Divergentie: een studie naar het leven van Snotboogie (excerpt)

360

DIVERGENTIE

EEN STUDIE NAAR HET LEVEN VAN SNOTBOOGIE

19

WOUTER POCORNIE Wouter Pocornie studeerde Architectuur en Stedenbouw (Urbanism) aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

Tijdens zijn studie deed hij onder meer onderzoek naar slums in El Salvador, Nigeria, China en HaĂŻti. Momenteel werkt hij op het gebied van Research & Development bij EGM Architecten.

Daarnaast werkt Wouter aan verschillende projecten en initiatieven via zijn eenmanszaak 26H. Hij is ambassadeur voor het onlineplatform Architecture in Development in Amsterdam (AiD).

Contactinformatie: pocs26@gmail.com

362

MEERVOUDIG KIJKEN

SPEELVELD Invalshoek Wetenschappelijk: cultural studies Seizoenen van The Wire 1-5 Personages uit The Wire Snotboogie, D’Angelo, Wallace, Bodie, Marlo, McNulty Andere personen Sean Nelson en 14 Hip-Hop­artiesten Vergelijking met Nederland n.v.t.

Rode draad Symboliek, Hip-Hop en (her)­ gebruik van beeld en geluid

Wie The Wire als een visual novel (Hornby, 2009) leest, valt op dat de vertelling niet is gericht op de gemiddelde lezer. Simon zegt daarover: ‘Fuck the average reader […] Fuck him to hell’ (Hornby, 2009, p. 407). Hiermee is de toon gezet. Een analyse van de serie is aan de ene kant een studie naar een literair werk, een analyse van bijvoorbeeld de intenties van de schrijvers. De analyse kan worden aangevuld met perspectieven die de context verbreden of de complexe vertelling toelichten. Door afstand te nemen kunnen specifieke aandachtspunten in The Wire worden versterkt of kan materiaal uit de serie opnieuw en soms ook gedetailleerd worden toegepast. We beginnen met een duiding van het narratief en zoomen in op de slotscène van de serie. Daarna wordt Snotboogie(s) geïntroduceerd – het personage uit de openingsscène – die een centrale rol speelt in de betekenis van The Wire. Deze rol hangt samen met de realiteit van het Andere Amerika en de mythe van de Amerikaanse droom, die we onderzoeken met behulp van McNulty. We zoomen in op the game en de metafoor van het schaakspel. Twee personages worden vervolgens uitgelicht: Marlo en Michael. We eindigen bij de val.

19. Divergentie

363

Hertoepassen. Mede door de (her)toepassingen van materiaal uit The Wire kunnen nieuwe inzichten worden verkregen. Zo zijn er al jaren interessante observaties en kritische reflecties naar voren gekomen op internetplatforms zoals YouTube en Reddit. Soms zijn deze in de vorm van nieuwe creaties, zoals compilaties die het materiaal van The Wire verknippen en samplen. Veelal zijn ze specifiek en creëren de mogelijkheid om details uit het origineel te distilleren. Dit soort creatieve reacties benadrukken dat The Wire metaforisch kan worden opgevat, als een universum dat keer op keer opnieuw leven voortbrengt. In een bredere context van symboliek en Hip-Hop wordt er in dit hoofdstuk gerefereerd aan de film Fresh (1994), vanwege de sterke overeenkomsten met The Wire. De hoofdrolspeler in Fresh – Sean Nelson – speelde jaren later de hoofdrol in de serie die als voorloper van The Wire wordt gezien: The Corner. Deze contextuele benadering biedt ruimte voor exploratieve studies ten bate van perspectief en kennis met betrekking tot de thematiek en de achterliggende boodschap(pen).

De thematiek van The Wire correspondeert sterk met Hip-Hop. Verschillende perspectieven vanuit de muziek, film en beeld worden in dit hoofdstuk toegepast om de diepgang van The Wire met de focus op het straatleven en the (drug)game te illustreren. De muziek brengt niet alleen corresponderende anekdotes voort, maar ook reflecties op The Wire. Ter illustratie, rapper Papoose waarschuwde in het nummer Reality Muzik (A Moment Of Silence, 2005): ‘Watch out for all the drug buyers. ‘Cause they ain’t really drug buyers. They really informants wearing wires [...] Conspiracy charge come rapid like gun fire. Then tell the cops you was the boss, such liers. When you watch The Wire better watch that carefully. They knockin’ [stelen van/beledigen] niggas, art imitates reality.’ Dit was tijdens het eerste seizoen. Nadat de serie was afgelopen, schreef dezelfde rapper een nummer waarin hij een narratief construeert rondom de mogelijke gevolgen van een wiretap waarin het dagelijks handelen in the game zonder strategie de speler duurt, komt te staan. In dit nummer The Wire (21 Gun Salute, 2009) reflecteert hij op de serie, verwijzend naar personages en wederom met advies: ‘Bang like Marlo with the ­heater [vuurwapen]. Or put in work like Omar and Brother Mouzone. When they killed Stringer. Bang like Snoop and Bodie. Look out for McNulty. This ain’t television to my ladies and homies.’ Zo zijn er tal van muzikale reflecties. Het koppelen van muziek die onafhankelijk is van de serie en toch correspondeert met de thematiek, wordt in dit hoofdstuk opgevat als (insiders)opinie en schetst essentiële perspectieven ten behoeve van de analyse.

364

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

In een bredere context van symboliek en Hip-Hop wordt er in dit hoofdstuk gerefereerd aan de film Fresh (1994). Deze film heeft sterke overeenkomsten met The Wire.

De hoofdrolspeler in Fresh is Sean Nelson, die jaren later de hoofdrol in de serie The Corner speelde. Deze miniserie was de voorganger van The Wire en eveneens een productie van David Simon en Ed Burns. De contextuele benadering biedt ruimte voor exploratieve studies ten bate van perspectief en kennis met betrekking tot de thematiek en de achterliggende boodschap(pen).

Narratief = Code. De slotscène van The Wire eindigt met een vooruitzicht, door middel van een reflecterende McNulty. Deze epiloog geeft ons een gevoel dat we nu kunnen voorspellen dat het spel, dat we vijf seizoenen hebben aanschouwd, in een cirkelbeweging zal doorgaan: het einde is tevens een begin. Tevens is de eerste scène een einde. Hierin wordt de boodschap als kortbondige samenvatting gepresenteerd.

McNulty verzorgt de inleiding en sluit de serie ook af. Echter, hij is niet de hoofdpersoon in The Wire, dat is Baltimore. Baltimore legt de focus op een groter geheel, zoals Simon stelt: ‘So that by the end of the run, a simulated Baltimore would stand in for urban America, and the fundamental problems of urbanity would be fully addressed.’ (Hornby, 2009, p. 399).

Naast het vergroten van de context, bundelt Baltimore als hoofdpersoon paradigma’s en onderzoek via personages, seizoenen, symbolen en concepten. De scènes zijn ondergeschikt aan een verhaallijn die het grotere verhaal dient. De personages hebben meerdere dimensies en zijn daardoor niet gemakkelijk te categoriseren. Ze zijn veelal allegorische middelen en verweven in meerdere verhaallijnen. Personages zijn bijvoorbeeld te verdelen in twee groepen, wat het verweven van verhaallijnen mogelijk maakt. Zo zijn er personages die het spel doorhebben en het anders willen spelen: McNulty, Colvin, D’Angelo en Stringer Bell. Zij initiëren een nieuwe weg, een nieuw programma, dat wij als kijker volgen. Zij streven ernaar hun eigen dromen eerst te realiseren (zie deel 2, hoofdstuk 6 Ethiek op straat). Ook zijn er personages die het spel doorhebben, zich weten te positioneren en keihard toeslaan: Avon, Marlo, Omar, Clay Davis en Rawls. Deze typering schetst vooral de parallelle verhaallijnen tussen personages en zo tussen verschillende werelden. De personages hebben een eigen paradigma en positioneren zich sterk in hun omgeving. In essentie handelen zij bewust en veelal volgens een eigen code. Hoe deze patronen verlopen, wordt in het narratief middels voorbodes, reflecties en cirkelbewegingen verklaard.

19. Divergentie

365

Verhaallijnen via symbolen. Symbolen zijn op te vatten als personages met een verhaallijn, als actanten die meedoen aan de sociale interacties in de stad (zie deel 2, hoofdstuk 5 De stad in actie). Het detailniveau in de serie geeft aan hoe intensief er aan de productie is gewerkt. Zo zal elke kijker specifieke elementen opvallen vanwege persoonlijke fascinaties. Bijvoorbeeld symbolen afkomstig uit American Football, dat in de sportgekke VS een nationale obsessie is. Baltimore’s team heet de ‘Baltimore Ravens’ en de (buur)stad Philadelphia heeft de ‘Philadelphia Eagles’. De teamkleuren van de Eagles zijn groen. Aan het begin van seizoen 4 draagt Namond het groene shirt met #99 (S4:2). Dit shirt is een element waarmee de makers meerdere verhaallijnen weten te bundelen.

Ten eerste is dit shirt geen onderdeel van het huidige tenue van de Eagles, maar een throwback. Dit zijn shirts van vroeger, op te vatten als klassiekers, en ze staan veelal symbool voor een groot succes van het team of de specifieke speler destijds. Namond draagt #99 dat toebehoort aan Jerome Brown, een oud-speler die Namond nooit heeft meegemaakt gezien zijn leeftijd. Een throwback kost ook veel meer dan de reguliere jerseys (shirts van sportteams) en is vanwege de exclusiviteit (minder productie) een statussymbool, vooral onder de jeugd. Hiermee distantieert Namond zichzelf van zijn vrienden en schoolgenoten. Hij draagt ook andere throwbacks zoals die van de Oakland Raiders waarmee hij, tegen beter weten in, de eerste dag van school probeert binnen te lopen. Als meest opvallende in woord en presentatie probeert Namond zich zodoende te profileren als leider van de groep jongens die de kijker leert kennen in seizoen 4. Opvallend is dan ook dat Michael Lee later in de serie throwbacks en jerseys begint te dragen wanneer hij geld verdient als onderdeel van de crew van Marlo Stanfield. Deze manier van kleden komt veel voor in de Hip-Hopcultuur en in de Amerikaanse steden. De throwback is dan ook een middel van identificatie en een symbool waarmee succes en status wordt aangetoond binnen de sociale kringen waarin de kinderen in The Wire opgroeien.

Ten tweede geeft de throwback aan dat wij als kijkers de kinderen niet alleen als opvolgers moeten zien van de personages uit de eerste drie seizoenen, maar ook als voorgangers van de nog jongere kinderen die hier en daar door het beeld heen rennen. De scène waarin Carver tijdens de reflectie aan het einde van seizoen 4 een stel jongetjes, niet ouder dan tien jaar, wegstuurt van een hangplek is één jongen te zien die een (te grote) throwback #99 van Philadelphia Eagles draagt. Dit is dezelfde die Namond droeg, op dezelfde locatie. Vervolgens kijkt Carver op en ziet hij de namen van de groep jongens uit seizoen 4, waaronder Randy die Carver tevergeefs niet goed genoeg wist te helpen. Wetende als kijker dat de personages ondergeschikt zijn aan het grotere verhaal, is te concluderen dat het verhaal van Carver en Randy niet veel

366

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

uitmaakt wat betreft de uitkomst. De volgende groep volgt namelijk in hetzelfde patroon. Het toepassen van de throwback als symbool geeft aan dat de grotere problematiek amper is aangekaart. De jongere kinderen gaan een keiharde toekomst tegemoet als overbodige Amerikanen.

Als derde punt verbindt de throwback op een subtiele manier de relatie tussen Namond en zijn vader Wee-Bey Brice. Wee-Bey is al een bekend personage vanwege zijn rol in de Barksdale-organisatie sinds het eerste seizoen. Hij is muscle, een koelbloedige moordenaar, die het vuile werk op zich neemt en mede daardoor een reputatie heeft opgebouwd waarvan Namond geniet. Op een gegeven moment duikt hij onder in Philadelphia, waar hij familie heeft en later ook gearresteerd zal worden. De deur van de politieauto met ‘Philadelphia Police’ slaat dicht en ogenschijnlijk is het gedaan met dit personage. Toch blijkt, wat typisch is aan The Wire, dat de personages na hun dood of arrestatie nog relevant blijven. Wee-Bey speelt vanuit de gevangenis een belangrijke rol in de redding van Namond. De relatie tot de stad Philadelphia, middels een throwback, is een subtiele keuze geweest om de personages Namond en Wee-Bey te koppelen als familie.

Verhaallijnen over klassenverschil via symbolen. Symboliek vinden we ook terug in de titel van de serie. The Wire is niet alleen letterlijk op te vatten als het strategische middel om effectief te strijden tegen de drugsbendes. De titel staat symbool voor (McNulty’s) revolutie binnen de politie en werd in de realiteit behartigd door Ed Burns (Alvarez, 2009, p. 105-106). De titel is echter ook op te vatten als afbakening. David Simon heeft ook aangegeven dat The Wire een subtiele, (bijna) onzichtbare lijn is die de klassen van de Amerikaanse samenleving verdeeld. Daarnaast is het een manier voor de kijkers om ‘af te luisteren’, ofwel onderzoek te doen naar de krachten die werken op de postindustriële stad (Talbot, 2007).

De serie zit vol symbolen die kapitalisme verbeelden. Zo is er de ring die regelmatig van eigenaar verandert. Maar minder opvallend is bijvoorbeeld het gebruik van een golfclub, om status en klasse aan te tonen. Dit element is te zien in de handen van de stoïsche Marlo Stanfield wanneer hij voor het eerst direct, en toch indirect, communiceert tot (niet mét) Bodie. Het schept aan de ene kant de verwachting van directe dreiging, maar de golfclub is in dit geval geen wapen. Het toont het klassenverschil aan tussen Marlo en Bodie. Marlo leest Bodie de les en geeft hem een ultimatum om zijn crew als plaatselijke concurrenten te verhuizen van zijn opgeëiste territorium. In een vergelijkbare situatie waar er sprake is van klassenverschil spreekt Burrell middels een golfclub in de handen tot (niet mét) Daniels (S3:1). Burrell staat in duidelijke lichaamstaal boven Daniels en oefent zijn gezag uit middels chain of command.

19. Divergentie

367

Het narratief van een groter geheel. Met deze symbolen – die fungeren als actanten – wordt verwezen naar onderwerpen in de bredere context. Daarnaast passen de makers van The Wire deze symbolen toe via een narratief dat de kijker informeert dat er tussen verschillende werelden parallellen bestaan. The Wire is een onderzoek dat deze symboliek en parallellen gebruikt om de achterliggende boodschap inzichtelijk te maken. Zoals Simon stelde: ‘The show would instead be about capitalism run amok, about how power and money actually root themselves in a postmodern American city, and, ultimately, about why we as an urban people are no longer able to solve our problems or heal our wounds.’ (Hornby, 2009, p. 399).

In het kort, The Wire wordt in dit hoofdstuk beschouwd als meesterwerk omdat het een narratief bevat dat zowel per personage, concept of symbool een literair werk visualiseert. Ze hebben een eigen verhaallijn, maar dienen ook die van de bredere context en daarmee de achterliggende boodschap. De focus ligt op de achtergelaten Amerikaanse gemeenschap in Baltimore, voor het gemak opgevat als Snotboogie.

Overbodige Amerikanen = Snotboogies. De serie begint met een beknopte samenvatting, zoals een abstract aan het begin van een wetenschappelijk artikel. In The Wire is het abstract een beknopte scène met een dialoog die plaatsvindt rondom de doodgeschoten Snotboogie. Dit is een creatieve, bondige samenvatting die de gehele show samenvat en de kijker introduceert aan het Amerika dat wordt achtergelaten. De schrijvers houden een pleidooi, vertolkt door een onbekend personage. Deze onbekende man pleit ervoor dat je Snotboogie wel moet laten meespelen.

De twee mythes van de Amerikaanse droom. Met The Wire visualiseren de makers jarenlange ervaring, onderzoek en opinie. Ze uiten kritiek op de Amerikaanse instituten en de programma’s die daaruit voortkomen en worden gehandhaafd (bijvoorbeeld war on drugs en no child left behind). Ten grondslag ligt een kritiek op de Amerikaanse droom. De kritiek op de Amerikaanse droom gaat om de verloren industrie en het verloochenen van de onder- en werkende klasse. Deze zijn vertegenwoordigd in de dominante setting en demografie van de serie. Het draait in essentie om de kansen die Amerika propagandeert en slechts biedt aan sommigen, terwijl vele anderen zijn uitgesloten van diezelfde kansen. Het thema van deze verdeling – de geïnstitutionaliseerde segregatie in de Amerikaanse samenleving en de selectieve toegang tot het speelveld – vormt regelmatig de boventoon in de teksten van Amerikaanse Hip-Hopmuziek. De artiest Homeboy Sandman vertolkt de kansen die de VS bieden juist positief in het nummer America, the Beautiful (Hallways, 2014) en focust op de publieke voorzieningen zoals public schools, section 8 (sociale, gesubsidieerde huisvesting). Met een inter-

368

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

nationaal perspectief vergelijkt hij hoe weinig kansen en voorzieningen er in andere landen zijn. Met zijn laatste woorden in het nummer sluit hij af: ‘even overseas [buitenland/Europa] opportunity is known to be in: America!’ Dit paradigma, de Amerikaanse droom opgevat als kansen via ondernemerschap in een (vrije markt/neoliberale) kapitalistische wereld, omschrijft Simon middels twee mythes.

De eerste mythe is volgens hem waar. De mythe is een belofte. De persoon die als eerste onderneemt; sluw en intelligent aan een muizenval bouwt, zal genieten van een succes dat al zijn/haar verwachtingen zal overstijgen. ‘And by virtue of free-market processes, it is entirely fair to say that this myth, more than ever, happens to be true’, stelt Simon (2009, p. 13). Een mythe is meestal niet waar. De leugen zit echter in het idealisme. De woordkeuze van de omschrijving van deze eerst mythe geeft aan dat het gaat om het bouwen van een muizenval. Een construct waarmee je erop vooruitgaat ten koste van anderen. Simon schetst een situatie waarin het sociale kader (framework) een gevolg is van dit paradigma (Alvarez, 2009, p. 36). De mensen die het spel niet keihard meespelen, doen er niet meer toe.

De tweede mythe gaat over de plaats van de werkende onderklasse van Amerika.

Vanuit het perspectief van ras (of etniciteit) en (inkomens)klasse geeft The Wire aan hoe the war on drugs vertaald is naar the war on the underclass. Gekoppeld aan het propaganderen van het nodige idealisme in de Amerikaanse droom, ligt de focus op de getto’s van Baltimore als setting en voornamelijk de donkere stedelijke inwoners, naast de havenarbeiders in seizoen 2. Zij zijn de demografische doelgroep van de geïnstitutionaliseerde programma’s zoals the war on drugs/the underclass. Vroeger was er nog het geloof in een plaats voor de hardwerkende Amerikaan die wellicht niet een muizenval wist te bouwen, maar wel elke dag zijn handen uit de mouwen steekt en zichzelf inzet voor zijn familie en omgeving. Deze Amerikanen zouden niet verraden worden en aan hun lot worden overgelaten (Simon, 2009, p. 14). Simon geeft niet alleen aan dat een grote groep wordt uitgesloten, maar omschrijft indirect dat deze mensen de verkeerde investeringen doen. Zij stellen bijvoorbeeld, nog steeds, (het non-fysieke instituut) familie centraal. Deze Amerikanen zullen ten prooi vallen als ze alleen maar in de tweede, valse mythe geloven. Simon vervolgt en bevestigt dat deze tweede mythe wel degelijk een leugen is: ‘In Baltimore, as in so many cities, it is no longer possible to describe this as myth. It is no longer possible even to remain polite on the subject. It is. In a word, a lie.’ Hiermee past Simon een inductieve redenering toe. De twee mythes hebben voor een noodsituatie gezorgd en Baltimore is slechts exemplarisch (Simon, 2009, p. 39).

19. Divergentie

369

Hip-Hop 1. Deze tweede mythe over de valse belofte wordt veelal vertolkt in HipHopmuziek. De iconische artiest 2pac, die ooit Baltimore beschreef als een van de ergste plaatsen waar hij ooit heeft gewoond (interview in 1988), verwoordt de leugen van de Amerikaanse droom. In het nummer Trapped (2Pacalypse Now, 1991) beschrijft hij zijn benauwde positie in de Amerikaanse samenleving en de verloochening van gelijkheid: ‘How can I feel guilty after all the things they [politie] did to me? Sweated me, hunted me. Trapped in my own community. One day I’m gonna bust. Blow up on this society. Why did ya lie to me? I couldn’t find a trace of equality.’ Het zware leven van de zwarte Amerikanen in getto’s, het racisme en de uitsluitingsmechanismen, wordt ook wel the black experience in Amerika genoemd. De artiest Talib Kweli verhaalt in het nummer Around My Way (The Beautiful Struggle, 2004) zijn verbazing over dit leven: ‘This is for my soldier niggas looking in the mirror who. Sitting home scratching off serials [serienummers van wapens] eating cereal. The way we find a way to survive, shit is a miracle.’ Het gevoel om gezien en behandeld te worden als laagsterangsburger, ofwel overbodige Amerikanen wordt sterk vertaald in het nummer Channel Zero (Legal Drug Money, 1995) van de Hip-Hopgroep Lost Boyz: ‘I’m growing up in the ghetto. And there was nobody happy. And my head is mad nappy and. I’m thinking up a way that I can get some dough [geld] […] Cause everyday on the street. The black man is getting beat. Police line us up on the concrete […] Now what the fuck are y’all telling me? There’s no justice, understand man, there’s just us.’

De politie krijgt, zoals duidelijk wordt in seizoen 1 van The Wire, de taak om de drugshandel te bestrijden. De drugshandel is een belangrijk onderdeel van het leven in deze setting (getto’s/sociale huisvesting, projects). The game, de drugshandel, is een van de meest dominante aspecten van de gekozen economische overlevingsstrategieën en als zodanig een belangrijk element van de black experience in de VS. Het raakvlak, waar de drugshandel en the black experience elkaar beïnvloeden, is een prominent thema in de muziek. Wellicht een van de beste jonge rappers van dit moment, Kendrick Lamar, verhaalde zijn jeugd in zijn eerste (studio)album Good Kid m.A.a.d. City waarin hij ternauwernood wist te ontkomen aan de valkuilen van dit leven. Hij beschrijft de trauma’s die hem achtervolgen, zoals het zien van moorden, wat de kinderen in The Wire ook ervaren.

In zijn eerdere werk identificeerde Kendrick Lamar dit leven middels het geïnstitutionaliseerde programma van sociale huisvesting, in een mixtape (onofficieel album) genaamd Section.80. Sterk tegenover het positieve plaatje in het nummer America, the Beautifiul van Homeboy Sandman schetst Kendrick Lamar middels zijn mixtape Section.80 een negatieve connotatie van de Amerikaanse droom.

370

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Het onbereikbare van de Amerikaanse droom middels de vertolking van the black experience in Amerika correspondeert met de fysieke en non-fysieke setting van The Wire. Respectievelijk zijn dit de Amerikaanse getto’s en de instituties die dit veroorzaken en in stand houden.

Het Andere Amerika. De serie introduceert een andere realiteit: The Other America.

Dit is de wereld waarin Snotboogie leeft en waarbinnen hij probeert uit te vogelen wat zijn rol en kansen zijn. De wereld van Snotboogie is gemarginaliseerd en desondanks geïnspireerd op de Amerikaanse droom. Dit Andere Amerika loopt parallel aan het legitieme Amerika. In deze wereld opereren de overbodige Amerikanen op het raakvlak van de twee mythes. Deze overbodige Amerikanen zijn gemarginaliseerd en zijn de prooi in the war on drugs/the underclass. De overbodige Amerikanen zijn echter wel geïnspireerd door de eerste (geverifieerde) mythe en het bouwen van een muizenval. Sommige personages, bijvoorbeeld Marlo Stanfield, zijn proponenten van deze denk- en handelwijze en bekommeren zich totaal niet om de tekortkomingen en gevolgen van de tweede (gefalsificeerde) mythe. De overbodige Amerikanen denken en handelen met overeenkomsten naar de formele structuur. Er zijn bijvoorbeeld parallellen tussen Avon Barksdale en burgemeester Royce, tussen Marlo Stanfield en Carcetti, en tussen McNulty en D’Angelo Barksdale/Bodie. The Wire introduceert deze realiteit en voorziet de kijker keer op keer van personages die het spel waarin zij verwikkeld zijn herkennen en vervolgens beslissen of ze wel of niet gaan meespelen.

Het spel wordt alleen gecontroleerd door hogere krachten.

In Baltimore worden de personages die zich niet weten aan te passen aan the game gestraft als gevolg van de institutionele werkwijze. Dit houdt in dat er wel gevoelsmatig ruimte en potentie is voor het bouwen van een nieuw construct, een eigen muizenval, maar uiteindelijk moeten de personages zich ook volledig overgeven aan de instituties, die als Griekse goden hun lot in handen hebben (Hornby, 2009, p. 396397; Talbot, 2007; Colman, 2012). Het individu moet het Amerikaanse leven kunnen vertalen in de twee mythes en besluiten of hij wel of niet het spel meespeelt. De verwarring die de makers scheppen, komt dus door het manipuleren van hoop. Er is in het verhaal ruimte voor idealisme en experimenten ter bevordering van een eigen positie in het spel maar de realiteit, geautomatiseerd via de Amerikaanse instituten, zal de uitkomst altijd controleren.

De kijker is McNulty in het onderzoek naar het Andere Amerika. De wereld van The Wire met de focus op het Andere Amerika moet wel vertaald worden ten bate van de kijkers. Het personage van Jimmy McNulty is deze vertaling. McNulty is het arche-

19. Divergentie

371

4 leren kennen. In de laatste aflevering van het vijfde seizoen moeten wij als kijkers de jongeren zien opgroeien die uiteindelijk de rollen van eerdere centrale personages gaan invullen. Randy lijkt een geboren ondernemer te zijn en ambieert de Amerikaanse droom in legitimiteit, enigszins vergelijkbaar met Stringer Bell. Maar hij zal verharden in een group home. Wellicht zal hij hier ui reden en het spel herintreden als een type Wallace, Bodie of Poot – respectievelijk ongeschikt, geschikt of bewust in het schaakspel. Dukie wordt ondanks een bijzonder hoog intellect en zorgzaamheid toch een drugsverslaafde. Hij ontstijgt niet zijn directe destructieve omgeving. Ofwel hij wordt de nieuwe Bubbles. Namond ontsnapt als enige the game. Hij ontwikkelt zich van het typische corner kid naar stoop kid door de redding van Bunny Colvin en dit wordt aan het eind van seizoen 4 verbeeld op de veranda van zijn nieuwe thuis.

Michael handelt naar de instinctieve moraal. Hij is assertief genoeg om te overleven, zorgt voor zijn directe kring (tot een bepaalde mate van reciprociteit) en bese dat samenwerking nodig is om bepaalde doelen te bereiken. Michael vindt uiteindelijk zijn weg als solist. Hij beëindigt al zijn relaties. Hij hee immers zijn missie voltooid door de zorg voor zijn broertje over te dragen. Zijn laatste scène gee aan hoe hij zal opereren als ultieme, geniale solist die een nieuwe muizenval (carrière) bouwt. Hij wordt de nieuwe Omar Li le. Ooit zullen zijn hoogwaardige prestaties een mythe vormen.

De cirkel rond = De val. Het laatste nummer op The Wire soundtrack (And All the Pieces Ma er, 2008) draagt de titel The Fall. Dit nummer wordt afgespeeld tijdens de a iteling van elke aflevering. Het is een moment van reflectie, een moment van conclusies.

The Wire portre eert Baltimore en gebruikt de stad als casestudy. De gelaagdheid van de seizoenen, de scènes, de personages, de thema’s en concepten zijn te analyseren als literaire werken en kunnen worden aangevuld met perspectieven vanuit ona ankelijke, creatieve producties die de context en het narratief nader toelichten. Deze zijn nodig omdat dit een perspectief van een insider illustreert. Mede door (her)toepassingen van het materiaal uit The Wire kunnen nieuwe inzichten worden verkregen door de complexiteit van de verhaallijnen te herleiden.

De context vergroten werkt als een he oom. Door afstand te nemen van de ingekaderde context, kunnen aandachtspunten in The Wire worden versterkt. De toepassing van een bredere context biedt ruimte voor exploratieve studies ten bate van perspectief en kennis met betrekking tot de thematiek en de achterliggende boodschap(pen).

The Wire correspondeert sterk met Amerikaanse Hip-Hop, specifiek gericht op het raakvlak van de Amerikaanse Droom en the black experience in Amerika. Het ontra-

388

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Hij ziet zichzelf, tevergeefs, als een van de pionnen en beschrijft deze denigrerend als: ‘Bald-headed bitches over there.’

Gezien de humor die in de serie schuilt, is de kale Bodie hier meteen bewust van zijn rol in de Barksdale-organisatie. Hij is nu nog een soldaat, maar zijn ambitie is om tot het einde te komen en te promoveren tot ‘top-dog’ (Queen). Evenwel ziet hij zichzelf niet als het absolute kopstuk (King), maar slechts als een potentiële belangrijke werknemer, die in de organisatie de meeste acties kan ondernemen (Queen).

De les uit de film Fresh zou Bodie hebben geleerd dat dit schaakstuk slechts een pion is met een paar leuke bewegingen. Ook Bodie valt ten prooi aan de empathie van McNulty. Bodie gaat met hem in gesprek en is bereid te getuigen tegen de zogenaamde tegenpartij, waar hij eigenlijk al voor werkt (Marlo). Zijn laatste manifest, wellicht een requiemmis, illustreert het personage van een verslagen, loyale werknemer die het einde van een industrieel tijdperk omschrijft: ‘I feeld old. I’ve been there since I was thirteen and I ain’t never fucked up the count, never stole off a package, never did some shit that I wasn’t told to do. I been straight up, but what come back? […] They want me to stand with them right? But where the fuck they at when they supposed to be standing by us? I mean, when shit goes bad and there’s hell to pay, where they at?

This game is rigged, man. We like the little bitches on a chessboard.’ McNulty gokt dat hij pionnen bedoelt en Bodie knikt. McNulty noemt hem een soldaat en hij beaamt dit met enige trots. Het feit dat hij even daarvoor door de tegenpartij is gezien met McNulty is zijn doodvonnis. De moord op Bodie wordt metaforisch neergezet als een slag op het schaakbord. Bodie, de pion, staat dan nog in zijn eentje op het bord. Chris en Snoop hebben een positie aangenomen en verschuilen zich op afstand. Bodie wil aanvallen en schiet diagonaal zonder zijn tegenstanders te raken. Hij ziet geen mogelijkheid om naar achteren te bewegen en wordt uitgeschakeld door een Knight (paard) die achter hem vanuit een steeg aankomt (S4:13). Bodie eindigt helemaal alleen, ontnomen van zijn jeugd, werkgever en zijn leven.

Pionnen zijn overbodig. D’Angelo, Wallace en Bodie laten zich domineren door een paradigma waarin zij niet centraal staan. Ze vertrouwen op een industrie en denken dat zij een verlengstuk zijn van het bedrijf. Drie pionnen vallen ten prooi aan the game en worden technisch gezien opgeofferd door het bedrijf waar zij zichzelf volledig aan gaven. De voorbodes geven aan dat het slechts een kwestie van tijd is voordat deze pionnen zijn uitgespeeld. Een analyse waarin ook gekeken wordt naar de elementen die niet zichtbaar zijn, introduceert het perspectief dat het niet spelen van dat spel een andere realiteit biedt (Poot). Echter, of ze er nu wel of niet bewust voor kiezen, de pionnen worden opgeslokt in het spel. D’Angelo wordt nota bene door zijn familie in een carrière ge-

19. Divergentie

377

duwd waar hij simpelweg niet voor gemaakt is. Dit komt overeen met Ziggy Sobotka in seizoen 2. Wallace is te jong en wordt helemaal vergeten. Hij ziet geen andere realiteit dan zijn directe omgeving, West-Baltimore. Drugsgebruik is de enige manier om aan deze omgeving te ontsnappen en dit is vergelijkbaar met Dukie in seizoen 5. Wanneer Dukie in seizoen 5 op zoek gaat naar kansen komt hij Poot tegen. Poot is de enige van The Pit die zijn eigen leven als kopstuk (King) identificeerde. Hij adviseert Dukie dat hij nog een aantal jaren moet volhouden in the game voordat hij een baan kan ambiëren in het legitieme Amerika: ‘So I guess you just gotta bang a little while longer, then come back and see if we got something.’ Bodie, die wel is weggelegd voor het spel, realiseerde zich niet tijdig dat loyaliteit alleen van zijn kant komt en dat ook de sterkste pionnen uiteindelijk overbodig zijn. De families, de sociale omgeving en de bedrijven zijn voor deze personages tekortgeschoten. De jeugd wordt ze ontnomen en in Baltimore falen de instituten in het creëren van kansen. Ze falen in het bieden van een beter toekomstperspectief voor deze overbodige Amerikanen. Na de eerste twee seizoenen gaat het onderzoek verder op zoek naar oplossingen.

Gentrificatie = Hervorming. In het derde seizoen staat transformatie centraal.

In de openingsscène zien we hoe de Franklin Terrace Towers worden neergehaald.

De omgeving waarin de jongeren van West-Baltimore opgroeien wordt veranderd.

In deze scène draait het om de oplossing van het vervangen van bouwwerken. Gentrificatie wordt gekoppeld aan de politieke agenda van de burgemeester: reform (hervorming).

Identiteitsvorming. Volgens medeproducent Ed Burns is het alleen mogelijk de jongeren uit West-Baltimore te begrijpen als de omgeving waarin zij opgroeien ook serieus wordt begrepen (Alvarez, 2009, p. 58). De identiteitsvorming van een dergelijke leefomgeving, ofwel habitat, is te illustreren aan de hand van creatieve productie buiten de serie, vooral in de muziek. In het nummer Projects van de soundtrack van The Wire (And All the Pieces Matter, 2008) zegt de uit Baltimore afkomstige rapper Tyree Colion: ‘Rest in peace to all the buildings that’s been torn down. You know the white man didn’t want us to have ’em anyway.’ Hij rapt in het nummer over het leven in de straten van Baltimore vanuit het perspectief van deze bouwwerken. Zonder direct eigendom te zijn, voelt het toch als eigendom vanwege identiteitsvorming. Het beschrijven van een habitat waarin een jong persoon opgroeit en vervolgens zijn perspectief op de wereld te danken heeft aan wat hij/zij heeft gezien in de buurt, is een thematiek die door meerdere muziekartiesten wordt verhaald.

378

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Hip-Hop 3. Mos Def verwerkt dit in het nummer Habitat (Black on Both Sides, 1994): ‘Less space cause the projects laced with more flaws. Less sleep cause the nights ain’t peace, it’s more war […] To the crib where the little kids spend their summers trapped. With the jungle cats, lions and tigers, leopards and cheetahs.

For gazelle you get chased like a zebra, they blaze cheeba-cheeba [cannabis]. And dominate the weaker on the street. Hungry bellies only love what they eat and it’s hard to compete. When they smile with your heart in their teeth. And the odds is stacked high beyond and beneath. Son, I been plenty places in my life and time.

And regardless where home is, son, home is mine.’ Corresponderend met het geïllustreerde straatleven in The Wire, beschrijft de artiest Nas in het nummer Project Windows (Nastradamus, 1999) zijn perspectief vanuit het raam als opgroeiende jongen: ‘Every night the same melody, hell sounded so heavenly. But jail was ahead of me, speeding like amphetamine. Reading’s what I should’ve done, ‘cause my imagination would run. I was impatient to get out and become part of the noise out there. I used to stare, five stories down, basketball courts, shot-up playgrounds. And I witnessed the murders and police shake-downs. Yo, the hustlers and hoes, drugs and fo-fos [.44 kaliber vuurwapens]. This was the life of every kid, lookin’ out project windows.’ De groep Lost Boyz vertolkt het leven in het getto waar ze doelbewust geen deel uitmaken van het grotere geheel. In het nummer Straight from da Ghetto (Legal Drug Money, 1996) vertaalt de rapper Mr. Cheeks de voor de hand liggende overlevingsstrategie: ‘The government is one some ill skit.

That’s why my peoples sling rocks [drugs verhandelen], they bust shots, either kill, kid. Aiyo, I live out in the gutter. Now you see how long it takes for Cheeks to make butter [inkomen/geld]. Coming straight from the ghetto. […] The rough times will remain in my brain.’ De artiest/activist Immortal Technique verhaalt de gentrificatie als strategie van de Amerikaanse overheid in het nummer Harlem Renaissance (Third World, 2008): ‘Harlem once was red line district rated. Designated ghetto like the yellow star of David. And you wonder why people don’t own their homes.

Cause the racist bank wouldn’t fucking mortgage a loan. Until after the invasion of gentrification. Eminent domain intimidation. That’s not negotiation […] Harlem Renaissance, a revolution betrayed. Modern day slaves, thinkin’ that the ghetto is saved. Till they start deporting people off the property. Ethnically cleansing the hood, economically.’

Mentaliteitsvorming. Deze perspectieven sluiten aan bij de achterliggende boodschap en kritiek van de makers van The Wire. De leefomgeving is een habitat waarin jongeren opgroeien. Het is een vorm van identificatie (Tyree Colion). Ze zijn getuige van de

19. Divergentie

379

problematiek (Mos Def, Nas). Zij beseffen dat zij geen deel uitmaken van het legitieme Amerika en zien the game als een serieuze overlevingsstrategie (Lost Boyz). Ten slotte valt te concluderen dat ook gentrificatie een tactisch middel is, een schaakstuk van de spelers die hier iets aan kunnen verdienen (Immortal Technique). Naast de veelvoorkomende thema’s, zoals geweld, drugs, maatschappelijke uitsluiting en corrupte politie, schetsen deze muzikale perspectieven vanuit de huisvesting en buurten een bepaalde mentaliteitsvorming. De identiteitsvorming aan de gebouwen is ook een mentaliteitsvorming aan strijd. Deze strijd draait in The Wire om territorium. In deze strijd wordt door de politici gentrificatie toegepast om territorium te overwinnen. In The Wire neemt burgemeester Royce het op tegen Avon Barksdale. De makers van The Wire beschrijven het proces van gentrificatie, dat in het echte Baltimore al gaande is sinds de jaren veertig van de vorige eeuw, zonder de problematiek van de stad echt op te lossen, als: ‘The Monster That Ate Baltimore City’ (Alvarez, 2009, p. 52).

Terug naar de openingsscène van seizoen 3. Er vindt zowel een dialoog plaats tussen Bodie en Poot over (de betekenis van) The Franklin Terrace Towers, als tussen burgemeester Royce en de toeschouwers, die hij een beter alternatief belooft. Beide dialogen wisselen elkaar af, en zo wordt er een derde dialoog gecreëerd. Royce benadrukt zijn filosofie (reform) en belooft te leren van eerdere fouten: ‘Mistakes have been made. And we will learn from those mistakes.’ Bodie antwoordt op indirecte wijze: ‘Don’t matter how many times you get burnt, you just keep doin’ the same.’

Door de gesprekken op te delen, parallel uit te lijnen en vervolgens op dat specifieke moment achter elkaar te plaatsen in de productie, weten de makers hun stempel te drukken. De boodschap en kritiek luiden dat het neerhalen van de torens geen antwoord is op the war on drugs en geen oplossing voor de problematiek rondom huisvesting. Het is gentrificatie in de vorm van territoriumovername, the war on the underclass.

Van oplossing naar groter probleem. De torens imploderen en in de scène wordt dit verbeeld met een grote stofwolk, wellicht verwijzend naar het puin en verderf van de 2001-aanslagen in New York (Bonjean, 2009, p. 163). Waar we eerst in de scène nog een stoplicht op groen zien staan, eindigt dit op rood. Meer problemen zullen volgen.

Het applaus van de menigte wordt overmeesterd door de stofwolk. Deze oplossing zal leiden tot een transformatie, maar deze zal de situatie niet verbeteren. Een harde les zal volgen. De voorbode informeert ons dat de straten het terrein zullen worden waar een strijd gaat plaatsvinden. Marlo Stanfield doet zijn intrede.

380

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Marlo Stanfield = Black. Marlo Stanfield is de absolute top van de piramide. Hij is de alleenheerser in een machtsstructuur, de King in the (drug)game. Het is een personage van wie de ambities moeilijk te peilen zijn omdat die zover afstaan van de idealen van zijn directe concurrenten zoals Stringer Bell. Daar komt nog eens bovenop dat zijn persoonlijkheid apathisch is. Hij heeft volledig toegegeven aan de eerste mythe van de Amerikaanse droom en bouwt consequent aan zijn eigen muizenval.

De tweede mythe, wat er wel of niet met anderen gebeurt, zal hem niets uitmaken.

Sterker nog, Marlo Stanfield zal zich voeden met de wanhoop van anderen.

Het emotionele einddoel, de-human en machtsovername. Het is van belang de acteerprestaties van Jamie Hector, die Marlo belichaamt, niet te onderschatten. Zijn minimalistisch acteren werd door critici opgevat als een tekortkoming, maar niet door de makers van The Wire. Volgens Simon moest Marlo het emotionele einddoel van alle machtspiramides in The Wire voorstellen (Alvarez, 2009, p. 344-345). Coauteur Lehane beschrijft Marlo als de-human. Daarmee geeft hij aan dat hij in tegenstelling tot subhuman (ondermaats menselijk) juist bovenmaats intelligent is. Lehane koppelt het personage aan het ideaal van Machiavelli: ‘He’s been dehumanized to the point where he’s incapable of understanding why he should care about anyone or anything that doesn’t enrich his bottom line.’ Genade hoef je dan ook niet van Marlo te verwachten (Alvarez, 2009, p. 334-335). Door middel van het personage Marlo Stanfield hebben de makers van The Wire ook geprobeerd te illustreren hoe goedkoop een mensenleven kan zijn. De scène die dit punt visualiseert, is een constructie waarin Marlo twee lolly’s uit een winkel steelt en de beveiliger nietszeggend emotieloos aankijkt (S4:4). Deze (her)kent Marlo maar probeert, tegen beter weten in, hem buiten op straat toch toe te spreken op zijn respectloze gedrag. Marlo reageert stoïcijns en lokt de beveiliger verder uit door hem te negeren met een duidelijke, afkeurende lichaamstaal. Uiteindelijk erkent hij de pogingen van de beveiliger en benadert hij de man die vervolgens terugdeinst. Deze machtsovername illustreert het personage Marlo Stanfield. ‘I ain’t disrespecting you, son’, zegt de beveiliger die eerder al toegaf dat hij wist wat (niet wie) Marlo Stanfield is. ‘You want it to be one way, but it’s the other’ geeft Marlo als les mee, wetende dat hij deze bewaker op een later moment zal laten vermoorden vanwege zijn roekeloosheid. Chris Partlow verwoordt de reden voor deze moord even later als: ‘He talked back.’ Deze scène was het vertrekpunt om te illustreren hoe weinig een mensenleven voorstelt: ‘There’s zero nobility in it.

That’s the street’, aldus David Simon (Alvarez, 2009, p. 334-335). Het pokerspel vooraf is opgezet om deze scène in te leiden. Marlo heeft na het verlies in poker de drang om zijn macht uit te oefenen door middel van oppressie. Zonder enig probleem gaat dit

19. Divergentie

381

4 leren kennen. In de laatste aflevering van het vijfde seizoen moeten wij als kijkers de jongeren zien opgroeien die uiteindelijk de rollen van eerdere centrale personages gaan invullen. Randy lijkt een geboren ondernemer te zijn en ambieert de Amerikaanse droom in legitimiteit, enigszins vergelijkbaar met Stringer Bell. Maar hij zal verharden in een group home. Wellicht zal hij hier ui reden en het spel herintreden als een type Wallace, Bodie of Poot – respectievelijk ongeschikt, geschikt of bewust in het schaakspel. Dukie wordt ondanks een bijzonder hoog intellect en zorgzaamheid toch een drugsverslaafde. Hij ontstijgt niet zijn directe destructieve omgeving. Ofwel hij wordt de nieuwe Bubbles. Namond ontsnapt als enige the game. Hij ontwikkelt zich van het typische corner kid naar stoop kid door de redding van Bunny Colvin en dit wordt aan het eind van seizoen 4 verbeeld op de veranda van zijn nieuwe thuis.

Michael handelt naar de instinctieve moraal. Hij is assertief genoeg om te overleven, zorgt voor zijn directe kring (tot een bepaalde mate van reciprociteit) en bese dat samenwerking nodig is om bepaalde doelen te bereiken. Michael vindt uiteindelijk zijn weg als solist. Hij beëindigt al zijn relaties. Hij hee immers zijn missie voltooid door de zorg voor zijn broertje over te dragen. Zijn laatste scène gee aan hoe hij zal opereren als ultieme, geniale solist die een nieuwe muizenval (carrière) bouwt. Hij wordt de nieuwe Omar Li le. Ooit zullen zijn hoogwaardige prestaties een mythe vormen.

De cirkel rond = De val. Het laatste nummer op The Wire soundtrack (And All the Pieces Ma er, 2008) draagt de titel The Fall. Dit nummer wordt afgespeeld tijdens de a iteling van elke aflevering. Het is een moment van reflectie, een moment van conclusies.

The Wire portre eert Baltimore en gebruikt de stad als casestudy. De gelaagdheid van de seizoenen, de scènes, de personages, de thema’s en concepten zijn te analyseren als literaire werken en kunnen worden aangevuld met perspectieven vanuit ona ankelijke, creatieve producties die de context en het narratief nader toelichten. Deze zijn nodig omdat dit een perspectief van een insider illustreert. Mede door (her)toepassingen van het materiaal uit The Wire kunnen nieuwe inzichten worden verkregen door de complexiteit van de verhaallijnen te herleiden.

De context vergroten werkt als een he oom. Door afstand te nemen van de ingekaderde context, kunnen aandachtspunten in The Wire worden versterkt. De toepassing van een bredere context biedt ruimte voor exploratieve studies ten bate van perspectief en kennis met betrekking tot de thematiek en de achterliggende boodschap(pen).

The Wire correspondeert sterk met Amerikaanse Hip-Hop, specifiek gericht op het raakvlak van de Amerikaanse Droom en the black experience in Amerika. Het ontra-

388

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Hij ziet zichzelf, tevergeefs, als een van de pionnen en beschrij deze denigrerend als: ‘Bald-headed bitches over there.’

Gezien de humor die in de serie schuilt, is de kale Bodie hier meteen bewust van zijn rol in de Barksdale-organisatie. Hij is nu nog een soldaat, maar zijn ambitie is om tot het einde te komen en te promoveren tot ‘top-dog’ (Queen). Evenwel ziet hij zichzelf niet als het absolute kopstuk (King), maar slechts als een potentiële belangrijke werknemer, die in de organisatie de meeste acties kan ondernemen (Queen).

De les uit de film Fresh zou Bodie hebben geleerd dat dit schaakstuk slechts een pion is met een paar leuke bewegingen. Ook Bodie valt ten prooi aan de empathie van McNulty. Bodie gaat met hem in gesprek en is bereid te getuigen tegen de zogenaamde tegenpartij, waar hij eigenlijk al voor werkt (Marlo). Zijn laatste manifest, wellicht een requiemmis, illustreert het personage van een verslagen, loyale werknemer die het einde van een industrieel tijdperk omschrij : ‘I feeld old. I’ve been there since I was thirteen and I ain’t never fucked up the count, never stole off a package, never did some shit that I wasn’t told to do. I been straight up, but what come back? […] They want me to stand with them right? But where the fuck they at when they supposed to be standing by us? I mean, when shit goes bad and there’s hell to pay, where they at?

This game is rigged, man. We like the li le bitches on a chessboard.’ McNulty gokt dat hij pionnen bedoelt en Bodie knikt. McNulty noemt hem een soldaat en hij beaamt dit met enige trots. Het feit dat hij even daarvoor door de tegenpartij is gezien met McNulty is zijn doodvonnis. De moord op Bodie wordt metaforisch neergezet als een slag op het schaakbord. Bodie, de pion, staat dan nog in zijn eentje op het bord. Chris en Snoop hebben een positie aangenomen en verschuilen zich op afstand. Bodie wil aanvallen en schiet diagonaal zonder zijn tegenstanders te raken. Hij ziet geen mogelijkheid om naar achteren te bewegen en wordt uitgeschakeld door een Knight (paard) die achter hem vanuit een steeg aankomt (S4:13). Bodie eindigt helemaal alleen, ontnomen van zijn jeugd, werkgever en zijn leven.

Pionnen zijn overbodig. D’Angelo, Wallace en Bodie laten zich domineren door een paradigma waarin zij niet centraal staan. Ze vertrouwen op een industrie en denken dat zij een verlengstuk zijn van het bedrijf. Drie pionnen vallen ten prooi aan the game en worden technisch gezien opgeofferd door het bedrijf waar zij zichzelf volledig aan gaven. De voorbodes geven aan dat het slechts een kwestie van tijd is voordat deze pionnen zijn uitgespeeld. Een analyse waarin ook gekeken wordt naar de elementen die niet zichtbaar zijn, introduceert het perspectief dat het niet spelen van dat spel een andere realiteit biedt (Poot). Echter, of ze er nu wel of niet bewust voor kiezen, de pionnen worden opgeslokt in het spel. D’Angelo wordt nota bene door zijn familie in een carrière ge-

19. DIVERGENTIE

377

zijn connectie met de leverancier (The Greek) af te staan. Hij ontvangt hiervoor een aardige som van tien miljoen dollar als bailout die hij zelf speculatief heeft bepaald.

Hij heeft immers de belofte gedaan om te stoppen als gangster en voortaan, zodra hij vrijkomt, door het leven te gaan als business man. Marlo delegeert een aantal aanslagen op onbekende mannen, enkel omdat zij zijn gezag en naam niet respecteren.

Maar zijn belangrijkste target blijkt Omar Little, die de ring van hem afpakt en hem daarbovenop kleinerend ‘shorty’ (kleintje) noemt. Terwijl Chris Partlow liever deze strijd aan zich voorbij laat gaan en Marlo erop attendeert dat Omar niet zal vrezen om de jacht op de crew te openen, antwoordt Marlo: ‘The crown ain’t worth much, if the nigga wearing it always getting his shit took.’

Monster. De laatste scène van Marlo Stanfield speelt zich illustratief af op de straathoek. Nota bene hebben twee jonge dealers het over de mythe Omar Little. Zij discussiëren met grootse, gemystificeerde verhalen over de laatste strijd van deze legende.

Marlo benadert deze jongens met: ‘What the fuck you looking at? You know who I am?’

De jongens kennen hem niet en proberen hem tevergeefs uit te schakelen. Marlo wint het gevecht en herovert een corner op de manier die hem het meest aanstaat en wellicht intrinsiek gelukkig maakt. Marlo Stanfield bezet Baltimore. Hij gebruikt geweld, hij is imperialisme in de vorm van oppressie. Hij is het monster dat zich voedt met wanhoop.

Wellicht is hij datgene wat manifesteert aan de absolute top waar geld, macht en gezag niet genoeg zijn. Waar alleen nog de erkenning en alleenheerschappij worden nagestreefd. De top waar totalitaire impulsie (Alvarez, 2009, p. 344-345) leidt tot chaos bij iedereen op wie het directe en indirecte impact heeft.

Michael Lee = Fresh. In seizoen 4 – waarin de scholing van jonge tieners (middle schoolers) aan bod komt – zijn wij als kijkers getuige van ‘the making of a corner kid’. Michael Lee personifieert de ontwikkeling van een jonge middle schooler tot koelbloedige, zestienjarige moordenaar (Alvarez, 2009, p. 309-310). In het narratief van dit personage wordt in de eerste akte van zijn verhaal deze evolutie gekoppeld aan zijn altruïstische missie. Er is geen draagvlak voor de jongeren en uiteindelijk ontsnappen ze niet aan de dominante aanwezigheid van the game. In het geval van Michael Lee zullen we getuige zijn van hoever hij zal gaan en hoeveel hij zal opofferen voor een beter toekomstperspectief voor zijn kleine broertje.

Het scouten van talent en het selecteren van de juiste mentor. Zijn talenten bleven niet onopgemerkt. Als een waar talent, een student met veel potentie, zitten meerdere gevestigde ordes achter Michael aan. Bodie probeert hem over te halen om zich

384

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

aan te sluiten bij hem en ontmoedigt hem zelfs om verder te gaan met school. Michael weigert dit en dat zal ook te maken hebben met het feit dat hij inziet dat Bodie geen sterke positie meer heeft. Bodie voelt zich immers nog altijd sterk verbonden met de Barksdale-organisatie die geen doorstart zal maken na de transformatie in het derde seizoen. Behalve Bodie ziet ook Cutty de potentie in Michael als (sport)talent en hij introduceert de wereld van het boksen. Cutty blijkt echter ook niet de gekozen mentor voor Michael. Leraar Prez weet enigszins tot Michael door te dringen, hoewel ook hier geldt dat de wantrouwende middle schooler zich niet schikt aan de structuren van de school. Michael Lee ziet over het algemeen geen goede intenties in volwassenen en verwoordt zijn visie: ‘Everybody is just too motherfuckin’ friendly.’ Namens de Stanfield-organisatie was Chris als eerste consequent bezig met het rekruteren van Michael. In het begin weigert Michael ook het aanbod van Chris. Dat verandert met de terugkomst van zijn stiefvader, zijn antagonist. Met zijn missie in zicht heeft Michael de juiste mentor met reële macht nodig. Chris vermoordt op brute wijze de stiefvader en verliest tijdens de daad zijn controle. Het getuigt ervan dat Chris op een dergelijke manier seksueel misbruikt is en wellicht compassie heeft met Michael. Hij wordt zijn mentor en Michael sluit zich aan bij de sterkste orde in de buurt: de organisatie van Marlo Stanfield.

Corner kid. De derde akte van Michaels verhaallijn begint nadat hij in dienst is getreden als soldaat in de Stanfield crew. Hij werkt zich snel op en geeft op meerdere momenten aan dat hij goed beseft dat dit nu zijn leven is. Zijn verhaal is echter moeilijk te volgen door de vele raakvlakken met andere verhaallijnen. Als kijker kunnen we het narratief opmaken door te reflecteren via externe producties.

Hip-Hop 4. De Nederlandse videoproducer Teemong heeft een compilatie gemaakt van het verhaal van Michael tot aan de derde akte. Het creatieve van deze productie is het gebruik van beelden uit The Wire waarin Michael centraal staat en het koppelen aan de teksten van artiest J. Cole. Het nummer Little Ghetto Nigga (The Come Up Mixtape Vol. 1, 2007) is niet direct gerelateerd aan de serie. Maar net als veel muziek afkomstig van jonge Amerikaanse artiesten illustreert J. Cole het leven dat sterk correspondeert met de verhaallijnen van de jongeren in The Wire.

Zijn lyrics beschrijven bepaalde tendensen die exact aansluiten op het verhaal van Michael. Bijvoorbeeld wanneer de rapper J. Cole zegt: ‘I see the world for what it is now’ en de beelden tonen Michael die een agent met een pistool overvalt en berooft van de ring (symbool van vrijemarktkapitalisme). Door deze compilatie, met beelden uit de serie en storytelling via de muziek uit een onafhankelijke productie,

19. Divergentie

385

weet de videoproducer het narratief van het personage Michael Lee, tot en met de tweede akte, kort samen te vatten. Deze (her)toepassing van The Wire, getiteld ­ J. Cole – Michael, is te zien op het YouTubekanaal van Teemong.

Michael is Michael. In de lyrics van J. Cole wordt gesproken over ‘the young, black, and genius’. De slimmigheid, wellicht genialiteit, van het personage Michael Lee is vergelijkbaar met het personage van Michael in de film Fresh (1994). Michael Lee (The Wire, 2006-2008) is Michael met de bijnaam Fresh (Fresh, 1994). Beiden zijn natuurlijke leiders, verstrikt in the game en wijs genoeg om zich als jongere te kunnen meten aan volwassenen. Ze onderhandelen keihard met volwassenen, maken oogcontact en weten op de juiste momenten deze ook te manipuleren naar aanleiding van scherpe analyses. De personages zijn wijs omdat ze altijd de omgeving observeren en reflecteren op de actualiteiten, soms tot ongenoegen van hun crew. Michael Lee past ongeschreven wetten toe, herkenbaar in rapmuziek. Hij legt (te laat) uit aan Randy dat er onder geen enkele voorwaarde geklikt (snitching) mag worden aan de politie of andere vormen van autoriteit. In zijn pogingen Dukie de lessen van de straat te leren, vertelt Michael waarom hij Randy steunde in een vechtpartij: ‘I ain’t shook.’ Later legt hij aan Dukie uit dat er nooit twijfel mag zijn in het gebruik van een vuurwapen.

Ook pakt hij de brutale Kernard aan die Namond voor de gek houdt. Dit getuigt van het instinct van Michael Lee, en tevens van de lessen die hij heeft geleerd tijdens zijn observaties en later tijdens zijn opleiding waarin wordt voorzien door Chris Partlow.

Hij zal rondom zijn leeftijdgenoten een reputatie gaan opbouwen wat hem snel tot leider maakt op the corner. Verschillende jongens gaan vervolgens voor hem werken, inclusief de jongens met wie hij op de vuist is gegaan.

Ed Burns omschrijft de slimmigheid en groepsdynamiek van de jongeren in gangs: ‘The gangs in Baltimore are neighborhood gangs, and the clever kids use their little group as a vehicle [to work the game].’ (Burns, 2009, p. 119). Belangrijk is ook dat in beide verhalen de centrale missie correspondeert. Ten koste van alle pijn en verdriet houden de personages vast aan het kopstuk in het schaakspel, the game, en dat is het redden van een familielid. Zij identificeren het broertje (The Wire)/zus (Fresh) als koningsstuk en het beschermen/verhuizen uit het getto als kopstuk van de opponent.

In de derde akte kruipt het besef erin dat er alles voor nodig is om deze missie te voltooien. Dit leidt naast de opoffering van relaties, in het ergste geval de dood van je vriend in Fresh, ook tot zelfopoffering in emotionele zin. Het redden van het familielid leidt tot het zelf afstand nemen van het familielid, in het geval van Michael Lee. Het is een vaarwel. Waar in Fresh nog ruimte is gemaakt voor tranen, hebben de makers van The Wire gekozen voor geen melancholische scène bij het afscheid.

386

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Hij ziet zichzelf, tevergeefs, als een van de pionnen en beschrij deze denigrerend als: ‘Bald-headed bitches over there.’

Gezien de humor die in de serie schuilt, is de kale Bodie hier meteen bewust van zijn rol in de Barksdale-organisatie. Hij is nu nog een soldaat, maar zijn ambitie is om tot het einde te komen en te promoveren tot ‘top-dog’ (Queen). Evenwel ziet hij zichzelf niet als het absolute kopstuk (King), maar slechts als een potentiële belangrijke werknemer, die in de organisatie de meeste acties kan ondernemen (Queen).

De les uit de film Fresh zou Bodie hebben geleerd dat dit schaakstuk slechts een pion is met een paar leuke bewegingen. Ook Bodie valt ten prooi aan de empathie van McNulty. Bodie gaat met hem in gesprek en is bereid te getuigen tegen de zogenaamde tegenpartij, waar hij eigenlijk al voor werkt (Marlo). Zijn laatste manifest, wellicht een requiemmis, illustreert het personage van een verslagen, loyale werknemer die het einde van een industrieel tijdperk omschrij : ‘I feeld old. I’ve been there since I was thirteen and I ain’t never fucked up the count, never stole off a package, never did some shit that I wasn’t told to do. I been straight up, but what come back? […] They want me to stand with them right? But where the fuck they at when they supposed to be standing by us? I mean, when shit goes bad and there’s hell to pay, where they at?

This game is rigged, man. We like the li le bitches on a chessboard.’ McNulty gokt dat hij pionnen bedoelt en Bodie knikt. McNulty noemt hem een soldaat en hij beaamt dit met enige trots. Het feit dat hij even daarvoor door de tegenpartij is gezien met McNulty is zijn doodvonnis. De moord op Bodie wordt metaforisch neergezet als een slag op het schaakbord. Bodie, de pion, staat dan nog in zijn eentje op het bord. Chris en Snoop hebben een positie aangenomen en verschuilen zich op afstand. Bodie wil aanvallen en schiet diagonaal zonder zijn tegenstanders te raken. Hij ziet geen mogelijkheid om naar achteren te bewegen en wordt uitgeschakeld door een Knight (paard) die achter hem vanuit een steeg aankomt (S4:13). Bodie eindigt helemaal alleen, ontnomen van zijn jeugd, werkgever en zijn leven.

Pionnen zijn overbodig. D’Angelo, Wallace en Bodie laten zich domineren door een paradigma waarin zij niet centraal staan. Ze vertrouwen op een industrie en denken dat zij een verlengstuk zijn van het bedrijf. Drie pionnen vallen ten prooi aan the game en worden technisch gezien opgeofferd door het bedrijf waar zij zichzelf volledig aan gaven. De voorbodes geven aan dat het slechts een kwestie van tijd is voordat deze pionnen zijn uitgespeeld. Een analyse waarin ook gekeken wordt naar de elementen die niet zichtbaar zijn, introduceert het perspectief dat het niet spelen van dat spel een andere realiteit biedt (Poot). Echter, of ze er nu wel of niet bewust voor kiezen, de pionnen worden opgeslokt in het spel. D’Angelo wordt nota bene door zijn familie in een carrière ge-

19. DIVERGENTIE

377

4 leren kennen. In de laatste aflevering van het vijfde seizoen moeten wij als kijkers de jongeren zien opgroeien die uiteindelijk de rollen van eerdere centrale personages gaan invullen. Randy lijkt een geboren ondernemer te zijn en ambieert de Amerikaanse droom in legitimiteit, enigszins vergelijkbaar met Stringer Bell. Maar hij zal verharden in een group home. Wellicht zal hij hier uittreden en het spel herintreden als een type Wallace, Bodie of Poot – respectievelijk ongeschikt, geschikt of bewust in het schaakspel. Dukie wordt ondanks een bijzonder hoog intellect en zorgzaamheid toch een drugsverslaafde. Hij ontstijgt niet zijn directe destructieve omgeving. Ofwel hij wordt de nieuwe Bubbles. Namond ontsnapt als enige the game. Hij ontwikkelt zich van het typische corner kid naar stoop kid door de redding van Bunny Colvin en dit wordt aan het eind van seizoen 4 verbeeld op de veranda van zijn nieuwe thuis.

Michael handelt naar de instinctieve moraal. Hij is assertief genoeg om te overleven, zorgt voor zijn directe kring (tot een bepaalde mate van reciprociteit) en beseft dat samenwerking nodig is om bepaalde doelen te bereiken. Michael vindt uiteindelijk zijn weg als solist. Hij beëindigt al zijn relaties. Hij heeft immers zijn missie voltooid door de zorg voor zijn broertje over te dragen. Zijn laatste scène geeft aan hoe hij zal opereren als ultieme, geniale solist die een nieuwe muizenval (carrière) bouwt. Hij wordt de nieuwe Omar Little. Ooit zullen zijn hoogwaardige prestaties een mythe vormen.

De cirkel rond = De val. Het laatste nummer op The Wire soundtrack (And All the Pieces Matter, 2008) draagt de titel The Fall. Dit nummer wordt afgespeeld tijdens de aftiteling van elke aflevering. Het is een moment van reflectie, een moment van conclusies.

The Wire portretteert Baltimore en gebruikt de stad als casestudy. De gelaagdheid van de seizoenen, de scènes, de personages, de thema’s en concepten zijn te analyseren als literaire werken en kunnen worden aangevuld met perspectieven vanuit onafhankelijke, creatieve producties die de context en het narratief nader toelichten. Deze zijn nodig omdat dit een perspectief van een insider illustreert. Mede door (her)toepassingen van het materiaal uit The Wire kunnen nieuwe inzichten worden verkregen door de complexiteit van de verhaallijnen te herleiden.

De context vergroten werkt als een hefboom. Door afstand te nemen van de ingekaderde context, kunnen aandachtspunten in The Wire worden versterkt. De toepassing van een bredere context biedt ruimte voor exploratieve studies ten bate van perspectief en kennis met betrekking tot de thematiek en de achterliggende boodschap(pen).

The Wire correspondeert sterk met Amerikaanse Hip-Hop, specifiek gericht op het raakvlak van de Amerikaanse Droom en the black experience in Amerika. Het ontra-

388

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

felt de intenties die ten grondslag liggen aan de uitsluitingsmechanismen. De Amerikaanse instituten, zoals de politie, de burgemeester, de scholen en huisvesting (e.d.), zijn niet het probleem maar slechts symptomen van het hedendaagse Amerika.

Het narratief werkt als een code. Personages, seizoenen, scènes en dergelijke subjecten hebben een diepgaande uitwerking, maar blijven ondergeschikt aan bovenliggende verhaallijnen. De relaties tussen personages, met betrekking tot symbolen, of met betrekking tot onderzoek zijn subjecten op zichzelf.

Een onderzoek naar de wereld van Snotboogie. De serie is op te vatten als onderzoek naar het Andere Amerika, de wereld van Snotboogie. De overbodige Amerikanen zijn Snotboogies. De centrale vraag in de serie is: ‘Why do you let him [Snotboogie] play?’

Het personage McNulty vertolkt en belichaamt de onderzoeker. Dit is ten behoeve van de kijker. De wereld van Snotboogie loopt parallel aan het legitieme Amerika. McNulty overbrugt het onderzoek en verhaal. Dit verhaal draait om het wel of niet spelen van een spel. Gevoelsmatig is er ruimte voor een (quasi-)revolutie en is er ruimte om het anders te doen, maar de uitkomst staat vast. De Amerikaanse instituten controleren de uitkomst, zoals de goden van Olympus. Het spel, the game, is op te vatten als een schaakspel. De schaakscène is een studie waarin de personages zichzelf – en wij als kijkers ons – oriënteren op het onderwerp. D’Angelo, Bodie, Wallace en Poot vertolken het belang van het definiëren van een paradigma waarin het individu zichzelf centraal stelt. Het individu moet de twee mythes van de Amerikaanse droom weten te vertalen naar individuele ambities en zal de omgeving moeten manipuleren. Ofwel, het draait om de exploitatie van de geringe kansen. De tijden van het jezelf schikken naar een bedrijf zijn in de postindustriële stad voorbij. Tevens is een investering in familie, of zelfs de community, onverstandig. Tijdens het (her)positioneren in het spel is het zelf definiëren essentieel. Tevens is het definiëren van jezelf essentieel.

Een pion is overbodig en het is een kwestie van tijd voordat die wordt (op)geofferd.

Hervorming door middel van gentrificatie is slechts een schaakstuk, een middel voor de spelers die strijden om territorium. De echte problemen in West-Baltimore worden niet opgelost door een symbool (de torens) te vernietigen. De oplossingen die in de serie/onderzoek worden behandeld, illustreren dat deze problemen slechts symptomen zijn van een groter probleem. De gebouwen zijn onderdeel van een problematische setting. Het resulteert in een sociale omgeving met gemarginaliseerde kansen waarbinnen de Snotboogies opgroeien en zodoende onderhevig zijn aan identiteitsvorming en mentaliteitsvorming. Na de sloop zullen dezelfde problemen die gesymboliseerd werden met de torens nu plaatsvinden in het openbaar. De periode waarin transformatie plaatsvindt, is een moment van opportunisme. De mensen die hieruit

19. Divergentie

389

een slag slaan, personifiëren het Monster dat zich middels muizenvallen rijk weet te maken door de wanhoop van anderen.

Het personage Marlo Stanfield vertegenwoordigt het emotionele einddoel van alle machtsstructuren die geportretteerd zijn in The Wire. Hij is de absolute top van de piramide. Hij excelleert in de Amerikaanse droom omdat de twee mythes precies aansluiten bij een apathische, de-humanized, opportunist. Het personage vertolkt daarmee het grotere probleem. Zijn manier van werken heeft grote gevolgen voor anderen. Hiermee wordt de impact van het probleem duidelijk. Het draait voor dit personage uiteindelijk niet om geld, macht, of zelfs gezag. Het einddoel in the game draait om erkenning, de naam. Dit is een oneindige ambitie.

Het personage Michael Lee is het jonge talent dat de kijker ziet evolueren naar een koelbloedige gangster. Misbruikt door zijn directe omgeving en beperkt in de mogelijkheden om zichzelf en zijn dierbaren te helpen, schikt hij zich aan de kansen binnen het (schaak)spel. Dit houdt in dat hij alles en iedereen moet offeren om zijn missie te voltooien. Dit lukt, maar het heeft een (te) hoge prijs. De automatische werking van de Amerikaanse instituten, de goden van Olympus, corrumperen een geniale jongen die opgroeit in het Andere Amerika. De kijker ziet de twee mythes van de Amerikaanse droom in werking. Door het personage van Michael Lee is te concluderen dat de val van Amerika, met dank aan de twee mythes van de Amerikaanse droom, de nieuwe realiteit is.

Het is wat het is. De overbodige Amerikanen zijn Amerikanen. Snotboogie zal aanspraak maken op het spelen van het spel en dat is het antwoord op de centrale vraag waar het in The Wire om draait. Zij reageren ook op (de twee mythes) van de Amerikaanse droom. Dit schept een parallelle wereld waarin de tekortkoming van het institutionele draagvlak wordt aangevuld door vindingrijke, meedogenloze opportunisten. Samen aanschouwen de kijkers de werking van het Monster. Zij bouwen de meest succesvolle muizenvallen. Het is een patroon dat door voorbodes, reflecties en cirkelbewegingen wordt gevisualiseerd in The Wire. De wereld van Snootboogie is een voorbode van het grotere Amerika. De werelden verkeren in een neerwaartse cirkel, een spiraal. De val van Amerika. Het spel gaat door.

Dit is Snotboogie. Dit is Baltimore. ‘This is America, man.’

390

DEEL 6 – KLEUR, TAAL EN SEKSE

MEERVOUDIG KIJKEN

Hij ziet zichzelf, tevergeefs, als een van de pionnen en beschrij deze denigrerend als: ‘Bald-headed bitches over there.’

Gezien de humor die in de serie schuilt, is de kale Bodie hier meteen bewust van zijn rol in de Barksdale-organisatie. Hij is nu nog een soldaat, maar zijn ambitie is om tot het einde te komen en te promoveren tot ‘top-dog’ (Queen). Evenwel ziet hij zichzelf niet als het absolute kopstuk (King), maar slechts als een potentiële belangrijke werknemer, die in de organisatie de meeste acties kan ondernemen (Queen).

De les uit de film Fresh zou Bodie hebben geleerd dat dit schaakstuk slechts een pion is met een paar leuke bewegingen. Ook Bodie valt ten prooi aan de empathie van McNulty. Bodie gaat met hem in gesprek en is bereid te getuigen tegen de zogenaamde tegenpartij, waar hij eigenlijk al voor werkt (Marlo). Zijn laatste manifest, wellicht een requiemmis, illustreert het personage van een verslagen, loyale werknemer die het einde van een industrieel tijdperk omschrij : ‘I feeld old. I’ve been there since I was thirteen and I ain’t never fucked up the count, never stole off a package, never did some shit that I wasn’t told to do. I been straight up, but what come back? […] They want me to stand with them right? But where the fuck they at when they supposed to be standing by us? I mean, when shit goes bad and there’s hell to pay, where they at?

This game is rigged, man. We like the li le bitches on a chessboard.’ McNulty gokt dat hij pionnen bedoelt en Bodie knikt. McNulty noemt hem een soldaat en hij beaamt dit met enige trots. Het feit dat hij even daarvoor door de tegenpartij is gezien met McNulty is zijn doodvonnis. De moord op Bodie wordt metaforisch neergezet als een slag op het schaakbord. Bodie, de pion, staat dan nog in zijn eentje op het bord. Chris en Snoop hebben een positie aangenomen en verschuilen zich op afstand. Bodie wil aanvallen en schiet diagonaal zonder zijn tegenstanders te raken. Hij ziet geen mogelijkheid om naar achteren te bewegen en wordt uitgeschakeld door een Knight (paard) die achter hem vanuit een steeg aankomt (S4:13). Bodie eindigt helemaal alleen, ontnomen van zijn jeugd, werkgever en zijn leven.

Pionnen zijn overbodig. D’Angelo, Wallace en Bodie laten zich domineren door een paradigma waarin zij niet centraal staan. Ze vertrouwen op een industrie en denken dat zij een verlengstuk zijn van het bedrijf. Drie pionnen vallen ten prooi aan the game en worden technisch gezien opgeofferd door het bedrijf waar zij zichzelf volledig aan gaven. De voorbodes geven aan dat het slechts een kwestie van tijd is voordat deze pionnen zijn uitgespeeld. Een analyse waarin ook gekeken wordt naar de elementen die niet zichtbaar zijn, introduceert het perspectief dat het niet spelen van dat spel een andere realiteit biedt (Poot). Echter, of ze er nu wel of niet bewust voor kiezen, de pionnen worden opgeslokt in het spel. D’Angelo wordt nota bene door zijn familie in een carrière ge-

19. DIVERGENTIE

377