - Art salon ”Wysoki zamek”, L’viv, Ukraine 2005 - Museum Van Lien, Fijiart, the Netherlands 2005; 2006 - Exhibitions of enamel Art in museums of L’viv, Chernivtsy, Ivano-Frankivsk, gallery “DADADA”, Odessa , Ukraine 2007 - National museum, Bucharest, Romania 2005 - The 3d International festival of sand sculpture and land-art (Grand prix), Kyiv, Ukraine 2004 - Art-project „VERSUS” Kyiv, Ukraine Works mostly with hot artistic enamel on metal technique. Art works are in the Ministry of culture of Ukraine, private collections in Ukraine and abroad.

Night

Wing, enamels, mixed techniques, dimension 40mm

Cub V : miedż, enamels, 30 X 30 x 30 cm, 2008

Współczesna emalia artystyczna na Ukrainie Tetiana Iljina

Dopiero od niedawna emalierstwo zaczęło być traktowane na Ukrainie jak osobna dziedzina sztuki. Analiza rozwoju emalii artystycznej w tym kraju, jej pochodzenia, etapów formowania i trendów, pozwala zrozumieć, jak doszło do powstania nowoczesnych form emalii, która przeszła transformację od emalii jubilerskich do emalii monumentalnej i malarskiej. W ostatnim czasie na Ukrainie powstały regionalne ośrodki tej sztuki, co pozwala nam umieścić to państwo na mapie i w kontekście światowego emalierstwa. Oczywista stała się potrzeba przekazywania wiedzy technologicznej przez wyspecjalizowane instytucje edukacyjne oraz wymiana doświadczeń profesjonalnych artystów w ramach sympozjów i festiwali poświęconych emalii artystycznej. Tetiana Iljina

Zarys historyczny Kultura ukraińska rozwijała się na ogromnym obszarze na północ od Morza Czarnego, od Karpat po Kaukaz. Przez wiele tysiącleci granica pomiędzy ludami osadniczymi uprawiającymi rolę a plemionami koczowniczymi przesuwała się stopniowo na południe. Rozległe tereny zamieszkiwali barbarzyńcy wraz ze starożytnymi Grekami i Rzymianami, islam i chrześcijaństwo walczyły o dominację i jeszcze w ubiegłym wieku miały miejsce wysiedlenia i przesiedlenia ludności. Ukraińska sztuka dekoracyjna zaadaptowała wiele motywów z kultury starożytnego świata. Należy do nich dominujący motyw ludowego, geometrycznego ornamentu, którego prototypy pojawiały się we wczesnej fazie epoki brązu w krajach śródziemnomorskich, na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej. Tradycyjne przedmioty używane przez Ukraińców charakteryzują się maksymalnym wykorzystaniem estetycznych właściwości danego materiału oraz zastosowaniem możliwości technicznych i konstrukcyjnych do nadania im dekoracyjnego charakteru. Widać to szczegól30

nie na przykładzie ceramiki, szkła i emalii, form sztuki najbardziej zależnych od technologii. Efekt estetyczny osiąga się głównie poprzez grę kolorów i faktury użytych materiałów, połysk szkliwa, ciągliwość i przejrzystość szkła. Interesującym rodzajem ukraińsko-bizantyńskiej sztuki była emalia, która przybyła z Bizancjum jako kulturalne dziedzictwo starożytnego Wschodu. Przedmioty dekorowane emalią pojawiły się na ziemiach ukraińskich już w V w. p.n.e. na skutek wymiany ozdób pomiędzy plemionami scytyjskimi i mieszkańcami starożytnych państw greckich. Powstała w ten sposób sztuka helleńsko-scytyjska, której jedną z cech jest używanie techniki emalierskiej. Złoty pektorał scytyjski z królewskiego kurhanu Towsta Mohyła na Ukrainie, pochodzący z II połowy IV w. p.n.e., jest ozdobiony jasnoniebieską emalią. Pierwsze znalezione na Ukrainie przedmioty zdobione emalią champlevé (żłobkową) pochodzą z II-III w. n.e., z czasów wczesnej kultury słowiańskiej. Brązową broszę, łańcuchy i zawieszki, dekorowane czerwoną, zieloną, żółtą i białą masą z pokruszonego szkła, znaleziono głównie w okolicach Kijowa i na lewym brzegu Dniepru. Unikatowa forma emalii cloisonné (komórkowej), stosowanej na Rusi Kijowskiej, stanowi szczytowe osiągnięcie geniuszu artystycznego Ukraińców. Wyroby rzemieślników z Rusi Kijowskiej, pochodzące z okresu od X w. do XIII w., świadczą o mistrzowskim stopniu biegłości w wytwarzaniu biżuterii. Dzieła tych twórców, perfekcyjnie posługujących się różnymi technikami, w tym techniką obróbki rozpalonego żelaza, używających form woskowych i kamiennych oraz inkrustacji z wykorzystaniem techniki niello i emalii komórkowej, nie miały sobie równych na całym świecie. Ogromną popularnością cieszyły się złote tiary, naszyjniki, kolczyki i oprawy ksiąg, dekorowane filigranową emalią komórkową. Złote wyroby z tej emalii znajdowano nie tylko w dużych miastach, lecz także w wioskach. Jan Tzetzes, XII-wieczny pisarz bizantyński, chwalił dzieła rzemieślników z Rusi Kijowskiej i porównywał ich prace do dzieł Dedala, wybitnego rzemieślnika z greckiej mitologii. Jednym z najsłynniejszych złotników dawnego Kijowa, żyjącym w XII w., był Łazar Bogsza, twórca krzyża dla połockiej księżnej Eufrozyny, przechowywanego w monasterze na ziemi białoruskiej. Prace ruskich rzemieślników-emalierów z tego okresu uważane są za szczytowe osiągnięcia emalierstwa. W XII w. rozwijało się ono w Nowogrodzie, Riazaniu, Haliczu i innych miastach Rusi, ale największym ośrodkiem pozostawał Kijów. Pod-

Present Art of Enamel in Ukraine Tetyana Ilyina

Just recently the art of enamel began systematically treated as a separate art in Ukraine. Analysis of development of art enameling in Ukraine: its origin, stages of formation, trends, shows the transformation of modern forms of enamel from jewelry to monumental and easel enamel painting. Some Ukrainian regional centers of this art have been allocated already. All this help us put Ukraine into context of world enameling. Become obviously the necessity to transfer technological knowledge by specialized education and professional artistic exchange within the enamel art symposiums and festivals. Historical background Ukrainian culture developed in the vast areas north of the Black Sea, from the Carpathian Mountains to the Caucasus, where for several millennia the frontier between ploughmen and nomads shifted progressively southward. Barbarians coexisted here with ancient Greek and Romans, Islam and Christianity did battle here and a vast migration of peoples has continued into this century. Ukrainian decorative art contains many relics of ancient world culture. Examples include the dominant motifs of folk geometric ornament, whose prototypes appear in the early Bronze Age in the Mediterranean, the Near East and Central Asia. Traditional object in the environment of the Ukrainians are characterized by a maximal disclosure of aesthetic qualities of a given material, the utilization of the technical and constructive characteristics as decorative approaches. This is especially evident in ceramics, glass and enamel – forms of art most dependent on technology. The aesthetic effect here is achieved above all by the play of coloration and texture of the materials, lustre of glaze, ductility and transparency of the glass. Interesting branch of Ukrainian-Byzantium art was enamel that came to us from Byzantium as cultural heritage of ancient East. Pieces decorated with enamel appear in the Ukrainian lands already in the V century. BC ( as a result of the interaction of creativity of Scythian tribes and the Ancient Greek States that formed the syncretic HellenicScythian art, it’s seen for example in using enamel technique). Gold Scythian pectoral, or neckpiece (from a royal kurgan Tovsta Mohyla, Ukraine, dated to the second half of the 4th century BC), decorated by light-blue enamel. The first items of champlevé enamel belonging to the early Slavic culture found in Ukraine dating back to II-III c. AC. Bronze brooch, chains, pendants, decorated with red, green, yellow and white crushed glass mass found mostly near Kyiv and on the left bank of Dnieper-

river. The unique form of cloisonné enamel of Kyiv Rus is the culmination of Ukrainian artistic genius. During the X to XIII century A.D. Kyiv Rus craftsmen possessed a higher degree of skill in jewellery making than craftsmen elsewhere in the world. Through the perfected use of techniques, including hot working of iron, wax and stone moulds, inlay with niello and cloisonné enamel, the works of Kyiv Rus craftsmen had no equal in the world market during that time period. Gold tiaras, necklaces, earrings, books frames decorated with filigree cloisonné enamel were widely popular. Gold articles of cloisonné enamel found not only in capital cities but also in villages. John Tsetses, a XII century Byzantine writer,

praised the work of Kyiv Rus craftsmen and likened their work to the creations of Dedalus, the highly skilled craftsman from Greek Mythology. One of the famous jewellers of ancient Kyiv, lived in XII century, was Lazar Bogsha (creates the Cross for Euphrosinia from Polotsk, the shrine of Belorussian land as well). Just that very craftsman’s works were found as a summit of enamel craft of Ancient Rus by enamel researchers. In XII century enamel craft was developing in Novgorod, Ryazan’, Galich and other cities of Ancient Rus, but the biggest centre of it remained Kyiv. During the Mongol invasion from 1237 to 1240 A.D. the whole of Kyiv Rus was overrun and villages and workshops were burned and razed to the ground and most of the craftsmen and artisans were killed. Afterwards skill in cloisonné enamel diminished greatly. From XIII to XV cc. a few enamel pieces produced (simple icons, crosses), the dominant technique was enamel on the casting (mostly the only color – blue). But since XVI century., enamel technique begins to revive, which is mainly due to the spread in Ukraine Limoges 31

czas najazdu Tatarów w latach 1237-1240 cała Ruś Kijowska została splądrowana. Wioski i pracownie spalono i zrównano z ziemią, a większość rzemieślników i wytwórców zabito. Sztuka wytwarzania emalii komórkowej w dużym stopniu zaniknęła. W okresie od XIII w. do XV w. powstało niewiele emaliowanych przedmiotów (proste ikony, krzyże), a dominującą techniką była emalia na odlewie (zazwyczaj w jednym kolorze – niebieskim). Jednak począwszy od XVI w., sztuka emalierska zaczęła odżywać, głównie dzięki rozpowszechnieniu na Ukrainie techniki emalii malarskiej z Limoges (limuzyjskiej) i przybyciu na te obszary artystów z Nowogrodu i Moskwy (współczesna Rosja). Po długim czasie w XVII w. (okres ukraińskiego baroku) poziom artystyczny ukraińskich (w tym kijowskich) wyrobów jubilerskich zdobionych emalią ponownie osiągnął szczyt. Rozwojowi budownictwa, w tym miast i cerkwi, towarzyszył wzrost zapotrzebowania na drogocenne przedmioty, zwłaszcza o przeznaczeniu religijnym (ołtarze i krzyże noszone na piersiach, zawieszki w typie Panagii, mitry itp.). Od końca XVII w. do pierwszej połowy XIX w. głównym ośrodkiem emalierstwa był prawosławny monastyr Ławra Peczerska w Kijowie. Artyści emalierzy mieli ogromny wpływ na szkołę malarstwa działającą w klasztorze. W palecie kolorystycznej ukraińskich emalii malarskich dominował róż, kolor liliowy, ciepła żółć, niebieski i bordowy. Niestety, znamy nazwiska tylko kilku emalierów, ponieważ to mistrz podpisywał prace na odwrocie medalionu przymocowanego do dzieła sztuki. Przełom XIX i XX w. to okres rozwoju tradycyjnej emalii jubilerskiej, któremu towarzyszyło powstawanie pracowni jubilerskich i produkcji masowej. Produkty artystyczne znalazły się poza centrum uwagi (fabryka „Produkty złote i diamentowe”, otwarta przez Józefa Marszaka w Kijowie w 1891 roku). Narodowe Muzeum Zabytków Historycznych, znajdujące się w Ławrze Peczerskiej, posiada dużą kolekcję emaliowanych zawieszek, pierścieni, naszyjników ze skręconego drutu, naramienników, fibuli, kolii, bransolet i innych ozdób, najczęściej znajdowanych w mogiłach w całej Ukrainie. Niestety, dziś ta technika jest na Ukrainie słabo znana, choć była głęboko zakorzeniona w jubilerstwie i dekoracjach dawnej Rusi Kijowskiej. Typologia emalii artystycznej Wyróżniamy następujące rodzaje ukraińskiej emalii artystycznej, biorąc pod uwagę technologię jej wytwarzania i funkcje dekoracyjne: • emalia jubilerska • emalia malarska • emalia monumentalna – dekoracyjna • nowe formy (styl wolny) w sztuce emalierskiej. Współczesne szkoły emalierstwa jubilerskiego na Ukrainie istnieją głównie w formie samodzielnych pracowni lub skupiają się wokół niezależnych twórców, 32

zajmujących się konserwacją, sztuką dekoracyjną i stosowaną, biżuterią artystyczną, kształceniem artystów i technologów oraz produkcją standardowej biżuterii. Poziom profesjonalizmu w tych szkołach, zazwyczaj nieznanych, jest często bardzo wysoki. Informacje dotyczące mistrzowskich technologii są trzymane w absolutnej tajemnicy, a podczas promowania wizerunku czy w materiałach reklamowych wspomina się o starych, tradycyjnych metodach, takich jak Fliorowa czy Brepolha, których mistrzowie w rzeczywistości nie stosują ani ich nie polecają swoim uczniom. Ochrona patentowa składu mieszanek i technologii z tej dziedziny (w tym szkło specjalne i stapiane) nie jest rozpowszechniona. Szkoły powstają, rozkwitają, a potem znikają bez śladu, nie wznawiając swojej działalności. Istnieją jednak znane pracownie jubilerskie, takie jak Lobortas Classic Jewelry House i Studio Tyshchenko (Kijów), które stosują techniki emalierskie zarówno w wyrobie pojedynczych sztuk biżuterii, jak i w produkcji masowej biżuterii i zastawy stołowej. Do najbardziej znanych i najciekawszych emalierów-złotników należą: Witali Komenko, Wołodymyr Druzenko, Leonid Kosygin, Stanisław Wolskij i Ołeksandr Michaliants. Innego rodzaju biżuterię – o brutalnym, starożytnym i ludowym charakterze – wytwarza pracownia rodziny Kozij. Współczesna emalia artystyczna to także oryginalne, funkcjonujące jako samodzielne dzieła emalie malarskie i monumentalne, które mają własne, specyficzne cechy i rozwinęły się w nurcie ogólnych procesów artystycznych. Przejście od form malarskich do monumentalnych, które miało miejsce w ostatnich dekadach na Ukrainie, zostało spowodowane przez zmianę warunków kulturowo-historycznych, poznanie doświadczeń kolegów z zagranicy (głównie dzięki udziałowi w sympozjach, wystawach i plenerach artystycznych) oraz zainteresowanie tym rodzajem twórczości ze strony autorów malowideł naściennych, malarzy, grafików i rzeźbiarzy. Nie bez znaczenia było też ułatwienie obróbki, w tym ogromne uproszczenie technik wykorzystujących zastosowanie prądu elektrycznego w wielu procesach, znaczna obniżka cen materiałów emalierskich, używanie stali jako materiału bazowego w emalii artystycznej, a także ogromne poszerzenie palety kolorystycznej farb emalierskich (kosztem nowoczesnych osiągnięć w rozwoju ich kompozycji). Specyfika nowoczesnej emalii jako dziedziny sztuki jest nierozerwalnie związana z technologią, która obecnie nie stanowi czynnika hamującego twórczość. Wręcz przeciwnie – oryginalność i niepowtarzalność wyrobów z emalii nie pozwala na ich produkcję seryjną ani masową, nieoczekiwane efekty prowadzą do licznych eksperymentów i powstania innowacyjnych metod. Poszerzenie palety kolorów i wielość faktur, możliwość tworzenia wielu dzieł i imitacji tradycyjnych form artystycznych (malarstwo olejne, akwarele, grafiki itp.) stanowią inspirację dla wielu twórczych pomysłów. Głównymi czynnikami

painted enamel technique and although artists came from Novgorod, Moscow (contemporary Russia). After long time in XVII c. (the Ukrainian Baroque period) - the new peak of Ukrainian (Kyiv as well) jewelry came. The active building of cities and Ortodox churches needed of precious items, especially religious (altar and underwear crosses, panagias, miters, etc). From the end of the XVII to the first half of XIX c. the main center of enamelling was concentrated in Kyiv-Pechersk Lavra Monastery. Enamel artists greatly influenced by the school of painting, open at the monastery. In a palette of Ukrainian painted enamels dominate pink, lilac-pink, warm yellow, blue, cherry color. Unfortunately, only a few names of enamellers are known (because the master signed his work on the back side of that medallion tightly installed into the art piece). The end of XIX - XX c. Development of traditional jewelry enamel. The Jewelry companies were created and mass products manufactured. The authors’ artistic products slightly offset (factory „Gold and diamond products” owned by Joseph Marshak opened in Kyiv, 1891). The Museum of Historical Treasures of Ukraine, located in Kyiv-Pechersk Lavra, has a large collection of enamelled pendants, rings, torques, armlets, fibulas, necklaces, bracelets and other such jewellery mostly recovered from tombs found throughout Ukraine. Unfortunately, now this technique is still not well-known in Ukraine, although it was deeply rooted in jewellery and decoration of Ancient (Kyiv) Rus. Typology of the Art of Enamel By technology and decorative function distinguished the following types of artistic enamel in Ukraine: • jewelry enamel • easel enamel • monumental-decorative enamel • new forms (free style) in the enamel art. Modern schools of jewellery enamel in Ukraine exists mainly on the level of separate workshops and independent craftsmen, occupied with restoration, decorative and applied works, artistic bijouterie, teaching of artists and technologists, piece jewellery production. The professional level of these schools, usually not known, is often very high. Information concerning their technologies masters traditionally either conceal absolutely, or, in image and advertising publications, describe long ago known methods, similar Fliorov and Brehpol, which they don’t use and don’t recommend to their apprentices. Patenting of receipts, technologies in this field (excluding special and fusible glass), is also not popularized. The schools come into being, blossom out and disappear entirely, nonrenewably. There are also known jewelry firms as “Classical jewelry House of Labortas”, Tyshchenko’ studio” (Kyiv),

used enamel techniques for individual and mass production of jewelry and tableware. Among the strong and refined enamellistsgoldsmiths have to be remind names of Vitali Khomenko, Volodymyr Druzenko, Leonid Kosygin, Stanislav Volskyy, Oleksandr Michalyants. The another side of jewelry show family of Koziy: brutal, ancient and folk-like. Modern artistic enamel is also an original selfsufficient kind of easel and monumental art that has its own special features and develops in a stream of general artistic process. The process of conversion to easel and monumental forms, that definitely happened in enamel art in Ukraine during last decades, was caused by changes of cultural-historical conditions, acquaintance with experience of foreign colleagues (mainly by participation in symposiums, exhibitions and artistic “plein air”), accession into this sphere of mural artists, artists, graphic artists, sculptors and the whole scale of processing factor, among which there are essential simplification of technique at the expense of electrification of lots of processes, essential reduction in price of materials for enamelling, use of steel as a base for artistic enamel, and also essential expansion of colour palette of enamel paints (at the expense of new modern achievements in development of their composition). Specifics of modern enamel as a kind of art is that it is inseparably linked with technology that in present case is not a inhibitive factor but quite the contrary: originality of enamel works of art does not allow series and mass production; unexpected results is a push to numerous experiments and innovative methods; expansion of colour palette and variety of textures, possibility of creation of volume and imitation of traditional artistic forms (oil and watercolour art, graphics etc.) founds implementation of greater volume of creative ideas. Main criteria attracting artist’s attention to enamel art is versatility, originality, three-dimensionality, polychrome and longevity. Since the end of the 19th century the enamel art started developing as an easel art but it was somewhat forgotten during the Soviet regime. Nowadays we observe a new stage in the enamel art development in Ukraine. Remoteness of traditions, meaningfulness of the not simplest handicraft, his elite rareness, skipped through the metaphysical kiln of personality of artist (how enamel paint is through the element of fire) abandons literally imperishable properties valuable by not only the material jewellery but also artistic individuality. Modern Enamel Art Main regions of active development of creative work of Ukrainian artists, who work in the field of easel enamel, can be relatively united into three artistic areas: west, south and central. Every area has its own original features, expressed in enamel art works. Acquirement of enamel craft technology and acquaintance with main principles of enamel of artists 33

przyciągającymi artystów do emalii jest jej wszechstronność, oryginalność, trójwymiarowość, polichromatyczność i długowieczność. Pod koniec XIX w. zaczęła się rozwijać odmiana emalii artystycznej – emalia malarska, ale w czasach reżimu sowieckiego została nieco zapomniana. Obecnie można zaobserwować nowy etap w jej rozwoju na Ukrainie. Stare tradycje, znaczenie tego nienależącego do najprostszych rękodzieła, jego elitarność, przechodzące przez metafizyczny piec osobowości artysty, tak jak farba emalierska przechodzi przez ogień, prowadzą do powstania nieprzemijających dzieł, cennych nie tylko jako materiał jubilerski, ale także jako wyraz indywidualizmu artystycznego. Współczesna emalia artystyczna Aktywny rozwój twórczości artystów ukraińskich pracujących w emalii odbywa się w trzech artystycznych regionach: na zachodzie, południu i w środkowej części kraju. Sztuka emalierska każdego regionu ma własne, oryginalne cechy, charakteryzujące produkowane w nim wyroby artystyczne. Zapoznanie artystów z głównymi zasadami i technologią wytwarzania emalii przebiegało w każdym z tych obszarów w inny sposób. Twórcy, zajmujący się wcześniej innymi rodzajami sztuki (malarze murali, graficy, rzeźbiarze itp.), wzbogacili emalierstwo artystyczne, dodając swoje specyficzne umiejętności do tej dziedziny. Na przełomie XX i XXI w. ponad 20 ukraińskich artystów stosowało emalię w formie malarskiej i jako element dekoracji ścian. Do najwybitniejszych twórców należą: Ołeksandr Borodaj, Julia Borodaj, Ustym Fedko, Stanisław Juszkow, Witali Komenko, Michajło Nikołajew, Wasyl Tymko, Tetiana i Serhij Koleczko oraz inni. Emalierstwo artystyczne rozwija się obecnie w różnych częściach kraju w odrębny sposób. Artyści z zachodniego regionu Ukrainy są inspirowani głównie przez tradycje europejskiej secesji, przywiezione do Lwowa przez Olenę Kulczycką (1877-1967) i Marię Dolnycką (1895-1974) – obie nauczyły się tej techniki w Wiedniu, i rozwinięte przez Jarosława Muzyka (1898-1973). W zachodniej części kraju w emalii pracują różni artyści, w tym 34

Wasil Tymko (Użhorod), Iwan i Serhij Jurkow (Chmielnicki), Stanisław Wolskyj oraz Grygorij i Roksolana Kozij (Lwów). Emalierzy z zachodniej Ukrainy tworzą przeważnie zgodnie z klasyczną tradycją dekoracyjnej estetyki. Dla artystów z południa kraju (Odessa, Symferopol, Izmaił) udział w warsztatach emalierskich w Wilnie, Kecskemét (Węgry) oraz wystawie „Emalia artystyczna” w Moskwie otworzył możliwość nauczenia się techniki emalierskiej (Leonid Kosygin, Ołeksandr Mihaljants, Petro Czakir, Nelly Kniażkowska). Większości emalierów z południa bliski jest realizm i figuratywność. We wschodniej Ukrainie tylko kilka osób zajmuje się emalią artystyczną: Stanisław Juszkow (Dniepropietrowsk), Aliona i Igor Morgunow oraz Olga Jerofiejewa (Charków). Wszyscy zapoznali się z tą rzadką technologią, współpracując ze słynnym artystą Ołeksandrem Borodajem z Kijowa. Jako twórcy malowideł naściennych wykorzystywali już wcześniej emalię w monumentalnych dekoracjach wnętrz, a później tworzyli także emalie malarskie. Wielu emalierów z Kijowa, w tym T. i S. Koleczko, J. Borodaj, O. Fedko, T. Iljina, A. Riabczuk, L. Mysko i T. Drjejewa-Barker, uważa O. Borodaja za swojego mistrza. Dzieła emalierów z Kijowa i wschodniego regionu są głównie abstrakcyjne, filozoficzne i wyrafinowane, z tematami i formami, nierzadko eksperymentalnymi, charakterystycznymi dla emalii artystycznej. Wielu z nich pracuje przy monumentalnych emaliach naściennych: O. Borodaj (stacje metra w Kijowie, miejska hala koncertowa w Połtawie itd.), S. Juszkow, O. Fedko (prywatni inwestorzy), I. Morgunow, O. Jerofiejewa (stacje metra w Charkowie), a także realizuje nowe, współczesne formy, w tym dzieła sztuki, instalacje, prace związane z modą i konceptualne (O. i J. Borodaj, O. Fedko, T. Iljina, A. Riabczuk, L. Mysko, T. Drjejewa-Barker, M. Nikołajew). Wyżej wymienieni mistrzowie, oprócz biegłości w posługiwaniu się techniką gorącej emalii, prezentują wysoki poziom artystyczny i ogromny potencjał twórczy, umożliwiający im tworzenie oryginalnych prac nie tylko w dziedzinie sztuk stosowanych, ale także emalii malarskiej i monumentalnej z użyciem tej ciekawej i skomplikowanej techniki. Wprowadzają oni także nowości do tradycyjnych linii graficznych i przyczyniają się do wizualnego wzbogacenia dekoracji miejskiej (poprzez wykorzystanie emalii w panelach, kompozycjach rzeźbiarskich, meblach itp.). Studenci mogą uczestniczyć w kursach emalierstwa, organizowanych przez Narodową Akademię Sztuki w Kijowie, w Instytucie Sztuk Dekoracyjnych i Projektowania im. Bojczuka w Kijowie oraz na Uniwersytecie Budownictwa i Architektury w Kijowie. Witaly Komenko był pierwszym współczesnym artystą ukraińskim, który – zainspirowany udziałem we wszechzwiązkowych sympozjach emalierskich w Połądze (Litwa) – zaczął wykorzystywać technikę gorącej emalii nie tylko w jubilerstwie, ale także w emalii malarskiej w latach 70. XX w. Jego prace są doskonałe technicznie, bardzo wy-

from each area were coming over by different ways also. Artists, who come from other kinds of art (mural artists, graphic artists, sculptors etc.) enrich enamel art, adding to it specific features of those kinds of art. At the turn of the XX-XXI century over twenty Ukrainian artists develop enamel as easel and mural kind of art in Ukraine. Among the most outstanding names are Olexandr Borodai, Yulia Borodai, Oustym Fedko, Stanislav Yushkov, Vitali Khomenko, Mykhaylo Nikolayev, Vasyl Tymko, Tetyana and Sergij Kolechko and others. The enamel art developed today in different parts of the country in its own way. So artists of the western region of Ukraine inspired mostly by tradition of European secession brought to Lviv by Olena Kulchytska (1877-1967), Maria Dolnytska (1895-1974) (both learned the technique in Wien) and developed by Jaroslava Muzyka (1898-1973). In West presently work with enamel art Vasil Tymko (Uzhgorod), Ivan and Serhiy Yurkov (Khmel’nytskyy), Stanislav Volskyy, Grygoriy and Roksolana Koziy (Lviv). Western enamellers work mostly with classical decorative aestethic tradition. For artists from South (Odessa, Simferopol, Izmail) the participation at the enamel workshops in Vilnius (Lithuania), Kecskemét (Hungary) and in the „Art enamel exhibition” in Moscow (Russia) became the possibility to learn the enamel technique (Leonid Kosygin, Olexandr Mihalyants, Petro Chakir, Nelly Knyazhkovska). Realism and figurative ganre are close to the most enamellers of South. At the Eastern Ukraine only a few people work with artistic enamel: Stanislav Yushkov (Dnipropetrovsk), Aliona and Igor Morgunov, Olga Yerofeyeva (Kharkiv). All of them acquainted with the rare technology through cooperated with the famous artist Olexandr Borodai (Kyiv). As muralists they used enamel before in monumental interior decoration and later make easel enamel art as well. A number of Kyiv’s enamellers as T. and S. Kolechko, Y. Borodai, O. Fedko, T. Ilyina, A. Ryabchuk, L. Mysko, T. Dryeyeva-Barker, consider O. Borodai as a teacher. Enamellers of Kyiv and Eastern region are mostly abstract, philosophic, sophisticated with the topics and experimentalists with forms of enamel art. Many of them work with mural enamel: O. Borodai (Kyiv metro stations, Citie’s Concert hall in Poltava, etc.), S. Yushkov, O. Fedko (private interiors), I.Morgunov, O. Yerofyeyeva (metro stations, Kharkiv), others) and new contemporary forms including art objects, installations, fashion and conceptual works (O. and. Y. Borodai, O. Fedko, T. Ilyina, A. Ryabchuk, L. Mysko, T. Dryeyeva-Barker, M.Nikolayev). Besides craft skills of work with hot enamel these Masters have high common artistic level and huge creative potential, enabling creation of original works of not only applied art, but easel and mural art as well, using this interesting and complicated technique. They are also

able to contribute novelty into traditional graphic line and into the aspect of visual enrichment of city’s decoration (by being used in panels, sculpture compositions, furniture and etc.). Some chosen courses of enamelling learn students of Lviv National Academy of Arts, Boychuk Kyiv Decorative Arts and Design institute and Kyiv National University of Construction and Architecture. Vitaly Khomenko was the first artist from Ukraine of nowadays who inspired by participation at All-Soviet enamel symposiums in Palanga (Lithuania), became use hot enamel not only for jewelry but for easel works in 1970s. His artworks are perfect in technique, very refined by color and form. The next one the enamal technique (at All-Soviet symposium in Sochi in 1986) tests a known muralist Volodymyr Fedko. He created a number of worthy easel enamels in traditional style of decorative art, use both cloisonné and painting tacniques. During recent decades Olexandr Borodai was recognized widely as the founder of the national school of artistic enamel. Art historians will certainly note his

artistic effort as decisive contribution for development of enamelling in Ukraine at the end of the 20th century. Borodai was the first who applied this material and technique in mural art in Ukraine, and thus changed the staunch conceptions of enamel, having transformed its picturesque core, formal communicative ideas and even constructive foundation by combining the technique with marble, wood, leather and semiprecious stones. What Bordai started in this enamelling initiated principally new trend in decorative mural art. He discovered new perspectives, unknown before but quite fascinating for Ukrainian muralist, for the enamelling to join architectural sphere. Kyivities are quite familiar with enamel painting of Borodai within the interior of the capital’s subway stations Vydubychi and Osokorky. His decorative panels, based on the motives of the Ancient Rus, are important colourful accentuating elements in artistic setting of portals and walls of the entrance halls. Borodai is well acquainted with the experience of preceding generations of enamellists, but his artistic 35

rafinowane formalnie i kolorystycznie. Wołodymyr Fedko, słynny malarz monumentalny, był kolejnym twórcą, który wypróbował technikę emalierską po wszechzwiązkowym sympozjum w Soczi w 1986 roku, tworząc liczne, ciekawe emalie malarskie w tradycyjnym stylu dekoratywnym, z wykorzystaniem techniki komórkowej i malarskiej. Działający w ostatnich dekadach Ołeksandr Borodaj jest powszechnie uważany za założyciela narodowej szkoły emalii artystycznej. Historycy sztuki niewątpliwie uznają jego artystyczne osiągnięcia za ogromny wkład w rozwój emalierstwa na Ukrainie pod koniec XX w. Borodaj był pierwszym artystą, który zastosował ten materiał i technikę w sztuce monumentalnej na Ukrainie, zmieniając w ten sposób stare koncepcje zastosowania emalii, przekształcając jej malowniczy zamysł, formalne pomysły komunikacyjne, a nawet podstawy konstrukcyjne poprzez łączenie jej z marmurem, drewnem, skórą i półszlachetnymi kamieniami. Prace Borodaja zainicjowały nowy trend w dekoracyjnej sztuce malarstwa naściennego. Artysta odkrył nowe perspektywy inkorporacji emalii w sferze architektonicznej, wcześniej nieznane, ale fascynujące dla ukraińskich malarzy naściennych. Kijowianie są zaznajomieni z emalią malarską Borodaja, która ozdabia stołeczne stacje metra Wydubyczi i Osokorky. Jego dekoracyjne panele z motywami staroruskimi są ważnymi, kolorowymi akcentami w artystycznym projekcie portali i ścian hal wejściowych. Borodaj doskonale poznał doświadczenia wcześniejszych pokoleń emalierów, ale jego emalia artystyczna różni się od technik cloisonné (komórkowej) i finift, używanych przez starych mistrzów ze względu na ich innowacyjny charakter, który nie ma odpowiedników w historii ukraińskiej sztuki. W przeciwieństwie do jubilerów mistrz pracuje w technice emalii malarskiej, która powstała w renesansie we francuskim mieście Limoges i polega na nakładaniu na płytkę bazową kolejnych warstw emalii, wypalanej następnie nawet 10 lub więcej razy. Powstają w ten sposób fantastyczne arcydzieła, zachwycające grą światła i kolorów uwięzionych w metalu. Ołeksandr Borodaj jest malarzem murali o ogromnym, globalnym potencjale twórczym, pracującym z najbardziej skomplikowanymi materiałami i technikami (co jest charakterystyczne dla emalii), mającymi zastosowanie w architekturze budynków publicznych. Jest artystą o niezrównanych umiejętnościach i mistrzem dawnej sztuki. To rzemieślnik, który odrodził na Ukrainie tradycję stosowania zapomnianej techniki gorącej emalii na metalu, jednocześnie będący wytrwałym i odnoszącym sukcesy twórcą krajowej szkoły nowoczesnej emalii malarskiej. Droga Tetiany i Serhija Koleczków do mistrzostwa trwała wiele lat i kosztowała ich wiele wysiłku. Stara sztuka gorącej emalii, przedstawiona im przez ich nauczyciela O. Borodaja, jest ich największą pasją. Tetiana i Serhij wzorują się na najwybitniejszych dziełach światowej emalii, a jednocześnie pracują nad własnym stylem i indywidualnym charakterem swoich prac. Emalie Tetiany 36

są dekoracyjne, fikcyjne, zakorzenione i często kojarzone z historią, nawet jeżeli chodzi o tematykę i elementy figuratywne i abstrakcyjne, a także technikę. Jej lakoniczne i ekspresyjne prace cechuje bogactwo ornamentów i kolorów, plastyczność linii i formy oraz nagromadzenie uczuć i symboli. Prace Serhija są przeważnie niefiguratywne. Artysta akcentuje barwne plamy, jego kompozycje są ekspresyjne i pełne łatwych do odczytania symboli, z malowniczymi nowymi pomysłami, kontrastami i harmonią formy. Emalie Tetiany i Serhija Koleczków nawiązują do wczesnych faz historii techniki emalierskiej sprzed tysiącleci, sięgając do najstarszych korzeni emalierstwa. Artystyczny świat Stanisława Juszkowa (Dniepropietrowsk) stanowi integralną całość. Jego emalie przypominają stopione substancje. Autor najwyraźniej jest zafascynowany niematerialnym upływem czasu, niepojętym ruchem niefiguratywnych, emocjonalnych i malowniczych energii. Mistrz, podobnie jak Bóg, wykorzystuje w procesie twórczym cztery żywioły: ziemię, wodę, powietrze i ogień. Jego prace są wysoko cenione i obecnie znajdują się w muzeach i prywatnych zbiorach na Ukrainie i w Europie. Emalia artystyczna w ukraińskim Narodowym Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej Zbiory ukraińskiego Narodowego Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej liczą ponad 77 tysięcy dzieł sztuki tradycyjnej i profesjonalnej, nabywanych i studiowanych przez badaczy ukraińskiej kultury i sztuki od ponad 100 lat. Kolekcja emalii artystycznej jest jednym z najnowszych nabytków Muzeum i liczy 55 dzieł sztuki. W 1945 roku Muzeum nabyło Panagię z XVIII w., ozdobioną reliefowym przedstawieniem ewangelicznego tematu Trójcy Świętej po jednej stronie, z krzyżem z Golgoty na drugiej, obramowaną kwiatowym ornamentem wykonanym w technice cloisonné (komórkowej). Pod koniec lat 60. Muzeum weszło w posiadanie dwóch dzieł sztuki znanego artysty O. Gusczina, którego nazwisko jest ściśle związane z kijowską fabryką szkła artystycznego. To w niej artysta pracował i tworzył dzieła, które obecnie reprezentują kijowską szkołę szkła dmuchanego na wystawie w Muzeum. Jedną z jego prac jest wykonana w technice komórkowej okładka zbioru pieśni Struny serca, przedstawiająca fantastycznego błękitnika pośród czerwonych i granatowych liści. W latach 70. kolekcja została powiększona o kompletny cykl kobiecych dekoracji autorstwa kijowskiej artystki V. Druzenko. Niektóre bardziej dekoracyjne dzieła, takie jak waza Muzyka z dekoracją z emalii i filigranu M. Parafijenko oraz flasza Sława Kozaków (technika komórkowa) M. Kowal, zostały zakupione przez Muzeum w latach 80. W 2007 roku „Kolekcja królowej kwiatów”, wystawa indywidualna Julii Borodaj, zmieniła wizję i percepcję współczesnej interpretacji starej i cennej techniki nie tylko wśród widzów, ale także specjalistów pracujących w Muzeum.

enamel differs from cloisonné (partition) or finift’ techniques, used by the old masters, and is of innovative character within no counterpart in the Ukrainian history of art. Unlike the jewellers, the master works in the technique of painted enamel that originated during Renaissance in the French city of Limoges and is affected by coating layers one by one with consecutive firing up too ten or more times. The resulting fantastic masterpiece comes into being that fascinates by the play of light and colour fused in metal. Olexandr Borodai is a muralist with the global range of creative potential in operating with the most complicated materials and techniques (as enamel is) that are applicable in architecture of public construction. He is an artist of unequalled skill and a past master of art. He is a craftsman who revives traditions of hot enamel on metals in Ukraine that once passed into nothingness, and, at the same time persistent and successive creator of the domestic school of modern painted enamel. Tetyana and Serhiy Kolechko’s road to mastership took many years of endeavour. The ancient art of hot enamel, introduced to them by their teacher O.Borodai is their greatest passion. Tetyana and Serhiy turn to the best samples of world enamel and, at the same time, go on working out their own style, and peculiar character of works. Enamels of Tetyana are decorative, fictive; their roots, even subject-and not only pictorial elements and technique – are frequently associated with history. The richness of ornaments and colours, lineand-form plasticity, concentrated senses and symbols resides in her laconic and expressive works. Serhiy’s works are mainly non-figurative. He accentuates a colour spot, expressive composition and easy-to-read symbols, picturesque novelties, contrast and harmony of forms. That is how the enamels of Tetyana and Serhiy Kolechko become beautiful references to the past millenniums-cradle and basis of enamel technique development. The artistic world of Stanislav Yushkov (Dnipropetrovsk) is an integral universe. His enamels remained of fusion jams. They show the author’s being in love with the immaterial flow of time, incomprehensible movement of non-figurative, emotional and picturesque energies. The master, like a god, employs all four elements – earth, water, air and fire – in the process. His artworks obtained recognition and are now in museums and private collections in Ukraine and Europe. Enamel Art in the Museum Collection of the Ukrainian Folk Decorative Art Museum contains more than 77 thousands of art works of traditional and professional art, which had been collected and studied by the researchers of the Ukrainian culture and art already over 100 years. The collection of art enamels is

the most recent among the properties of the Museum. It got today 55 art pieces. In 1945 the Museum became the proprietor of The Panagia of XVII c. which was decorated with a relief image of evangelic subject of «The Holy Trinity» on one side, and the Golgotha Cross on another, framed by a floret decorative ornament in the technique of cloisonné enamel. At the end of 1960th, the Museum obtained two artworks of the renowned artist O. Guschin, whose name was tightly bound with the Kiev Factory of the Artistic Glass, where he fruitfully worked and created works which now represent Kiev school of blown glass in the exposition of our Museum. One of O. Guschin’s works is the cover for collected songs «Strings of heart» depicting fantastic bluebird among red and dark blue leaves made in the technique of cloisonné enamel. In the 1970th the collection was replenished by the complete sets of womanish decorations by Kiev artist V. Druzenko. Some more decorative artpieces as a vase “Music” with enamel and filigree by M. Parafiyenko and a flagon (cloisonné) “Glory of Cossaks” by M. Koval were got by the museum in 1980s. In 2007 “Collection of flowers queen” a personal exhibition of Y. Borodai, changed the vision and perception of modern interpretation of age-old and precious technique not only among the visitors but also among the specialists of the Museum. In 2008 Museum opened the exhibition named “Boroday’s Studio”, where eight artists presented their works, among them T. Turdyyeva, A. Ryabchuk, O. Fedko, T. Ilyina, T. Dryeyeva-Barker, L. Mysko, Y. Borodai, and also the Honored artist of Ukraine O. Borodai. Artists work in free painting enamel technique. The exhibition had the success and, as the result of this event, a decision to carry through a festival of enamels had been made. ”Castles of distant childhood” was the name of the personal exhibition of the Honored artist of Ukraine , a docent of metal department of Lviv National Academy of Arts S. Volskyy which took place in December, 2008. Not only the easel paintings were exhibited, but also the jewelry. “Eye of the Universe” (2010), the solo exhibition of Mykhaylo Nikolayev (Kyiv), the winner of the 1st Kyiv festival of Enamel art. An artist mixes the tree and metal, glass, wood, bronze glass, enamel and papier-mache technique. The retrospective of artworks from early until very recent was shown - witty, experimental, full of ideas, meanings, images, symbols. At present days (May, 2012) the Museum hosts the jubilee exhibition of Oleksandr Michalyants (Simferopol), the Honored artist of the Autonomous Republic of Crimea (Ukraine). The exhibition includes jewelry pieces and easel works in hot enamel technique, mostly cloisonne. Artworks of an artist are laconic, with deep philosophical meaning, generalized form, purity of 37

W 2008 roku Muzeum otwarło wystawę zatytułowaną „Pracownia Borodaja”, na której swoje prace prezentowało ośmiu artystów, w tym T. Turdyjewa, A. Riabczuk, O. Fedko, T. Iljina, T. Drjejewa-Barker, L. Mysko, J. Borodaj, a także, uhonorowany tytułem Zasłużony Artysta Ukrainy, O. Borodaj. Artyści pracowali w technice wolnej emalii malarskiej. Wystawa odniosła ogromny sukces, co przyczyniło się do podjęcia decyzji o organizacji festiwalu emalii. „Zamki dalekiego dzieciństwa” – tak była zatytułowana indywidualna wystawa Zasłużonego Artysty Ukrainy S. Wolskija, docenta wydziału metaloplastyki w Państwowej Akademii Sztuk Pięknych we Lwowie, która została otwarta w grudniu 2008 roku Artysta zaprezentował emalię malarską, a także biżuterię. „Oczy wszechświata”, wystawa indywidualna Mychajła Nikołajewa z Kijowa, laureata 1 Kijowskiego Festiwalu Emalii Artystycznej w Kijowie, odbyła się w 2010 roku. Artysta łączył różne materiały – drewno, metal, szkło, szkło brązowe, emalię i papier mâché, stosując różne techniki. Ekspozycja miała charakter retrospektywny i obejmowała dzieła od najstarszych do najnowszych – dowcipne, eksperymentalne, pełne pomysłów, znaczeń, obrazów i symboli. Obecnie (maj 2012) w Muzeum odbywa się jubileuszowa wystawa prac Ołeksandra Michaliantsa (Symferopol), Zasłużonego Artysty Autonomicznej Republiki Krymu (Ukraina). Można na niej obejrzeć biżuterię i emalię malarską, wykonaną w technice gorącej emalii, głównie komórkowej. Prace artysty są lakoniczne, o głębokim filozoficznym znaczeniu, zamknięte w ogólnej formie o czystych liniach i kolorach. Perspektywy rozwoju emalii artystycznej Zarys perspektyw został przedstawiony w koncepcji 1 Międzynarodowego Festiwalu Emalii Artystycznej w Kijowie (2009), organizowanego przez ukraińskie Narodowe Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej (kuratorzy projektu: Julia Borodaj – artystka emalier (pomysł), Olga Nowoderezkina – kierownik projektu i działu wystaw). Organizacja festiwali i sympozjów dla artystów pracujących w emalii jest jedną z najlepszych metod prowadzących do odrodzenia i popularyzacji gorącej emalii artystycznej na Ukrainie, oprócz prac poszczególnych artystów. Międzynarodowy festiwal emalii został zaplanowany jako wydarzenie, które odbywa się co dwa lata. Biorą w nim udział wszyscy zainteresowani, w tym przedstawiciele ukraińskiej elity twórczej, pracownicy muzeów, kolekcjonerzy, krytycy sztuki, artyści, architekci, projektanci, przedstawiciele mediów i organizacji sponsorskich. Cele festiwalu to: • popularyzacja starej i rzadkiej emalii artystycznej na Ukrainie • definiowane współczesnych warunków, problemów i perspektyw pracowni emalierskich 38

• popularyzacja dzieł współczesnych ukraińskich artystów emalierów • praca nad dziedzictwem mistrzów, poszerzenie zakresu stosowania gorących emalii • popularyzacja ukraińskiej emalii w świecie • wymiana doświadczeń. Dzieła sztuki zamieszczone na wystawie powstały w różnych okresach i przy użyciu różnych technik. Uczestniczący w festiwalu artyści pochodzili z różnych miast, takich jak Odessa, Izmaił, Chmielnicki, Użhorod, Kijów, Dniepropietrowsk, Zaporoże, Lwów, Jałta, Symferopol i Mariupol, a także z innych krajów – Węgier, Rosji, Gruzji, Rumunii, Hiszpanii i Francji. Oczekiwania organizatorów i ich wysiłki były wspierane przez ukraińskich artystów emalierów. Muzeum może zaprezentować kijowianom i przybyszom z innych miejsc nowe dzieła z dziedziny emalii artystycznej powstałe na Ukrainie. Obecnie w Muzeum znajduje się stała wystawa, na której można obejrzeć prace ukraińskich emalierów z przełomu XX i XXI w. Wnioski Emalia umożliwia realizację ogromnego wachlarza twórczych pomysłów. Działalność twórcza i wydarzenia towarzyszące tego rodzaju sztuce (stowarzyszenia sztuki, wystawy, edukacja artystyczna) wprowadzają emalię w kontekst sztuki nowoczesnej (instalacje, dzieła trójwymiarowe itd.), a ścisłe związki współczesnej emalii z architekturą i projektowaniem wnętrz stanowią grunt do rozwoju emalii artystycznej jako osobnej sfery świata sztuk pięknych w przyszłości. Literatura • www.mundm.kiev.ua • http:/fedko.com.ua/ • http:/boroday.com.ua

Tetiana Iljina, emalier, wykładowca w Państwowym Instytucie Sztuki Dekoracyjnej i Projektowania im. Bojczuka w Kijowie (Ukraina)

lines and colors. Prospective of Development of Enamel Art Claimed in the concept of the 1st international festival of Enamel Art in Kyiv (2009), organized by Ukrainian Folk Decorative Art museum (project curators: Yulia Borodai , an enameller (idea), Olga Novoderezhkina, a Head of research and exposition department ). Among methods of revival and popularization of hot enamel art in Ukraine, holding of festivals and symposiums for enamel artists goes a great way, besides individual Masters’ work. The international enamel festival was planned as an event which will be taking place every two years which will be joined by all interested participants including the representatives of the Ukrainian creative elite, museum employees and collectors, arts critics, artists, architects, designers, mass media representatives and sponsor organizations: • popularization of ancient and rare enamel art in Ukraine • highlighting of the modern condition, problems and perspectives of studio enamel • popularization of creative work of modern Ukrainian enamel artists Increase of professionalism of the masters, expansion of the scope of hot enamels use • popularization of Ukrainian enamel about the world • sharing of experience. Works of art on display were created in different years and in different techniques. Among the participants there were the representatives of Odessa, Izmail, Khmel’nytskyy, Uzhgorod, Kyiv, Dnipropetrovsk, Zaporizhzhia, Lviv, Yalta, Simferopol and Mariupol, and also known foreign artists from Hungary, Russia, Georgia, Romania, Spain and France. Organizers’ expectations and efforts were supported by Ukrainian enamel artists and the Museum is able to acquaint the citizens and guests of Kyiv with new creative works of enamel art of Ukraine. Nowadays the permanent exhibition which represents works of art of Ukrainian enamel artists of the end of XX - begin XXI century has been formed in the Museum.

Sources • www.mundm.kiev.ua • http:/fedko.com.ua/ • http:/boroday.com.ua

Tetyana Ilyina, an enamellist, a lecturer of Boychuk Kyiv State Institute of Decorative Art and Design (Kyiv, Ukraine)

Conclusion Enamel enables implementation of large scale of creative ideas. Creative activity and processes happening in this kind of art (art associations, exhibitions, art education), entry of enamel into context of modern art (installations, three-dimensional works etc.), and close connection of modern enamel with architecture and design are grounds for development of enamel art as separate sphere of world fine arts in future.

Urodzona w 1979 roku. Absolwentka Wydziału Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, dyplom z wyróżnieniem w 2003 roku. Bierze udział w licznych wystawach, sympozjach i festiwalach sztuki w kraju i za granicą. Jej prace znajdują się w posiadaniu prywatnych kolekcjonerów, m.in. w prywatnej kolekcji rodziny królewskiej Arabii Saudyjskiej. Uprawia malarstwo sztalugowe, architektoniczne, emalię na blasze, zajmuje się szkłem artystycznym, jak również realizuje własne projekty z obszaru sztuki użytkowej.

Bogna Jarzemska-Misztalska www.jarzemska.eu

Ogniste ptaki (fr.), 100 x 100 cm

Ważniejsze wystawy indywidualne i zbiorowe 2000 – wystawa pokonkursowa „Prysznic – narodziny przyjemności”, Niemcy 2001-2003 – Międzynarodowy Festiwal Sztuki w Sninie, Słowacja 2002 – wystawa malarstwa w Galerie Kunen, Niemcy 2003 – indywidualna wystawa malarstwa w Galerii Festiwalu Dialogu 4 Kultur, Łódź

2004 – indywidualna wystawa malarstwa – Galeria Mazowiecka w Warszawie 2004 – wystawa malarstwa – katedra brandenburska, Niemcy 2004 – Pierwsza Polsko-Saudyjska Wystawa Malarstwa, Pałac Fundacji Króla Faisala, Rijadh – Jeddah, Arabia Saudyjska 2005 – wystawa „Georgian Bay Impression”, Lauriel Gallery, Toronto, Kanada 2010 – wystawa malarstwa, Galeria Katarzyny Napiórkowskiej, Rynek Starego Miasta, Warszawa 2011 – IV Międzynarodowe Biennale Malarstwa i Tkaniny Unikatowej „Barwy i Faktury”, Muzeum Miasta Gdyni 2012 – „Liryczne Ogrody”, wystawa malarstwa z okazji trzecich urodzin Teatru Kamienica, Warszawa

Udział w międzynarodowych sympozjach artystycznych 2004 – Międzynarodowe Sympozjum Malarskie, Resort Rusałka, Bułgaria 2006 – Międzynarodowe Sympozjum Emalii, La Girafe, Mores, Francja 2007 – Międzynarodowe Sympozjum Rzeźbiarsko-Malarskie, Beszeniowa, Słowacja

Jaskółka - pejzaż z ptaszkiem

Born in 1979. The alumnus of Painting Faculty at the Academy of Fine Arts in Warsaw, degree with honours in 2003. She participates in numerous exhibitions, symposiums and art festivals in Poland and abroad. Her works are owned by private art collectors, e.g. . in private collection of the Royal Family of Saudi Arabia. She practices easel and architectural painting, enamel on steel sheets, she handles art glass and realizes her own projects of applied art. Major individual and collective expositions 2000 - „Shower - Birth of the Pleasure’’ - Exhibition of competition entries, Germany; 2001-2003 -International Art Festival in Snina - Slovakia; 2002 - Painting exhibition in Kunen Galery - Germany; 2003 - Individual Painting Exhibition in Lodz 4 Cultures Festival Gallery - Lodz;

2004 - Individual Painting Exhibition Mazowiecka Gallery in Warsaw; 2004 - Painting Exhibition – the Brandenburg Cathedral - Germany; 2004 - First Polish - Saudi Painting Exhibition - King Faisala’s Fundation Palace, Rijadh Jeddach, Saudi Arabia; 2005 - „Georgian Bay Impression’’ Exhibition, Lauriel Gallery, Toronto, Canada; 2010 - Painting Exhibition in Katarzyna Napiórkowska’s Gallery, Warsaw Old Town; 2011 - 4th International Biennale of Painting and Unique Textile ‚„Colours and Textures’’, The Museum of the City of Gdynia; 2012 - „Lyrical Gardens’’ Painting Exhibition on the occasion of the third birthday of the Kamienica Theatre, Warsaw. The participation in International art symposiums: 2004 - International Pictorial Symposium, Russalka Resort, Bulgaria 2006 - International Enamelwork Symposium, La Girafe, Mores, France 2007 - International Sculptural-Pictorial Symposium ‚„Basenova’’, Slovakia

Bogna Jarzemska-Misztalska

Swirl, 54 x 47 cm

Bird calls, 38,5 x 38,5 cm

Goats (12), 100 x 100 cm

Ewa Buksa-Klinowska www.enamel-miniatures.com www.miniatury-emalierskie.com

Absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi i Escola Superior de Disseny i d’Art w Barcelonie. Dyplom z wyróżnieniem uzyskała w Katedrze Projektowania Biżuterii ASP w Łodzi. Specjalizuje się w złotniczych technikach emalierskich, a od kilku lat maluje miniatury emalierskie. Brała udział w kilkudziesięciu wystawach na świecie i w Polsce. Zdobyła kilka nagród i wyróżnień, w tym cztery nagrody w konkursach The International Cloisonné Jewelry Contest w Tokio. W 2008 roku otrzymała nagrodę MKiDN, była także stypendystką MKiDN. Jej prace znajdują się w zbiorach stałych muzeów oraz w kolekcjach prywatnych w USA, Japonii, Francji, Holandii i w Polsce. Emalie zostały zaprezentowane w książkach 500 Enameled Objects (Lark Books, USA 2008) i Wzajemne oddziaływania – Wechselwirkungen (Polska–Niemcy 2009) oraz w miesięcznikach złotniczych polskich i zagranicznych. Jest autorką kilku artykułów z dziedziny sztuki emalierskiej, między innymi dla magazynu „Rynek Jubilerski” (16, 17/2011).

Zegarek, emalia, technika mieszana, 40 mm

Nagrody 2005 – 18th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokio, Japonia – nagroda „The New Idea Award” – Konkurs Biżuterii Artystycznej „Prezentacje”, Warszawa, Polska – wyróżnienie 2006 – 19th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokio, Japonia – nagroda „The Mainichi Newspaper Award” 2007 – 20th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokio, Japonia – nagroda „The Award for Excellence” 2008 – Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Łódź, Polska 2011 – 24th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokio, Japonia – nagroda „The Award for Encouragement” 2013 – 38th Annual International Miniature Art Show MASF, USA – nagroda „The Best Work by First Time Entrant” – 26th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokio, Japonia – nagroda „The Award for Encouragement” 2014 – 39th Annual International Miniature Art Show MASF, USA – nagroda „The Second Award in Portrait”.

Zegarek, emalia, technika mieszana, 40 mm

She studied at the Academy of Fine Arts in Łódź and the Escola Superior de Disseny i d’Art in Barcelona. She graduated with honours from the Department of Jewellery Design of the AFA in Łódź. She specialises in enamel goldsmithing, and she has been painting enamel miniatures for several years. She took part in dozens of exhibitions in Poland and worldwide. She won several awards and prizes, including four prizes in The International Cloisonné Jewellery Contest in Tokyo, Japan. In 2008 she was awarded by Polish Ministry of Culture and National Heritage, she was also a fellow of the Ministry’s grant. Her works are on permanent exhibitions of many museums and in private collections in USA, Japan, France, the Netherlands and Poland. Her enamel work was presented in the books “500 Enameled Objects” Lark Books USA (2008) and ”Wzajemne oddziaływania – Wechselwirkungen” Poland/ Germany (2009) as well as in Polish and overseas goldsmithing monthly journals. She several times contributed to journals about enamel art, inter alia for the “Jewellery Market” magazine (16,17/2011).

Awards 2005 - 18th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokyo, Japan - „The New Idea Award” - Artistic Jewellery Contest „Prezentacje”, Warsaw, Poland - Special Awards 2006 - 19th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokyo, Japan - „The Mainichi Newspaper Award” 2007 - 20th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokyo, Japan - „The Award for Excellence” 2008 - The Ministry of Culture and National Heritage Award, Lodz, Poland 2011 - 24th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokyo, Japan - „The Award for Encouragement” 2013 - 38th Annual International Miniature Art Show MASF, USA - „Best Work by First Time Entrant” -26th International Jewelry Cloisonne Contest, Tokyo, Japan - „The Award for Encouragement” 2014 -39th Annual International Miniature Art Show MASF, USA - „The Second Award in Portrait”.

Ewa Buksa-Klinowska

Hand watch, enamels, mixed techniques, dimension 40mm

Emalie na metalach szlachetnych. Różnorodność uzyskiwanych efektów plastycznych Ewa Buksa-Klinowska

Emalierstwo od początku swojego powstania współistniało ze sztuką złotniczą. Emalie stanowiły barwny akcent projektu, „udawały” drogie kamienie, naśladując kosztowną kameryzowaną biżuterię. Różnorodność rodzajów i kolorów oraz potencjał projektowy wykorzystujący fakturę i barwę metalu bazowego predysponował je do funkcji dekoracyjnej. Jednak na przestrzeni wieków innowacje technologiczne, transformacje technik emalierskich i technik obróbki metali zmieniały pozycję emalii. Opracowanie emalii malarskiej w XV w. spowodowało wzrost znaczenia emalierstwa jako istotnej techniki zdobniczej, co przyczyniło się do powstania niezależnej dziedziny sztuki. Emalierzy uniezależnili się od złotnictwa i stali się samodzielnymi artystami malarzami. Przez kolejne stulecia emalie wykorzystywano ze zmiennym powodzeniem, ale „złote lata” europejskich emalii jubilerskich przypadają na początek XIX w. i są nierozerwalnie związane z nowym wzornictwem secesji, Arts & Crafts i fascynacją sztuką Japonii. Secesja przyniosła zmianę kanonów projektowania biżuterii i wprost „alchemiczną” transformację emalii. Przestały być postrzegane jako uzupełnienie biżuterii i podobnie jak drogocenne kamienie stały się równoprawnym elementem projektu. Równie istotne dla rozwoju sztuki emalierskiej okazały się wpływy impresjonizmu i neoimpresjonizmu. Fascynacja światłem i teorią koloru doprowadziła do przemian zasad projektowania biżuterii z emalią, intensywnie eksplorując zarówno kolor, jak i efekty światłocieniowe. Obecnie emalierstwo stanowi zarówno technikę zdobniczą złotnictwa, jak i samodzielną dziedzinę sztuki. Emalie są wykorzystywane w biżuterii, tworzeniu obiektów korpusowych oraz w zegarmistrzostwie. We współczesnym złotnictwie sztuka emalii zajmuje niszową, ale bardzo silną pozycję. Metale szlachetne stosowane w złotnictwie Emalierstwo złotnicze jest trudną sztuką, łączącą wiedzę warsztatową z kreatywnością twórcy. Pełne wykorzystanie potencjału projektowego emalii wymaga dobrego poznania zarówno właściwości metali, jak i emalii oraz ich wzajemnych relacji. Dodatkową trudność stanowi konieczność opanowania transformacji koloru emalii w procesie stapiania i przyswojenie wiedzy o korelacji pomiędzy kolorem emalii a rodzajem użytego metalu. Metalami szlachetnymi stosowanymi jako podłoża dla emalii złotniczych są: złoto, srebro, platyna oraz bardzo obecnie popularny metal clay. Metal lub jego stopy muszą spełniać dwa podstawowe warunki: posiadać temperaturę topienia wyższą 44

niż temperatura stapiania emalii oraz współczynnik rozszerzalności cieplnej zbliżony do współczynnika rozszerzalności emalii. Najlepszym metalem bazowym dla emalii jest złoto, z uwagi na wysoką temperaturę topnienia i kompatybilny współczynnik rozszerzalności cieplnej. Złoto dodaje emaliom szczególnej świetlistości, a szczególnie kolorom, takim jak: transparentne czerwienie, pomarańcze, żółcienie i brązy. W nieco mniejszym stopniu ciepłym fioletom i zieleniom. Wraz ze spadkiem ilości czystego złota w stopach zmniejsza się świetlistość kolorów emalii, stają się one ciemniejsze i „wygaszone”. Srebro jest kolejnym najchętniej stosowanym podłożem dla emalii, choć mniej korzystnym niż złoto i miedź. Jest bardzo plastyczne, ale szybko oksyduje. Jedynie czyste srebro stanowi idealną bazę dla emalii, gdyż nie oksyduje i ma wysoką temperaturę topienia. Niestety, jego zbyt duża ścieralność i miękkość znacząco obniża stopień wykorzystania. Kolor srebra szczególnie wydobywa barwy emalii, takie jak: transparentne zimne zielenie, błękity, fiolety, a także zimne szarości. Srebro i jego stopy silniej niż złoto zmieniają niektóre kolory emalii; kłopotliwe są zwłaszcza czerwienie i żółcienie. Metalem szlachetnym również stosowanym do celów emalierskich jest platyna. Ze względu na wysokie ceny i pracochłonne przygotowania jest ona wykorzysty-

wana sporadycznie. Istotną zaletę stanowi stabilność kolorów emalii na podłożach platynowych, a istotną wadę – bardzo niska adhezja emalii. Po odpowiednim przygotowaniu również emaliowanie obiektów z wykorzystaniem metal clay nie sprawia większych kłopotów technicznych. Z uwagi na porowatą strukturę tego materiału wymagane jest wcześniejsze zapolerowanie powierzchni przed nałożeniem emalii. Można też łączyć suchą emalię z metal clay i wspólnie wytapiać w piecu.

Enamels on Precious Metals. Variety of Applied Enamel Techniques and Variety of Obtained Plastic Effects Ewa Buksa-Klinowska

From the beginning of its nascence, the enamelwork coexisted with the art of Goldsmithing. Enamels were constituting a colourful add-on of the project, they were ‚’pretending’’ to be expensive stones in costly encrusted jewellery. The diversity of sorts and colours, design texture potentiality and base metal colouration, predisposed them to the decorative function. However, the technological innovations as well as enamelling and metalworking techniques transformations have been changing over the centuries. The elaboration of the Limoges enamel in the fifteenth century caused the growth of the enamelwork value as an important decorative technique, thereby contributing to the inception of the independent art form. Enamellists had autonomized themselves from the goldsmithery and became independent artists. With the changeable success, enamels have been used during the next centuries, but the ‚’golden years’’ of the European jewellery enamels fall within the nineteenth century and are inseparably connected with the new art nouveau design, Art&Crafts and with Japan art fascination. Art nouveau brought the change in jewellery design canons and almost ‚’alchemic’’ enamels transformation. They no longer were perceived as an addition to jewellery, but being treated as precious stones, they became an equal

element of the project. The impact of Impressionism and Neoimpressionism on the enamel art development was also very important. The fascination of light and colour theory led to many changes in designing enamel jewellery, intensively exploring the colour and chiaroscuro effects. Nowadays, the enamel work is the decorative technique of the goldsmithery as well as an independent form of art. The enamels are used in jewellery, in the creation of the corpus objects and in the watchmaking. In

modern goldsmithery, the enamel art holds a niche, but a strong position. Noble Metals Used in Goldsmithery Goldsmith enamelwork is a very difficult kind of art, connecting the knowledge of together with the inventor’s creativity. In order to use the enamel design potential in an appropriate way, it is required to recognise the metal and enamel properties as well as their mutual correlations. The additional difficulty is the mastery of the enamel colour transformation during the melting process and the knowledge about the correlation between the enamel colour and material used. Noble metals applied as bases for goldsmith’s enamels are: gold, silver, platinum and clay metal, which is very popular nowadays. Metal or its alloys must meet two essential conditions: have a melting point higher than fusing point and the coefficient of thermal expansion similar to the coefficient of enamel expansion. The best base metal for enamels is gold, because of its high melting point and the compatible coefficient of thermal expansion. Gold imparts enamels specific luminousness, especially to colours like: transparent reds, oranges, curcumas and browns, and to a lesser extent warm purples and greens. Together with the fall of the pure gold amount in the alloys, the luminousness of the enamels colours decline, they become darker and ‚’blank’’. Silver is another base material, preferably used for enamels, however less favourable than gold and copper. It is a very flexible, although it oxidates quickly. Only pure silver is an ideal base for enamels, because it does not oxidate and it has a high melting point. Unfortunately, easy abrasion and softness significantly decrease the degree of utilisation. The colour of the silver, especially enhances the colours of enamels like: transparent cold greens, azures, purples and cold greys. Silver and its alloys change the enamel colours stronger than gold, especially problematic are reds and curcumas. Platinum is the next example of the noble metals used in enamel work. However, because of the high prices and labour-consuming preparations, it is intermittently used. An important advantage is an enamel colour stability on the platinum bases, however, low enamels adhesion is perceived as a significant disadvantage. After the right preparation, the object of enamelling used with the clay metal does not cause any major technical problems. Because of the spongy structure of this material, the surface must be burnished before the enamel application. It is also possible to combine dry 45

Emalie złotnicze Emalie stosowane w złotnictwie prezentują trzy typy: transparentne (przeźroczyste), opakowe (nieprzeźroczyste) oraz emalie opalizujące (efekt szkieł iryzujących). Wykorzystywane są również emalie o efektach specjalnych, tzw. „pękające”, „marmurkowe” i płynne. W większości emalii występują trzy grupy temperaturowe, wyznaczane przez różne przedziały temperatur stapiania: twarde (770-820°C), średnie (730-770°C) oraz miękkie (700-730°C). Istnieją również emalie o specyficznych wymaganiach temperaturowych. Emalię nakłada się wieloetapowo na podłoże metalowe, wytapiając je po każdym nałożeniu. Po zakończeniu pracy obiekt jest szlifowany i polerowany metodą mokrą, z użyciem wody. Różnorodność technik i efektów plastycznych W złotnictwie wykorzystywane są rozmaite techniki emalierskie. Ze względów chronologicznych i plastycznych można je podzielić na dwie główne grupy: klasyczne i artystyczne. Do emalii klasycznych należą: komórkowa, żłobkowa, witrażowa, mieszana, reliefowa, korpusowa, emalia malarska i monochromatyczna oraz miniatura emalierska. Do artystycznych z kolei zaliczamy: druk, szablony, kalkomanię, techniki wytrawiania, techniki aerograficzne i mieszane, efekty temperaturowe, emalie na podłożach galwanoplastycznych i nietypowych oraz wiele innych. Bezspornie istnieje wzajemna zależność pomiędzy stosowanymi technikami a uzyskiwanymi efektami plastycznymi. Każda z technik eksploruje kolor emalii i akcentuje własne, charakterystyczne wartości plastyczne. Spośród nich można wymienić między innymi wzajemne korelacje metalu i emalii, efekty światłocieniowe, witrażowe, walorowe, efekty malarskie, rzeźbiarskie czy eksploracje faktur. Emalia komórkowa - dominacja emalii Najprawdopodobniej najstarszą ze wszystkich technik emalierskich jest emalia komórkowa, która przypomina mozaikę. Technika ta nazywana jest również emalią celkową. W technice komórkowej emalia wprowadzana jest w tzw. komórki, które są zbudowane z drucików przymocowanych do metalu bazowego. Emalię nanosi się wieloetapowo do komórek i wytapia po każdym nałożeniu. Stosujemy w niej wszystkie rodzaje emalii, zarówno transparentne, opakowe, jak i opalizujące. Metalem bazowym w technice komórkowej jest zazwyczaj złoto, srebro lub miedź. Ścianki komórek są zbudowane z cienkiego płaskiego drutu lub pasków blachy. Wysokość ścianek waha się od 0,5 mm aż do 3,5 mm. Ukształtowanie drutu poprzez jego odpowiednie powyginanie odzwierciedla linie rysunku projektowego. W klasycznej technice drut stanowi integralny element projektu, wzmacniający granice komórek. Doskonale obrazują to chińskie emalie komórkowe, w których 46

kolor emalii podkreśla kształt komórki, tworząc wyraźny ornament skontrastowany z tłem. Przeciwieństwem są finezyjne emalie japońskie, w których druciki pełnią wyłącznie funkcje konstrukcyjne, a rysunek projektu nie podąża za nimi. Niejednokrotnie emalia komórkowa łączona jest z malarską, filigranem, a także grawerowaniem metalu bazowego. W technice komórkowej emalia to dominujący element projektu, a eksploracja koloru jest najsilniejsza. Technika żłobkowa - korelacja emalii i metalu Technika ta jest nazywana również dołkową, rowkową lub zagłębioną. Polega na tworzeniu tzw. żłobków (dołeczków) dla emalii poprzez wyżłobienie ich w blasze. Zagłębienia mogą powstać dzięki grawerowaniu, wytłaczaniu, repusowaniu lub wytrawianiu. Można wyciąć otwory w jednej blasze i nalutować ją następnie na drugą, tworząc w ten sposób żłobki (jest to tzw. metoda aplikacji). Bazę stanowi stosunkowo gruba blacha, przeważnie srebrna lub złota. Żłobki mają zróżnicowaną głębokość, zazwyczaj wynosi ona od 0,5 mm aż do 2 mm. Zagłębienia ustalamy w zależności od przeznaczenia obiektu, rodzaju użytych emalii i blachy oraz wymogów projektowych. Wykonanie żłobków wymaga zachowania odpowiedniej staranności, w przeciwnym razie powstaną defekty emalii, takie jak pęknięcia i odpryski. W klasycznej odmianie techniki jeden kolor wypełnia jeden żłobek. Doskonałym przykładem są średniowieczne emalie żłobkowe z Limoges. Emalia żłobkowa często łączona jest z technikami malarskimi, grawerowaniem metalu bazowego, a niekiedy z bardzo dekoracyjną i zdobną techniką granulacji. W technice żłobkowej istotne znaczenie ma opracowanie spójnego projektu, łączącego żłobki wypełnione emaliami z widocznym rysunkiem tworzonym przez metal bazowy. Efekt plastyczny współtworzony jest przez emalię i płaszczyznę metalu, w korelacji koloru i faktur. Technika mieszana - obszary dominant Technika mieszana stanowi połączenie emalii komórkowej i żłobkowej. Obok siebie istnieją komórki i żłobki. Historycznie nazywana jest kolońską. Stosujemy w niej emalie transparentne, opakowe i opalizujące. Cechą dystynktywną tej techniki jest współistnienie obszarów dominant emalii i metalu, zestawienie dekoracyjnych pól emaliowanych z kolorem i fakturą metalu bazowego. Technika emalii ażurowej - gra światła Emalia ta nazywana jest również techniką okienkową albo witrażową. Podobna do emalii komórkowej, nie posiada jednak metalowego podłoża. Przypomina witraż, gdyż światło przenika przez emalię. W klasycznej odmianie techniki ażur tworzymy dwoma sposobami: albo poprzez lutowanie drucików, albo wycinanie otworów w blasze. Okienka zazwyczaj mają rozmiary od 0,5 mm do 20 mm. Najtrudniejszy zabieg stanowi nałożenie emalii. Wykorzy-

enamel with clay metal and melt them together. Goldsmith’s Enamels Enamels used in goldsmithery are of three types: transparent (translucent), opaque (viewless) and iridescence (iridescence glass effect). Enamels with special effects such as ‚’cracking’’, ‚’marbling’’ and liquid are also used. There are three temperature groups in the majority of enamels, marked by different ranges of the melting temperatures: hard (770-820 degree Celsius), medium (730-770 degree Celsius) and soft (700-730 degree Celsius). There are also enamels with specific temperature requirements. The enamel is applied in numerous stages on the metal base, and melted after every application. When the work is finished the object is ground and burnished by water (wet method). Diversity of Techniques and Visual Effects There are many different techniques used in goldsmithery. Considering the chronological and visual aspects it is possible to divide them into two main groups: classical and artistic ones. Among classical enamels there are: cloisonne enamels, champleve enamel, plique-a-jour enamel, mixed enamel, bosse enamel, corpus enamel, limoges enamel, monohrome enamel and enamel miniature. Among artistic enamels there are: print, stencils, decalcomania, pickling techniques, aerographical and mixed techniques, temperature effects, enamels on the electroplating and untypical bases and many others. Undeniably, the mutual relationship between used techniques and acquiring plastic effects exists. Every single technique explores the enamel colour and puts an emphasis on its own, characteristic plastic values. Among them we can distinguish the mutual correlations of metals and enamels, and also chiaroscuro, stained-glass, pictorial, sculptural effects or texture exploration. Cloisonne Enamel - Domination of the Enamel In all probability, cloisonne enamel is the oldest, recalling mosaic, enamelwork technique. In this technique the enamel is applied into cells made from wires fixed to the base metal. The enamel is put into cells gradually and melted after each application. All enamels, transparent, opaque, iridescent, are used in this technique. Gold, silver and copper are usually used as base metals. The cell walls are made of a flat wire or sheeting straps. The height of the walls is between 0,5 mm to 3,5 mm. The wire configuration (made by its special incurvation), reflects the picture’s lines. In the classical technique, the wire contains an integral element of the whole project, making the cell boundaries stronger. The Chinese cell enamels are the best example, where the enamel colour underlines the shape of

the cell, creating clear, background contrasted ornament. The contrariety are subtle Japan enamels, where wires are placed only as a construction, and the whole project does not follow them. Many times, the cloisonne enamel is connected with painted enamel, filigree, and also with base metal engraving. In the cloisonne technique the enamel is the dominant element and the colour exploration is the strongest. Champleve Technique - Enamel and Metal Corelation This technique is also called dimpled, fluted or hollowed. It relies on creating so called gouges (dimples) for enamels in the metal sheet. Hollows can be made by engraving, embossing or etching. It is possible to cut out perforations in one sheet metal and join it with the other one by soldering, in order to create gouges (so called application method). The base is either gold or silver sheet metal. The depth of gouges is diversified, usually from 0,5 mm to 2 mm. Hollows are determined according to the object’s destiny, types of sheet metal used enamels and the project requirements. The gouges preparation requires responsible care, otherwise some enamel defects like cracks and chips can arise. In the classical technique one colour fulfills one gouge. The best examples are medieval champleve enamels from Limoges. The champleve enamel is very often connected with the pictorial techniques, base metal engraving and sometimes with a very decorative granulation technique. The study of the coherent project is substantial in the champleve technique, connecting the gouges, fulfilled by enamel, with the visible picture made by the base metal. The visual effect is collaborated by enamel and metal plane in the colour and texture correlation. Mixed Technique - Dominant Areas The mixed technique is the connection of the cloisonne and champleve enamels, where gouges and cells exist together. Historically, it is called a Cologne technique. Transparent, opaque, and iridescent enamels are usually used. The distinctive features of this technique are the coexistence of enamel and metal dominant areas, the composition of decorative, enameled fields with base metal’s colour and texture. Plique-a-jour Technique - Play of Light This technique is also called stained glass or inset enamel. It is similar to cloisonne enamel, but it does not have a metal base. It resembles the stained glass technique, because the light penetrates the enamel. In the classical variation, the latticework is created in two ways: either by soldering the wires or by cutting out the perforations in the metal sheet. The size of the insets is usually between 0,5 mm to 20 mm. The most difficult measure is the enamel application. The temporary bases 47

stuje się do tego celu tymczasowe podłoża, takie jak: mika, blacha stalowa, folia miedziana lub mosiężna. Komórki wypełnia się możliwie suchą emalią, aby nie doprowadzić do jej rozpływania. Najbardziej odpowiednimi dla techniki witrażowej są jasne, przeźroczyste kolory emalii. Emalia witrażowa to jedna z trudniejszych technik, wymaga bowiem dobrego opracowania bazy metalowej i szczególnie starannego przygotowania emalii. Była niezwykle ceniona przez emalierów secesji. Piękno efektu plastycznego techniki witrażowej tkwi w jej transparencji i grze światła przenikającego przez warstwy emalii. Jest ona szczególnie predysponowana do tworzenia obiektów przestrzennych. Technika reliefu płaskiego - walor i światłocień Niektórzy emalierzy określają ją techniką „z wewnętrznymi wypukłościami”. Nazywana jest również techniką emalii przejrzystej, przeźroczystej lub emalii reliefowej przejrzystej. Najbardziej odpowiednimi metalami bazowymi są srebro i złoto, z uwagi na ich świetlistość. Powierzchnie metalu opracowuje się poprzez grawerowanie, rytowanie, tłoczenie lub trawienie, aby stworzyć płaski relief. Przejścia rytów nie mogą być zbyt gwałtowne, w klasycznej technice mają głębokość od 0,1 mm do 5 mm. Barwnymi emaliami transparentnymi pokrywa się kilkakrotnie opracowany metal. Intensywność uzyskanego koloru emalii zależy od jej grubości – im głębszy relief, tym kolor emalii bardziej nasycony. Płytszy relief daje jaśniejszy odcień. Wykorzystanie efektu walorowego pozwala stworzyć niezwykle plastyczne projekty pomimo użycia jednego koloru emalii. Technika ta silnie eksploruje efekt światłocieniowy, zarówno poprzez finezyjne zróżnicowanie głębokości reliefu, jak i błyszczące, grawerowane powierzchnie metalu bazowego, który odbija światło. Technika emalii korpusowej - polichromowane rzeźby Technika korpusowa określana jest również emalią na rzeźbie albo emalią reliefu wypukłego. Polega na pokryciu pełnoplastycznych, trójwymiarowych obiektów wielokolorową emalią. Metalowe bazy powstają poprzez repusowanie, cyzelowanie bądź odlewanie. Opracowanie metalu powinno być bardzo staranne. Wszystkie ostre brzegi muszą być zaokrąglone, a pory odlewów zapolerowane. W klasycznej technice metal był pokrywany w całości emalią podstawową, na którą nanoszono kolorowe emalie opakowe i transparentne. Polichromowane emalią obiekty 3D wykonane przy użyciu techniki korpusowej eksplorują walory rzeźbiarskie, a jej kolor podkreśla dodatkowo formę. Technika emalii malarskiej - obrazy malowane emaliami Technika ta, zwana dawniej limuzyńską, polega na malowaniu emaliami na podobraziu metalowym, zazwyczaj miedzianym. 48

W Polsce była nazywana „francuską robotą”. Szczególnie chętnie stosowana jest do malowania miniatur i zdobienia biżuterii. Metal bazowy stanowi zazwyczaj miedź, srebro lub złoto, o grubości pomiędzy 0,2 mm i 3 mm. Metal pokrywa się obustronnie emalią bazową. Maluje się wielokolorowymi emaliami przy użyciu pędzelka, czasami igły lub szpatułki. Bardzo istotne jest zachowanie odpowiedniej kolejności nanoszenia emalii, od wysokotemperaturowych do niskotemperaturowych, aby uniknąć pękania powierzchni czy złuszczania emalii. Technika emalii malarskiej jest stosunkowo trudna, lecz posiada duży potencjał ze względu na fakt, iż eksploruje efekty typowe dla malarstwa. Jej odmianą jest technika monochromatyczna, polegająca na wykonaniu malatury bielą na ciemnym tle. Opracowanie techniki emalii malarskiej umożliwiło emalierom tworzenie samodzielnych dzieł, bez konieczności współpracy ze złotnikami. Technika ta więc w decydującym stopniu przyczyniła się do powstania niezależnej i autonomicznej sztuki emalierskiej.

Ewa Buksa-Klinowska

like mica, sheet metal, copper foil, or brass foil is used. The cells are fulfilled in by dry enamel in order to prevent its melting. The most suitable for this technique are transparent, bright enamel colours. It is one of the most difficult technique, where the appropriate elaboration of the metal base and careful enamel preparation are demanded. The technique was outstandingly prized by secessionist enamelers. The beauty of the plique-a-jour technique is placed in transparency and the light play percolating through the enamel layers. It is especially predisposed to the spatial object creation. Basse-taille Technique Some enamelers name it as the technique with “inner convexities’’. It is also called the clear, transparent or clear basse-taille technique. The most suitable base metals are gold and silver because of their lucidity. The metal surfaces are developed by engraving, carving, embossing or pickling. The rite switches cannot be sharp, in the classical technique they are from 0,1 mm to 5 mm deep. Wrought metal is covered by colourful, transparent enamels several times. The intensity of the acquired colour depends on its ply, the deeper relief the more saturated colour is. Shallower relief gives brighter shade. The usage of the virtue effect allows to create admirably plastic projects, regardless only one enamel colour. This technique potently explores the chiaroscuro effects, both through the subtle diversity in the relief’s depth, as well as through the base metal engraved surfaces which reflects the light.

application in order to prevent cracking or enamel peeling. It is a relatively difficult technique, but with the huge potential because of the typical in painting exploration of the effects. The monochromatic technique is a kind of the painted enamel technique where the paint ply is white on a dark background. The elaboration of the painted enamel technique enabled enamelers to create the self-reliant projects, without the necessity of collaboration with goldsmiths. Painted enamel contributed to the inception of the independent and autonomic enamel art.

Ewa Buksa-Klinowska

Corpus Enamel Technique - Polychrome Sculptures The corpus enamel technique is also known as the enamel on sculpture, or the ronde - bosse enamel. It relies on covering the realistic and solid objects by multicolour enamel. Metal basis is created by reppousage technique, refining or casting. The metal elaboration should be done carefully. Every sharp edge has to be rounded and the casts pores burnished. In the classical technique, the entire metal was covered by the basic enamel on which, other colourful, opaque and transparent enamels were marked. Enameled, polychrome 3-D objects created in the corpus technique explore sculptural advantages and additionally the colour underlines the form. Limoges Enamel - Pictures Painted with Enamels It relies on enamel painting on the metal, usually copper support. In Poland it was called the ‚’French job’’. It is commonly used in miniature painting and jewellery adornment. Gold, silver and copper from 0,2 mm to 3 mm ply are usually the base metals. The metal is bilaterally covered by based enamel. Brushes, needles or spatulas usually used tools. It is very important to keep a right order (from high to low temperature) during the enamel 49

Międzynarodowe Studio Emalierskie László Gyergyádesz

Eugenius Molski PAUSE

enamelled copper, 30 x 100 cm, 1985

bilerskie, funkcjonuje jako sztuka stosowana. Chcę także wymienić malarza Endre Turi, założyciela i wieloletniego dyrektora Studia. Turi bardzo dobrze zna wszystkie rodzaje emalii i jest ekspertem w tworzeniu emalii cloisonné, rzeźb trójwymiarowych pokrytych emalią cloisonné (ronde bosse) oraz mozaik z emalii, wyrabianych z zastosowaniem transparentnych, półprzejrzystych emalii. 50

Działająca w poprzednim ustroju Rada Komitatu Bács-Kiskun wspierała artystów, dzięki czemu od 1975 roku organizowane są Międzynarodowe Warsztaty Emalierskie. Zgodnie z duchem tamtych czasów artyści radzieccy i węgierscy przez pierwsze dwa lata wspólnie brali udział w warsztatach, które trwały 4 tygodnie, a następnie Piotr Grzeskiewicz (Poland, Warszawa): COMPOSITION III , enamelled relief copper,

25 x 25 cm, 1988

Czynne przez cały rok Studio w Kecskemét jest ośrodkiem eksperymentalnej emalii artystycznej i pracy twórczej. Jego cel to promowanie tradycji sztuki emalierskiej, wytwarzanie nowych wyrobów, poszukiwanie możliwości zastosowania emalii w sztukach pięknych i sztuce użytkowej, a także opracowywanie nowych procesów technicznych i technologicznych. Zbiory współczesnej sztuki międzynarodowej, należące do Studia, są przez cały czas udostępniane artystom w formie wystaw stałych i czasowych. Przypomina to wizytę w bezpiecznym sejfie, w którym można obejrzeć różne odmiany emalii. Pomysł organizowania warsztatów w Kecskemét narodził się w Tbilisi w Gruzji na międzynarodowej konferencji w 1973 roku. Dlaczego wybrano Kecskemét? Z dwóch powodów. Pierwszym jest żywa tradycja stuletniej Kolonii Artystów, od początku zaangażowanych w tworzenie artystycznych wyrobów emalierskich. Drugim jest fabryka w Kecskemét, będąca częścią Zakładów Emalii Lampart, znana także jako Fabryka Wanien w Kecskemét. Artyści z Kecskemét i Budapesztu eksperymentowali w niej od 1962 roku. Większość z nich uczestniczyła w warsztatach. Chciałbym wspomnieć pierwszego dyrektora artystycznego warsztatów, którym był malarz Mihály Kátai. Stworzył on unikatowy, malowniczy świat emalii artystycznej nawiązującej do mitologicznych tematów i sztuki ludowej. Większość jego dzieł, takich jak prace ju-

6 tygodni. Współpraca okazała się bardzo owocna. Prawdziwy, międzynarodowy charakter warsztatów objawił się już za pierwszym razem. Od drugiego roku w warsztatach mogli brać udział także twórcy z innych krajów. Dzięki temu poszerzyliśmy swoje poglądy na sztukę, uznając, że ważne jest, aby była powiązana ze sztuką ludową i kolektywną; oczywiście chodziło o ludową sztukę węgierską, ale także sztukę innych narodów. Studio obsługujące sześciotygodniowe letnie warsztaty powstało w 1984 roku. Przebywający tu przez cały rok artyści mogą przeprowadzać eksperymenty i tworzyć nowe dzieła. Oprócz stałego programu dla artystów eksperymentalnych skupiamy się także na różnych proponowanych przez nich tematach (np. rysunki dziecięce, Biblia, Apoteoza pieniądza Józsefa Attili) realizowanych w ciągu roku – obecnie jest to 38. rok działalności. Proponowanym tematem tegorocznym jest „Muzyka i emalia”. Nie możemy się doczekać, by zobaczyć prace inspirowane tym obszarem tematycznym. Połowa uczestników pochodzi z Węgier, a połowa z innych krajów. Warsztaty charakteryzuje znakomita atmosfera twórcza, optymizm i wzajemna pomoc. To jest właśnie Szkoła Kecskemét. Z drugiej strony nazwa ta pojawiła się na określenie stosowania pewnych technik, które są do siebie podobne, na przykład ciemne plamy (postaci) wyłaniające się z błyszczącego jak złoto tła. Poza tym Szkoła Kecskemét to instytucja wielofunkcyjna: pracow-

International Enamel Studio László Gyergyádesz

Ilona Zidarics (Hungary, Budapest)

ENAMEL PLAN OF WALL COVERING, enamelled iron plates, 40 x 100 cm, 1976

István Bodor (Hungary Budapest) LOCUST fire-clay with enamelled copper, 30 x 30 x 60

that we believe it is important to be attached to folk art, collective art, obviously to Hungarian folk art but to the art of other peoples, too. The Studio, based on the six-week-summer workshops, was established in 1984. It provides possibility of experimenting and creating for artists throughout the year. Besides the permanent programme of experimenting artists were inspirated by different topics (children’s drawings, the Bible, Apotheosis of Money by Attila József) at their request every year till now, the 38th year. The programme proposal of this year is ”Music and Enamel”. We are looking forward to the works on this topic to be born. Percentage of Hungarian and foreign participants is 50-50%. Good creative atmosphere, high spirits, helping each other are characteristics of the workshops. This is the School of Kecskemét. On the other hand this name appeared in the course of applying certain techniques Nikolay Vdovkin (Russia, Pobegailovka): BETWEEN HAEVEN AND EARTH, enamelled iron,

65 x 90 cm, 2009

is the Kecskemét Factory of Lampart Enamel Works, also known as the Kecskemét Bath Factory. Artists from Kecskemét and Budapest could experiment in the enamel factory from 1962. Most of them became the participants of the workshops. I highlight the painter, Mihály Kátai, who was the first artistic director of the workshops. He created a unique pisturesque world in enamel art connecting with mythological topic and folk art. Most of his works look like goldsmith’s works with application. I also highlight the painter, Endre Turi, who was the founding leader and director of the Studio for years. He is familiar with all branches of enamel. He is an expert in making cloisonné, sculptures in the round with cloisonné (ronde bosse), mosaics from enamel, undercarving, applying transparent, translucid enamels. The Council of Bács-Kiskun County of that time stood by the artists and the International Enamel Workshop could start in 1975. By the spirit of that time Soviet and Hungarian artists are able to work together for four weeks in the first two years then for six weeks. The corporation proved fruitful. The huge country had peoples with a small and a big population, so a real international

character could be emerged from the first year. Having to add, it was possible to come from other countries as well from the second year. This resulted in our view of art cm, 1999

The Studio, open throughout the year, is the center of the enamel art experimenting and creative work in Kecskemét. Its aim to promote the traditions of enamel art, to produce new enamels, to search for fine and applied art possibilities of enamel and to work out new technical and technological processes. The contemporary international collection of the Studio is available for the artists continuously as both a permanent and a temporary exhibition. It is like a safe deposit, which allows one to inspect variety of the enamel. The idea of workshops in Kecskemét was created in Tbilisi, Georgia in an international conference in 1973. Why was Kecskemét choosen? It was because of two reasons. The first one is the liveliness of the traditions of the hundred-year-old Artists’ Colony involved in the initiatives of enamel art and early efforts. The other one

nia, kolonia artystów, muzeum, laboratorium i jednocześnie szkoła (wyższa), przynajmniej wirtualnie. os M nic Pa

ides ichael

(Cyprus, Lim a

sso l): S ILV

BO W LW

I TH

, he LYP PO tch, enamelled silv er, d m-sti ia m ete r: 9 ,5

W latach 90. źródła finansowe systemu wspierania artystów zostały zredukowane, a status Studia dobrowolnie zaakceptowany. Z powodu wzrostu opłat za elektryczność, gaz, wodę i materiały oraz jednoczesnego zmniejszenia wsparcia państwa i sponsorów konkursów artyści musieli uiszczać „dzienną opłatę” za korzystanie ze Studia. My ze swej strony musieliśmy poszukać możliwości pozyskania funduszy zasilających niewielki budżet. Były to: produkowanie i sprzedaż emalii, sprzedaż dzieł sztuki, projektowanie i wyrób przedmiotów sztuki użytkowej (plakietki, szyldy sklepowe, herby itp.), nauczanie i szkolenie edukatorów, prowadzących zajęcia z emalierstwa. Obecnie sytuacja przedstawia się następująco: Międzynarodowe Studio Emalii pod patronatem władz komitatu Bács-Kiskun działało jako instytucja państwowa do

hi (Kaya)(Jap ko Igaras an, T Kazu ok

io):

SM AL LB O

2 99

X, i clo

so é nn

eter: 7 cm, 1992

WA TE R

m r, dia

i (Hungary, Budapes Héviz t) TH Éva E

pp e , co

Władze komitatu Bács-Kiskun zarządzały Studiem do 30 listopada 2011 roku. Początkowo oprócz pokrycia wydatków bieżących mogły zapewnić artystom noclegi, posiłki, materiały i stypendia, w zamian za co przekazywali oni co najmniej jedną ze swoich prac na własność Studia. Ta dobra praktyka utrzymała się pomimo zmiennych warunków, co świadczy o tym, że artyści cenią sobie to, czego się tu nauczyli. Zauważyliśmy, że taka forma działalności cieszy się uznaniem na całym świecie,

E IF

co lled me na ,e 50 x 4 pper,

0 cm, 1995 k opia

30 listopada 2011 roku. Dnia 1 grudnia 2011 roku została założona spółka Bács-Kiskun County Art Nonprofit Ltd., która jest własnością miasta Kecskemét. Dnia 16 lutego 2012 roku jej nazwa została zmieniona i obecnie brzmi: Kecskemét Contemporary Art Studios Nonprofit Ltd. W ramach spółki działa wydawnictwo Forrás, Międzynarodowe Studio Ceramiki i Międzynarodowe Studio Emalii. Są one niezależne pod względem profesjonalnym, ale mają wspólne finanse.

László Gyergyádesz

pozwalając tworzyć wartości, więzi międzyludzkie, uczyć i powiększać zasoby tutejszego muzeum za darmo. Promowanie kultury i edukacji stanowi najlepszą inwestycję w przyszłość. 52

Anikó Igaz (Hungary Budapest) BISHOP ST GELLÉRT, bronze sculpture cloisonné on

László Gyergyádesz

copper, 60 x 12 cm, 1997

indicating similarity. For example dark spots (figures) in front of the background glittering like gold. Otherwise the School of Kecskemét is really a multi-function institution: a workshop, an artists’ colony, a museum, a laboratory and a school (high school, university) at the same time, virtually at least. The Municipality of County Bács-Kiskun was the maintainer of the Studio till 30 November, 2011. In the beginning besides operating expenses it was possible to provide accommodation, meals, materials and scholarships for the artists, in return they had donated one of their works at least to the studio. This good practice has remained against the changed conditions showing that they consider important what they learned here. We note that this form of operation has received honours all over the world because of making values, exchanging relationships, teaching, increasing the museum for free. Promoting culture, education is the best investment for the future. From the 90s the financial sources of the system of supporting arts have been getting reduced and the status of the Studio has become voluntarily accepted (not compulsory). Because of the increasing electricity, gas, water and material charges in contrast to the decreasing support and competition sponsoring it seemed necessary for the artists themselves to pay ”daily fee” for the usage of the studio. Parallel with this we had to look for the possibilities with that ones the budget can be supplemented. These are: producing and selling enamels, sale of works of fine art, designing and making works of applied art (plaquettes, shop signs, coats of arms), training and coaching of educators for conducting enamel study circles. By this time the situation is the following, the International Enamel Studio under the Municipality of County Bács-Kiskun operated as a county institution till 30 November, 2011. On 1 December, 2011 the BácsKiskun County Art Nonprofit Ltd. was established and it became the property of Kecskemét City. Its name has changed again. From 16 February, 2012 it is called Kecskemét Contemporary Art Studios Nonprofit Ltd. The Forrás Publisher, the International Ceramic Studio and the International Enamel Studio work together in this ltd. They are independent professionally but connected financially.

EMALIA

K E

P S

M Y R E

L A T N

A N