باندێك ملیارێك دۆالری هاوواڵتییانی سلێمانی دەدزن و ئاسايش ئازاديان دەكا ناوچەی پیشەسازیی هەولێر پڕ لە كااڵی ستۆك و بێ كوالێتییە
4
8
هاوواڵتییەكــی ئێزیــدی بــۆ ئازادكردنــی كچەكــەی گورچیلەی خۆی دەفرۆشێت مەترســیی وشــكبوونی پــارك و باخچەكانی هەولێر هەیە
9
بــێ دەوام مووچــە و ئیمتیــازی بەڕێوەبەری گشتی وەردەگرن
4
سەرباز ساڵح
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
شاسواری واڵتی بێ یاسا
نرخ 500 :دینار ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
ماڵپەڕی وشە
7
www.wishe.net
2
بۆ ئازادیی دەربڕین لە وشەوە دەست پێ بكە
سەرمایەدارە قەرزارەكەی سلێمانی دژی سەربەخۆیی وەستایەوە
5
حزب و پسپۆڕان :شاسوار بووكەڵەیە و دوژمنان بەكاری دێنن
یەكێتی كادرەكانی دەكات بە حەشدی شەعبی
پیرەكانی گۆڕان كۆدەتایان بەسەر گەنجان و ژناندا كرد هەڵبژاردنی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان ،نیگەرانی و ناڕەزایەتی زۆری لە ئاستی نــەوەی نوێی گۆڕان بەدوای خۆیدا هێنا ،بەو هۆیەوە كە لەو هەڵبژاردنەدا ژنان پشــتگوێ خران و نوێنەری شارەكان بوونیان نییە و پاشەكشە بەو گەنجانەیش كرا خۆیان كاندید كرد بوو ،ئەوەش بارودۆخێكی دروست كرد كە تەنیا گرووپێكی دیاریكراو لەو سیاسییە پیرانەی
هەرگیز ئێران ئاوا نەتاساوە حەمەی شاسواری
لەناو یەكێتییەوە هاتوون ،بەبێ هیچ ركابەرێك پۆستەكان بۆ خۆیان یەكال بكەنەوە. دوێنێ سێشــەم 25ی تەمووزی 2017هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەڕێوە چوو ،ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكە پێش هەڵبژاردن لە تۆڕەكانی كۆمەاڵیەتی باڵو كرانەوە.
ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی كوردی
17 15
زامدار ئەحمەد
5
كورد سوودمەنترین الیەنە لە سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ
13
3ماڵپەڕەكانی ئیتالعات وتاری كوردانی دژە ریفراندۆم باڵو دەكەنەوە 11
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
2
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
سەرباز ساڵح
شاسواری واڵتی بێ یاسا
لەوكاتەی خەڵكی كوردســتان و دۆســتانی دۆزی كورد لە دنیــادا خەریكی بەرنامەن بــۆ كۆتاهێنان بە ســتەمی ســەت ســاڵی دژ بە كورد ئەنجامدراو لەالیەن رژێمە جیاوازەكانەوە ،قســەكردن لەســەر دەوڵەتی كوردســتان نــەك ناوخۆ ،ســنوورەكانی تێپەڕانــدووە و كوردی لە هەر چــوار پارچە گەش كردووەتــەوە ،گەنجێكی قەرزار و مامەڵەكار لەگەڵ هەر دوژمنێكی كوردســتان كە پــارەی بداتێ ،بە ســوودوەرگرتن لەو ئازادییەی بۆی فەراهەم كراوە، بێ هیچ ســڵكردنەوەیەك دێت لە تیڤییەكەی كە بە پارەی نووری مالیكی مووچەبڕی خەڵكی كوردستان بەڕێــوەی دەبــات" ،هەڵمەتێــك دژی ریفراندۆم و سەربەخۆیی" رادەگەیەنێت. شاســوار عەبدولواحید كە ئێستە وەك گوزارشت لە تەمەنی گەنجی ســواری شــەپۆڵێكی دوژمنكارانە بووە بەرامبەر كوردســتان و لــە ناوخۆی واڵتەكەدا بە دەنگی بــەرز دژی هەرچی پیرۆزیی و قوربانیانی كوردە تێدەكۆشێ ،وەك چۆن نۆ هەزار كەسی فریودا و بە پارەكانیان پرۆژەی گەشــتیاری دروســت كرد و خۆی كرد بەخاوەنی ،حكوومەت نەهات لەســەر مافی ئــەو خەڵكە ســتەملێكراوە و گیرفــان بڕاوە دادگایی بــكات ،بۆیە لە قۆناغــی دووەمدا بێ هیچ پابەندكرنێك حكوومەتی هەرێم 55ملیار دیناری بە قەرز دەداتێ كە ئامادە نییە بیشیداتەوە و دادگایشی لێ ناگرن یاخۆ دەســت بەســەر پرۆژەكەیدا بگرن، بۆیە لە قۆناغی سێیەمی شكاندنی هەموو شكۆیەكی كورددا بێ ســڵكردنەوە لە هیچ بەهایەك 70ملیۆن دۆالری لە نــووری مالیكی وەرگــرت و كەناڵێكی عەرەبی پێ خستە كار دژی كوردستان .ئێستەیش بە ئاشكرا دژی ســەربەخۆیی كار دەكات و نە خۆی شەرم دەیگرێ نە دەزگایەكی یاسایی بانگی دادگای دەكات بۆ لێپرسینەوە لەســەر سووكایەتیكردن بە ئامانجێك كە نیو ملیۆن شەهیدی بۆ دراوە. ئــەم گەنجە بەهــۆی تەمەنییەوە تێنەگەیشــتووە كەڵەگایی و ناپاكی بۆ كەس نەچووەتە ســەر ،بەاڵم ســەیرە دۆســتێكی نییە پێی بڵێ ئەم شــەپۆڵە بە نەوشــیروان مستەفا نەگەیشــت بە پیرەمەگروون، بەو هەر لە سەرەتای رێگەدا تووشی شكست دەبێ، بەاڵم ئەمە با لێگەڕێین تا رۆژێك خۆی تێدەگات كە سیاسەت و پرسی نیشــتمانیی ،ئەزموون و قوربانی دەوێت و هی ئەو نییە .پرســیاری سەرەكی ئەوەیە حكوومەتی هەرێــم بۆ ئاوا داماو وەســتاوە و رۆڵی تەماشاكەر دەبینێ ،ئەی یاسا حكوومەت جێبەجێی نەكات كێ بیكات؟ كۆمەڵێــك بابەت هەیە كە هەركات دەكرا شاســوار عەبدولواحیدی پێ دادگایــی بكرێت و كەناڵەكانی پێ دابخرێت ،وەك دژایەتی راستەوخۆی كوردستان و تێكدانی شــیرازەی كۆمەاڵیەتی لە میدیاكەیەوە، تێپەڕبوونــی پێنج ســاڵ بەســەر قەرزارییەكەی بەرامبەر حكوومەتی هەرێم كە بڕێكی یەكجار زۆرە. وەرگرتنی پارە لە ســەركردەیەكی شیعە كە قوتی خەڵكی كوردســتانی بڕیوە .كۆڕ و كۆبوونەوە دژی ســەربەخۆیی لە ناوخۆ و دەرەوەی كوردســتان كە پرسی نیشتمانیی و ئامانجی نەتەوەیی هەر كوردێكی بە ئەخالقە .خۆ ئەم پرۆســەیە هیچــی تێناچێ بۆ حكوومەتی هەر شــوێنێك بە دوو ئیمەیڵی فەرمی دەتوانێ كەناڵەكــە دابخات و ئەمە هیچ پێوەندی بە ئازادی و قســەی بێماناوە نییە ،لە رۆحی ئەوروپاش قبــوڵ ناكــرێ میدیــا دژی واڵت و پیرۆزییەكانی بوەســتێتەوە .تەنانەت قبوڵ ناكرێ میدیا كوشتنی كەسێكیش بكات بە هەواڵ كە ئارامی گەڕەكێك تێك دەدات و پۆلیــس خۆی دەیكوژێ لــە ئەوروپا .ئیتر كوردستان دەیەوێ لە كوێ بچێ وا ئەم بەرەاڵییەی رەخساندووە. ئــەم بڕیارە ئەگــەر بگیرێتــە بەر هیــچ نامۆ نییە الی شاســوار ،چونكە هەر دوێنێ "ئااڵ دڵشــاد" كە ناســراوترین كارمەندی دەزگاكەی بــوو بە بڕیاری خۆی دەركرا ،بەهۆی "پۆســتێكی فەیســبووك" كە ناوی شاســواری هەر نەهێناوە ،بەاڵم لە كار خراوە، چونكە بــە بۆچوونــی فاڵگرەوەكانــی دەوروبەری خاوەنــی كەناڵەكە ،ئااڵ لەو پۆســتەدا مەبەســتی شاسوار بووە .ئەو گەنجەی كە چووە فیستیڤاڵی كان و لە شەڕی داعش بۆ كەناڵەكەی بریندار بوو .ئایا الی هیچ كەس رەوایە كارمەندێك بەهۆی فەیسبووكەوە دەربكەی كە مەبەستی ئەویش نەبووە ،بەاڵم خۆت واڵتێك سووك و رســوا بكەیت و كەس نەڵێ سەری چاوت برۆیە؟.
سەرمایەدارە قەرزارەكەی سلێمانی دژی سەربەخۆیی وەستایەوە
حزب و پسپۆڕان :شاسوار بووكەڵەیە و دوژمنان بەكاری دێنن
دوای ئەوەی شاســوار عەبدولواحید خاوەنی كەناڵەكانی “ئێن ئاڕ تی” و پرۆژەی چاڤی الند ،بە فەرمی خۆی وەك دوژمنی سەربەخۆیی كوردستان راگەیاند ،حزبەكانی كوردستان بە “ناپاك و بەكرێگیراو” باسی دەكەن و پسپۆڕانی زانستەكانی سیاسیی بە “بووكەڵەی دەستی دوژمنانی كورد” ناوی دەبەن كە نەیارانی كوردستان “بەكاری دێنن”. وشە/سلێمانی شاســوار عەبدوڵواحیــد شــەوی رابــردوو لە كەناڵەكــەی خۆیــەوە “ ”NRTدژایەتی خۆی بەرامبەر سەربەخۆیی كوردســتان راگەیاند و گوتی “جوواڵنەوەی دژە ریفراندۆم” رادەگەیەنم. ئــەوە لە كاتێكدایە خۆی ســتەمی لە نۆ هەزار هاوواڵتیــی كردووە و بە پارەی پشــكەكانیان گەورەترین پرۆژەی دروست كردووە و تا ئێستە ئامادە نییە مافەكانیان بداتەوە ،ئەگەرچی دەیان سكااڵیان لە دادگا لە دژی تۆمار كردووە. ســادق جەباری ئەندامی مەكتەبی سیاســیی حزبی سۆسیالیســتی دیموكراتی كوردستان، بە”وشە”ی راگەیاند ،هەر تاكێكی كورد كاتێك دەنگ دەدات ئازادە بــۆ ریفراندۆم لە هەرێمی كوردســتان ،بەاڵم ئەوەی كوردێكی تێكۆشەر بێت و بە وەفــا بێت بەرامبــەر میلەتەكەی و خوێنی شــەهیدان كار لەســەر ئــەوە دەكات دەنگی “بەڵێ” سەر بكەوێت. جەباری زیاتر گوتی ،هەر كەسێك هەوڵی ئەوە بدات كەمپین دروســت بــكات و هانی خەڵك بدات دەنگــی “نەخێر” بدەن بــە ریفراندۆم، هەڵەیەكــی گەورەیــە و مێژوو لێــی قبووڵ ناكات ،چونكە پرسە نیشمانیی و نەتەوەییەكان هێڵی ســوورن و نابێت بۆ هیچ بەرژەوەندییەك دەستكاری بكرێت.
ســادق جەباری پێــی وایە ئــەوەی كەمپینی “نەخێر” دروســت بكات “خیانــەت دەكات و بەكرێگیراوە و شــەڕی بەوەكالەت بۆ كەس و شوێنی تر دەكات”. شاســوار عەبدولواحیــد تــا ئێســتە ئەوەی سەلمێنراوە 70ملیۆن دۆالری لە نووری مالیكی وەرگرتووە بــۆ بەردەوامیدان بــە كەناڵەكانی و 55ملیــار دینــاری حكوومەتــی هەرێمی كوردستانیش قەرزارە و تا ئێستە نەیداوەتەوە. عەبدواڵ وەرتی ئەندامی مەكتەبی سیاســیی بزووتنەوەی ئیســامی ،بە”وشە”ی راگەیاند، بزووتنــەوەی ئیســامی تەواوی پشــتیوانی خۆی بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم لە كوردســتان راگەیاندووە و پێمان وایــە ریفراندۆم مافێكی سرووشتی و یاسایی خەڵكی كوردستانە. وەرتێ گوتی ،پێویســتە تەواوی كورد و هێز و الیەنە سیاســییەكان پشــتیوانی لە ریفراندۆم بكەن ،بۆیە دروستكردنی كۆدەنگی بە ئەركێكی نیشتمانیی دەزانین بۆ ریفراندۆم. “بزانیــن رەوتێك یــان كەمپێنێك بــۆ (نەخێر) بەرامبــەر ریفراندۆم راگەیەنراوە هەڵوێســتی خۆمــان روونتر رادەگەیەنین” بەرپرســەكەی بزووتنەوەی ئیسالمی وای گوت. الی خۆیەوە نازم هەركــی ئەندامی پەرلەمانی كوردســتان ،بۆ “وشــە” گوتی ،جێــی داخە خەڵكێك لەناو كوردســتان هەبــن بەرە دژی ڕیفراندۆم دروســت بكەن ،ئەوانە دژی خوێنی
شــەهیدانن و مێــژوو رەحمیان پــێ ناكات و دەچنە نــاو زبڵدانەوە“ ،دەبــێ دڵنیا بن خەڵك لێیان قبووڵ ناكات”. بەگوتــەی هەركی“ ،ئەمــە جێبەجێكردنی سیاســەتی دوژمنانی كوردستانە ،كە سەتان ساڵە لە هەوڵدان بۆ ئەوەی كوردستان نەبێتە دەوڵەت و خاوەن قەوارەی سیاســی خۆی، بۆیە ئەو كەسانە هیچ جیاوازیان نییە لەگەڵ ئەو واڵتانەی ســەدان ساڵە گەلی كوردستان دەچەوسێننەوە”. الی خۆیــەوە بــارزان جەوهەر مامۆســتای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەاڵحەدین، بە”وشــە”ی ڕاگەیاند ،ئەم كارەی “شاسوار” سیاســەت و ئەجێندای دەرەكی لە پشــتە و
درێژكــراوەی هەوڵەكانە بۆ هیاللی شــیعی و خاوەنــی نالیا تەنیــا بووكەڵەیەكە و بەكار دەهێنــرێ و ئەو سیاســەتەی پێ جێبەجێ دەكرێ. زیاتــر گوتی ،جێی داخە ســەرمایەدارێك لە ســایەی ســەری ئەو حكوومەتە دەوڵەمەند بووبێ و ئێســتە كەمپەین ڕادەگەیەنێ دژی سەربەخۆیی سیاسی كوردستان. روونی كردەوە كە هۆكارێكی تر ئەوەیە ئەمڕۆ گۆڕان سەركردایەتییەكی پیری هەڵبژاردووە و ئەو بەم كارەی دەیەوێ گەنجانی ناو گۆڕان و یەكێتی بــۆ خۆی ڕابكێشــێت و خۆی بۆ هەڵبژاردنــی پەرلەمانی كوردســتان ئامادە بكات.
بەاڵم گــۆڕان مەرجی تر بــۆ كاراكردنەوەی پەرلەمان دێنێتە ئــاراوە و باس لەوە دەكات بە مەرجەوە دەچنەوە پەرلەمانی كوردستان. عەلی عەونی ئەندامی سەركردایەتی پارتی، بۆ “وشە”ـــی ئاشــكرا كــرد“ ،پارتی هیچ مەرجێكی بۆ كاراكردنەوەی پەرلەمان نەماوە و دەمانەوێــت لەوبارەیــەوە گفتوگۆ لەگەڵ گۆڕاندا بكەین”. زیاتــر دەڵێ“ ،پێشــتر گۆڕان تەنیا باســی ئــەوەی دەكرد دەســتەی ســەرۆكایەتیی پەرلەمان بگەڕێنەوە و پەرلەمان وەك پێشوو كارا بكرێتەوە ،بەاڵم ئێســتە پارتی مەرجی گۆڕانكاری البردووە ،بەاڵم گۆڕان شــتی تر دەڵێن”. بەپێی زانیارییەكانی بەردەســت “وشــە”، پارتی داوای گفتوگۆ و دانیشــتنی لە گۆڕان كردووە لەســەر ئەو پرسە ،بەاڵم بە پاساوی هەڵبژاردنی خانــەی ڕاپەڕاندن و ڕێكخەری گشــتی ،تا ئێســتە گۆڕان وەاڵمــی پارتی نەداوەتەوە. ئەندام ســەركردایەتییەكەی پارتی ،گوتی،
“بەهــۆی دیاریكردنــی وادەی ڕیفراندۆم و هەڵبژاردنی پەرلەمان و ســەرۆكی هەرێم، پەرلەمــان گرنگــە و پێویســتە پەرلەمان شەرعییەتی یاسایی بەو هەڵبژاردنانە بدات و ئێمەش وەك پارتی دەمانەوێت پەرلەمان كارا بكرێتەوە”. ئێســتە بزووتنەوەی گۆڕان مەرجی (یەكەم كاری پەرلەمــان)ی دوای كاراكردنــەوە هێناوەتــە پێش و دەڵێن پێویســتە یەكەم كاری پەرلەمان دەســتبردن بێت بۆ یاسای ســەرۆكایەتیی هەرێم ،بەاڵم پارتی دەڵێت شــتی گرنگتر هەیە لەگەڵ كاراكردنەوەی پەرلەمان كاریان لەسەر بكرێت. ئیســماعیل نامیــق ئەندامــی جڤاتــی نیشتمانیی بزووتنەوەی گۆڕان ،بە”وشە”ـی ڕاگەیاند“ ،پەرلەمانی كوردســتان لەســەر یاســای ســەرۆكایەتیی هەرێم پەك خراوە و پێویستیشــە یەكەم كاری بریتی بێت لە دەستبردن بۆ یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم”. ئەو گوتــی“ ،پەرلەمــان دەزگەیــەك نییە هــەر كەس ویســتی دایبخــات و دواتر بۆ
بەرژەوەنــدی بڕیارەكانی خــۆی بیكاتەوە و ئەو كارانــەی تێدا بكات مەبەســتیەتی، ئێستە پارتی بۆ پرســی ڕیفراندۆم پێویستی بە پەرلەمانە ،بــەاڵم گۆڕان دەیەوێت یەكەم پرسی ناو پەرلەمان ســەرۆكایەتیی هەرێم بێت ،چونكە لەسەر ئەو پرسە پەك خراوە”. الی خۆیانەوە چاودێرانی سیاسی گەیشتوون بەو باوەڕەی گــۆڕان بە ســتراتیژ نایەوێت پەرلەمانی كوردستان كارا بكرێتەوە ،چونكە دەیەوێت سوود لە پەكخســتنی پەرلەمان وەربگرێت بۆ هەڵبژاردنەكان. یەحیا ئەحمەد مامۆستای زانكۆی سلێمانی و چاودێری سیاســی ،بۆ “وشە”ـــی ڕوون كردەوە ،گۆڕان ســوود لە كارا نەكردنەوەی پەرلەمان دەبینێت بۆ ئەوەی لە بانگەشــەی هەڵبژاردن بەكاری بێنێت. ئەوەشــی گوت“ ،گــۆڕان بــە دیاریكردنی مەرجی نوێ ،سەلماندی بە ستراتیژ لەگەڵ كاراكردنەوەی پەرلەماندا نییە ،چونكە پێشتر دەیگوت دەبێت یوسف محەمەد بگەڕێتەوە و ئێستە دەڵێن مەرجی نوێمان هەیە”.
گۆڕان نایەوێت پەرلەمانی كوردستان كارا بكرێتەوە
وشە /سلێمانی -هەستی كەمال
پارتی دیموكراتی كوردستان هیچ مەرجێكی لەســەر كاراكردنەوەی پەرلەمان نەماوە و بۆ ئەو مەبەستەش داوای لە بزووتنەوەی گۆڕان كــردووە گفتوگۆ لەوبارەیــەوە بكەن ،بەاڵم بزووتنەوەی گۆڕان لەگــەڵ كاراكردنەوەی بێمەرجی پەرلەمانیشدا نییە كە پێشتر داوای دەكرد ،بۆیــە چاودێرانی سیاســیی دەڵێن “گۆڕان نایەوێت پەرلەمان كارا بكرێتەوە”. تشــرینی یەكەمــی ســاڵی ،2015بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان الیەنە سیاســییەكانی هەرێم بەتایبــەت پارتی و گۆڕان ،پەرلەمانی كوردســتان پەك خرا و نزیكەی دوو ســاڵە هیــچ دانیشــتنێكی ئەنجام نــەداوە .دوای پەكخســتنی پەرلەمان ،پارتــی پێداگر بوو لەســەر ئــەوەی پەرلەمانی كوردســتان بە دەستەی سەرۆكایەتیی نوێوە كارا بكرێتەوە، بەاڵم گۆڕان بەوە ڕازی نەبوو ،ئێســتە پارتی مەرجی بۆ كاراكردنــەوەی پەرلەمان نەماوە،
كوردستانی
دوێنێ سێشــەم 25ی تەمووزی 2017هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گــۆڕان بەڕێوە چوو ،ئەنجامەكانــی هەڵبژاردنەكە پێش هەڵبــژاردن لە تۆڕەكانــی كۆمەاڵیەتی باڵو كرانەوە ،بەو هۆیەوە كە هەمــوو ئەوانەی بە براوە دەرچوون ،هیچ ركابەرێكیان نەبوو ،بەڵكو پێشــتر بە چەند تاكتێكی سیاســی لەالیەك پاشەكشەیان بــە كاندیــدە گەنجــەكان كــرد و لەالیەكی تر كاندیدبوونی خۆیان بەشــێوەیەك رێكخست كە بۆ هەر پۆســتێك كاندیدێكی بێ ركابــەر بمێنێتەوە، ئەوەش سەركەوتنیانی مسۆگەر كرد. ســەرچاوەیەكی بەرپــرس لە مەكــۆی هەولێری بزووتنــەوەی گــۆڕان بــە “وشــە”ی راگەیاند، “هەڵبژاردنەكە ساختە دەرچوو ،وێڕای ئەوەی پێنج كاندید لە پارێزگای هەولێر هەبوون ،بەاڵم میدیای گــۆڕان و میدیاكانی تــر كە لە گۆڕانــەوە نزیكن ئاماژەشیان بە ناوەكانیان نەكرد ،بەڵكو ئەو ناوانەی لــە زووەوە باڵو كرانەوە ،لە ژووری هەڵبژاردنەوە بۆ میدیاكان خرابوونەڕوو ،ئەوەش بەمەبەست بوو ،بۆ چڕكردنەوەی سەرنج بوو لەســەر ئەو كاندیدانە و هەر ئەوانیش دەرچوون”. ئەو بەرپرســەی گــۆڕان كە نەیویســت ئاماژە بە ناوەكەی بدرێت ،ئاشــكرای كــرد“ ،كاندیدەكانی پارێــزگای هەولێــر هــەر لــە بنەڕەتــدا رەت كرانــەوە ،كاندیدە گەنجەكانیش بەكۆی گشــتی پاشەكشەیان پێكرا و هەموویان یەك لە دوای یەك پاشەكشەكردنی خۆیان لە هەڵبژاردنەكە راگەیاند، چونكە سیاسییە پیرەكان دەرفەتی بەشداریكردنیان پێنەدان ،هەریەك لەوان بە پاساوێك رازی كراوە كە كشانەوەی خۆی رابگەیەنێت”.
هەڵبژاردنی رێكخەری گشــتی و خانەی راپەڕاندن پاش كۆچی دوایی نەوشــیروان مستەفا رێكخەری گشــتی بزووتنەوەی گــۆڕان دێــت .بەگوێرەی دەســتووری ناوخۆیی گۆڕان دەبوو لە زوویەكەوە هەڵبژاردن بۆ خانــەی راپەڕاندن بكرێت ،بەاڵم ئەو هەڵبژاردنە بە هەر هۆكارێك بێت ئەنجام نەدرا. ئەوانــەی مافــی دەنگدانیــان لــە هەڵبژاردنەكە هەبوو ،ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی ،باژێڕوانەكان، رێكخەری ژوورەكان و ســەرۆكی فراكسیۆنەكان بوون ،ئــەوە لەكاتێكدایە كە بەپێی دەســتووری ناوخۆیی گۆڕان ،جڤاتی نیشــتمانی بزووتنەوەی گــۆڕان لــە مانگــی كانوونــی یەكەمی ســاڵی رابردووەوە ماوەكەی بەســەرچووە ،بەاڵم پاڵپشت بە نامەیەكــی نەوشــیروان مســتەفا رێكخەری پێشــووی بزووتنەوەكــە ،كــە داوای كــرد بوو هەڵبژاردنــی جڤات دوا بخرێت ،ئــەو هەڵبژاردنە نەكرا ،بەاڵم وەك بەرپرســەكەی گۆڕان لە هەولێر دەڵــێ“ ،جڤاتی نیشــتمانی هیچ شــەرعیەتێكی یاســایی بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبــژاردن نییە ،بەڵكو دەبوو هەڵبژاردنی خانەی راپەڕاندن بكەوێتە دوای هەڵبژاردنی جڤاتی نیشتمانی و باژێڕوانەكانەوە یان بەیەكەوە ئەنجام بدرێت ،بــەاڵم لەوكاتەدا ئەنجام درا ،بۆ ئــەوەی لەالیەن گرووپی بااڵدەســتی ناو گۆڕانەوە كۆنترۆڵ بكرێت”. ئەندامانی جڤاتی نیشــتمانی بزووتنەوەی گۆڕان جگەلــەوەی مــاوە یاســاییەكەیان تێپــەڕ بووە،
بەشێكیشــیان بەبێ دانان دیاریكراون ،ئەوە وێڕای ئەوەی سەرۆكی فراكســیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردســتان و ژمارەیەكــی زۆر لــە باژێڕوانەكانی گــۆڕان كە لــە هەڵبژاردنــی ئەندامانــی خانەی راپەڕاندن دەنگیان دا ،لەالیەن هەمان ئەو گرووپە بااڵدەستەی گۆڕانەوە بەبێ هەڵبژاردن دەستنیشان كراون. عوسمان حەسەن هەڵســوڕای بزووتنەوەی گۆڕان لە گەرمیان بۆ “وشــە” ئاماژەیدا“ ،هەڵبژاردنەكەی خانەی راپەڕاندنی بزووتنــەوەی گۆڕان نیگەرانی زۆری لە ئاست گۆڕانخوازان دروست كردووە ،هەم لە شێوازی بەڕێوە بردنی هەڵبژاردنەكە و پشت كردنە بنەمــا دیموكراتییەكان ،هەم لە پەراوێزخســتنی نەوەی نوێ و دروستكردنی ئاستەنگ لەبەردەمیان بۆ گەیشتن بە خانەی راپەڕاندن”. زیاتر دەڵێ“ ،گۆڕانكاری و چاكسازی بە نەوەی نوێ دەكرێت ،بەاڵم سیاســییە بەتەمەنەكانی پێشووی یەكێتی نیشتمانی بەتەواوەتی هەموو جومگەكانی بزووتنــەوەی گۆڕانیــان كۆنترۆڵ كــرد ،ئەوەش ئەنجامی خراپتری بەدوادا دێت”. پــاش راگەیاندنــی ئەنجامەكانــی هەڵبژاردنەكە، ژمارەیەكــی بەرفرەوان لە ئەندامــان و الیەنگرانی گــۆڕان لــە رێگــەی تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە نیگەرانی و ناڕەزایەتی خۆیان دەربڕی ،سەرنجەكان لەســەر شــێوازی بەڕێوەچوونــی هەڵبژاردنەكە بوون ،ئەوان پێداگیری لەســەر ئــەوە دەكەن كە
گەنجانی گۆڕان بە نوكتە رووبەڕووی پیرەكان دەبنەوە
“هەڵبژاردن بەناوی خانەی راپەڕاندنەوە كرا و خانەی پیران دروست كرا”
وشە /هەولێر -رێبین بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنــی خانەی راپەڕاندنی بزووتنــەوەی گۆڕان ،لە ئاســتی گەنجانی ناو گۆڕان بەتایبــەت رووبــەڕووی رەخنەی رژد كرایەوە ،ئەوان لە رێی نوكتــەوە لە تۆڕەكانی كۆمەاڵیەتــی نیگەرانــی و ناڕەزایەتیی خۆیان بەرامبەر شــێوەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە و دروســتكردنی بەربەســت لە بەردەم هاتنە پێشــەوەی گەنج و ژنان بەدیاریكراوی خستە ڕوو. هەڵبژاردنێكی شەفاف بزووتنــەوەی گــۆڕان پــاش كۆچــی دوایی نەوشیروان مستەفا ئەمین رێكخەری گشتیی بزووتنەوەكــە ،دەبوو هەڵبژاردن بۆ پۆســتی رێكخەری گشــتی و خانەی راپەڕاندن بكات. لە 20ی تەمــووزی 2017دەرگەی خۆپااڵوتن بۆ پۆســتەكانی رێكخەری گشــتی و خانەی راپەڕانــدن كرایەوە ،دەبوو لــە ئێوارەی 23ی هەمان مانگدا پرۆسەی خۆ كاندیدكردن بەكۆتا بێــت ،بەاڵم بــە بڕیــاری ژووری هەڵبژاردنی گۆڕان ،پرۆسەكە بۆ ماوەی 24سەعاتی تر درێژ كرایەوە. هەریــەك لە عومەری ســەید عەلــی و قادری حاجی عەلی لە ســەرەتادا خۆیان بۆ پۆســتی رێكخەری گشتی كاندید كردبوو ،بەاڵم قادری حاجی عەلی پاشەكشــەی كرد و سەرنجەكان لەسەر عومەری سەید عەلی چڕ كرانەوە ،پاش
ئەوەی ئــەو گەنجانەی خۆیان بۆ پۆســتەكە كاندید كردبوو ،لە رۆژانی دواتردا پاشەكشەیان كرد. لەگەڵ یەكەم رۆژی پرۆسەی خۆپااڵوتن ،ناوی تەنیا ژمارەیەك لە كاندیــدەكان لە میدیاكاندا باڵو كرانەوە و چەندان كەسایەتیی گۆڕان یان ئاگەدار لە پرۆســەكە ،دووپاتیــان كردەوە كە پێش هەڵبژاردن ،هەموو شتێك یەكال كراوەتەوە و ئەو كاندیدانە دەخرێنە پۆستەكانەوە. محەمــەد كەمــال گەنجێكــی گــۆڕان ،لە ئەكاونتەكەی خــۆی لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیســبووك نووســیویەتی" ،گــۆڕان ئەوەندە باوەڕی بــە شــەفافیەت هەیــە ،تەنانەت بە 48ســەعات پێش ئەنجامدانــی هەڵبژاردن، هەمــوو خەڵك دەزانێت بــراوەكان كێن و كێ دەردەچێت!" .ئــەوەش وەك ئاماژەدان بەوەی كە پێشتر گرووپی بااڵدەستی ناو گۆڕان لەسەر پۆستەكان رێككەوتن و پۆست و بەرپرسەكانیان یەكال كردووەتەوە. رابوون مەعــرووف یەكێك لەو پەرلەمانتارانەی گۆڕان لە رۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكەدا ،ئەو هەڵبژاردنــەی بە "موزەیەف" ناو برد و دووپاتی كردەوە كە هیچ بنەمایەكی دیموكراســی تێدا رەچاو نەكــراوە .ئەو رەخنەی لــەوە گرت كە دەرفەت بە هاتنە پێشەوەی نەوەی نوێ نەدراوە و پیرەكان دەستیان بەسەر گۆڕاندا گرتووە. خانەی راپەڕاندن یان خانەی پیران پشتیوانی لە گەنجان و هاتنە پێشەوەی نەوەی
نــوێ بۆ كایەكانــی دەســەاڵت و بەڕێوەبردن لە كوردســتاندا ،یەكێك لەو بانگەشــانەیە كە بزووتنەوەی گۆڕان لە سەرەتای دامەزراندنیەوە پێداگیــری لەســەر دەكات ،بــەاڵم وەك لــە هەڵبژاردنی خانــەی راپەڕاندنــدا دەركەوت، دەرفەتــی هاتنە پێشــەوە بە هیــچ كام لەو كاندیدانەی گۆڕان نــەدرا كە وەك نەوەی نوێ دادەنرێــن ،بەڵكو هەریەك لەوان بەشــێوەیەك پاشەكشەی لە هەڵبژاردنەكەدا كرد و لە كۆتادا تەنیا پیرەكان بەبێ هیچ ركابەرێك مانەوە. رزگار رەشــید گەنجێكی دانیشتووی راپەڕین، لە ئەكاونتەكەی خۆی لــە تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیســبووك نووســیویەتی" ،پەیامێــك لــە راپەڕینــەوە :بەنــاوی هەڵبژاردنــی خانــەی راپەڕاندنەوە هاتــوون ،كەچی خانەی پیرانیان دامەزراند!" ،ئــەوەش وەك رەخنەیەك بەرامبەر بــەوەی هیچ نەوەیەكی نــوێ دەرفەتی هاتنە پێشەوەی بۆ خانەی راپەڕاندن نەبووە. ئاســۆ شــەفیق لەگەڵ پۆســتكردنی وێنەی رێكخەری گشــتیی تــازە و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن بە تەوسەوە نووسیویەتی" ،سوبحانەاڵ بەرپرســانی خانەی راپەڕانــدن چەند گەنج و خوێن گەرمن ،بە ئاستەم راپەڕینیان لە بیرە!". سیروان كەمال یەكێكی تر لەوانەی كۆمێنتی لە خوار ئەو پۆستەوە نوســیووە و بە تەوسەوە دەڵێ" ،بــرادەران ئێوە بە هەڵە لێكدانەوەتان بۆ كردووە ،ســەركردایەتیی بزووتنەوەی گۆڕان ئەزموونی پێشــكەوتووی ئەنجوومەنی پیرانی ئەمەریكای بۆ كوردستان گواستووەتەوە!".
"ژن و پیاو لە خانەی پیران جیا كرانەوە" یەكێك لەو رەخنانەی بەتایبەت لە ئاستی ژنانی ناو گۆڕان و ژنانی چاالكی مەدەنی ،لە ئەنجامی هەڵبژاردنی خانــەی راپەڕانــدن رووبەڕووی بزووتنەوەی گــۆڕان كرایــەوە ،نەبوونی هیچ ژنێكە لەناو ئەو خانەیەدا. بەهار نووری كە لە ئەكاونتەكەیدا وەك ژنێكی گۆڕانخواز خۆی ناســاندووە ،لە كۆمێنتێكدا بۆ پۆســتەكەی ئاسۆ شــەفیق نووسیویەتی، "لەوەتەی لە عێراق خانەی پیران دامەزراوە، هەمیشــە خانــەی تێكەاڵوبــوون ،پیــر و پەككەوتە لــە هــەردوو رەگەزەكەی لەخۆ گرتووە ،بــەاڵم ئەوەی بزووتنــەوەی گۆڕان دروســتی كــردووە ،خانەی پیاوانــی پیرە، ئەوەش گۆڕانكارییەكە لــە خانەی پیران كە پێشــتر لە عێراق و كوردستاندا نەبووە ،بڕۆن ســەیر بكەن لە هەمــوو خانەكانــی پیراندا هەمیشــە پیرەپیاوان و پیرەژنان تێكەاڵون و پێكەوەن". "خانەی پیرانی سلێمانی" پۆســتەكەی ئاســۆ ،خەڵكی جیاجیای كۆ كردووەتەوە ،یەكێك لەوانە گەنجێكە بەناوی (شوانە هەولێری) ،ئەو لە كۆمێنتدا رەخنەی لــەوە گرتــووە كە هیــچ كەســایەتییەكی گــۆڕان لە هەولێــر بۆ پۆســتەكانی خانەی راپەڕاندن لە بزووتنەوەی گۆڕاندا بوونی نییە
و نووســیویەتی" ،دیارە مەرجــی وەرگرتن لــەو خانەی پیرانە ،ئەوەیــە پیرەكە خەڵكی سلێمانی بێت یان لە ســلێمانی بێت ،بۆچی كەسایەتییەكی هەولێر لەو خانەیەدا نەبوو؟". باژێڕوانــی هەولێری بزووتنــەوەی گۆڕان و چوار بەرپرســی تری بزووتنەوەكە لە شاری هەولێــر ،خۆیان بــۆ پۆســتەكانی خانەی راپەڕانــدن كاندید كردبوو كە میدیای گۆڕان و میدیاكانــی نزیك لەو حزبــە ئاماژەیان بە ناوەكانیــان نەكرد ،وەك بەرپرســێكی بااڵی گۆڕان لــە هەولێر بــە "وشــە"ی راگەیاند، "سانسۆر لەسەر ناوی كاندیدەكان كراوە ،ئەو چەند ناوەی لە ســەرەتاوە بــاو كرانەوە ،لە ژووری هەڵبژاردنــەوە بە میدیاكان درابوون، لــە بەدواداچوونمانــدا ژووری هەڵبــژاردن پێیان راگەیاندین كە ئەو ناوانەمان لە دەست دەرچووە ،بەاڵم روون بــوو بۆ زەقكردنەوەی بەمەبەســتی نــاوەكان و شــاردنەوەی كاندیدەكانی تر بوو". ئەو زیاتر دەڵێ" ،رەنگە شــۆڕش حاجی وەك خەڵكی ســنووری پارێزگای هەولێر دابنێن، بــەاڵم ئەو نە لــە مەكۆ و شــانەكانی گۆڕانە لە هەولێر و نە لەو شــارەدا ژیــاوە و نە تێیدا دەژی ،لەكاتــی خۆی لە مــاوەی هەڵمەتی هەڵبژاردندا چەند جارێك سەردانی هەولێری كردووە ،بەاڵم ئەوانەی خۆیان كاندید كردبوو لە باژێڕوان و بەرپرسانی راستەقینەی گۆڕان بوون لە هەولێر و بەداخەوە پەراوێز خراون".
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
هەڵبژاردنی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان، نیگەرانــی و ناڕەزایەتی زۆری لە ئاســتی نەوەی نوێی گۆڕان بەدوای خۆیدا هێنــا ،بەو هۆیەوە كە لەو هەڵبژاردنەدا ژنان پشــتگوێ خران و نوێنەری شارەكان بوونیان نییە و پاشەكشە بەو گەنجانەیش كرا خۆیان كاندید كــرد بوو ،ئەوەش بارودۆخێكی دروســت كرد كە تەنیا گرووپێكــی دیاریكراو لەو سیاسییە پیرانەی لەناو یەكێتییەوە هاتوون ،بەبێ هیچ ركابەرێك پۆستەكان بۆ خۆیان یەكال بكەنەوە.
پێش هەڵبژاردنەكە پۆســت و كەسەكان یەكالیی كراونەتەوە و بەهیچ شێوەیەك كێبڕكێی تێدا نەبووە. ســەرچاوەیەكی نزیك لــە ژووری هەڵبژاردنەكانی بزووتنــەوەی گۆڕان بۆ “وشــە”ی ئاشــكرا كرد، ماوەی خۆكاندیدكردن و ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە لەالیەن ژووری هەڵبژاردنەوە بۆ 24ســەعات درێژ كرایەوە ،ئەوەش لە بنەڕەتدا تاكتیكی سیاســییە پیرەكان بوو ،بۆ ئەوە بوو لە نێوان خۆیاندا لەســەر پۆســتەكان بەشــێوەیەك رێــك بكــەون كە هەر كامێكیــان بۆ پۆســتێك بەبــێ ركابــەری دووەم بمێنێتەوە. روونــی كــردەوە“ ،كاندیــدە بــراوەكان پێــش هەڵبژاردنەكە شوێنەكانی خۆیان گۆڕی ،بۆ ئەوە بوو هەریەك لەوان كە پێش هەڵبژاردن بۆ پۆســتەكان یەكالیــی ببوونەوە ،بەبێ هیــچ ركابەرێكی بەهێز خۆی بۆ پۆســتێك كاندید بكات ،بەوەش هەریەك لەوان پۆســتێكی لــە رێكخەری گشــتییەوە بۆ تــەواوی ئەندامانــی خانەی راپەڕاندن مســۆگەر دەكرد ،هەروەك ئەوەی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكەدا دەركەوت ،بەاڵم ئەگــەر دوو كاندید لەوان خۆیان بۆ یەك پۆســت كاندید بكرابووایــە ،بەدڵنیاییەوە دەرفەت دەبوو كاندیدێكی تر بۆنمونە لە گەنجەكان، پۆستێكی تر بباتەوە”. ئەوانــەی لــە هەڵبژاردنی رێكخەری گشــتی و خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان دەرچوون، تەمەنیان لەســەرووی پەنجا ساڵییەوەیە ،عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی 72ساڵ ،محەمەد تۆفیق رەحیم سكرتێری كاروباری ژوورەكان 63 ســاڵ ،جەمال حاجی محەمەد سكرتێری جڤاتی نیشتمانی 60ســاڵ ،رەوف عوسمان سكرتێری جڤاتــی گشــتی 72ســاڵ ،جــەالل جەوهەر ســكرتێری فراكسیۆنەكان 58ســاڵ ،عوسمانی حاجی مەحمــوود ســكرتێری باژێڕوانەكان 54 ساڵ ،شــۆڕش حاجی سكرتێڕی كاروباری خەڵك 59ساڵ. بــەو حاڵەشــەوە هیــچ كاندیدێكــی ژن لــە هەڵبژاردنەكەدا دەرنەچوو ،وێڕای ئەوەی سوعاد عەبدولــڕەزاق وەك تاكە ژنێك خــۆی بۆ خانەی راپەڕاندن كاندید كرد بوو. كوێســتان محەمەد ئەندامی جڤاتی نیشــتمانی بزووتنەوەی گۆڕان بۆ “وشــە” دەڵێ“ ،ســوعاد عەبدولڕەزاق لەگەڵ جەالل جەوهەر كێبڕكێیان
دەكرد لەسەر سكرتێری فراكسیۆنەكان ،بەاڵم لە هەڵبژاردنەكەدا جەالل جەوهەر براوە بوو”. “لەناو گۆڕاندا ســێ ئافرەتی بەهێز هەیە ،یەكێك لە هەولێر ،یەكێك لە دهۆك و ئەویتر لە سلێمانی، لە ئایندەدا پێگەی خۆمان لەناو جڤاتی نیشتمانی بەهێز دەكەین و لەدوو ســاڵی داهاتوودا خۆمان بۆ خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەین” ،كوێستان محەمەد وای گوت. ســوعاد عەبدولــڕەزاق یەكێك لــە كاندیدەكانی هەولێر بوو كە بەگوتەی بەرپرســەكەی گۆران لە هەولێر ،هەر پێنج كاندیدەكەی ئەو شارە پێشتر خراونەتە ژێر سانســۆرەوە لــەرووی میدیایی و سیاسییەوە و دەرنەچوونیان یەكالیی كرابووەوە. “وشــە” پێوەندی كرد بە ســوعاد عەبدولرەزاق، بەاڵم ئامادە نەبوو هیــچ لێدوانێكی رۆژنامەوانی لەوبارەیەوە بدات ،هەروەك پەیامنێرانی “وشــە” پێوەندییان بە رابوون مەعــرووف پەرلەمانتاری بزووتنەوەی گۆڕان كرد ،بەاڵم هەمدیسان ئامادە نەبوو روونكردنــەوە بدات ،لەكاتێكدا هەر دوێنێ لەگەڵ ئەنجامدانــی هەڵبژاردنەكــە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیســبووك، هەڵبژاردنــی رێكخــەری گشــتی و خانــەی راپەڕاندنی بــە هەڵبژاردنێكی درۆزنانە(موزەیەف) لە قەڵەم دا و پاشــتر لە دیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا دووپاتــی كــردەوە ،پێشــتر كاندیــدەكان بۆ پۆستەكان یەكالیی كرابوونەوە و هیچ بنەمایەكی دیموكراسی لەو هەڵبژاردنەدا رەچاو نەكراوە. ئیڤار ئیبراهیم پەرلەمانتاری فراكســیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان بە”وشــە”ی راگەیاند، “كاندیدی ژن لــە هەڵبژاردنی خانەی راپەڕاندن هەبوو ،پێمان ناخۆشــە كە دەنگــی نەهێناوە و ئەوەش بە ئیرادەی ئێمە نییە”. پەرلەمانتارەكەی گۆڕان دەڵێ“ ،ژن لە پرۆســەی سیاسیی كوردستاندا پرسی پێناكرێت و بەشێكی ســەرەكی ئەوەش پێوەندی بە ژنــەوە هەیە كە ناتوانین یــەك روئیامان هەبێت بۆ كێشــەكان و داكۆكی لە مافەكانی خۆمــان ناكەین و جێگەی خۆمان ناچەسپێنین”. ئێڤار نەیویست راستەوخۆ لەبارەی دەرنەچوونی ژن لە هەڵبژاردنەكەی گۆڕان قســە بكات ،بەاڵم دەڵــێ“ ،زۆربەی ئــەو ژنانەی لە ژێــر چەتری حزبەكاندان بە بڕیاری پیاو دەجوڵێنەوە”.
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
وشە/سلێمانی ،هەولێر و گەرمیان
پیرەكانی گۆڕان كۆدەتایان بەسەر 3 گەنجان و ژناندا كرد
كوردستانى
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
4
ئاسایش :لەسەر قەرز كەس ناگرین
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
باندێك ملیارێك دۆالری هاوواڵتییانی سلێمانی دەدزن
پاش نزیكەی 10ســاڵ لە كاركردنی چەند كۆمپانیایەك لە ســلێمانی و وەرگرتنی نزیكەی یەك ملیار دۆالر لە هاوواڵتیانی شــارەكە بەناوی بۆرسەی جیهانییەوە ،دەركەوتووە ،پارەكە رەوانەی بانكەكانی دەرەوە كراوە و ژمێرە بانكییەكەیش ســفر كراوەتەوە ،پاش گرتنی بەرپرســانی ئەو نووسینگە و كۆمپانیایە ،بە دەستەبەری ئازاد كراون ،ئەو پەرلەمانتارانەی بەدواداچوونیان لەسەر دۆسیەكە كردووە ،گومانی ئەوە دەكەن دەستێكی گەورەیان لە پشت بێت. وشە /سلێمانی-هۆشیار عەلی ســەرچاوەیەكی ئاگەدار لە دادگەی سلێمانی، بە”وشــە”ی راگەیاند ،ئەو كەســانەی بەناوی بۆرسەی جیهانییەوە لەالیەن نووسینگەیەكی ئاڵوگــۆڕاوی دراوەوە پارەكەیان براوە ،نزیكەی 100كــەس دەبن ،بەشــێكیان بــە ئاڵتوون و ئەوانیتر بە پارە بەشدارییان كردووە كە بەسەر یەكەوە نزیكەی یەك ملیار دۆالریان داوە. بەگوێــرەی نامەیەكی عەلی حەمەســاڵح كە ئاراستەی داواكاری گشــتی سلێمانی كردووە و وێنەیەكی دەســت “وشە” كەوتووە ،كارەكە لە ســاڵی 2007ەوە لەالیــەن هاوواڵتییەكی عەرەبەوە كراوە ،لە رێگەی دانانی شاشەیەكی گــەورە و بەرنامەیەكــی تایبەتــەوە بەناوی بۆرســەی جیهانییەوە ،بەبێ ئەوەی یاســای بۆرسە لە عێراق و كوردستان بوونی هەبێت. حەمەساڵح لەو نامەیەدا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە، ئەو كەسەی شاشەكەی بەناوی بۆرسەوە داناوە، لە بنەڕەتدا كۆمپانیایەكــی بۆ ئاڵوگۆڕاوی دراو بە مۆڵەتــی ژمارە 141لە 21ی ئەیلوولی 2005 وەرگرتووە ،تەنیــا بۆ ئاڵوگــۆڕی دراو ،بەپێی نووسراوی بانكی ســلێمانی ئەو كۆمپانیایە لە ســاڵی 2008بەدواوە لەسەر تازە نەكردنەوەی مۆڵەتــی كاركــردن ،مۆڵەتی نووســینگەی ئاڵوگۆڕی دراوەكەیشی هەڵوەشێنراوەتەوە. ســیروان محەمەد یەك لەو هاوواڵتییانەی بە 700هەزار دۆالر بەشــداری ئەو بۆرســەیەی كردووە ،بۆ “وشــە”ی ئاشكرا كرد“ ،لە رێگەی كۆمپانیایەكەوە بەناوی (تریدەر ســەنتەر) كە دوایین جار نووسینگەكەی لەناو هۆتێل پااڵس
و سلێمانی بۆڵ بوو ،بەشــداریمان كرد ،بەاڵم دواتر دەركــەوت هەموو پارەكانــی بردووەتە دەرەوە ،مۆڵەتیــان نەبووە و ســاختەكارییان كردووە”. زیاتــر دەڵێ“ ،ئێمە ســكااڵمان تۆمار كردووە، بەرپرســانی كۆمپانیایەكــە ســەرەتا لەالیەن ئاسایشــەوە بەمادەی 1124گیراون ،پاشــان مادەكەیــان بۆ 456گــۆڕدراوە و هەریەكەیان بە دەســتەبەری 50ملیۆن ئازاد كراون ،پاشان ئازادكردنیــان كەس نازانێت بــۆ كوێ چوون، سەرەڕای ئەوەی پۆلیس بەدوایاندا دەگەڕێت”. محەمەد زیاتر دەڵێ“ ،ئەو بابەتە لە ئاسایشــی
جێی گومانە كەســێكی مووســاوی بێتە ســلێمانی و كارێكی لەو شــێوەیە بكات، بە دوور نازانرێت دەســتێكی گەورەي لە پشت بێت ســلێمانی لە ماوەی شــەو و ڕۆژێك ڕەوانەی پۆلیس كــرا ،ئەوە گومانی دروســت كردووە، ئاســایش ئەو كەسانەی لەسەر بردنە دەرەوەی پارە گرتبوو نەك لەسەر سكااڵی هاوواڵتییان”. روونی كردەوە“ ،هاوواڵتی هەیە بە سێ ملیۆن دۆالر بەشــداری لەو بۆرســەیەدا كــردووە و بەكۆی گشــتی نزیكەی یەك ملیــار دۆالریان بردووەتە دەرەوە و ژمێرە بانكییەكەشیان سفر كردووەتەوە”.
ئەو بەشدارەی بۆرسەكەی سلێمانی ،ئاشكرای كرد“ ،ئەوانەی ئــەو كۆمپانیایانەیــان بەڕێوە دەبرد شەش كەسن ،چواریان عەرەبی مووسڵن بەناوەكانــی ئەیاد زوێر ،عەلی مۆفەق ،ئەحمەد مۆفــەق و حەیدەر ئەیــاد ،دووانیان كوردن بە ناوەكانی كارزان حەمەشەریف و سپاردە نووری كە بەڕێوەبەرانی ئەو كۆمپانیایانە بوون”. بەپێــی نامــەی پەرلەمانتارەكە بــۆ داواكاری گشــتی ،ئــەو كەســانە لەبــەردەم داواكاری
گشــتی دانیان بەوەدا ناوە ملیۆنــان دۆالری هاوواڵتییانیان بردووەتــە دەرەوە و زۆرینەی پارەكە بۆ لبنان ،ئوردن و دوبەی رەوانە كراوە. د .شــێركۆ جــەودەت ئەندامــی پەرلەمانی كوردســتان لە لیژنــەی دارایــی و ئابووری، بۆ “وشــە”ی روونكــردەوە“ ،دوو كۆمپانیا بە ناوی بۆرســەوە كاریان كــردووە و پارەیان لە هاوواڵتییان وەرگرتووە و خۆیان وا نیشــانداوە مۆڵەتیــان هەیــە ،دواتــر گیراون ،بــەاڵم بۆ ئازادكردنیــان ئــەو مادەیە گــۆڕدراوە كە لە ســەرەتادا پێی گیراون ،پاشــان بە ئازادی لە شاری سلێمانی سوڕاونەتەوە”. زیاتر دەڵــێ“ ،كاتێك مادەیــەك ڕێ دەدات بە گرتنی ئەو كەســانە و گیراون ،دواتر گۆڕدراوە بۆ مادەیەكــی تر كە ڕێ دەدات بە ئازادبوونیان بە دەستەبەری ،جێی گومانە ،ئێمە دەمانەوێت بگەڕێتەوە سەر ئەو مادەیەی كە ڕێ بە گرتنی ئەو كەسانە دەدات”. الی خۆیــەوە ،ڕزگار حەمەڕەحیم بەڕێوەبەری
ڕاگەیاندنی ئاسایشــی ســلێمانی ،بە”وشە”ی راگەیانــد“ ،ئــەو بابەتــە الی ئێمــە نییە و پێوەندیشــی بە ئاسایشی سلێمانی نییە ،بەڵكو دەبێت الی پۆلیس بێت”. حەمەڕەحیم تەنیا ئەوەندەی گوت“ ،ئاســایش لەسەر قەرزی هاوواڵتییان كەس ناگرێت”. هاوكات ئەبوبەكر هەڵەدنــی ئەندامی لیژنەی یاســایی لە پەرلەمانی كوردستان ،بۆ “وشە”ی دووپــات كردەوە“ ،ئــەو هاوواڵتییانەیان بەوە خەڵەتانــدووە لە ســەرەتاوە بڕێــك قازانجیان پێداون ،بە گوتــەی هاوواڵتییەكانیش زیاتر لە 850ملیۆن دۆالر لە ڕێگەی ئەو نووسینگانەوە براوەتە دەرەوە”. “جێــی گومانە كەســێكی مووســاوی بێتە ســلێمانی و كارێكی لەو شێوەیە بكات ،بۆیە بە دوور نازانرێت دەســتێكی گەورە لە پشت ئەو كارەوە بێت .بەتایبەت كە ئەو كەســانە سەرەتا گیــراون و دواتر مادەكەیان بۆ گۆڕدراوە و ئازاد كراون” هەڵەدنی وای گوت.
هیچ دەوام و كارێك ناكەن
دەیان كەس مووچە و ئیمتیازی بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەری شارەدێ وەردەگرن
وشە /هەولێر -سەرخێڵ
زۆربــەی ئــەو بەڕێوەبەرە گشــتی و بەرپرســە كارگێڕییانــەی لەالیەن ئەنجوومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردســتان ال دەبرێن و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێــت ،دواتر بەهەمــان ئیمتیازەوە دەخرێنە دیوانی پارێزگاكانی كوردستان. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست “وشە” كەوتوون ،بە سەتان بەڕێوەبەری گشتی و بەرپرسانی كارگێڕی لە شارەكانی كوردستان لە پۆستەكانیان ال دراون، بەاڵم بەبێ ئــەوەی ئیمتیازیان لێ وەربگیرێتەوە، دەخرێنەوە دیوانی پارێزگاكان. ئێستە لیژنەی چاكسازیی كوردستان سەرقاڵی ئەو دۆســیەیەن و دەیەوێت میكانیزمێك لەوبارەیەوە بدۆزێتــەوە ،هــاوكات لەمــەودوا زۆربــەی ئەو بەڕێوەبەرانەی دادەنرێن لە ڕێی سیڤییەوە دەبێت، ئەوەش بە بڕیاری لیژنەی چاكســازیی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و ئەنجوومەنی وەزیرانیش لە داهاتوو مەرجەكان بۆ ئەو پرسە دادەنێت. غــازی عەلی ئەندامــی ئەنجوومەنــی پارێزگای هەولێــر ،بە”وشــە”ی راگەیانــد ،یەكێــك لەو عورفانەی لە شەڕی ناوخۆ و دوو ئیدارەیی درێژەی پێ دەدرێت ،دروستكردنی بەڕێوەبەری گشتی و
بەڕێوەبەری شارۆكەی “معەوم”ـە. زیاتر دەڵێ“ ،لە ســنووری هەولێر و سلێمانی لە كاتی الدانی بەرپرســانی كارگێڕیی شــارەكەدا ئەگەر پۆســتی تری پێ نەدرێت ،وەك فەرمانبەر لەنــاو دیوانی پارێــزگاكان دەمێنێتەوە كە پێیان دەگوترێت “معەوم”. ئەو ئەندامــەی ئەنجوومەنی پارێــزگای هەولێر روونی كردەوە“ ،ئەو كەسانەی ال دەدرێن و دواتر وەك فەرمانبــەر دەخرێنەوە دیوانــی پارێزگاكان،
مووچــە و ئیمتیازیان لــێ وەرناگیرێتەوە و وەك سەردەمی پۆستەكانیان مامەڵە دەكەن”. ئامــاژەی دا“ ،وەزارەتــی ناوخــۆی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان بە نووسراوی فەرمی داوای چارەسەری ئەو كێشەی لە ئەنجوومەنی وەزیرانی كوردســتان كــردووە ،بــەاڵم تا ئێســتە وەاڵم نەدراوەتەوە و رەنگە ئێستە ئەوانەی وەك (معەوم) هەن زیاتر بن لەوانەی پۆستی بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەری شارۆكە و شارەدێیەكان بە كرداری
بەڕێوە دەبەن”. غازی عەلی رەتی كردەوە كە ئەو كارە بە یاسا رێك خرابێــت و ئاماژەی بەوە كرد ،ئەو “معەوم”ـــانە رەنگە چەند رۆژێك لە مانگێكدا دەوام بكەن و هیچ ئەركێكی تریان پێ نەسپێردراوە. هاوكات محەمەد رەســووڵ ئەندامی ئەنجوومەنی پارێــزگای ســلێمانی ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،لە پارێزگای سلێمانی بەهەمانشێوە چەندان كەسی “معەوم” هەن كە پێشتر پۆستیان هەبووە و ئێستە “ئیمتیاز و مووچە” وەردەگرن ،بەاڵم پۆســتیان نییە و لە دیوانی پارێزگا دەوام دەكەن. ئەو دەڵێ“ ،ژمارەی ئەو كەسانە بە تەواوی نازانرێت، بەاڵم لە ســلێمانی چەند كەســێك كە “معەوم” بوون دواتر لە پۆستی تر دانرانەوە و شوێنەكانیان گواسترایەوە ،بەاڵم ئەوانەی پۆستیان پێ درایەوە پێشتر متمانەیان لێ وەرنەگیرابووەوە. رەســووڵ زیاتر دەڵێ“ ،لە دانیشــتنی رابردووی ئەنجوومەنــی پارێزگای ســلێمانی باســی ئەو كێشــەیە كراوە و داوا كراوە ئەو كەســانە یەكال بكرێنەوە بەوەی بخرێنە شــوێنی تر یان لەالیەن حكوومەتی هەرێمی كوردســتانەوە ئەو كێشەیە یەكال بكرێتەوە”. الی خۆیەوە د .فرسەت سۆفی ئەندامی پەرلەمانی كوردســتان و ئەندامی لیژنەی چاكســازی كە بە
فەرمانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێك هاتووە، بە”وشــە”ی راگەیاند ،پێشــتر كۆبوونەوەیەكی الیەنە پێوەندیدارەكان ئەنجام درا و لەوێ باســی ئەو كێشەیە كراوە كە چارەسەر بۆ “معەوم”ـەكان بدۆزرێتەوە. بەگوتــەی ئەو“ ،چارەســەری ئەو كێشــەیە زۆر رێگە دەگرێتەوە كە گەڕاندنەوەی ئەو كەسەیە بۆ وەزیفەی سەرەتایی خۆی یان خستنە شوێنێكی تر و كاری تریان پێ بسپێردرێت”. سۆفی روونی كردەوە كە تا ئێستە نەگەیشتوونەتە هیچ چارەسەرێك بۆ ئەو پرسە ،بەاڵم پێشتر قسەی لەســەر كراوە .ئاماژەی بەوە دا كە ئەوان ژمارەی تەواوی معەومەكان نازانن ،بەاڵم رەنگە هەر 100 كەسێك هەبێت بەم شێوەیە بن. ئەندامەكەی لیژنەی چاكسازی ئاماژەی بەوە كرد كە بڕیار دراوە پۆستەكان لە ڕێی سیڤییەوە بدرێت بە كەسەكان. “ئەو ســەردەمە نەماوە كە بەنووسراو و نامە خەڵك بخرێتە پۆستەكان و بكرێتە بەڕێوەبەری گشتی”. سۆفی وای گوت. ئەوە لــە كاتێكدایە كــە ســەرباری دابینكردنی ئۆتۆمبێل و پێویستییەكان ،بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەری شارۆكە و شارەدێیەكان مووچەكانیان زیاتر لە 900هەزار دینارە.
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
5
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
وشە /مەحموود ئیسماعیل
بەغـدا دەیـەوێ بـە یـاسا كــورد لـە كەركــووك گــۆشەگیر بـكات
12ســاڵ بەســەر تەمەنی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركــووك تێپــەڕ دەبێت و تا ئێســتە هەڵبژاردن نەكراوە ،چەنــدان هۆكار هەن بــۆ ئەنجام نەدانی هەڵبژاردن لەو پارێزگا كوردستانییە كێشەلەسەرە لەگــەڵ بەغدا ،كورد ،توركمان و عەرەب بە هەوڵی بەدەســتهێنانی دەســتكەوت لە دەرەوەی بەشە هەڵبــژاردن ،تۆمەتبار دەكات .لــەو كاتەی ئەوان دەڵێن "كورد فەرامۆشــی كردوویــن" و ئاماژە بۆ هەڵدانی ئااڵی كوردســتان و ریفراندۆم دەكەن كە كورد لــەو پارێزگایەدا كردوویەتــی و دەیكات كە مەترسییەكانی ئەوانن. ئەشــواق جــاف پەرلەمانتاری كورد لــە بەغدا ،بۆ "وشــە" رای دەگەیەنێت كە بنەمای رێگریكردن لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لــە كەركووك ،توركمان و عەرەبن .بەگوتەی ئەشواق "ئەوان دەیانەوێ یاسای هەڵبژاردنەكان كە لە هەموو پارێزگاكان جێبەجێ دەكرێت ،لە كەركووك جێبەجێ نەبێت و یاسایەكی تایبەت بــۆ هەڵبژاردنی كەركووك هەبێت كە پلە و پۆستی سیاسیی زیاتریان بۆ مسۆگەر بكات". "بۆیە توركمــان و عەرەب بە بــەردەوام رێگرن لە بــەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لــە كەركووك، لــە رابــردوودا پێكهاتەكانی كەركووك دەســتیان بە گفتوگــۆ كرد و چەنــدان كۆبوونــەوە كراوە و
لــە رێككەوتــن نزیك بــوون ،بــەاڵم عەرەبەكان پاشەكشــەیان كرد ،بۆیە وەك كورد ترسی ئەوەمان هەیە ئەگــەر رێككەوتنی پێكهاتەكانیش لەوبارەوە بكرێت ،لەناو پەرلەمان فێڵ لە كورد بكرێت" جاف وای گوت. روونی كردەوە ،ســووربوونی سەرۆكی پەرلەمان لە 20ی تەمووز لەســەر تێپەڕاندنی ئەم یاسایە ،بەبێ ئەوەی نوێنەرانی كەركــووك بگەنە رێككەوتن كە خۆی سەرپەرشتی گفتوگۆكان دەكات ،الی ئێمە نیشــانەی پرسیاری لەســەرە ،بەاڵم خۆشبەختانە نوێنەرانی كورد لە بەغدا یەكیانگرت و لە دانیشتنی پەرلەمان هەســتان ،ئەوەش پەیامێكی دا بەوەی كورد لــەو بابەتە یەكدەنگە و وای كرد ســەرۆكی پەرلەمان پاشــگەز بێتەوە و ســوور نەبێت لەسەر دەنگدان لەسەر پڕۆژەكە. جــاف دووپاتی كــردەوە ،ئەو پڕۆژەیاســایەی لە پەرلەمانە بە داڕشــتنی ئێســتەی لە بەرژەوەندی كورد نییە ئەگــەر بێتە تێپەڕانــدن ،هەروەها بەو شێوەی عەرەب و توركمان دەیانەوێ بە یاسایەكی تایبەت بۆ كەركووك ،ئەوەش لە بەرژەوەندی كورد نییە ،بۆیە دەبێ كورد زۆر وریا بێت و وا داڕشتنەوە بۆ مادەی 37ی پڕۆژەیاساكە بكرێت. مادەی 37ە باس لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەكات لە كەركووك دوای وردبوونەوە لە تۆماری دەنگدەران و دابەشــكردنی دەســەاڵت بــۆ گەرەنتیكردنــی بەشداری هەموو پێكهاتەكان و دواڕۆژی كەركووك
بە بڕیاری پەرلەمانی عێراق دیاری بكرێت. لــە بەرامبــەردا حەســەن تــۆران پەرلەمانتاری توركمانــی عێراق لەســەر پارێــزگای كەركووك، بە"وشــە"ی گــوت ،كەركــووك گرێیە لــە زۆر لە قۆناغەكانی پرۆســەی سیاســی لە عێراقدا ،دوای كەوتنــی داعش و پاشەكشــەی ســوپای عێراق، كورد دەستی بەســەر بەڕێوەبردنی شارەكەدا گرت لەڕووی كارگێــڕی و تەناهییەوە ،بۆیە گفتوگۆیان لەگەڵ پێكهاتەكانی تــر فەرامۆش كرد ،دوو حزبە كوردییەكــە بەتایبەتی یەكێتیــی رەتیان كردەوە وتوێژ لەگەڵ عــەرەب و توركمان بكەن و ئەوەش هۆی سەرەكیی ناكۆكییەكانە. تۆران ئەوەیشی خســتە ڕوو "ئێستە كە پرۆسەی دەنگــدان لەســەر پڕۆژەیاســای هەڵبــژاردن گەیشــتووەتە قۆناغەكانی كۆتا ،ئــەوان بیرۆكەی وتوێژیان خســتە ڕوو ،بەاڵم تا ئێستە بۆچوونەكان لێــك دوورن لەبــارەی چۆنیەتیــی ئەنجامدانــی هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركووك ،ئەو پڕۆژەی لە حكوومەت هاتووە سێ خاڵی پێوەست بە كەركووك تیادایە". ئەو پەرلەمانتارە توركمانە روونی كردەوە كە كورد پێشنیازی هەڵوەشانەوەیان كرد ،لە بەرامبەردا ئێمە داوای داڕشتنی یاسایەكی تایبەتمان بۆ هەڵبژاردنی كەركووك كرد ،بۆیە ویســتمان هەرسێ شێواز لە پەرلەمان بخەینە ڕوو ،بەاڵم كــورد رازی نەبوون، بۆیە هەوڵ دەدەین بگەین بە سازان و وەك توركمان
بۆچوونمان ئەوەیە یاسایەكی تایبەت دەربچێت بۆ كەركووك یــان بڕگەكان ببێتە هەموارێك بۆ مادەی 37ی پڕۆژەیاساكە بۆ مسۆگەركردنی مافەكانمان. "تاكڕۆیــی كورد لە كەركــووك و هەڵكردنی ئااڵی كوردســتان لەســەر دامەزراوەكانی و سووربوونی پارێزگاری كەركووك لەسەر بەڕێوەچوونی پرۆسەی ریفراندۆمی هەرێم لە كەركووك و نەبوونی كارگێڕیی هاوبەش ،مەترســی توركمانن لە كەركووك ،بۆیە دەمانەوێ بەشدار بین لە ئیدارەكردنی كەركووك و نەبینە پاشكۆی پێكهاتەیەكی تر ،بەو هۆیەی كورد پابەندی بەڵێنەكانی نەبووە پێشتر ،داوای گەرەنتی لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەكەین تا لە بەڵێنەكانی كورد دڵنیا بین" تۆران وای گوت. كەركووك یەكێكە لە ناوچە كێشەدارەكانی نێوان حكوومەتی هەرێم و حكوومەتی عێراق ،دەبوو تا كۆتای 2007مادەی 140جێبەجێ بكرێت بە سێ قۆناغی "ئاساییكردنەوە .سەرژمێری و راپرسی" بۆ ئەوەی دانیشتوانی بڕیار بدەن لەسەر كوردستان بن یان عێراق .بەاڵم نەكراوە. شــاخەوان عەبدواڵ پەرلەمانتاری كورد لەســەر پارێزگای كەركووك ،بە"وشە"ی راگەیاند ،مادەی 37ی پڕۆژەیاساكە باسی ئەوە دەكات یاسایەكی تایبــەت بۆ كەركــووك دەربچێت ،كــە هەر لە سەرەتاوە و تا ئێستەش رەتی دەكەینەوە و نابێت بەهیچ شــێوەیەك كەركووك جیــا بكرێتەوە لە پارێزگاكانی تــری عێراق ،كە توركمان و عەرەب
ئەو بابەتەیان لە پڕۆژەكەدا نووســیبووەوە ،بۆیە رامانگەیاند كە قبووڵی ناكەین و ئەگەر بەردەوام بن لە بێبەشكردنی كەركووك لە هەڵبژاردنەكان، ئەوە رەنگــە كەركووكییەكان بڕیــاری تر بدەن بەوەی داوا بكــەن هەڵبژاردنەكانــی پارێزگاكە لەگەڵ هی هەرێمی كوردستان بكرێ. "دواجــار دەستپێشــخەرییەكمان كــرد بــۆ هەمواركردنــەوەی ئــەو مادەیە بــەوەی ئەگەر مەبەستی ئەوان كێشــەیە لەسەر پۆستەكانیان، ئــەوە دڵنیایییان پێ دەدەیــن دوای هەڵبژاردن پۆستەكان بەپێی حەقبەشی هەڵبژاردن دابەش بكرێتــەوە ،ئەوكاتەی نزیك بووین لە رێككەوتن، ئەو دەستپێشــخەرییەی ئێمەیان رەت كردەوە" شاخەوان وای گوت. ئــەو پەرلەمانتــارە بۆچوونی وایە كــە توركمان و عــەرەب دەیانــەوێ بابەتەكــە بگەیەنن بەو حاڵەتــەی پەرلەمانی عێراق ناچــار بێت دەقی پڕۆژەكــە بخاتە دەنگدانەوە كــە لە بەرژەوەندی ئێمە نییە ،واتە بەزۆرینە تێی پەڕێنن ،ئەوكاتیش كورد دەتوانــێ بایكۆتی هەڵبژاردنــەكان بكات و نەیەڵێــت هەڵبژاردن لە كەركــووك بكرێت و سندووقی دەنگدان هەبێت ،لە هەمووی گرنگتر دەتوانــێ داوا لــە كۆمیســیۆنی هەڵبــژاردن و راپرسی كوردســتان بكات ئامادەسازی بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنــی پارێزگاكان كە لەگەڵ هەرێم ئەنجامی بدەن.
نوێنەری ئێزیدییەكان :هاندانی خەڵكی كوردستان بۆ چوونە ناو حەشدی شەعبی ناپاكییە وشە /باز ئەحمەد
یەكێتی كادرەكانی دەكات بە حەشدی شەعبی
باڵــی دەستڕۆیشــتووی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستان ،كادرێكی حزبەكەیان دەنێرنە بەغدا و دواتر دەیگەڕێننەوە بۆ شــنگال و پشــتیوانی دەكەن تا حەشــدی شــەعبی دروســت بكات، ئەمەش ناڕەزایی ئێزیدییەكانی لێ كەوتووەتەوە و دەپرسن ،یەكێتی بۆچی كادرانی دەنێرێتە ناو حەشــدی شــەعبی كە ناوچەكەمان زیاتر ئاڵۆز دەكات؟ .نوێنەری ئێزیدییــەكان ئەو رەفتارە بە “ناپاكی” ناو دەبات. باڵی دەستڕۆیشــتووی یەكێتی كورد دەكات بە حەشدی شەعبی هاتنــی حەشــدی شــەعبی لــە ســەرەتای دروســتبوونیان بۆ جەلەوال و خورماتوو لەســەر دەسپێشــخەری یەكێتی و لە ڕێی فڕۆكەخانەی سلێمانی بوو ،هەر ئەوكات لە كەالر و كفری وەك سووكایەتی ژمارەیەك مامۆستایان دایە بەر شەق. ئێستەیش ئەو ئاسانكارییەی یەكێتی بەردەوامە و لە دواین هەوڵدا كادرێكی ئەو حزبە لە شنگال، دوای چوونی بۆ سلێمانی ،لەوێوە ڕەوانەی بەغدا كراوە و پاشــان فەوجی حەشــدی شــەعبی بۆ كراوەتەوە. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە ســەرچاوەیەكی تایبەت دەســت “وشــە” كەوتــوون ،كادرێكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە باعەدرێ ،بە ناوی “شێرزاد فارووق سەعید بەگ” كە ماوەیەك چووە ڕیزەكانی میلیشــیای حەشــدی شەعبی و بڕیاری كردنــەوەی فەوجێكی بۆ درا ،لە 19ی ئەم مانگە ڕیزەكانی حەشــدی شــەعبی بەجێ هێشتووە ،بەاڵم ئێستە پاڵنەر و چۆنیەتیی چوونی ئەو كادرەی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستان بۆ
ناو ڕیزەكانی حەشــدی شــەعبی ئاشكرا بووە و ئێزدییەكانی تووشی شۆك كردووە. ئەو ســەرچاوەیە بۆ “وشــە” دووپاتی كردەوە، شێرزاد ســەعید بەگ لە ڕێی هەرێم كەمال ئاغا بەرپرسی مەڵبەندی مووســڵی یەكێتی ئاگەدار كراوەتەوە ســەردانی هێرۆ برایم ئەحمەد بكات، دواتر لە ســلێمانی ڕەوانەی بەغدا كراوە ،لەوێ هەموو ئامادەكارییەك كراوە و فەرمانی كردنەوەی فەوجێكــی حەشــدی شــەعبی پــێ دراوە و گەڕاوەتەوە شنگال و دەستی بە تۆماركردنی ناوی گەنجانی ئێزدی كردووە. دووجار ســەردانی ســلێمانی كــرد و چووە ناو حەشدی شەعبی بەرپرســێكی حزبی لە شــارۆكەی شێخان كە شارەدێی باعەدرێ یەكێكە لە شارەدێكانی سەربە شــێخان ،نەیشاردەوە شــێرزاد بەر لە چوونی بۆ
بەغدا و دوای هاتنەوەیشــی چووەتە ســلێمانی و دواتر گەڕاوەتەوە شــنگال و فەوجی حەشدی شەعبی دروست كردووە. مەحموود ئێزیدی بەرپرســی لقی 20ی شنگالی پارتــی دیموكراتی كوردســتان ،بە”وشــە”ی ڕاگەیاند ،شێرزاد كادری یەكێتیی بوو ،بەر لەوەی بچێتە بەغدا و پێوەندی بە حەشــدی شــەعبی بكات ،چوو بۆ ســلێمانی ،دوای گەڕانەوەیشی لە بەغدا و وەرگرتنی مۆڵەتــی كردنەوەی فەوجی حەشدی شــەعبی ،دووبارە گەڕایەوە سلێمانی، ئینجــا هاتــەوە ســنووری شــنگال و خەڵكی ناونووس كرد ،بەاڵم هەفتەیەك پێش ئێستە وازی هێنا ،ئێمەش دەخوازیــن ئێزدییەكان لە ڕیزی پێشمەرگە بن و خزمەتی كوردستان بكەن ،نەك بكرێن بە میلیشیا. ئێزدی گوتی “ئەو ســەر بــە مەڵبەندی بادینان
بوو لە دهۆك ،دەبوو مەڵبەندی یەكێتی قبووڵی نەكردایە شــێرزاد بچێتە ناو حەشدی شەعبی، كاتێك خــۆی بێدەنــگ كــرد و كادری ئەوان دەچێتە ڕیزی حەشــدی شــەعبی ،مانای وایە ئەوان قبووڵیان كردووە ،الی ئێمەش پرسیارە، بۆچی یەكێتی هەڵوێســتی نەبوو دژی چوونی شــێرزاد بۆ ڕیزی حەشدی شەعبی؟ ،ئێستەش كە وازی هێناوە بێ هیچ لێپرســینەوەیەك ئەو بووەتەوە كادری یەكێتی وەك ئەوەی هیچ ڕووی نەدابێ. نوێنەری ئێزیدییەكان :ئەمە ناپاكییە لەبارەی هانــدان یاخۆ ئاســانكاری بۆ خەڵكی ئێزیدی بــۆ چوونە نــاو ڕیزەكانی حەشــدی شــەعبی ،نوێنەری ئێزیدییەكان لە پەرلەمانی كوردســتان ئەمە بــە كارێكی مەترســیدار و “ناپاكی” ناو دەبات.
شێخ شامۆ ،بە”وشە”ی گوت ،ئێمە دژی چوونی هــەر ئێزیدییەكین بۆ ناو ڕیزەكانی حەشــدی شــەعبی ،چوونی كادری یەكێتی و بێدەنگی لە ئاست كادرەكەی ،زۆر خوێندنەوە هەڵدەگرێ، بە بڕوای من هەر كەســێك لە كوردستان هانی هەر خەڵكێك بدات بۆ چوونە ڕیزی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی ،ناپاكی لە خاك دەكات. شامۆ نیگەرانە لەوەی “حزب هەبێ لە كوردستان بێدەنــگ بێ لە بەرامبەر چوونی كادرێكی بۆ ناو حەشدی شەعبی” بەگوتەی ئەو “بێدەنگ بێت و ئەو كادرە لــە ڕیزەكانی دەرنــەكات و دوای وازهێنانیشی وەك كادر مامەڵەی لەگەڵدا بكات، جێی سەرسڕمانە”. برایەكی شێرزاد :چوونە ناو حەشد الی یەكێتی قەدەغە نییە بۆ دەســتكەوتنی زانیاریی زیاتــر لەبارەی هۆ و پاڵنەرەكانی چوونی شــێرزاد بۆ ناو حەشــدی شــەعبی و كردنەوەی فەوج لە شنگال ،داسن فاڕووق ســەعید بەگ برای “شێرزاد” بۆ “وشە” دووپاتی كردەوە ،حەشدی شەعبی شێرزادیان هەڵخەڵەتاندووە و پێیــان گوتبوو بچێتە بەغدا دەیكەن بە میری ئێزیدییــان ،ئەویش چوو بۆ بەغدا و پێوەندی بە حەشــدی شــەعبی كرد، بەاڵم ئێســتە گەڕاوەتەوە ناو خاكی كوردستان، پشــتیوانی لــە ڕیفرانــدۆم و هەنگاوەكانــی سەربەخۆیی كوردستان دەكات. لەبارەی هەڵوێســتی یەكێتی لەســەر چوونی براكەی كە كادری ئەو حزبەیە ،داســن گوتی، “دیارە لەناو یەكێتی چوونە ریزەكانی حەشــد قەدەغە نییە و میلیشــیاكان ڕەتكراوە نین ،بۆیە ئەوان هیچ ڕێوشــوێنێكیان بەرامبــەر براكەم نەگرتووەتە بەر و ئازادیان كردووە لەوەی بچێتە ڕیزەكانی حەشدی شەعبی.
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
6
بەغدا مەترسی دروست دەكات
كوردانی فەیلی لە ترسی تیرۆركردن ناسنامەی نەتەوەیییان دەشارنەوە
وشە /رامیار جەواد
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
كوردانــی فەیلی لــە بەغدا و شــارەكانی تری عێراق بەهۆی دروســتبوونی مەترسی لەسەر گیانیان ،ناســنامەی نەتەوەیییان دەشارنەوە، گیان لەدەستدانی چەند كوردێكی فەیلی كە بۆ چارەسەریی روویان لە نەخۆشخانەكانی بەغدا كردبوو ،ئــەو گومانەی دروســت كردووە كە بەمەبەست كوژرا بن. ســەید عامر كوردێكــی فەیلی دانیشــتووی بەغدا ،باوكــی ئەو كوڕە قوتابییەیە كە لە 11ی تەموزی ئەمســاڵ لەكاتی تاقیكردنەوەدا باری تەندروســتی تێكچوو ،پاشــان بۆ نەخۆشخانە گوازرایــەوە و پاش لێدانــی دەرزییەك گیانی لەدەست دا. ســەید عامر ،بە"وشــە" دەڵێ "كوڕەكەم لەناو تاقیكردنــەوەی كۆتای ســاڵ بــوو ،لەكاتی تاقیكردنــەوە كارەبــای هۆڵــی تاقیكردنەوە دەپچڕێت و بەهۆی گەرماوە باری تەندروستی تێك دەچێت ،بەو هۆیەوە براوەتە نەخۆشخانە،
رافڵ هیچ نەخۆشــییەكی نەبوو ،بەاڵم بە دوو سەعات پاش ئەوەی دەرزییەكیان لێ دا ،گیانی لە دەست دا". لە ماوەی ڕابردوودا چەند هاوواڵتییەكی كوردی فەیلی دوای سەردانیان بۆ نەخۆشخانە بەچەند ســەعاتێك گیانیان لەدەســت داوە .وەك سەید عامر دەڵێ" ،حكوومەت دەمانكوژێت بەبێ هیچ هۆكارێك تەنیا لەبەرئەوەی كوردین". فەیلییەكان لەوەتەی هەن قوربانی رژێمەكانی عێراقن تا ئێســتەیش .ســەدام حوسێنیش لە سەردەمی دەسەاڵتە دكتاتۆرییەكەی ناسنامەی لێ ســەندنەوە و موڵك و ماڵی داگیر كردن و لە عێراق وەدەرینان. زانا ڕۆســتایی ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ،بە"وشــە"ی راگەیاند" ،كوردانی فەیلی لــە بەغــدا و ناوچەكانی دەوروبــەری بەهۆی كوردبــوون و شــیعەبوونیان قوربانی دەدەن، ئەوان بوونەتە قوربانی دەستی مەزەو و نەتەوە". زیاتر دەڵێ" ،زۆرجار سكااڵی كوردانی فەیلیمان بردووەتە الی بەرپرســانی تەناهیی شارەكان، بەاڵم بەهۆی كۆنتڕۆڵ نەكردنی شەقام لەالیەن حكوومــەت ،كوردانی فەیلــی قوربانییەكەی
دەدەن ،بوونی مەزەوی شیعە و كوردبوون هۆی سەرەكی چەوساندنەوەی ئەم كوردانەیە". لەماوەی ڕابــردوو چەند جارێك كوردانی فەیلی داوای پاراستنیان كرد لە ناوچەكانی ژێردەستی حكوومەتی عێراق ،چونكە نامەی هەڕەشەیان بۆ دێت و تیایدا نووسراوە شوێنەكانیان جێ بێڵن. ئێستە كوردانی فەیلی نزیكەی سێ ملیۆن دەبن
لــە عێراق و زۆرینە لە بەغدان و 6%ـــی عێراق پێك دێنن ،ئەمە لە كاتێكدایە بەپێی سەرژمێری ساڵی 1947كوردانی فەیلی 19%ـــی عێراقیان پێك دەهێنا. نوێنەری پێشوووی كوردانی فەیلی لە پەرلەمانی كوردستان ئاشــكرای دەكات ،وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق زۆر كەمتەرخەمە لە بەردەم
كوردانی فەیلی و هیچی بۆ نەكردوون. عەلی فەیلی ،بۆ "وشــە" دەڵێ" ،كوردانی فەیلی لە ترسی لەدەســتدانی گیانیان زۆرجار ناتوانن نەتەوەی خۆیان لە خواروو و ناوەڕاستی عێراق ئاشكرا بكەن ،ناهەقیشــیان نییە چونكە ئەگەر ئاشكرای بكەن ،كۆمەڵێك شت لە دەست دەدەن یان گیانیان دەكەوێتە مەترسییەوە". "وەزارەتــی كــۆچ و كۆچبەرانی عێــراق زۆر كەمتەرخەم بــووە بەرامبەر كوردانی فەیلی ،بۆ نموونە كاتــی خۆی 75هەزار كوردی فەیلی لە شوێنی خۆیان دەركران ،بەاڵم تا ئێستە تەنیا 15 هەزاریان بۆ شوێنی خۆیان هێنراونەتەوە" فەیلی وای گوت. دووپاتی كــردەوە" ،كوردانی فەیلی كێشــەی تەناهیی زۆریــان بۆ دروســت دەكرێت ،بۆیە ماوەی چەند ســاڵێكە ناتوانــن چیتر نەتەوەی خۆیان دیــاری بكــەن ،دەنــا ڕێژەكەیان زۆر زیاترە ،ئەو ئامارەی لەبــارەی ژمارەی كوردانی فەیلی لە عێراق باڵو دەكرێتەوە ،راســتیی تێدا نییە ،چونكە ئەگەر بەپێی ئەو ئامارە بێت ،ئەوە هیچ لەدایكبوون و گەشەكردنێكی دانیشتووان لەناو كوردانــی فەیلی بوونی نییە ،بەاڵم هەموو كەسێك دەزانێت ئەوە راست نییە".
حكوومەت لە عێراق نەماوە و میلیشیا بەڕێوەی دەبەن
بەرپرسی لقی 5ی پارتی :لە بەغدا بە ئاشكرا باسی ڕیفراندۆم دەكەین و زۆرینەی فەیلی پشتیوانن وشە /باز ئەحمەد دوای ئــەوەی بڕیاری ئەنجامدانــی ڕیفراندۆم لە باشــووری كوردســتان درا ،بەردەوام باس لەوە دەكرێ عەرەبی بەغدا هەڕەشە لە كوردانی فەیلی دەكەن تا شــارەكە چۆڵ بكەن .بۆ روونكردنەوەی ئەو دۆخــی ئێســتەی بەغدا "وشــە" دیدارێكی ڕۆژنامەوانی لەگەڵ شوان محەمەد تەها بەرپرسی لقی پێنجی پارتی دیموكراتی كوردستان لەو شارە ئەنجام دا. تەهــا ئەوە دەخاتە ڕوو كە "هەڕەشــەكان فەرمی نین ،ئێمە بە ئاشــكرا باســی ڕیفراندۆم لە بەغدا دەكەین و كوردانی فەیلی زۆر نیشــتمانپەروەرانە پشتیوانی پرۆســەكەن ،هەرچەندە لەالیەن پارتە سیاسییەكانی كوردەوە ستەمیان لێ كراوە". میدیاكانی عەرەبــی لێدوانی توند دەدەن و داوای دەركردنی كورد لە بەغدا دەكەن ،بۆیە دەپرســین ڕەوشی كوردانی فەیلی و بەگشتی كورد لە بەغدا چۆنە ئێستە؟ دۆخەكە لە ڕووی تەناهی و سیاســییەوە لە بەغدا ناتەندروستە ،بۆیە بەشــێوەیەكی گشتی دۆخی تەناهــی زۆر نالەبــارە ،لــە ڕووی سیاسیشــەوە ناجێگیــری زۆر هەیە ،نەك هــەر دژی كوردانی بەغدا ،بەڵكو لە نێوان شــیعە و شــیعە ،سوننە و شیعە ،ســوننە و ســوننەیش گرژی و ناكۆكی لە نێوان هەمووان هەیــە ،دوای بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمــی كوردســتان ،لێرەولــەوێ هەندێك لێدوانی نابەرپرسیارانە دراون ،بەاڵم بەشێوەیەكی فەرمی هیچ هەڕەشەیەكی ئەوتۆ لەسەر كوردانی بەغدا نییــە ،من بۆ خۆم لــەو ناوچانەی لە بەغدا كوردی لێیە ،بــە مەیدانی ســەردانم كردوون و كێشەیەكی ئەوتۆ نییە. هیــچ ئامارێكتان نییە لەبارەی ژمــارەی كورد بە گشتی لە بەغدا؟ هیچ ئامارێكی ورد لە بەردەســت نییە و عێراق بۆ خۆی كێشــەیەكی گەورەی نەبوونی ئامارە ،بەاڵم بە گشتی ڕێژەی كورد لە بەغدا ڕووی لە كەمكردنە و بەشێكیشــی لە بەغدا ماونەتەوە كە لە كوردانی مەندەلی و خانەقین و ئەو ناوچانە پێك هاتوون. دوای ڕووخانــی بەعــس كوردەكان بەشــێكیان گەڕانەوە بەغدا ،بەاڵم وا دەبینرێ ئێســتە دووبارە لە ترسی هەڕەشــەكان لە بەغدا بۆ كوردستان ڕا دەكەنەوە ،چ ئاگەدارییەكتان لەسەر ئەو پرسە؟ بابەتی كۆچ هــەر تەنیا كوردەكانی نەگرتووەتەوە، بەڵكــو تــەواوی خەڵكی بەغــدای بــە پێكهاتە
جیاجیاكانــەوە گرتووەتــەوە ،زۆرتریــن ڕێژەی كۆچكردن لــە بەغدا مەســیحییەكانن80% ،یان بەغدایــان بەجێ هێشــتووە ،عەرەبی شــیعە و سوننەش هەن كە بەرەو ئەوروپا و واڵتانی عەرەبی و كوردستان كۆچ دەكەن و كوردیش هاوشێوەی ئەوان ،بۆیە دەكرێ بڵێین هەڕەشە و پاڵەپەستۆ و
ڕفاندنەكان بەشێوەیەكی گشتین. دیاردەی ڕفاندنی خەڵكی سڤیل لە بەغدا ڕۆژ دوای ڕۆژ لە پەرەســەندندایە ،ئەمە تــا چەند كوردانی بەغدای گرتووەتەوە؟ لە ڕاســتیدا ڕفانــدن لە شــاری بەغــدا بووەتە دیاردەیەكی باو ،بۆ نموونە لەو هەفتەیەی ڕابردوو هێرش و پەالمارەكان بە گشــتی پزیشــكەكانی گرتووەتــەوە ،تەنیا لە ماوەی ئــەو هەفتەیە زیاتر لــە 10پزیشــك كــوژراون و ڕفێنــراون ،ئەوانە زیاتــر ڕێگرییــن زۆر پێوەســت نین بە پرســە سیاســییەكانەوە ،كوردیش كاتێــك وەك بازرگان و ســەرمایەدار یان شــوفێری بارهەڵگرێك ببێتە ئامانجی گرووپە چەكــدارەكان ،زیاتر ئامانج پارە كۆكردنەوە و ڕاووڕووتە. ئەو كوردانەی لــە دوای 2003ڕفێنــراون ،هیچ زانیارییەكیــان لەســەر نییە ،ئایا ســەرجەمیان كوژراون یان ئازاد كراون ،چونكە بەپێی ئامارێك لە دوای 2005زیاتر لە هەشــت هەزار كەس لە ڕێی كەركووك-بەغدا ڕفێنراون؟ ناتوانــرێ هیــچ شــتێك لەســەر چارەنووســی
ڕفێنــراوەكان بگوتــرێ و بزانــرێ ،چونكــە لە زۆربــەی ئەو حاڵەتانەدا كە كەســی ڕفێنراو ئازاد دەكرێ ،بەشێوەیەكی نهێنی و پێوەندیی ماڵباتی ڕفێنراوەكە و گرووپە چەكــدارەكان دەبێ كە لە بەرامبەر پارە دەیگۆڕنەوە ،بەگشتی كوشتن و بڕین و پاشــاگەردانی لە عێراق زۆر بەرباڵوە ،لە واقیعدا ئێستە ئەوە یەكال بووەتەوە كە شتێك نییە بە ناوی دەوڵەت و حكوومەت ،میلیشیاكان فەرمانڕەوایی ئەو واڵتە دەكەن. كەوایــە دەتوانیــن بڵێیــن بەغــدا بە دەســت میلیشیاكانەوەیە و گرووپەكان بەڕێوەی دەبەن؟ لە ڕاستیدا ئەمە نكۆڵی لێ ناكرێ ،گرووپە میلیشیا و چەكدارەكان بە تەواوی دەسەاڵتیان لە سەرووی دەســەاڵتی حكوومەتەوەیە و حكوومەت بە هیچ شــێوەیەك كۆنتڕۆڵی بەســەر گرووپەكاندا نییە، گرووپە چەكــدارەكان لە دەرەوەی دەســەاڵتی یاسادان. لەسەر پرســی ڕیفراندۆم چ چاالكییەكتان لەناو كوردانی بەغدا ئەنجام داوە ،ئایا بە ترســەوە باسی ڕیفراندۆم دەكەن لەبەر هەڕەشەكان؟
نەخێر ،زۆر بە ئاشكرا باســی ڕیفراندۆم دەكەین، هەر لە بەغداش نا ،بەڵكو سەردانی شاری كووت و نەجەفیشمان كردووە ،لەگەڵ دامەزراوە كولتووری و ڕۆشنبیرییەكان گفتوگۆمان كردووە ،بە نهێنی نییە و ئێمە بە ڕوون و ئاشــكرا قســەی لەســەر دەكەین لە بەغدا ،زۆرینەی ڕەهای كوردانی بەغدا لەكاتــی ڕیفراندۆم دەچنــەوە خانەقین و دەنگی خۆیان دەدەن و پشتیوانی ڕیفراندۆم دەكەن. تا چەند بیری مەزەوی بەســەر بیــری نەتەوەیی كوردانی فەیلی زاڵە ،ئایا ئەوان كامەی لە پێشــتر دادەنێن؟ ڕاســتیتان دەوێ هەمــوو پارتە سیاســییەكانی كوردســتان غەدر لە كوردانــی فەیلی دەكەن ،بە قەد ئەوەی ئاوڕیان لــێ نەدراوەتەوە و گرنگییان پێ نەدراوه و پشــتگوێ خراون ،هەموو پارتەكان تا ئێستە پۆستێكی كوردیان بە كەسێكی كوردی فەیلــی نــەداوە ،دەنا بــە پێچەوانــەوە خەڵكی نیشــتمانپەروەر و تێكۆشــەر و ڕۆشــنبیری زۆر هــەن و هیچ كــەس ناتوانــێ موزایەدە لەســەر نیشتمانپەروەرییان بكات.
عێراق تیرۆرستانی داعش بە پۆلیس دەگەڕێنێتەوە جەلەوال كورد پێكهێنانی دوو هێز لە كەركووك و جەلەوال ڕەت دەكاتەوە وشە /سلێمانی -هەستی كەمال توركمانەكانی كەركووك لە هەوڵی دروســتكردنی هێزی چەكــدارن و هەوڵیش هەیە چەكدارەكانی عەشــیرەتی كــەرەوی بــۆ شــارەدێی جەلەوال بگەڕێندرێنەوە كە تیرۆرســتی داعش بوون ،ئەم دوو هێزە لەالیەن حكوومەتی عێراقییەوە پاڵپشتی دەكرێن ،بەاڵم كــورد پێكهێنانی هەردوو هێزەكە ڕەت دەكاتەوە. هاتنــی داعــش بۆ عێــراق و ئەو مەترســییانەی دروســتی كــردن ،دەرفەتــی ئەوەی بــۆ نەتەوە جیاوازەكانی عێراق دروست كرد هێزی چەكداری جیاواز دروســت بكەن .شــارەزایان دەڵێن ،دوای چەندان ساڵی تر ئەو هێزە بچووكانە دەبنە مەترسی لەسەر عێراق. ئێســتە توركمانەكانــی كەركــووك لــە هەوڵی پێكهێنانی هێزدان و هاوكات هێزی عەشــیرەتی كەرەوی دەگەڕێندرێنــەوە بۆ جەلەوال كە تەواوی
چەكدارەكانیــان لەگــەڵ داعش بــوون ،ئەوەش نیگەرانی كوردی بەدوای خۆیدا هێناوە. پۆلیســی پارێزگای دیالە ،نووســراوی ئاراستەی شــارەدێی جەلەوال كردووە بــۆ گەڕانەوەی 120 پۆلیســی عەشــیرەتی كــەرەوی بۆ شــارەدێكە، لە كاتێكــدا ئەو پۆلیســانە لەالیەن كــوردەوە بە پشــتگیریكردنی داعــش و بەرەنگاربوونــەوەی پێشــمەرگە تۆمەتبــار دەكرێــن كــە پــاش ئازادكردنــەوەی جەلــەوال ،بۆ شــاری بەعقووبە هەاڵتن. بەپێــی زانیارییەكانــی بەردەســت "وشــە"، نووســراوەكەی حكوومەتی عێراق بۆ ڕێگەدان بە گەڕانەوەی پۆلیسەكان بۆ جەلەوال پێ گەیشتووە و ئەوەش ڕاگەیەنراوە كە حكوومەتی عێراقی ئامادەی هەر جۆرە هاوكارییەكە لەوبارەیەوە. ئەو پۆلیسانەی عەشیرەتی كەرەوی كە حكوومەتی عێراقی پشــتگیری گەڕانەوەیان دەكات ،شــەڕی پێشــمەرگەیان كــردووە و دەســتیان بە خوێنی
پێشمەرگە سوورە. شــێركۆ میروەیس بەرپرسی مەڵبەندی خانەقینی یەكێتی ،بە"وشە"ـی گوت" ،لەسەر ناردنی نووسراو بۆ ڕێگەدان بە پۆلیســە كەرەوییەكان بۆ جەلەوال، پێوەندیمــان بــە حكوومەتی عێراقــەوە كردووە و بڕیارە لەگەڵیــان كۆ ببینــەوە ،چونكە ناكرێت خەڵكێك دەستیان لە رشتنی خوێنی پێشمەرگەدا هەبێت و بە ئاسایی بێنەوە و ببنە شانەی نووستوو". میروەیس گوتی" ،جارێ ناتوانین دوا بڕیاری خۆمان لەســەر ئەو پرســە بدەین تا لەگــەڵ حكوومەتی عێراقی دانەنیشــین و تێنەگەین ،بە دڵنیایییەوە هەڵوێستی ڕوون و ئاشكرامان دەبێت دواتر". شانبەشــانی چەكدارانــی داعــش ،بەشــێك لە عەشــیرەتە عەرەبەكان چوونە پاڵ داعش و شەڕی پێشمەرگەیان كرد ،ئێستە هەندێك لەو عەشیرەتانە لەگــەڵ داعش هەاڵتــوون و هەندێكیشــیان بە پاڵپشــتی حكوومەتی عێراقــی دەیانەوێت ژیانی ئاسایی خۆیان دەست پێ بكەنەوە و كوردیش بەوە
ڕازی نییە. لەالیەكــی تریشــەوە ئیــدارەی كەركــووك دروســتكردنی هێزێكی توركمانی لە شــارەدێی یایچــی توركماننشــینی نزیك كەركــووك ڕەت دەكاتــەوە كە لەالیەن بــەرەی توركمانییەوە و بە بیانووی پاراستنی گوندە توركماننشینەكان كار بۆ دروستكردنی دەكرێت. ئەحمــەد عەســكەری ئەندامــی ئەنجوومەنــی پارێزگای كەركووك ،بە"وشە"ـــی گوت" ،جگە لە هێزی پێشــمەرگە و ئەو هێزەی حەشدی شەعبی كە ئەركیان پاراســتنی شــوێنە ئاینییەكانە ،ڕێگە بە دروســتكردنی هیچ هێزێكی تــر لە كەركووك نادرێت". زیاتر دەڵێ" ،ئەگەر ڕێگە بە دروســتكردنی هێزی نەتەوەكان بدرێت ،هەموو ڕۆژێك هێزێك دروســت دەكرێت و لە دواییشــدا هەموویان دەبنە كێشە بۆ سەر باری تەناهیی عێراق و كەركووك و پارێزگاكانی تر".
بێریڤان مەحموود
كاتێــك لە مانگــی حوزەیرانی ســاڵی ٢٠١٤ چەكدارانــی داعــش پەالمــاری شــاری مووســڵیان دا ،ئەو شارە كە دووەمین گەورە شــاری عێراق بوو داگیریان كــرد ،بەاڵم لە كاتی داگیركردنی مووســڵدا كەس نەیبینی كچ و ژنانی ئەو شارە عەرەبییە سوننییە وەك دەســتكەوت و كەنیزەك ببەن و بڕفێنن و لە بــازاڕی مامەڵەدا كڕین و فرۆشــتنیان پێوە بكەن ،بەاڵم لە كاتی داگیركردنی شنگالدا لە سێی ئابی هەمان ساڵ ،تیرۆرستانی داعش بە هەزاران ژن و كچی كوردی ئێزیدییان وەك دەستكەوتی شەڕ رفاند و بردیانن بۆ مووسڵ و رەقە و دەیان مامەڵەیان پێوە كردن. ئێســتە پرســیاری رژد ئەوەیە بــۆ لە كاتی داگیركردنی مووســڵدا ژن و كچانی عەرەب ئەتــك نەكران ،بــەاڵم بۆ كچانــی كوردی ئێزیدی بوون بە دەستكەوت بۆ چەكدارانی چڵكن و مێشــك پیســی داعــش؟ تۆ بڵێی تەنیا كورد دەبێ وەك دەســتكەوت لێی بێتە ڕوانین؟ یاخۆ لە ئیســامدا كەسێك كوشتن و كیمیاباران و ئەنفال و بــە كەنزیككردنی كچمانمان بە دەستی عەرەب و توندرۆكانی ئاین ،بە حەاڵڵ بزانێ؟ خۆ روونە دەقی ئاینی وا نییــە ،بــەاڵم عەرەب و ئیســام تا كەی وەك دەســتكەوت لە كــورد و پێكهاتەكانی دەرەوەی خۆیان دەڕوانن ،ئەم بوونەوەرانەی قورئانیش نەیكردن بە خاوەن ئەقڵ ،كەی بە خۆیاندا دەچنەوە وەك مرۆڤ بژین. بەپێــی نوێتریــن ئامــاری نووســینگەی گەڕاندنەوەی رفێندراوانی ئێزیدی لە دهۆك، تا ئێستە سەرەڕای ئازادكردنی هەزاران ژن و كچ ،هێشتا سێ هەزار خوشك و كەسوكارمان لەوپــەڕی جوانــی تەمەنــدا لە دەســتی تیرۆرستاندا ماون یان فرۆشراون و شوێنیان دیار نییە .ئەی خودا بۆ دەبێت چارەنووســی كچ و ژنی كورد بەو شێوەیە بێ و تا كەی؟. ئەگەرچی تا ئێستە بە ســەدان ژن و كچی ئێزیــدی لە دەســتی چەكدارانــی داعش رزگار كراون و بەشــێكی كەمیشیان خۆیان رزگار كــردووە و زۆرینــەی كڕاونەتەوە لەو عەرەبــە چاوكااڵنەی هەموو شــت بە پارە تێگەیشــتوون ،بەاڵم دیســان رزگاركردنی ئەوان بەتەنیــا چیرۆكی تراژیدیاییان كۆتای پــێ نایەنێت ،بەڵكو دەیان ســاڵی دەوێ بۆ ئەوەی ئازاری دەســتدرێژیی سێكســی و ئەشكەنجەی دەروونی و دڕندەیی جەالدانی داعش لەبیــر بكەن كە وەك دەســتكەوت سەیریان كردن و جۆرەها سووكایەتییان پێ كردوون بێ ئەوەی مافی قسەكردنیشــیان هەبووبێ. دەبــێ حكوومەتــی هەرێمی كوردســتان قەرەبــووی دارایی و مەعنەویــی كچ و ژنە رفێنراوەكانی دەستی داعش بكاتەوە و بۆ ئەو مەبەستە دەزگەیەكی تایبەت دابمەزرێنێت، لەو دەزگەیەدا كەســانی توێژەر و چاالكانی بواری ژنان بانگهێشــت بكرێــن و وانەكانی ئارامی دەروون و بەهێزكردنی كەســایەتیی بەو ژنانــە بڵێنەوە كە رزگاربووی دەســتی داعشن. پێشنیارێكی تر ئەوەیە حكوومەتی هەرێم كار بۆ بە جینۆساید ناساندنی ئەو كارەساتە بكات كە بەسەر شــنگالییەكاندا هات ،ئەگەر ئەو تاوانەی بەرامبەر شنگال كرا بە فەرمی وەك جینۆساید بناســرێ ،ئەوا دووبارەبوونەوەی ئەو تاوانە جارێكی تر بەســەر شنگالییەكاندا ئەستەم دەبێت ،جگە لەوەش لە كاتی بڕیاری جینۆساید ناساندنی تاوانی داعش بەرامبەر شــنگال ،ئێزیدییەكان قەرەبووی دارایی و مەعنەوی دەكرێنەوە. ماوەتــەوە بڵێین ،بــۆ ئــەوەی جارێكی تر دوژمنــان نەتوانــن زەفەرمان پــێ بەرن و ژنــان و كچانمان لــە بازاڕەكانیانــدا وەك كەنیزەك نەفرۆشن ،دەبێ بیر لەوە بكەینەوە لەشكرێكی تۆكمەی كوردســتان دروست بكەین ،ئەوەش پێك نایــەت ئەگەر ناوماڵی الیەنە سیاســییەكانی باشووری كوردستان یــەك نەخرێت و دەســت لەناو دەســت و پشــتیوان بە گەل و بێ منــەت بە دوژمن و دەوڵەتانی دراوسی و داگیركەران.
شارەزایەكی ئیسالمی :ناكرێت لیژنەی فەتوا بۆ پیاوان قۆرخ بكرێت
وشە /هەولێر -سەروین شێخانی شــارەزایان دووپات لەوە دەكەنەوە نەبوونی ئافرەت لــە لیژنەی فەتــوای كوردســتان و یەكێتیی زانایانی ئیســامیی كوردستان ،بەتایبەت لەو دۆســیانەی پێوەندییــان بە ژنانەوە هەیە ،كێشــە دروســت دەكات ،لە كاتێكدا بەرپرسانی یەكێتیی زانایان ئەوە ئاشــكرا دەكەن كــە چەند رێنوێنییــەك بوونەتــە رێگر لە هاتنە پێشەوەی ژنان. عەبــدواڵ عااڵیــی نووســەر و لێكۆڵەر لە ئاینناســی ،نەبوونی ژن لە یەكێتیی زانایان و لیژنەی فەتوا لە كوردســتاندا بە"مایەی گلەیــی و تانەلێــدان" دەزانێــت و بۆ "وشــە" دووپاتی كــردەوە كە "عائیشــەی هاوســەری پێغەمبەری ئیسالم نیمچە موفتییەك بووە ،بەتایبەت بۆ ژنان كە لە زۆر بابەتی پێوەســت بە خۆیان پرس و راوێژیان پێ كردووە ،بۆیــە هەبوونی ژن لە هەندێك بابەتی تایبەتمەند وا دەكات باشتر لە خۆیان تێبگەن". وەك عااڵیی ئاماژەی بۆ دەكات" ،فیقهـ و كولتووری ئیســامی باو، مۆركێكــی پیاوانەی بەســەردا زاڵە ،لە دەســتەاڵتدا بەهۆی زۆری حەدیس و ڕیوایەت ،ژن بۆی نەبووە فەرمانڕاوەیی وەربگرێت ،بۆیە لە هەر چوار خەلیفەكە راشدین تا كۆتای خەالفەتی ئیسالمی ،هەروەها پێشەوای چوار مەزەوە فیقهییە سوننییەكە پیاون و 12ئیمامەكەی شیعەش هەر پیاون ،بۆیە ژن لەسەر تەختی خیالفات نادۆزیتەوە". لە بەرامبــەردا جەعفەر گوانی ئەندامی مەكتەبی تەنفیزی یەكێتیی زانایان بۆ "وشــە"ی روون كردەوە" ،نەبوونــی ئەندامی ئافرەت لەناو یەكێتیی زانایانی ئیســامیی كوردســتان پێوەنــدی بە جیاكاری رەگەزییەوە نییــە ،بەڵكو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتی لە یەكێتیی زانایان ئەوەیە كەســەكە پێشــنوێژخوێن و وتارخوێن بێت ،لە كاتێكدا ژنی وامان نییە". "لیژنەی بااڵی فەتوای كوردستان هەمیشە لە بابەتەكانی پێوەست بە ژن بااڵدەست بووە و لەگەڵ رێكخراوەكانی ئافرەتان تاوتوێی كردووە،
هەر ئافرەتێك لــەم لیژنەیە ببێت بە ئەنــدام ،ڕێگەپێدراوە و بوونی ئافرەت زۆر بە پێویست دەزانرێت بۆ چارەسەركردن و گفتوگۆكردن لەسەر كێشەكان" گوانی وای گوت. هاوڕاز شــێخ ئەحمەد ڕاوێژكاری ئەمینداری گشــتیی یەكگرتووی ئیســامی بۆ كاروباری خوشــكان ،بە"وشــە" دەڵێ" ،بێگومان ژنی شــەرعزانمان هەیە ،وەلێ ئیقداممان نییە بۆ بابەتێكی وەها گرنگ و پێویســت ،گومانیش لەوە نییە ئافرەتان لە بابەتە تایبەتمەندەكان توانای باشتریان هەیە بۆ گەیاندن و تێگەیاندن". روونــی دەكاتەوە" ،زانایانی پێشــتر و ئێســتەیش بۆچوونیان وایە رێگرییەك لەوەدا نییە ئافرەت موفتی بێت ،بۆیە جێی خۆیەتی ئافرەت لە لیژنەی كوردستان فەتوا هەبێت ،بەڵكو لەم سەردەمەدا فەلەكناس و ئابووریناس و یاساناس و پسپۆڕییەكانی تر پێویستن بۆ ئەو لیژنانە". راوێژكارەكەی ئەمینداری گشــتیی یەكگرتووی ئیسالمی ،لەبارەی بوونی موفتــی ئافرەت ،نموونە بە (عائیشــە)ی خێزانی پێغەمبەری ئیسالم دێنێتەوە" ،خاتوو عائیشە (رەزای خوای لێ بێت) لە پێشەنگ و پێشەوایانی ئەم بوارە بووە ،ئەم بڕیار و حوكمانەی شی دەكردنەوە كە لە پێغەمبەری خوداوە دەردەچوون".
هاوڕاز زیاتر دەڵــێ" ،ئافرەتان ناتوانن پرســیارە زۆر تایبەتەكانیان ئاراستەی پیاوان بكەن و ئەوانیش ورد قسە لەسەر ئەو بابەتانە بكەن ،بۆ ئەو بابەتە شــەرعییانەی پێوەستە بە ژنەوە بە گرنگی دەزانین ئافرەتان تێیــدا فەتوایان هەبێت، بەڵكو پێویستە بەشێكی تایبەت بە ئافرەتان لە یەكێتیی زانایان تەرخان بكرێت". ســنوور دەوەنــی ئەندامــی كارگێڕی ئەنجوومەنــی ناوەنــدی ئافرەتانــی هەولێر ،بۆ "وشــە" دەڵێ" ،لە ترسی دواكەوتوویــی كۆمەڵگە و نەبوونی بوێری ،ژنان لە شوێنە ئاینییەكان نابینرێن". ئەوەشی خستە ڕوو" ،لە یەكێتیی زانایانــی كوردســتان و لیژنەی فەتوا بە پێویست دەزانرێت ئافرەت بەشــداری بكات ،چونكە كاتێك بۆ چارەسەركردنی كێشە كۆمەاڵیەتی و خێزانییەكان ســەردانی لیژنەی فەتوا و زانایان دەكرێت ،زۆر ئاســتەنگ و ڕێگری بۆ ئافرەت دروست دەبێت لەكاتی باسكردنی كێشــەكەی ،ئەگەر ئافرەتێك لەگەڵــی باس لە كێشەكەی بكات ،زۆر جیاوازە لەوەی لە بەرامبەر پیاوێك قسە بكات". الی خۆیەوە دكتۆر بەشــیر خلیل حەداد شــارەزا لە بواری هزری ئیسالمی ،بۆ "وشە"ی دووپات كردەوە" ،بەشداریی ئافرەت لە دەزگە زانست و شەرعی و كۆمەاڵیەتییەكان تەنانەت سیاسی و رامیاریش مافێكی ئاســایی و سروشــتی ئافرەتە وەك مرۆڤێك شانبەشانی پیاو ئەنجامی بدات". "بوونی ئافــرەت لە لیژنەی فەتــوا یان بوونی ئافرەتــی موفتی ،لە مێژووی ئیسالمدا شتێكی نامۆ نییە ،بەڵكو مێژووی ئەم ئاینە پڕیەتی لە كۆمەڵە ئافرەتێك كە فەرموودەی پێغەمبەریان گێڕاوەتەوە یان زانا بوونە لە شەریعەتی ئیســام و فەتوایان داوە ،ئافرەتی وامان هەبوو فەتوای بۆ زانایانی پیاو داوە" حەداد وای گوت. ئەو پسپۆڕە پێی وایە ناكرێ لیژنەی فەتوا لە هەر واڵتێكی ئیسالمی تەنیــا بۆ زانایانی پیــاو قۆرخ بكرێت ،چونكە بەگوتــەی ئەو "ئەگەر مەرجەكانی فەتوادان زانســت و زانیــاری و ئیجتیهاد و لێكۆڵینەوە بێت ،ئافرەتانیش دەتوانــن بۆ كاری فەتوادان جۆری رەگەزی مەرج نییە".
هاوواڵتییەكی ئێزیدی بۆ ئازادكردنی كچەكەی لەدەست داعش گورچیلەی خۆی دەفرۆشێت وشە /بڵند ئیبراهیم داعش لە سێی ئابی 2014دا هێرشی كردە سەر شنگال و چەندان كردەوەی قێزەونی دژی كوردانی ئێزیدی ئەنجام دا ،لەوكاتەوە تا ئێســتە رۆژ بەڕۆژ رووداوی زۆر كاریگەر و خەمناك ئاشــكرا دەبن ،دەخیل عەبدۆ حوسێن یەكێكە لەو قوربانییانەی دەستی داعش كە هاوسەر و پێنج منداڵی لە دەستی تیرۆرستاندا ماون و خۆی و دوو كچیشی رزگار كراون. دوو كچی تری دەخیل بەپارە رزگار دەكرێن ،بەاڵم ئەو پارەی دەربازكردنیانی نییە ،بۆیە بڕیاری فرۆشتنی گورچیلەی خۆی داوە ئەگــەر هــاوكاری نەكرێت ،لە بەرامبەردا نووســینگەی رزگاركردنــی كوردانی ئێزیدی لە دەســتی داعش ،ئامادەیی خــۆی رادەگەیەنێت پارەكەی بۆ تەرخان بــكات و كچەكانی رزگار بكات. دەخیل عەبدۆ حوسێن بەسەرهاتی خۆی بۆ "وشە" دەگێڕێتەوە و ئامــاژە بەوە دەكات كە كاتێك داعش هێرشــی كردە ســەر شــنگال ،ئەوان لەناو سەنتەری شــاردا بوون ،داعش خۆی و تەواوی خێزانەكەی كە هەشــت كەس بــوون دەگرن" .كاتێك داعــش ئێمەی گرت ،پیاوەكانی لە ئافــرەت و منداڵەكان جیا كردەوە و ئێمەیان ریز كرد بۆ گولەبارانكردن و دەستڕێژیان لێ كردین". دەربازبوونی دەخیل لەناو ئەو هاوواڵتییانەی بۆ گولەبارانكردن ریز كراون ،بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر بوو ،وەك خۆی دەڵێ، "ئێمە ژمارەیەكی زۆر بووین و لەالیەن تیرۆرســتانی داعشەوە گولەباران كراین ،من پێش ئــەوەی گولەم بەر بكەوێت ،خۆم بە زەویدا كێشا و وایانزانی كوژراوم ،بەو شێوەیە توانیم خۆم لە مردن رزگار بكەم". پاش دووركەوتنــەوەی چەكدارەكانی داعــش ،دەخیل لەناو شــەهیدەكاندا هەڵدەســتێتەوە و خۆی دەربــاز دەكات و بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی پێشمەرگە دەگەڕێتەوە.
دەخیــل عەبــدۆ حوســێن لەوكاتــەوە هیــچ ئاگەداریی و زانیارییەكانی لەبارەی هاوســەر و منداڵەكانی نەبووە ،بەاڵم لە ماوەی رابردوودا و لەگەڵ ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەســتی داعش لەالیەن پێشمەرگە و سوپای عێراقەوە ،دوو لە كچەكانی دەخیل ئازاد كران .خۆی گوتی "یەكێك لە كچەكانم لە تەلەعفەر و ئەویتر لە گەڕەكی تەنەك لە مووسڵ ئازاد كرا". ئێســتە دەخیل چوار منداڵ و هاوسەرەكەی لە دەست داعش ماونەتەوە و بەگوتەی خــۆی ،قاچاخچییەك دوو لە كچەكانی لە شــاری رەقەی ســووریا دۆزیوەتەوە و پێی راگەیاندوە كە دەتوانێت هەریەك لە كچەكان بە 18هەزار دۆالر دەرباز بكات. "من ئەو پارەیەم نییە بۆ ئازادكردنی كچەكانم ،بۆیە بڕیارم داوە
گورچیلەی خۆم بفرۆشــم و بە پارەكەی كچەكانم بگێڕمەوە، راســتی ئەگەر هاوكاری نەكرێم هیچ رێگەچارەیەكی تر نییە". دەخیل وای گوت. ئەو كە بەهۆی دروســتبوونی مەترسی لەســەر سەالمەتییان نایەوێ لەم راپۆرتــەدا ئاماژە بە ناو و تەمەنی كچەكانی بدرێت یان ئەوەی ئاستەنگ بۆ ئازادكردنیان دروست ببێت ،ئەوەیشی خستە ڕوو كە داوایان لە نووســینگەی رزگاركردنی كوردانی ئێزیدی كردووە هاوكاری بكــەن بۆ دابینكردنی پارەكە ،بەاڵم دووپاتی دەكاتەوە "باســیان لەوە كرد كە ئێســتە پارەیان لە بەردەستدا نییە ،لە كاتێكدا ئێمە پەلەمانە بۆ ئەوەی كچەكانمان نەگوازرێنەوە بۆ شوێنی تر و دەرباز بكرێن". لە بەرامبەردا بەڕێوبەری گشــتیی كاروباری كوردانی ئێزیدی لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروبــاری ئاینیی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان ،ئاماژە بەوە دەكات كە نووســینگەی ئازادكردنی گیراوانی دەســت داعــش ،ئامادەیە تێچــووی دەربازكردنی كچەكانی دەخیل لە ئەستۆ بگرێت. خەیری بۆزانی ،بە"وشە"ی راگەیاند" ،بیستمان هاوواڵتییەكی ئێزیدی بــۆ ئازادكردنی كچەكانی ،دەیەوێت گورچیلەی خۆی بفرۆشێت ،بەاڵم ئێستە نووســینگەی ئازادكردنی رفێنراوانی الی داعش ئامادەیی خۆی دەربڕیوە بۆ دەربازكردنی كچەكان". بۆزانــی روونی كردەوە" ،زۆر لــە هاوواڵتییان ئەو كارە دەكەن بۆ ئەوەی فشــار لەسەر نووســینگە دروســت بكەن ،چونكە قاچاخچییەكان پێیان دەڵێن ئەگەر زوو پارە نەهێنن ،ناتوانین كچەكانتان رزگار بكەین و جگە لە نووســینگەی ســەرۆكی حكوومەتیش ،هیــچ الیەنێك ئامادە نییــە هاوكارییان بكات، هەندێك جاریش پارەی پێویســت لە بەردەســت نییە تا دابین دەكرێت ،بەاڵم بەبێ جیاوازی پارە بۆ هەمووان دابین دەكرێت". بەپێی ئاماری الیەنــە پێوەندیدارەكان ل ە حكوومەتی هەرێمی كوردســتان ،تا ئێســتە ســێ هەزار و ١٠٠هاوواڵتیی ئێزیدی لەرێی نووســینگەی رزگاركردنی كوردانی ئێزیدی ،لە دەست تیرۆریستانی داعش رزگار كراون.
2017/ 7/ 12 ( ، )194چوارشەم26 ، ژمارە ()195
داعش و یەكەم قوربانی
7
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
بە رێنوێنی رێگری لە بەشداریی ژنان كراوە
كوردستانی
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
8
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
وشە /مەحموود ئیسماعیل
شۆڤینیەتی عەرەبی رێگرە لە دەرچوونی یاسای نەوت و گاز لە عێراقدا
یەكێك لە هۆكارەكانی ناكۆكی نێوان هەولێر و بەغدا لەســەر وزە و نەوت و غازە ،شارەزایانی كــورد هــۆكاری دەرنەچوونی یاســای نەوت و غــاز لــە عێراق بە سیاســی و پێوەســت بە شۆڤینیەتی عەرەبی و بەشێك لەالیەنە سیاسییە دەسەاڵتداراكان لە عێراق دادەنێن. دڵشاد شەعبان ئەندامی لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی كوردســتان بۆ “وشە” رای گەیاند، یەكێك لەو كێشــانەی لە نێوان هەولێر و بەغدا دروست بووە لەسەر ستراتیجیی نەوت ،نەبوونی یاسای نەوت و غازە لە عێراق ،بەغدا بەمەبەست یاســاكەی دەرنەكردووە ،چونكە بۆ دەركردنی یاساكە پێویستە پشت بە دەستوور ببەستێت، كە ئەویش بە روونی زۆر دەسەاڵتی بە هەرێمی كوردستان داوە كە خۆی ئیدارەی نەوتی خۆی بكات ،بێجگە لەوەش دەبێ كوردستان نوێنەری هەبێ لە ســتراتیجیی نەوتی عێراق ،واتە ئەو نەوتەی كە لە بەسرەش بەرهەم دێ ،هەروەها بەغداش نوێنەری لێرە هەبێت ،واتە بەهاوبەشی پەرە بە كەرتی نەوت بدەن لە هەموو عێراقدا. شــەعبان دووپاتی كردەوە كە پێشــتر پڕۆژە بۆ یاســاكە داڕێژراوە ،بەاڵم ئــەوكات نووری مالیكــی ســەرۆك وەزیرانی پێشــووی عێراق لەبەر ئەو هۆكارە نەیهێشــتووە كە یاســاكە لە پەرلەمان تێپەڕ بێت ،ئاماژەی كرد كە هەرێمی كوردستان یاســای نەوت و غازی خۆی هەیە كە لە پەرلەمانــی كوردســتان دەرچووە و بە پێی دەســتووری عێراقیش هەر یاســایەك لە هەرێمی كوردســتان دەربچێــت ،مەرج نییە بگەڕێندرێتەوە سەر بەغدا ،واتە هەرێم دەتوانێ بە پێی یاسای خۆی كار بكات. ئەو پەرلەمانتارە كوردە دەڵێ ،لەالیەكی تر ئەو كۆمپانیایانەی لە كەرتی نەوت لە كوردســتان كار دەكەن و ئەوانەشــی نەوتی كوردســتان دەكڕن ،لــە رووی یاســایییەوە لێكۆڵینەوەی دۆخی كوردســتان و عێراقیان كردووە ئینجا
هاتــوون لە هەرێمی كوردســتان كار دەكەن، دواتــر كۆمپانیاكان ئێســتە بەئاشــكرا نەوتی كوردســتان دەكڕن و یاداشــتی لێكگەیشتن و گرێبەســتی لەگەڵ واژوو دەكــەن و عێراق نوقەیەكی لێ نایــەت ،چونكە دەزانێ لە رووی یاسایییەوە كێشــەی نییە و وەك ئەمری واقیع كوردســتان لەو قۆناغە دەرچــووە و خەریكی ریفراندۆم و جیابوونەوەین. دووپاتــی كــردەوە كــە هۆكاری ســەرەكی دەرنەكردنی یاسای نەوت و غاز لە عێراق لە دوو هۆكار تێناپەڕێت ،یەكەمیان سیاســی كە ئەو كاتەی نووری مالیكی سەرۆك وەزیران بووە ئەو نەیهێشتووە ئەو یاسایە تێپەڕ ببێت ،چونكە لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستاندا تەواو دەبوو، كە دەبوو بەغدا و پەرلەمانی عێراق بۆ دەستوور بگەڕێنەوە و ئەوەش لە بەرژەوەندی كوردستان بــوو ،دووەم هۆكاریــش گەندەڵییە كە عێراق
بە پێی یاســای سااڵنی شەســت و حەفتاكانی رژێمی بەعس مامەڵە بە نەوتی خۆی دەكات كە بوارێكی زۆری گەندەڵی تیادا هەیە ،بە تایبەتی بۆ سیاسەتوانانی گەورە كە سوودێكی گەورەی لێ دەبینن و بازرگانییەكی گەورەی پێ دەكەن. الی خۆیەوە عاسم جیهاد گوتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق لەوبارەوە بە “وشە”ی راگەیاند ،ئەو یاســایە ئەگەر هەبێت چەند الیەنێكی تیادایە، لەوانە دیاریكردنی بەرپرسیاریەتی و ئەركی هەر الیەنێك و رێكخســتنی پێوەندی نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی تریش ،بۆیە پەكخستنی یاساكە هێشتنەوەی ناكۆكییەكانە بە تایبەتی لە نێــوان ناوەند و هەرێم ،هەروەها رێگری لە دەســتوەردانی سیاسی و هیتریش دەكات لــە بەڕێوەبــردن و پەرەپێدانی كەرتی نەوت ،بۆیە پێویســتە ئەو یاسایە دەربكرێت بۆ رێكخستنەوەی كەرتی نەوت دوور لە ملمالنێی
سیاســی و پەرەپێدانی كەرتەكە بەشــێوەیەك كاریگــەری ئەرێنی لەســەر ئابووریی واڵت و بژێوی هاوواڵتییانی هەبێت. زیاتر گوتی ،عێراق پێویســتی بە یاساكە هەیە، بەاڵم بەربەســتی دەخرێتە پێش ،ئێســتە لە پەرلەمان زیاتر لە پڕۆژەیەك هەیە ،بەاڵم لەبەر ملمالنێی سیاسی هیچ یاســایەك دەرنەكراوە، بۆیە هەر الیەنێك ســەیری بەرژەوەندییەكانی دەكات ،ئێمــە لە ماوەی چەند ســاڵی رابردوو زیاتــر لــە پڕۆژەیەكمان پێشــكەش كردووە، دەچووە ئەنجوومەنی وەزیران و بڕیاری لەبارەوە دەدرا ،بەاڵم لەالیەن پەرلەمانەوە دەوەستا و تا ئێستەش بەردەوامین. الی خۆیەوە دكتۆر عەلی بەلــۆ پەرلەمانتاری پێشــووی عێــراق لەوبــارەوە بە “وشــە”ی راگەیانــد ،عێراق خۆی نایەوێ یاســای نەوت و گاز دەربــكات ،چونكە ئــەو دەیەوێ هەر بە
یاســای كۆنی نەوت كار بكات كە دەســەاڵتی زیاتــری بە ناوەنــد داوە و ئەگەر یاســایەكی فیدراڵ دەربچێت ،ئەو دەسەاڵتە دابەش دەبێ و ئەوەش ئەوان نایانەوێ ،هەروەها مەترســی گەورەی بەغدا لە بەســڕەیە نەك كوردســتان، ئەوان لەوە دەترســن بەســڕەش لە كۆنترۆڵی ئەوان دەربچێت كە سەرچاوەی گەورەی نەوتی عێراقە ،بۆیە بە بڕوای من بەغدا هیچ یاســایەك دەرناكات ئەگەر تەواو لــە بەرژەوەندی خۆیدا نەبێت یان گۆڕانكاری لە دەســتووردا نەكات، بەشــێوەیەك كە دەســەاڵت بــۆ حكوومەتی ناوەند بگەڕێنێتەوە ،ئینجا یاســایەك دەربكات كە بگونجێت لەگەڵ دەســتووردا ،بۆیە پێم وا نییە بەبێ ئەوانە یاســای نەوت و غاز لە عێراق دەربچێت. زیاتر گوتی ،بە پێی یاســای كۆن ،بەڕێوەبردنی نەوت لە عێراق مەركــەزی دەبێت و بێجگە لە وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی و كۆمپانیای ســۆمۆش بۆ فرۆشــتنی نەوت، كەسی تر دەسەاڵتی بەسەر كەرتی نەوت نییە، بۆیە ئەگەر یاســایەكی تر هەبێت ،ئەوە بە پێی چەند مادەیەكی دەســتوور ئەو دەسەاڵتە دێتە دابەشــكردن ،عێراق یاســای نەوت دەرناكات و ئەوەشــی دەیڵێت تەكتیكە ،هەر سەردان و رێككەوتنێكیش كــراوە ،بەغدا تەنیا ئەوەندەی جێبەجێ كردووە كە لە بەرژەوەندی دەسەاڵتی ناوەند بێت. ئەو پەرلەمانتارە پێشــووەی عێــراق دەڵێ كە گومانــی تیادا نییە ئــەو عەقڵییەتەی بەغدا لە دوای 2003درێژكــراوەی پێشــترە .دووپاتی كردەوە كە هەر یاسایەك لەناو پەرلەمانی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاساكانی پێشووی بەعس بكرێت لە دژی كورد ،سوننە و شیعە دەبنە یەك لە دژی كورد ،واتە هیــچ جیاوازییەكیان نییە و ئەوان یەك مەبەســتیان هەیە و رێگە بەهیچ مافێكی كورد نادەن و ئەوان هەوڵ دەدەن ئەو ستەمەی لە ســەردەمی بەعس لە كورد كراوە بمێنێــت ،بۆیە كێشــەكانی هەولێر و بەغدا لە بواری وزەدا چارەسەر نابن.
٣٠بەنزینخانە لەسەر كوالیتی خراپ داخراون
ناوچەی پیشەسازیی هەولێر پڕی كااڵی ستۆك و بێ كوالێتییە ســەرباری خراپی كوالیتی بەنزین كــە لەكاتی بەرزبوونەوەی‌پلەكانــی گەرمادا ئۆتۆمبێلەكان پەك دەخــات ،ناوچە پیشەســازییەكانی هەولێر پڕن لە فیتپەمپی ســتۆك و ئێكســپایەر كە هەندێكیان تەنیا ماوەیەكی كورت كار دەكەن .ئەوە لەكاتێكدایە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەڕێوەبەرایەتی كوالیتی كۆنتڕۆڵی هەیە و گوایە ڕێگرە لە هاوردەی كااڵی خراپ. وشە /هەولێر -چواس خالید هەموو ســاڵێك لەگەڵ بەرزبوونــەوەی پلەی گەرمادا ،ئۆتۆمبێلەكانی كوردســتان لەرزوتا دەگرن و بەنزین بە هاواریان دەخات .ئەو هاوارە بێ زیــان نییە و لەو چەنــد مانگەی گەرمای كوردســتان ،بەدەگمەن ئۆتۆمبێل دەردەچێ فیتپەمپی نەگۆڕدرێت .قرچوهۆڕی پستنەكانی ئەو ئۆتۆمبێالنەی بەسەر شەقامەكاندا ڕادەبرن، جێــی بەزەییــن .ئەگەر بەنزین پســتنەكان نەشــكێنێت ،فیتپەمــپ دەســووتێنێ .لەو وەرزەدا شــۆفێران بەردەوام دەستیان لەسەر دڵیانە ،ئاخۆ كــەی و لە كوێ ئۆتۆمبێلەكەیان جەنە بگرێت ،خۆ ئەگەر چانســیان بێت و ئەو ڕۆژە فیتپەمپیان نەوەستێت ،دەبنە شاهیدی پەككەوتنی چەنــدان ئۆتۆمبێل ،لەنێو كۆاڵن و شــەقامەكان .ئەو دیاریــدە مۆتەكەیەكی و مێژوویەكی تاڵی لەگەڵ شۆفێرانی كوردستان هەیە و لێیان نابێتەوه. تەنیا لەم مانگەدا شــۆفێر ســیروان ئەحمەد، چوار جار فیتپەمپــی ئۆتۆمبێلەكەی گۆڕیوە. ئەو كە هەرجارە و لە بەنزینخانەیەكی هەولێر بەنزین تێدەكات ،دەڵێ “لــەو بێ پارەیییەدا ١٨٥هەزارم بە فیتپەمپ داوە و دیاریش نییە تا كۆتــای هاوین دەبێت چەنــدی تر بدەم”. هاوشــێوەی ســیروان كەم نین و وەستاكانی فیتپەپ سەلمێنەری ئەو ڕاستییەن. ناوچــەی پیشەســازیی باشــووری هەولێر پانتایییەكی فراوانی لە ســەر ڕێی مەخموور داگیر كــردووە و كاتێــك دەچیتە نــاوەوە؛ ئۆتۆمبێل لە هەموو الیەكەوە ڕێگەكانی تەسك
كردووەتەوە .لەو بازاڕە وەستا جەبار تەها دەڵێ، “ڕۆژانە ١٠بــۆ ١٥فیتپەمپ دەگۆڕم” .كەمێك ئەوالتر وەستا دانا سەرقاڵی گۆڕینی فیتپەمپی ئۆتۆمبێلێكە و دەڵێ“ ،ڕۆژانی هاوین فیتپەمپی ١٠ئۆتۆمبێل دەگــۆڕم” .هەڵبەت ئەو ژمارەیە بە بەراوردی پار و پێــرار كەمترە ،كە ئەوكات لەهەر ڕۆژێكدا نزیكەی ٣٠فیتپەمپیان گۆڕیوە. خۆ لە ناوچەی پیشەسازیی باكوری هەولێریش هەمان دۆخە و وەستا شەوكەت دەڵێ“ ،ڕۆژی ١٠فیتپەمپ دەگۆڕم” .لەو ناوچەیەش وەستا مەریوان دەڵێ“ ،هاوینان بازاڕمان باشە”. جیا لەوانە زۆری سووتانی فیتپەمپ وەستای گەڕۆكی داهێناوە و ژمارەی مۆبایلەكانیان الی شــۆفێران باڵو كردووتەوە .گەیالن عەبدواڵی وەستای گەڕۆكیش دەڵێ“ ،لە وەرزی هاویندا بازاڕمان جموجۆڵی تێ دەكەوێت كە ئێســتە ڕۆژی چوار دانەیەك دەگۆڕم”. لە كوردستان هەموو ساڵێك لە وەرزی هاویندا، بەنزیــن ڕۆژانە نــووزە لە دەیــان ئۆتۆمبێل دەبڕێــت ،لەكاتێكــدا حكوومــەت لیژنەی بەدواداچوونی بەنزینخانەكانی هەیە. بەپێی ئامــاری پارێزگای هەولێر زیاتر لە ٢٣٥ بەنزینخانــەی هاوچەرخ هەن و جیا لەوانیش ٢٥٠بەنزینخانەی مۆبایل هەن كە مۆبایلەكان كاتین. مســتەفا تەها بەڕێوەبەری دابەشكردنی نەوت و كانزاكانی هەولێر ســەرباری ئەوەی دووپات لە باشــی كوالیتی بەنزینی ئەمساڵی سنووری پارێزگای هەولێر دەكاتەوه ،بەاڵم دەڵێ“ ،ئەم ماوەیــە زیاتر لــە ٣٠بەنزینخانەمان لەســەر خراپی كوالیتی بەنزین داخستووە”.
بە پێی بڕیاری بەڕێوەبەرایەتی دابەشــكردنی نەوت و بەنزین ،سزای سەرپێچیكاران جاری یەكەم سێ ڕۆژ داخستن و دواتریش داخستن و پێبژاردنە كە چوار ملیۆن دینارە. ئــەو بەڕێوەبــەرەی دابەشــكردنی نەوت و كانزاكانی هەولێر پێــی وایە ،جگە لە خراپی كوالیتــی بەنزیــن ،كااڵی ئێكســپایەر و بازرگانیش هۆكارێكی ترن بــۆ پەككەوتنی ئۆتۆمبێلەكان. سەرباری خراپی كوالیتی بەنزین ،كااڵكانیش بێ كەموكوڕی نین .لەگەڵ ئەوەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەڕێوەبەرایەتی كوالیتیی كۆنتڕۆڵــی هەیــە ،كەچــی بازاڕەكانی پڕن لــە كااڵی ئێكســپایەر و بازرگانی كە توانای كاركردنیان ســنووردارە و هەیانە تەنیا چەند ڕۆژێك كار دەكەن .هەندێــك لە بازرگانەكان هەرچی كااڵی ســتۆك هەیە ،دەیهێنن و لە كوردســتان ســاغی دەكەنەوە ،ئاخر كاتێك
كەسێك نەبێت پێشــیان پێ بگرێت ،كااڵی خراپ بەنرخی هــەرزان دەهێنن و زۆرترین قازانــج وەچەنــگ دەخەن كە شــۆفێران و دواجــار ژێرخانــی كوردســتان باجەكەی دەدەن ،لــەو ڕێگــەوە ســااڵنە پارەیەكــی زەبەالح لە كوردســتان دەڕواتە دەرەوە و لە بەرامبەردا كااڵی بەسەرچوو و كوالیتی خراپ دەهێندرێت و لە بازاڕەكان ساغ دەكرێنەوە. لە ناوچە پیشەسازییەكانی هەولێر فیتپەمپ لە وەرزی هاویندا یەكێكە لە خۆفرۆشترینەكان و كاتێك دەتەوێ فیتپەمپێك بۆ ئۆتۆمبێلەكەت بكــڕی كە بەنزیــن لە جووڵەی خســتووە؛ چەندان جۆر بە ناو و ماڕكەی جیاوازەوە دێتە بەردەمــت .نرخی فیتپەمپــی ئۆتۆمبێلێكی كااڵ هــەرزان ،لە پێنج هەزارەوە هەیە تا 100 هەزار دینار .مەگەر هەر خاوەن دووكانەكان ســەریان لێی دەربچێــت ،دەنــا هەمووان ڕووكاری دەرەوەیــان یەكێكــن بە چەندان
ماڕكــەی جیاجیاوە .لەو نێوانــەدا دووكاندار دەتوانێــت خراپترین جۆری بە گرانترین نرخ پێ بدات .ئاخر هیچ پێوەرێك نییە تا باشــی و خراپییان جیا بكاتەوە. شەماڵ لە پیشەســازیی باكوری هەولێر كە لەسەر ڕێی سەرەكیی شەقاڵوە هەڵكەوتووە، كااڵی ئۆتۆمبێل دەفرۆشێت .ئەو بەبەرچاوی ئێمەوە دانەیەكــی بیالدی و كۆپییەكیش بە تەنیشــت یەكەوە دادەنێت و جیاوازییەكان پیشان دەدات .شــەماڵ كە تەنیا فیتپەمپی بیالدی دەفرۆشێت و نرخی ٦٠دۆالرە ،دەڵێ “جۆرەها فیتپەمپ لە بازاڕدا هەن”. سەرهەد عزەدین فرۆشیاری كۆی فیتپەمپ لە ناوچەی پیشەسازیی باشوور ،سوپاسی خوا دەكات بۆ بازاڕ باشییان كە بە بەراوردی سااڵن هیــچ جیاوازییەكی نەكردووە و بۆ “وشــە” دەڵێ“ ،نرخی فیتپەمپ لە پێنج هەزارەوە تا ٢٥هەزار دینار هەیە” .ئەو كە چەند ساڵێكە لەو بــازاڕە كار دەكات ،دەڵێ “ئەوەی لە بازاڕ هەیە هیچی بیالدی نییە و هەمووی كۆپییە”. لەو بازاڕەش وەســتا محەمەد پێی وایە هیچ چاودێرێــك نییە تا ڕێگە لە هاتنەناوەوەی ئەو كااڵ خراپانە بگرێت و دەڵێ“ ،بازاڕ پڕیەتی لە فیتپەمپی خراپ كە تەمەنیان زۆر كورتە”. “وشە” چەند جارێك پێوەندی بە بەڕێوەبەری گشــتیی كوالیتی كۆنتڕۆڵەوە كــرد ،بەاڵم وەاڵمی نەدرایەوە. ســەرباری بوونی بەڕێوەبەرایەتــی كوالیتی كۆنتڕۆڵ ،ئێستە پیشەسازییەكانی هەولێر پڕ كااڵی كۆپی و كوالیتی خراپن كە لەوێشەوە بۆ هەموو شارەكانی كوردستان دەگوازرێتەوە. پێشتریش سیروان فارس دزەیی بەڕێوەبەری كارگێــڕی گشــتیی پارێــزگای هەولێر بە “وشــە”ی ڕاگەیاندبــوو“ ،كوالیتی كۆنتڕۆڵ كااڵی ئێكســپایەری لــە بازاڕەكانــدا كەم نەكردووەتەوە”.
كوردستانی
لەبارەی درامای توركییەوە
بابەتی دراما و هونــەر دەمانباتەوە بۆ چەمكی نەرمەهێــز .Soft Power/ئــەم چەمكە زیاتر پێوەســتە بە كۆتاهاتنی جەنگی سارد ،كۆتای جەنگی ســارد كۆتای ڕەقەهێزHard Power/ بوو تا ئاستێك .بۆ قسەكردن لەسەر سەردەمێكی تازە (ســەردەمی تاك جەمسەری) پێویستیمان بــە بەكارهێنانی چەمكی لیبڕاڵیــزم و لیبڕاڵ دیموكراســی دەبێت .لە دنیــای لیبڕاڵیزمدا و حكوومــەت بچووكە و بــازاڕ گەورەیە و تاك و تاكگەرایی سەنتەری حیكایەتەكانە. توركیــا لــە دوای دەســەاڵتی (پارتــی داد و گەشەپێدان)ـــەوە هەوڵی بە لیبڕاڵیزمكردنی كایەكان دەدات .دیدێك هەیە دەڵێت ئەردۆگان هەوڵی تێكەڵكردنی كۆنزێرەڤتیزم و لیبراڵیزمی نوێ دەدات .داد و گەشــەپێدان دنیابینییەكی لیبڕااڵنــەی بۆ بابەتی دراما هەیــە ،دراما وەك سوبجێكتیزم بۆ داڕشــتنەوەی دیوی ناوەوە و دەرەوەی دنیای توركی .بــا قووڵتر بینەوە لەم ستڕاتیژییەتە لەڕێی دراماوە. لە دوای 2003ـــەوە ئاك پارتــی بابەتی دراما دەبەستێتەوە بە كەرتی تایبەت .سینەما دەكات بە كایەیەك بۆ بەرهەمهێنانی وێنە و ئیمەیجی ناڕیاڵیســتانە .بەو مانایەی ئەردۆگان دەیەوێت ژیانــی ڕاســتەقینەی تورك بەتایبــەت ژیانی سیاســی تەرجەمە نــەكات و دووری بخاتەوە لە ســینەمای توركــی و ژیانێكی دەســتكرد لەڕێی ســینەماوە هەناردەی دنیــای دەرەوە بكات و كێشە سیاسییە گەورەكانی ناو توركیا بمرێنێت و ونیــان بكات .ســینەما و درامای توركی كار لەسەر ئیمەیجی زیندووكردنەوەی پیاوە نەخۆشەكە The Sick Manو بنەماكانی عوســمانیزمی نــوێ دەكات و دەیەوێت ئەو وێنەیە پیشــانی بینەر بدات كــە پڕە لە ئاكتی مێژوویی و ســەرمایەكانی دەوڵەتی عوسمانی و پــڕە لە یادەوەرییەكانی دوێنێی عوســمانی. (حریم سوڵتان). دراما وەك ســەرچاوەی داهات و سینەما وەك شووشتنەوەی مێشكی بینەر .ئەم ئاڕگیۆمێنتە لە دراما توركییەكانــدا ئامادەیییەكی گەورەی هەیــە ،ئەم دیدە ئەدۆرنــۆ و فڕانكفۆرتییەكان لەسەری دەوەســتن و بە ساختەكردنی هونەر و بە پیشەســازیكردن و كوشتنی هونەر ناوی دەبەن .توركیــا لەڕێی درامــاوە هەوڵی ئەوە دەدات ئیســتەنبۆڵ بــكات بــە پایتەختێكی هەرێمی و هەموومان بە ئیستەنبۆڵ و ئەنكەرە ببەســتێتەوە .ئێســتە تورك وەك سوبجێكت و یەكەیەكی سەربەخۆ جیۆگرافیایەكی گەورەی هونەری دروســت كردووە و توانیویەتی بگاتە ئەمەریكای التیــن و دراماكانــی ئەمەریكای التین ببڕێت كە زیاتر بە حیكایەتی میلی و باو ناسراو بوون و لەوێشەوە بۆ باكوری ئەفەریقا و بەڵقان .ئەم سنووربڕینە لەڕێی زمانی سینەماوە بۆ توركیا كۆمەڵێك ڕێگەی كورت كردووەتەوە. ئەم پرۆســەیە زیاتر لە پرۆسەی بە تورككردن و زیندووكردنەوەی ســنوورەكانی ئیمپڕاتۆری عوسمانی دەچێت (سنووری نەرم و هونەری). ئیمەیجی كورد لە دراماكانــی دنیای توركیدا خــراپ و پاســیڤە! كــورد زیاتر لــە دۆخی پەراوێزبووندایــە و بە گوندنشــین تەرجەمە دەكرێــت .كــورد لــەو درامایانەدا هێشــتا نەگەیشــتووەتە شــار و هێشــتا جیۆگرافیای شــار و ناوەند نەگەیشــتووە .ئــەم وێناكردنە دوورخســتنەوەی كوردە لە دنیا و مۆدێرنیتە. تــورك باســی لیبڕاڵبوونــی خۆی و پرســی مۆدێرنیتــەی توركــی دەكات و كوردیــش بــە چیانشــین و گوندنشــین پیشــانی دنیا دەدات .یــا كورد وەك گرووپێك كە هێشــتا لە فەلسەفەی شــارگەرایی تێنەگەیشتوون .ئەم پرۆســەیە ئەدۆرنۆ ناوی دەنێت “داگیركردنی بیركردنەوەی بینەر”. توركیا ئێســتە خاوەن بــازاڕی هونەرییە و لە ٢٠١٦دا ٣٥٠ملیــۆن دۆالری قازانج كردووە .لە ١٤٠واڵتی دنیادا دراماكانی پەخش دەكرێن و ٢٥٠ملیۆن عەرەب ســەیری دەكەن .بەگشتی ٤٠٠ملیــۆن كەس لــە هەموو دنیــادا لەڕێی درامــای توركییەوە ســەیری دنیــای توركی دەكەن .تورك لە سەردەمی ئەمڕۆدا ٤٠٠ملیۆن مرۆڤی لــە دەرەوەی ســنوورەكانی خۆیدا بە كولتووری توركــی و بیركردنەوەی توركییەوە بەستووەتەوە.
وشە /سۆران -مورشید برادۆستی
كتێبخانــەی گشــتیی ســۆران بەهــۆی نەبوونــی باڵەخانــە و بەمەبەســتی كەمكردنــەوەی خەرجــی و رزگاربوون لە كرێــی خانوو ،بــۆ دەرەوەی بــازاڕ و ناو هۆڵی بۆنەكانی سۆران دوور خراوەتەوە، ئــەوەش نیگەرانــی زۆری الی خوێنەران دروست كردووە ،چونكە كتێبخانەكە دوور كەوتووەتەوە و دەستیان پێ راناگات. كتێبخانــەی گشــتیی ســۆران لــە 17ی كانوونــی دووەمــی 2012كرایــەوە، خاوەنی 12هەزار ناونیشــانی جیاجیایە بە زمانەكانی كوردی ،عەرەبی ،فارســی، توركــی و ئینگلیــزی .ســەرەڕای ئەوەی پێشتر كتێبخانەكە لە ناوەندی شارۆكەی ســۆران بوو ،بەاڵم ئێســتە بۆ دەرەوەی شارۆكەكە گواستراوەتەوە. محێدیــن بادلــی نووســەر دانیشــتووی شــارەدێی دیانــا ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،ئەگــەر بیەوێــت بگاتە ئــەو كتێبخانەیە، “ســەرەڕای ئــەوەی ئــەو كتێبانــەی لە بەو پارەیەی لە تاكســی خەرجی دەكات، كتێبخانەی گشــتیی ســۆران هەبوون لە دەتوانێــت كتێبەكــە لــە كتێبفرۆشــێك ئاستی پێویست نەبوون ،بەاڵم كۆمەڵێك بكڕێت ،لێرەدا كتێبخانەكە بایەخی خۆی ناونیشــانی بەســوود و بەهــاداری تێدایە بۆ خوێنەران لە دەست دەدات”. خوێنەر و توێژەر لە ئاســتە جیاجیاكاندا “باشترین و گونجاوترین شوێن بۆ كتێبخانەی ســوودمەند دەكات ،لــە كاتێكــدا گشتی سەنتەری بازاڕە ،تا خوێنەر بتوانێت بە دوورخســتنەوەی كتێبخانەكە ،كاریگەری ئاســانی دەستی بە كتێبەكان بگات ،ئەوەش نەرێنــی لەســەر خوێنــەران دروســت دەبێتە ئاسانكارییەك بۆ ئەو كەسانەی حەزی خوێندنەوە و زانستیان هەیە ،هەروەها چینی كردووە”. ئەو دەڵێ“ ،كتێبخانەی گشــتیی ســۆران قوتابییان و پیرەكان بۆیان ئاســانتر دەبێت لــە خەڵــك دوور خراوەتــەوە ،كەســێك ســەردانی كتێبخانەی گشــتی بكەن ،نزیكی
كتێب و خوێنەر لەیەكەوە حەزی خوێندنەوە ئاســانتر و زیاتر دەكات” ،نووســەرەكە وای گوت. بەدرخان مەحموود یەكێك لە فەرمانبەرەكانی كتێبخانــەی گشــتیی ســۆران ،بە”وشــە”ی راگەیاند ،كتێبخانە پێویســتی بە شــوێنێكی گونجــاوە لــە ســەنتەری شــاردا بێــت و باڵەخانەكــەی لــە ڕوویــی ئەندازیارییــەوە بەشــێوەیەكی تایبەت و ســەردەمی دروست كرابێت ،بەاڵم ئێمە تا ئێستە ئەوەمان نییە و شوێنەكەمان نەگونجاوە”. زیاتــر دەڵــێ“ ،بەر لــەوەی بێینە نــاو ئەم
باڵەخانە حكوومییە ،لە سەنتەری شاردا لەناو خانوویەكی ئاســاییی بــە كرێدا بووین ،بەاڵم بەهۆی تەنگــژەی دارایییەوە گواســتراینەوە بۆ ئەم شــوێنە كە دوورە لە خەڵك ،ئێســتە كەمتر خەڵك روومان تێ دەكەن”. مەعــاف مەنــاف بەڕێوەبــەری كتێبخانــەی گشــتیی ســۆران ،بــۆ “وشــە”ی دووپــات كردەوە“ ،بەهۆی نەبوونی بااڵخانەی تایبەت بــە كتێبخانەكەمــان و تەنگــژەی دارایــی، كتێبخانەی گشــتیی ســۆران گواستراوەتەوە نــاو هۆڵی بۆنەكانی ســۆران ،شــوێنەكەمان دوورە و لــە هەوڵدایــن نزیــك بینــەوە لــە خەڵك ،چونكــە دووركەوتنەوەی كتێبخانەكە كاریگــەری نەرێنــی هەبووە لەســەر ژمارەی سەردانیكەرانمان”. بەڕێوەبــەری كتێبخانەكــە زیاتــر دەڵــێ، “ســەرچاوەكانی زانســتی لە كتێبخانەكەمان كەمن ،لە كاتێكدا خواستی زۆری خوێنەرانی لەســەرە ،بەاڵم نەبوونــی باڵەخانەی تایبەت بە كتێبخانەی گشــتیی سۆران چەندان كێشە و گرفتــی دروســت كردووە ،پێویســتمان بە شــوێنێكی گەورە و بەفراوانە بۆ خوێندنەوە، هاوكات ئەرشــیڤكردنی ئەو سەرچاوانەی زۆر پێویســتن ،چونكە ئێســتە ناتوانیــن هەموو سەرچاوەیەك ئەرشیڤ بكەین”. “ســەرۆكی حكوومەتــی هەرێــم رەزامەنــدی لەسەر دروســتكردنی باڵەخانەی كتێبخانەی
گشــتیی ســۆران دەربڕیوە ،بەاڵم بەهۆی تەنگــژەی دارایی جێبەجێ نەكــراوە ،لە كاتێكدا زەویشــی بــۆ تەرخان كــراوە”. بەڕێوەبەری كتێبخانەكە وای گوت.
هەولێر بە ئاوی پاك پارك و باخچەكان ئاو دەدات و مەترسیی وشكبوونی هەیە
وشە /هەولێر -سەرخێڵ
هاوواڵتییان و گەشتیارانی هەولێر ،ئاماژە بەوە دەكەن كە بەشــێك لە پاركەكانی شــارەكە بێ ئاون و بەو هۆیەشەوە بەرەو وشكبوون دەچن، بــەاڵم بەڕێوەبەرایەتیی ئەنــدازەی پاركەكان رای دەگەیەنێت ،تا ئێســتە هیچ مەترسییەكی وشكبوون لەسەر پاركەكانی هەولێر نییە ،بەاڵم هاتنی گەرما كاریگەری هەیە. “چەنــد پاركێكــی هەولێر بەرەو وشــكبوون دەچن” حەمیــد عەلــی هاوواڵتییەكی دانیشــتووی هەولێرە و لــە نزیك پاركی منــارە /دەكەوێتە ســەنتەری شــار ،/بە”وشــە”ی راگەیانــد، ســەوزایییەكانی ئەو پاركە بەرەو وشــكبوون دەچن و پێویســتە الیەنی پێوەندیدار ئاوی بۆ دابین بكات. زیاتر دەڵێ“ ،پێشــتر ئەو پاركانە بەو شــێوەیە نەبوون ،بەاڵم ئێستە نازانرێت بۆچی نافوورەكان وەستان و ســەوزایییەكەی بەرەو وشكبوونەوە دەچێت”. ســیما كەمال هاوواڵتییەكی تــری هەولێرە و ســەردانی ئەو پاركەی كردبوو ،باسی لەوە كرد كە پێشــتر ئەو پاركانە لە هەولێــردا هەبوون ســیمایەكی تری هەبوو ،بەاڵم ئێســتە الیەنی پێوەندیــدار تەنیــا گرنگــی بە ســەوزایی ناو شەقامەكان دەدات. ئامــاژەی دا“ ،پێویســتە بــەردەوام گرنگی بە پاركەكان بدرێت و هەوڵ بدرێت بەشێوەیەكی باش خزمەتیان بكرێت ،چونكە ئەوەی ئێســتە هەیە بۆ هەندێك پاركی هەولێر وەك پێویســت نییە”. الی خۆیــەوە جــەالل ئەحمــەد بەرزنجــی بەڕێوەبــەری راگەیاندنــی بەڕێوبەرایەتــی ئەنــدازەی پاركەكانــی هەولێر ،بە”وشــە”ی راگەیاند“ ،هاتنی وەرزی هاوین و ئەو شــەپۆلە گەرمایــەی رووی لە كوردســتان كــردووە، بێگومان كاریگەری لەســەر سەوزایی دەبێت”. دووپاتی كردەوە “تا ئێستە هیچ مەترسییەكی وشكبوون لەسەر پاركەكانی هەولێر نییە ،بەاڵم هاتنی گەرما كاریگەری هەیە لەسەر سەوزایی
بە تایبەتی شاری هەولێر كە لەگەأل شارەكانی تردا جیــاوازی هەیە ،چونكــە زەویی هەولێر شێیان كەمە و زیاتر شەپۆلی گەرما كاریگەری دەبێت لەسەر سەوزایی”. بەرززنجی ئاشكرای كرد“ ،پالنمان هەیە بۆ ئاودان و پاراستنی هەموو دار و نەمامەكان ،بەاڵم پێشبینی دەكەیــن كە رێژەی وشــكبوونەوەكانیش % 2-5 بێت”. روونی كــردەوە ،رەنگە هەندێك لە دارەكان بەهۆی گەرماوە الیەكی وشــك بووبێــت ،چونكە جگە لە پاركی شەهید سامی عەبدوڕەحمان ،زیاتر لە 420 پــارك و باخچە بــەردەوام چاودێرییان دەكرێت بۆ ئەوەی وشك نەبن. هاوكات لوقمان شــێروانی گوتەبێژی دەســتەی پاراســتن و چاككردنــی ژینگــەی كوردســتان بە”وشە”ی راگەیاند“ ،بوونی رێژەی زۆری سەوزایی مەرجە بــۆ پاكبوونی ژینگە و یەكێكە لەو خااڵنەی الی ئێمە گرنگە”. “هەولێــر ئاوی پاك بــۆ ئاودانی پاركــەكان بەكار دێنێت”
جەالل ئەحمەد بەرزنجی بەڕێوەبەری راگەیاندنی بەڕێوبەرایەتــی ئەنــدازەی پاركەكانــی هەولێر، ئاشــكرای دەكات كە “ژمارەیەكــی زۆری پارك و باخچەكانمــان بەشــێوەی (مڕەشــات) ئاودانی بۆ دەكرێت ،ئەوانی تریش بە شێوەی تانكەر ئاودانیان بۆ دەكرێ”. زیاتر دەڵــێ“ ،توانیومانە ســوود لە ئــاوی پیس وەربگریــن ،ئەو ئاوەی لە دەرەوەی شــار دەڕوات، توانیومانــە لەگەأل هاتنــی وەرزی گەرما و لەگەأل دروستبوونی كەمئاوی ،سوودی لێ وەربگرین و بۆ ئاودانی دوورگە ناوەندییەكان بەكاری بێنینەوە كە % 100سەركەوتوو بووین لە پڕۆژەكە”. بەپێی ستانداردی جیهانی ،رووبەری سەوزایی كە بۆ هەر شارێك پێویستە رێژەكە % 35بێت ،هەروەها كەمترین رێژەش نابێت لە % 15كەمتر بێت. گوتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێمی كوردســتان روونی كردەوە كە تا ئێستە پــارك و باخچەكان بە ئــاوی پاك ئــاو دەدرێن و ریسایكلینی ئاو لە هەولێر نییە. زیاتر دەڵێ“ ،لە كۆبوونەوەیەكماندا لەگەڵ وەزیری شارەوانی و گەشــتوگوزاری حكوومەتی هەرێمی
كوردستان ،باســی ئەوەمان كردووە كە مەترسی لەســەر ســەوزایی هەیە ،بەاڵم بەهۆی تەنگژەی دارایــی گرفتی ئاودان دروســت بــووە و لە دوای دۆزینەوەی میكانیزمێكــن بۆ ئەوەی ئەو باخچە و پاركانە لە وشكبوون بپارێزرێن”. ئاماژەی دا ،ئەوان داوایان كردووە ریسایكلینی ئاو دابنرێت بۆ ئاودانی ئــەو پارك و باخچانە ،چونكە تا ئێستە ئەو پاركانە بە ئاوی پاك ئاو دەدرێن و ئەوەش لە زۆربەی شوێنەكان بەو شێوەیە نییە. شــێروانی گوتی“ ،ئەو باخچــە بچووكانەی هەیە كاریگــەری لەســەر بەفیرۆدانی ئــاو هەیە ،بەاڵم پێشــنیازمان كردووە بە ئاوەڕۆی شارەكان پارك و باخچەكان ئاو بدرێنەوە و ریسایكلینی ئاو دابنرێت بۆ ئاوەڕۆكان و ئێســتە ئەو پرســە لــە وەزارەتی شارەوانی بە گرنگ دەزانین”. لــە هەولێر 330باخچــە و 15پاركی گەورە هەیە. رێژەی سەوزایی تیایدا بریتییە % 16كە ئەو رێژەیە دابەش بووە و % 13ی رێژەی ئەو ســەوزایییە كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی پالنێك ئەنجامــی دەدات% 3 ،ی ئــەو رێژەیە بۆ ئەو هاوواڵتییانە دەگەڕێتەوە كە نەمامیان رواندووە.
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
پەیڕەو ئەنوەر
لە خەڵك دوور دەخرێتەوە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
كـــتـێبخـانـەی گــشتیی ســـــۆران 9
دۆسیە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
10
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
پاساوەكانی دژایەتی ریف
بارزان جەوهەر سادق
بۆچی‌ئێستە ریفراندۆم دەكرێت؟ ئایا بارودۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمی لەبارە بۆ ریفراندۆم؟ ئەگەر سەیر بكەین دەبینین زۆربەی دەوڵەتان لە ئەنجامی جەنگ و ملمالنێكانەوە دروســت بوون .پڕۆفیســۆری زانســتی سیاســی لە زانكۆی “هارڤارد”ی ئەمەریكایی فرانســیس فۆكۆیاما بڕوای وایە :زۆربەی ئەو دەوڵەتانەی لە چینی كۆن دروست بوون بەهۆی جەنگەكانەوە بوون. جگە بێ لەمەیش ،ئێمە ئەگەر سەیرێكی مێژووی دوای ئەم قۆناغە بكەیــن ،ئەو دیاردە سیاســییە دەبینین .بۆ نموونە لە دوای شــەڕی 30ساڵە لە ئەوروپا جیۆگرافیای ئاینی گۆڕا بۆ جیۆگرافیای سیاســی و چەندان دەوڵەتی نەتەوەیی دروست بوون. بەهەمان شــێوە لە ســەدەی نۆزدە ئیتاڵیــا و ئەڵمانیا لــە ئەنجامی جەنگــەوە ،ئینجــا لــە دوای كۆتاهاتنی ئیمپراتۆرەكان لە جەنگی یەكەمی جیهانی و دواتریش لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی چەندان دەوڵەت دروست بوون .لە هەموویان نوێتر هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و دروستبوونی راگەیاندنی راستەوخۆی سەربەخۆیی 15 دەوڵەت تەنیا لەوكاتە .جەنگ و ملمالنێكانی دوو دەیەی رابردوویش بەهەمان شــێوە چەندان دەوڵەتی دروست كــردووە كە لێرەدا ناتوانین بپەرژێینە ســەریان .كەواتە جەنگ دەوڵەت دروســت دەكات .هەرێم چۆن سوود لە بارودۆخی جەنگ وەردەگرێت؟ بەهــۆی ئەو جەنگە‌نوێیانەی تیرۆر و بەهاری عەرەبی لە ناوچەكە و نەخشــە‌نوێیەكانی زلهێزان ،ئیتر بارودۆخی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش لە دوای 2011ەوە تەقیوەتەوە و دەوڵەتی نوێ لە دروستبووندان كە باشووری كوردستان بەهێزترین پاڵێوراویانە .شــتێك نەماوە بەناوی دەوڵەتی ســووری یان عێراقی ،هەریەكەیان بۆ چەندان دەوڵەتی بچووك دابەش بوون .ئەوەی دەمێنێتەوە توركیا و ئێرانن. ئەمانەش تێوەگالون لە ملمالنێیەكی توندی هەرێمی و نێودەوڵەتی كە ناتوانن هاوئاهەنگ بن “وەك پێشــوو” لە دژی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردستانی. خاڵێكی تر ،بەهێزبوونی پێوەندی دیپلۆماســی ،سیاسی و ئابــووری هەرێمە لەگەڵ دەوڵەتانــی زلهێز بەتایبەت لە سەردەمی جەنگی داعشــەوە ،كورد متمانەی ئەوەی بۆ دروســت بووە لەالیەن كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی كە هێزێكی ئاشــتیپارێزە و دژی تیــرۆرە .لەالیەكی ترەوە، ی دوو ملیۆن ئــاوارە و كارایی 36 حەواندنــەوەی نزیكە ی نوێنەرایەتی و كونسڵی گشتی ،كونسوڵگە و نووسینگە ی بیانی و ئەو هەموو كۆمپانیا زەبەالحەی نەوت سەربازان ی تری بەهێزی و غاز و وەبەرهێنان و هتــد… فاكتەرێك لەبارن بۆ گشتپرسی و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە ئێستەدا. ئێمــە كاتێــك پڕۆ‌ژەیــەك رەت دەكەینــەوە ،دەبــێ ئەلتەرناتیڤی بۆ بخەینــە ڕوو .ئەوانەی كاتەكە بەگونجاو نازانن دەبێ پرســیاری ئەوەیان لــێ بكرێت كە كەی بە گونجــاو دەزانن؟ ئەوكاتەی عێراق و ســووریا لە جەنگ تەواو دەبن و بەردەبنــەوە گیانی دەوڵەتی كوردی؟ یان شــیعەكانی عێراق دەوڵەتی كوردســتان دەكەنە دیاری بۆمان؟ ئەوانەی ئەم پاســاوە بەتااڵنە دێننەوە ویژدانیان نییە .چۆن دەبێ رۆشنبیر خامەكەی لە دژی سەربەخۆیی و ئازادی بەگەڕ بخات. توخوا رۆڵەیەك شــیری دایكێكی ســتەمدیدە و خاوەن شــەهید و ئەنفالی خواردبێ ،دەبێ بێ خەڵكی هەژار و ماندووی هەرێمەكەی فریو بــدات و بڵێ نەكەن دەنگ بۆ ســەربەخۆبوون بدەن و هانی مانەوە لە بن دەسەاڵتی شــیعە و عەرەب بدا .كوردێك كە بە پارەی ئەو نیشتمانە فێری خوێندەواری و نووســین بووبێ و لە دژی رێبازی باوباپیرانی بنووســێ “نەخێر” بۆ دەوڵەتبوونمان ،جێی سەرســوڕمانە .بەهێزترین پاســاو ئەوەیە پەرلەمان كارا بكرێتەوە .ئەوە پارتی ئــەو بەڕەی لەژێر پێ دەرهێنان با ئینجا بزانین چ مەرجێكی تریان هەیە بۆ بەدەوڵەتبوونیان. پاساوی ئەوەیان هەیە پارتی هەموو مەلەفەكانی بەدەست خۆیەوە گرتووە .ئەمەش پاساوێكی بەتاڵە ،چونكە ئەوان لە سەركەوتن هاوبەشن ،بەاڵم كە بوو بە تەنگژە ئەو پارتە جێ دێڵن ،ئەم پارتەش تا ســەر لە دەســەاڵت نابێت و خەڵك لە دوای دروستبوونی دەوڵەت ئازادانە بڕیار دەدات كە كێ حوكم بكات.
وشە /هەولێر -رێبین شــارەزایانی یاسایی و سیاســی دووپاتی دەكەنەوە، كــۆی ئەو پاســاوانەی چەند الیەنێكی سیاســی بۆ دژایەتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئاماژەی بۆ دەكەن، نالۆجیكین و ئەو كەس و الیەنە سیاسییانە لە ترسی تووڕەبوونی خەڵك ،بوێریی ئەوەیان نییە راســتەوخۆ بانگەشەی دژایەتی سەربەخۆیی كوردستان بكەن و پاساو بە پرسی تر دێننەوە كە پێوەندییان بە بڕیاری سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتەوە نییە. پاساوی تەنگژە و كێشە ناوخۆیییەكان هەندێــك لــەو هێــز و كەســایەتییانەی دژایەتی ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی دەكەن ،هۆكەی بۆ ئەوە دەگێڕنەوە كە كوردســتان بە تەنگــژەی ئابووری و سیاسیدا تێپەڕ دەبێت و حكوومەت لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵێك دۆســیەی پێوەســت بە ژیان و گوزەرانی خەڵك شكستی هێناوە. د .شــێروان هادی مامۆستا لە كۆلێژی یاسا و زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەاڵحەدین ،بە"وشە" دەڵێ، "ئەو كێشانەی پێوەندییان بە ناوخۆی كوردستانەوە هەیــە ،هیچ كاتێك نابێت وەك پاســاوی لۆجیكی بۆ دژایەتیكردنی ریفرانــدۆم لێكدانەوەیان بۆ بكرێت، چونكە پرســی دامەزراندنی دەوڵــەت بەتەواوەتی جیاوازە لە پرســەكانی پێوەســت بــە حكوومەت، حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە چەندان الیەنەوە كێشــەی هەیە ،بەاڵم ئەوە پێوەست نییە بە پرسی تێپەڕكردنی هەرێم بۆ دەوڵەتی كوردستان". روونی دەكاتەوە" ،دەتوانرێت لە ســەرەتادا دەوڵەت دروســت بكرێت و پاشــان كار دەكرێــت لەپێناو پێكهێنانی حكوومەتێكی سەركەوتوو ،باشتركردنی بژێــوی و گوزەرانــی هاوواڵتییــان و كێشــەكانی تــر ،هەبوونی دەوڵەتی ســەربەخۆ بــە پێچەوانەوە یارمەتیــدەر دەبێت لــە زاڵبوون بەســەر كۆمەڵێك كۆســپ و تەگەرەدا ،بۆ نموونە ،عێراق و كوردستان تووشــی تەنگژەی ئابــووری بوون ،عێــراق بەهۆی ئەوەی دەوڵەتە ،دەتوانێــت قەرزی دەرەكی بكات و كوردســتان كە دەوڵەت نییە ئەو توانایەی نییە یان سنووردارە". الی خۆیەوە ســامان عەلی خوێنــدكاری دكتۆرا لە
زانستە سیاسییەكان ،بۆ "وشــە"ی روون دەكاتەوە، "هەندێك بە پاساوی الوازی بنەما دیموكراسییەكان لە هەرێم ،دژایەتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی دەكەن، ئەوە پاســاوێكی لۆجیكی نییە ،چونكــە زۆرجار وا لێكدانەوە دەكرێت كە دیموكراســیی بەبێ هەبوونی دەوڵەت هەر لە بنەڕەتدا بوونی نابێت". ئەو پسپۆڕە دووپاتی دەكاتەوە" ،ئەو پاساوەی پرسی دیموكراســیی و ئازادییەكان بە پرســی دەوڵەتەوە گرێ دەدات و لەو روانگەیەوە دژایەتی سەربەخۆیی
كوردســتان دەكات ،رووبــەڕووی ئــەو پرســیارە دەبێتــەوە ،ئایا ئەگەر بــە (نەخێر) دەنــگ بدەین، هیــچ گرەنتییەك هەیە بــۆ كامڵبوونــی بنەماكانی دیموكراسیی لە كوردستاندا؟ راستیت دەوێ دەنگی نەخێر ،واتە گەڕانەوە بۆ باوەشــی عێراق ،دەوڵەتێك كە كورد نە دەتوانێت بەشــداری لە دروســتكردنی بڕیارەكانیدا بكات و نە ئاســۆیەكی روونی هەیە بۆ بە دیموكراتیكردن ،بگرە هەموو ئاماژەكان بە ئاراستەی مەترسین بۆ ئێستە و داهاتووی عێراق ،كەواتە دەنگی
ئەنجوومەنی رۆحانی و كەسایەتییەكانی ئێزیدی پشتگیری ریفراندۆم دەكەن
وشە /كاروان باعەدرێ ئەنجوومەنی رۆحانیی ئێزیــدی و بنەماڵەی میری ئێزیدییان و نوێنەری كوردانی ئێزیدی لە پەرلەمان، پشــتیوانی خۆیان بۆ ریفراندۆم رادەگەیەنن ،ئەوان لەو باوەڕەدان لە كوردستانێكی سەربەخۆدا پارێزراو دەبن. كەریم ســلێمان راوێــژكاری ئەنجوومەنی رۆحانی كوردانی ئێزیــدی ،بە’’وشــە’’ی راگەیاند’‘ ،ئێمە بەهەموو شــێوەیەك پشتگیریی ریفراندۆم دەكەین، بە دیدی ئێمە ریفراندۆم پرۆســەیەكی زۆر گرنگە و دوای ئەوەی سەربەخۆی رابگەیەنرێت ،بۆ ئێزیدییان پرۆســەیەكی زۆر گرنگە و ئەمە دەســتپێكێكە بۆ چارەســەركردنی تەواوی كێشــەكانی ناوچەكانی ئێزیدی ،پێوســتە تەواوی كۆمەڵگــەی ئێمە بەبێ جیاوازی پشتگیریی خۆیان بۆ ئەم پرۆسەیە دەربڕن و هەوڵی سەرخستنی بدەن”. روونــی كــردەوە“ ،ئێمە دەخوازیــن ناوچەكانمان ســەربە هیچ جێگەیەك نەبن جگە لە كوردســتان، ئێمە ناتوانین لەگەڵ عەرەبە شــۆڤینییەكان بژین، دەمانەوێــت ناوچەكانمان بگەڕێنەوە ســەر هەرێم و چارەســەركردنی كێشــەی ئێزیدییــان ئەوەیە ریفرانــدۆم بكرێت ،بــۆ ئەوەی ئێمە جیــا بین لەو
كەســانەی دەســتیان هەبوو لە جینۆسایدكردنی ئێزیدییەكان”. لە ()١١ـــەی ئەم مانگەدا شــاندێك بە سەرپەرشتی مەســعوود بارزانی ســەرۆكی هەرێمی كوردستان بەرەو بەلجیكا بەڕێ كەوت و لەگەڵ بەرپرسانی ئەو واڵتە و پەرلەمانــی ئەوروپا كۆ بوونەوە ،ریفراندۆمی هەرێم تەوەری ســەرەكیی كۆبوونەوەكــە بوو .لە شــاندەكەی هەرێمدا نوێنەری كوردانی ئێزیدی و مەســیحی و توركمانیش هەبوون ،لەوێ ستایشی پێكەوەژیانی هەرێمی كوردستان كرا. داسن فاڕووق بەگ لە بنەماڵەی میری ئێزیدییان و كەسایەتیی كوردی ئێزیدی ،بە’’وشە’’ی راگەیاند، ‘’ریفراندۆم پرۆســەیەكی زۆر گرنگە بۆ ئێزیدییان، چونكە دەبێتە هۆی ئەوەی شــنگال و اللش پێكەوە ببەســتێتەوە و ئێزیدیــی بە گەرمی پێشــوازی لە پرۆســەی ریفرانــدۆم دەكەن ،ئێمــە جارێكی تر ناتوانیــن لەگەڵ عەرەبەكانی دەوروبەری شــنگال بژین و باشــترین چارە ئەوەیــە ریفراندۆم بكرێت و شنگال بگەڕێتەوە سەر هەرێم و پشتگیرییەكی باش بۆ ناوچە ئێزیدینشینەكان بكرێت”. هەروەها گوتی’‘ ،زۆربەی ناوچە ئێزیدینشــینەكان لــە ناوچــە كوردســتانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمــن ،لەبەرئــەوە ئێمــە زیاتــر لــە هەموو پێكهاتەكانی تر باجمان داوە ،بۆ ئەوەی جارێكی تر
كارەساتمان بەسەردا دووبارە نەبێتەوە ،پێویستە بە هەموو شێوەیەك پشتگیریی ئەم پرۆسەیە بكەین و تەوای ئێزیدیخان سەربە كوردستان بێت ’’. شێخ شامۆ نوێنەری كوردانی ئێزیدی لە پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی ئەنجوومەنی بااڵی ریفراندۆم، بۆ “وشــە” گوتی ‘’زۆربەی ناوچە ئێزیدینشینەكان دەكەونە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم كە زیاتــر % ٩٠ن ،ریفراندۆم ئەمانە هەمووان دەگەڕێنێتەوە باوەشــی هەرێم و رێژەی ئێزیدییان لە كوردستان زیاد دەكات كە دەكاتە %١٥ی هەرێم، ئێمە لە هەمــوو پێكهاتەكانی تر زیاتر پشــتیوانیی ریفراندۆم دەكەین. عەلــی جۆقــی مامۆســتای زانكــۆی دهــۆك كە ئێزیدییە ،بە”وشە” دەڵێ’‘ ،ڕیفراندۆم بۆ ئێزیدییان گرنگییەكــی زۆر هەیە ،میلەتی كورد كە مەزنترین نەتەوەیە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،تا ئێستە دەوڵەتی خۆی نییە’’. هەروەها گوتی’‘ ،ئەگەر سەربەخۆیی ڕابگەیەنرێت، ئێزیدیی بە شــێوەیەكی باش خۆی تێدا دەبیننەوە و بەشێوەیەكی زۆرباش پشــكداری لە ڕیفراندۆمدا دەكەن ،بەشێوەیەكی باش لەگەڵیدان و بە ‘’بەڵێ’’ دەنگ دەدەین ،بۆ داهاتوویش پێویستە ئێزیدییانیش لە هەموو بوارێكی كارگێڕی و ســەربازی ،لە هەموو جومگەكانی واڵتدا پشكدار بن’’.
نەخێر مەترسییەكان زیاتر دەكات". پاساوی دەوڵەتی نامەدەنی ســامان عەلــی كە بەشــێك لــە تێزی دكتۆراكــەی پێوەســتە بــە چەمكــی هاوواڵتیبــوون و دەوڵەتــی مەدەنــی، روونی دەكاتەوە" ،دەوڵەت دەشێت وەك چوارچێوەیــەك وەربگیرێت ،ئەوە دواجار هاوواڵتییانن لە رێی بەشــداریكردن لە
دۆسیە
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
فراندۆم بۆ سەربەخۆیی نالۆجیكین كۆمەڵگەی كوردستاندا دەگێڕنەوە ،بەاڵم شارەزایان پرسی دامەزراندنی دەوڵەت و پرسی دیموكراسیی لە یەكتر جیا دەكەنەوە. ئەو شــارەزا سیاســییە ئاماژە بــەوە دەكات" ،پاش راگەیاندنــی دەوڵــەت هاوواڵتییــان و هێــزە سیاسییەكان ،رێكخراوەكان و میدیا و دامەزراوەكانی تر دەبێت هەوڵ بدەن لەپێناو جێگیركردنی بنەماكانی مەدەنیەت و سەروەریی یاسا و بە دامەزراوەییكردن، شــەفافیەت لە داهات و بەڕێوەبردن ،هەموو ئەوانە بــە رۆژێك و دووان دروســت نابــن ،بەڵكو خەباتی بێوچانی لە هەموو ئاســتەكاندا پێویست دەبێت ،ئەو هەوڵ و خەباتە ،دەكرێت بە پرۆســەی دەوڵەتسازی ناو ببەین ،تێبینی بكەن لەناو هەموو دەوڵەتانی زۆر پێشكەوتووشدا خەبات لەپێناو جێگیركردنی زیاتر لە بنەماكانی مەدەنــی و دابینكردنی زیاتر لە مافەكانی مرۆڤ دەكرێت".
پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لەو دەوڵەتەدا بڕیار لەسەر مۆدێلی سیســتەمی حوكمڕانی دەدەن، راستییەكەی ئەوەیە دەوڵەت شتێكە و مۆدێلی دەوڵەت شتێكی ترە ،واتە سیستەمی بەڕێوەبردن جیاوازە لە دەوڵەت ،هیچ پێوەر و بنەمایەك نییە ئــەوە یەكال بكاتــەوە كە لەگــەڵ دامەزراندنی دەوڵەتدا ،راســتەوخۆ سیســتەمی بەڕێوەبردن لەناو ئەو دەوڵەتەدا دەستنیشان بكرێت". "پرۆسەی دیموكراتیزەكردن و بە مەدەنیكردن
پرۆســەیەكی دوور و درێــژە ،شــتێك نییــە بــە بڕیارێكی سیاســی دروســت بكرێت ،بەڵكو ئاستی هۆشیاریی هاوواڵتییان و ئاســتی بەشداریكردنیان لە دروســتكردنی بڕیاردا ،ئەوە دیــاری دەكات كە تا چەند بنەماكانی دیموكراســیی و مەدەنیەت لەو كۆمەڵگەیەدا دەچەسپێت" پسپۆڕەكە وای گوت. هەندێك لەوانەی دژایەتی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی دەكــەن ،هۆكارەكەی بۆ پرســەكانی پێوەســت بە ناجێگیری بنەماكانی دیموكراســیی و مەدەنیەت لە
پاساوی دژایەتی عێراق و واڵتانی ناوچەكە پــاش دیاریكردنی رۆژی ئەنجامدانــی ریفراندۆم لە كۆبوونەوەی نێوان ســەرۆكی هەرێمی كوردســتان و الیەنە سیاســییەكاندا لە 25ی ئەیلوولی 2017دا، بەرپرســانی عێــراق و واڵتانی ناوچەكــە نیگەرانی یــان دژایەتی خۆیان بــۆ بەڕێوەچوونی پرۆســەی ریفراندۆم راگەیاند ،هەندێك پاڵپشــت بەو دژایەتی و نیگەرانییانەی بەغدا و واڵتانی ناوچەكە ،پاســاو بۆ دژایەتی ریفراندۆم لە ئاســتی خۆیان دێننەوە ،بەاڵم شارەزایانی سیاسی بە پێچەوانەوە بیر دەكەنەوە. "ریفراندۆم ئێســتە یان پاش 100ســاڵی تر بكرێت، عێراق و واڵتانی ناوچەكە بەدڵنیایییەوە نیگەرانن یان دژایەتی دەكەن ،دژایەتی لە ئاســتی عێراق روون و ئاشكرایە و واڵتانی ناوچەكەش بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان بڕیار دەدەن و هەڵسوكەوت دەكەن ،كوردیش دەبێت بەپێــی بەرژەوەندییەكانی خۆی بڕیار بدات"، دانا نووری ماستەر لە كۆمەڵناسی سیاسی وای گوت. ئەو بە"وشــە" دەڵێ" ،عێــراق دەیەوێت تــا هەتایە كوردستان بندەستی خۆی بێت ،بۆیە نەك هەر لەگەڵ جیابوونەوەی باشــووری كوردســتاندا نییە ،بەڵكو نایەوێت كوردستان لە پاشكۆیەتی ئابووریی عێراقیش دەربچێت ،بەغدا تا دێت پاڵەپەســتۆكانی لەســەر هەرێــم چڕتر دەكاتەوە ،لە پاش ســااڵنی 2007ەوە
كە دەسەاڵتی سیاسی بەغدا هەندێك جێگیرتر بووە، ساڵ بە ساڵ پاڵەپەســتۆكان دژ بە كوردستان زەقتر و روونتر بوون تا گەیشــت بە بڕینی بەشە بودجەی كوردستان ،هەموو ئەوە بۆ دروستكردنی ئاستەنگ لە بەردەم گەشەی خێرای كوردستاندا". زیاتــر دەڵێ" ،كات لــە بەرژەوەندیــی هەرێم نییە، نە لە ئاســتی ناوخــۆی عێراقدا و نە لە ئاســتی ئەو رووداوانەش لە ناوچەكــەدا دەگوزەرێن ،هیچیان لە بەرژەوەندیی دواخستنی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆییدا نین ،بەڵكــو تا زیاتر درەنگ بخرێــت ،دوژمنەكەت پیالنەكانی چڕتر دەكاتەوە ،هەوڵەكانی بۆ ئاستەنگ و رێگریی زیاتر گەشــە پێ دەدات ،لە كۆتادا هەرێم ناتوانێت هەنگاوێكی زیاتر بچێتە پێشەوە و بۆ دواوە دەگەڕێتەوە". نیگەرانییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لــە بەرامبــەر بڕیــاری ئەنجامدانــی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردســتاندا ،كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی یان ئەمەریــكا و زلهێزەكانی تر یــان نیگەرانیی خۆیان دەربڕیــوە لە كاتەكەی یان ئــەوەی بێدەنگییان لێ كردووە ،وەك شارەزایانی یاسایی و سیاسی دووپاتی دەكەنەوە ،كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پاڵپشــت بە یاسا نێودەوڵەتییەكان ناتوانێت پشــتیوانی راســتەوخۆ بكات ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵســوكەوت لەگــەڵ ئــەوە دەكات لــە واقیعدا بەرجەستە دەبێت. كامەران محەمەد ماســتەر لە ئاسایشــی جیهانی و قوتابی دكتۆرا بە"وشــە" دەڵێ" ،ئەمەریكا و واڵتانی تر بەهۆی بنەماكانی یاســای نێودەوڵەتییەوە ناتوانن پشتیوانی راســتەوخۆ لە ســەربەخۆیی كوردستان بكەن ،بەتایبەت ئەمەریكا كە لە 2003ەوە پرۆسەی دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عێراقی لە ئەســتۆ گرت، هەر پشتیوانییەكی راســتەوخۆی لە جیابوونەوەی كوردستان ،بە مانای كۆتاهێنان بەو دەوڵەتە دێت كە لە 2003ەوە كاری بۆ كرد". لەكاتێكدا ســامان عەلــی پێی وایــە" ،كۆمەڵگەی نێودەوڵەتــی مامەڵە لەگەڵ ئەمــری واقیع دەكات، ئێســتە چەنــدان واڵت لەناویانــدا رایانگەیاندووە، ئەوان نیگەرانن بە ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی ،بەاڵم ئەوە مانای دژایەتی نییە ،راســتیت دەوێ ئەمەریكا
لــە ســااڵنی پــاش 2003ەوە بــەردەوام نیگەرانی خۆی دەردەبڕی بە ئەنجامدانی گرێبەســتەكانی نەوتــی لەالیــەن حكوومەتی هەرێم و پاشــان سەربەخۆ فرۆشــتنی نەوتی كوردستان ،بەڵ ام ئەو نیگەرانییانە هیــچ كات مانای دژایەتی نین، كاتێكیش كوردســتان پرۆســەكانی نەوتی بردە پێشــەوە ،كۆمپانیا زەبەالحەكانــی ئەمەریكا لە كوردستاندا دەستیان بە وەبەرهێنان كرد". زیاتــر دەڵێ" ،هەرێــم لە پــاش راپەڕینەوە وەك دیفاكتۆ پێگــە و دەســەاڵتەكانی خۆی جێگیر كردووە ،كاتێك دەستووری عێراق دەنووسرێتەوە، رادەســتی ئەو دیفاكتۆیە دەبێت ،تەنیا رەوایەتی پــێ دەدات و دانی پێــدا دەنێت ،نــەك ئەوەی هەرێمی كوردستان بە پێگە و دەسەاڵتەكانییەوە بەگشتی بەرئەنجامی دەستووری عێراق بێت". پاساوی نەگونجانی كات هەندێك لــەو كارەكتەرە سیاســییانەی دژایەتی ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی كوردســتان دەكەن، بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئێستە كاتێكی گونجاو نییە بۆ جیابوونەوەی باشــووری كوردســتان لە عێراق ،بەاڵم شــارەزایانی سیاســی بۆچوونێكی پێچەوانەیان هەیە. ســامان عەلی شــارەزا لە زانســتەكانی سیاسی ئاماژە بۆ ئــەوە دەكات" ،بەدرێژایی هەموو بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیــی گەلی كورد ،هیچ كات نە هەلومەرجــی ناوخۆیی كوردســتان لەڕووی سیاســی و ئابووری و كۆمەاڵیەتییەوە ئەوەندەی ئێســتە لەبار بووە ،نە ئەوەندەی ئێستە پشتیوانی راستەوخۆ و ناڕاســتەوخۆ بۆ كوردستان هەبووە، بەتایبەت بەهۆی شــەڕی داعش و پێشمەرگەوە كــە كــورد توانــی وەك كارەكتەرێكــی بەهێز دەربكەوێت". زیاتر دەڵێ" ،سەیرن ئەوانەی بەهۆی نەگونجانی كاتەوە دژایەتی سەربەخۆیی كوردستان دەكەن، كەواتە دەبێت دژایەتی هەموو بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیــی كوردســتان بكەن ،چونكــە لە هیچ قۆناغێكدا كاتەكە وەك ئــەوەی ئەوان دەیخوازن و بانگەشەی بۆ دەكەن ،نەك هەر گونجاو نەبووە، بەڵكو زۆر لە پاش ئێستەوە بووە".
ماڵپەڕەكانی ئیتالعات وتاری كوردانی دژە ریفراندۆم باڵو دەكەنەوە وشە/سلێمانی ماڵپەڕەكانی كۆماری ئیسالمی ئێران و لەناویاندا ئەو ماڵپەڕانەی سەر بە وەزارەتی ئیتالعات و ئیتاڵعاتی ســوپای پاســدارانن ،بە بایەخەوە وتــار و لێدوانی كوردانی دژە ریفراندۆم و سەربەخۆیی ،ل ه باشووری كوردســتان باڵو دەكەنەوە ،ئــەوەش نیگەرانی لە ئاســتی كوردانی رۆژهەاڵت دروســت كردووە و بە "ئاو كردنە ئاشی دوژمن" ناوی دەبەن .نووسەرێکی رۆژهەاڵتی کوردستان بە "تابووری پێنجەم" ناویان دێنێت. ئاژانسی هەواڵی "تەســنیم" یەكێك لەو ماڵپەڕانەی ئێرانە بــە زەقی كار بــۆ دژایەتیكردنی ریفراندۆم و سەربەخۆیی باشــووری كوردستان دەكات ،ئەوەی تێبینــی دەكرێت لــەو ماوەیەدا زۆرتریــن وتار و لێدوانی چەند نووسەر و كەســایەتی بزووتنەوەی گــۆڕان لــە دژی ســەربەخۆیی كوردســتان باڵو کردووەتەوە. ماڵپەڕەكە بۆ دژایەتیكردنی سەربەخۆیی كوردستان هەر لەو ماوەیەدا چەنــد وتار و لێدوانی هەریەك لە "مەریوان وریــا قانیع ،دەرباز محەمەد وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراق لە پشكی بزووتنەوەی گۆڕان" و چەنــد میدیاكارێكی تری یەكێتی نیشــتمانی و گۆڕانــی پەخش كردووە كە پاڵپشــت بــەو وتار و لێدوانانە ،ئامانجەكانی ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی بچووك دەكاتەوە و ترس و نیگەرانی دروست دەكات.
سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ساڵی 2009وە ســوپایەکی بەنــاوی ســوپای دیجیتاڵی دروســت کردووە و لەشکرێکی رۆژنامەوانی بە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان و دەزگاکانی راگەیاندنی خۆی و واڵتانی دەورووبەریدا باڵو کردووەتەوە ،بۆ ئەوەی لە رێگەی میدیاوە ئامانجە سیاســییەکانی خۆی بباتە پێشەوە و لە هەر شــوێنێکی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست جووڵەیەک لە بەرژەوەندی سیاســەتەکانیدا نەبوو، هێرشی بکاتە سەر کە خۆیان بە "شەڕی نەرم" ناوی دەبەن. عیرفــان رەهنمــون ،نووســەر و سیاســەتوانی رۆژهەاڵتی کوردستان ،بۆ "وشە" رای دەگەیەنێت، "جیاوازییەکــی ریشــەیی لە نێــوان داگیرکەرانی کوردستاندا لەمەڕ چۆنیەتی بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ بزاڤی رزگاریخوازی کورددا هەیە ،فاشیزمی عەرەب و تورک لە رووبەڕووبوونــەوە لەگەڵ بزاڤی کورددا، زیاتــر لە میتــۆدی جەنگی زبر ،واتە ســڕینەوەی فیزیکیی کورد کەڵکیان وەرگرتووە ،بەاڵم فاشیزمی فارس ،بــە پێچەوانەی تورک و عەرەب ،هاوشــان لەگەڵ جینۆسایدی کورددا لە جەنگی نەرم کەڵکی وەرگرتووە". زیاتــر روونی دەکاتەوە" ،جەنگی نەرم بە تیرێک دوو ئامانج دەئانگوێ ،هەم رەوایــی بزاڤی کورد دەکاتە نیشــانە و هەم تێچووی مرۆیــی و دارایی کەمتری هەیە و کاریگەریشی زیاترە ،بەاڵم بەداخەوە ،کوردی باشوور زۆر بەکەمی فاشیزمی فارس دەناسن و زۆر بەئاســانی دەکەونە ناو ئەجێنــدای جەنگی نەرمی رژیمی ئێرانەوە".
الی خۆیه‌و ه ئاگری ئیسماعیلنەژاد چاالکی سیاسیی رۆژهــەاڵت ،بەحزبیکردنی بابەتــی ریفراندۆم وەک هۆکارێک دەبینێت بۆ ئەوەی کەســانێک لە ناوخۆی کوردستان هەبن دژی ئەو پرۆسەیە بن. ئاگری بۆ "وشــە" ئاماژە به‌و ه دەدات" ،پێش هەموو شتێک ئەوەی دۆخی راگەیاندنی باشووری هێناوه‌تە ئەو ئاســتەی بەرەی دژی ســەربەخۆیی ساز بێت، هۆکارەکەی ئەوەیە لە شەقامی سیاسی باشوور مافی ســەربەخۆیی کراوه‌تە کارتێکی حزبی و حزبەکانی باشوور خەریکن یاریی بەو کارتە دەکەن". به‌اڵم رەهنوومن هــۆی کەڵکوەرگرتنی میدیاکانی کۆماری ئیســامی لە وتار و نووسینی سیاسەتكار و نووســەرانی باشــوور بۆ دژایەتیکردنی ریفراندۆم بــۆ تێنەگەیشــتنی ئەو نووســەر و سیاســییانە دەگەڕێنێتــەوە لە سیســتەمی سیاســیی ئێران و دووپاتی دەکاتەوە" ،ئەم شــێوە کارە ساویلکانەیەی هەندێک لە رۆژنامەنووســان و نووســەرانی باشوور، پاش دیاریکردنی رۆژی ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی باشووری کوردستان خۆی نواند و زۆرێک لەوان بەبێ گوێدانە ئەجێندای دوژمنانی کورد و کەڵکی ئاوەژوو وەرگرتنی رژیمی فاشیزمی فارس ،کەوتنە دژایەتیی سەربەخۆیی باشووری کوردستان و رژێمی ئێرانیش بۆ سووککردنی کورد لەبەرچاوی گەلی سەردەستی فارس و ئــەو کوردانەی زمانی فارســی تێدەگەن، نووســینی ئەو نووسەرانەی باشووریان وەرگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی". "ئامانج لــەم کارە ئەوەیــە بڵێن ،ئــەوە ئێمە نین دژایەتیــی مافەکانــی کورد دەکەیــن ،بەڵکو ئەوە
کوردی باشوورن پرۆژەی ســەربەخۆیی برادەرانی مسوڵمانی باکوری عێراق! ریسوا و سه‌ركۆن ه دەکەن. ئەمەش بەشێکە لە جەنگی نەرم ،چونکە فاشیزمی فــارس الی روونە ئەگــەر راســتەوخۆ دژایەتیی مافەکانی کورد بــکات ،دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی هەســتی نەتەوایەتیی کــورد و یەکگرتنیان ،بەاڵم ئەگەر لە زمان و خامــەی کوردەوە پەرە بە گوتاری دژە کوردی خۆی بدات ،هەم دەســتە رەشــەکانی خۆی دەشــارێتەوە و هــەم کاریگەریشــی زۆرتر دەبێ .بۆیە پێویســتە کوردی باشوور کاتێک رەخنە لــە ریفرانــدۆم دەگرن ،لــە هەڵبژاردنی وشــە و چەمکەکاندا وشیار بن و نەکەونە ناو رایەڵەی ئاڵۆزی جەنگی نەرمی فاشیزمی مەزەوی فارسەوە" عیرفان رەهنموون وای گوت. ئاگری ئیسماعیلنەژاد رووماڵکردنی وتاری هەندێک
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
11
لە نووســەرانی باشــوور لەالیەن میدیای فارسەوە بۆ ترســاندنی شــەقامی رۆژهەاڵت لە حکوومەتی کوردی ناو دەبــات و دەڵێ" ،ئەوەی کە راگەیاندنی کۆماری ئیســامی خەریکن ئــەو ملمالنێیەی ناو راگەیاندنی کوردی روومــاڵ دەکەن ،هۆکارەکەی بەکارهێنانــی الوازییەکی ناوخۆیی کوردســتانی باشــوور بۆ ترســاندنی شــەقامی رۆژهــەاڵت لە حکوومەتی کوردییــە ،ئەوەی (تەســنیم) وتاری هه‌ندێك رەخنەگری حزبی باڵو دەکاتەوە بۆ ئەوەیە بە شــەقامی رۆژهــەاڵت بڵێ دەســەاڵتی کوردی دەستەوەســتانە ،تا بەو شــێوەیە هەم کارتێکەری ســەربەخۆیی باشــوور لە رۆژهەاڵت ســەرکوت بــکات و هەمیش پاســاو بۆ ئەوە بێنێتــەوە کە بۆ لــە چوارچێوەی کۆماری ئیســامی ،کورد رێگای ده‌سەاڵتداری پێنادرێ".
ریفراندۆم
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
12
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
د .مەحموود موبارەكشاهی :فاكتەری بەهێز بۆ بە دەوڵەتبوونی باشوور هەیە باشووری كوردستان ببێتــە دەوڵــەت توانــای بەرگری لــە كوردانــی هەموو بەشەكانی كوردستانی دەبێت
مەحموود موبارەكشــاهی دكتۆرای جیۆگرافیای سیاســیی هەیە و بەرپرســی گشتیی رێكخراوی “ڤەژین” لە رۆژهەاڵتی كوردستان .لەم چاوپێكەوتنەدا بۆ “وشە” تیشك دەخاتە سەر ئەو فاكتەرانەی باشووری كوردستان كە وا دەكەن بتوانێت دەوڵەتێكی سەركەوتووی لەسەر بنیات بنرێت و دووپاتی دەكاتەوە“ ،ئەگەر باشووری كوردستان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ متمانەی نێودەوڵەتی وەربگرێت ،بۆ یەكەم جار لــە مێژووی گەلی كورد ناوی ئەو گەلە لە هەموو دنیا دەنگ دەداتەوە و دەبێت بە خاوەن كورسییەك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. ئاماژەی بەوەیش دا “دەوڵەتی ســەربەخۆی كوردســتان بەشــێوەیەكی فەرمی توانــای بەرگری و یارمەتیدانی كوردی بەشەكانی تری دەبێت و وەك لۆبییەك لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕۆڵی نەتەوەیی بۆ هەموو كوردان دەگێڕێ”. وشە /هەولێر -هیدایەت جان 25ی سێپتێمبەر ،ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی یان مانــەوە لــە عێــراق لە باشــووری كوردســتان بەڕێوە دەچێت ،تا لەو وادەیە نزیكتر دەبینەوە ،واڵتانی دراوسێ تایبەت ئەو دەوڵەتانەی خاكی كوردستانیان داگیر كردووە ،دژایەتییەكانیــان زیاتر دەكەن، پێت وایە ئەو دژایەتیكردنە هۆی چییە؟ كوردســتانی عێــراق بەرهەمی شــەڕی یەكەمــی جیهانــی و رێككەوتننامــەی ســایكس پیكۆیــە ،بێگۆمان هــەر جۆرە دەستكارییەك لە ســنوورەكانی سایكس پیكۆ كاردانــەوەی واڵتانی ناوچەكەی لێ دەكەوێتەوە .كورد لە ســەدەی بیستەمدا یەك جار چانســی پێكهێنانــی دەوڵەتی نەتەوەیــی پێ درا كــە بەداخەوە بە هۆی نەبوونی رێبەرایەتی كارامە و چەندبەرەكی لە ناوخۆیدا نەیتوانی لە ناوەڕۆكی پەیمانی ســیڤەر كەڵك وەربگریت ،بــەاڵم توركی كەمالیست بەهۆی یەكگرتوویی و گوتاری نەتەوەیییــەوە ،توانییان بە باشــی كەڵك لــە دەرفەتــە جیۆپۆڵەتیكییەكانــی ئەو سەردەمە وەربگرن و واڵتانی ڕوژئاوایی لە ترسی نزیكبوونەوەی ئەتاتۆرك لە رووسیا، پەیمانــی ســیڤەریان كرد بــە قوربانی بەرژەوەندییەكانی جیۆپۆڵەتیكی خۆیان لە پەیمانی لۆزان. ئێســتە بۆ جارێكی تر كــورد دەرفەتی بۆ رەخســاوە بتوانێــت ئامانجــی مێژوویی خــۆی بێنێتــە دی .حكوومەتی هەرێمی كوردســتان ئێســتە لە دۆخی دیفاكتۆیە و هەموو فاكتەرەكانی بــوون بە دەوڵەتی ســەربەخۆی هەیە ،مــاوەی 24ســاڵە بەكــردەوە لە بەغــدا جیایــە و واڵتانی دراوسێیش ئەو ڕاستییە بە باشی دەزانن، بەاڵم ئێســتە كە ئــەم قەوارەیە خەریكە بــەرەو دووژووربوون دەچــێ ،ئەو واڵتانە لە دژی دەوەســتنەوە .ئەگەر باشــووری كوردســتان وەك دەوڵەتێكی ســەربەخۆ متمانەی نێودەوڵەتی وەربگرێت ،بۆ یەكەم جــار لە مێژووی گەلی كــورددا ناوی ئەو گەلە لە هەمــوو دنیا دەنــگ دەداتەوە و دەبێتە خاوەن كورســییەك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی .ئەوكات دەوڵەتی سەربەخۆی
باشووری كوردستان لەچــاو زۆرێك لەو دەوڵەتانــەی لــە ســەدەی بیستەم بوون هێز و توانای بەڕێوەبردنی هەیە
كوردستان بەشــێوەیەكی فەرمی توانای بەرگری و یارمەتیدانی كوردی بەشەكانی تری دەبێــت و وەك لۆبییەك لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتــووەكان ڕۆڵی نەتەوەیی بۆ هەموو كوردان دەگێڕێ. لە ئاستی ناوخۆیی كوردستانیش هەبوونی دەوڵەتێكــی كــوردی كە خاوەنــی ئااڵ، ئابــووری ،دراو ،وەرزش ،زانكــۆ ،هونــەر و ســنوورێكی دیاریكــراو بێــت ،دەبێتە هۆی ئەوەی كوردانــی پارچەكانی تر ورە و هێزێكی هیوابەخشــیان پــێ بدرێت و هیوابەخۆبــوون و گەڕانەوەی شووناســی نەتەوەیی لە ناویان ڕەنگدانەوەی دەبێت، ئەم دۆخــە دەبێتە هــۆی بەرزبووەوەی ئاســتی داخوازەكانیان لــەو دەوڵەتانەی بەشــەكانی تری كوردستانیان خستووەتە ژێر دەسەاڵتی خۆیانەوە. * لــەڕووی جیۆپۆڵەتیكــەوە باشــووری كوردســتان قورســایی ئەوەندەی هەیە بتوانێــت وەك قەوارەیەكی ســەربەخۆ لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا بە سەركەوتوویی ئیدارەی خۆی بدات؟ ئەو فاكتەرە بەهێزانە چین كە باشــووری كوردســتان دەتوانێ پشتیان پێ ببەستێت بۆ سەربەخۆبوون و دووركەوتنەوە لە عێراق؟ لە پرۆسەی بە دەوڵەتبوونی قەوارەیەكیسەرزەوینی بە تایبەت لە سەدەی بیستەم، هیچ كات هێز و توانــای بەڕێوەبردنی ئەو واڵتانە كە بەهۆی جیاجیا بوون بە دەوڵەت لەالیــەن كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی ڕەچاو نەكراون .باشــووری كوردستان لەچاو زۆر لەو ناوچانەی لە سەدەی بیستەم بوون بە دەوڵەت ،هێز و توانای بەڕێوەبردنی هەیە. باشــوور كۆمەڵێك توانای هەیــە لە بواری جیۆپۆڵەتیكی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پێگەی ئەو واڵتــە لە ناوچەدا .گرینگترین ئــەو هۆكارانــەی دەبنە هــۆی بەهێزیی كوردستان بریتین لە: یەكەم هەڵكەوتــەی جیۆگرافی ،لە بواری هەڵكەوتەوە ،كوردســتانی عێراق دەبێتە پردی پێوەندی نێوان عێراق و توركیا و لەو ڕێگەوە لەگەڵ ئەوروپا ،ئەگەر توركیا بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپاوە ،ئەوە كوردســتانی عێراق دەبێتە پردی پێوەندی وشكایی لە نێوان كۆمەڵگەی عەرەبی و ئەوروپا. هەڵكەوتــی فاكتــەر دووەم هایدرۆپۆڵەتیكییــە ،بەپێــی هەمــوو پێوەرەكان ،كێشــەی داهاتــووی واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست كێشەی ئاو دەبێت. باشــووری كوردســتان بە بەراورد لەگەڵ عێــراق لــە بارودۆخێكی زۆر باشــدایە. كوردســتان تەنیا بەشــێك لە عێراقە كە بەهــۆی بارودۆخــی تۆپۆگرافــی خۆی، توانای دابینكردنی ئاوی پێویســتی خۆی هەیە و لە داهاتوودا دەتوانێت لە بەرامبەر پاڵەپەســتۆی دەوڵەتی ناوەندی ،ئاو وەك كارتێك بەكار بێنێت. فاكتەری سێیەم ،سەرچاوەی ئاو و خاكە، كەشــوهەوای لەباری ناوچەیــی ،بەفر و بارانــی زۆر ،هەبوونــی چەنــدان چەمی گەورە و پڕئاو ،دەشتی بە پیت لە باشووری كوردســتان ،فەزایــەك دەخوڵقێنــێ لە
ئەگەری بووژانەوەی كەرتی كشــتوكاڵی، نەك باشووری كوردستان توانای ئاسایشی خۆراكی خۆی هەیە ،بەڵكو سااڵنە دەتوانێ بەشێكی بودجەی خۆی لە ڕێی هەناردەی بەروبوومە كشتوكاڵییەكانەوە دابین بكات. فاكتەری چــوارەم جیۆپۆڵەتیكی وزەیە، باشــووری كوردســتان بەپێی سەرچاوە باوەڕپێكراوەكان بەپێی حەشیمەتەكەی، یەكێك لــە دەوڵەمەندترین واڵتانی دنیا لە بواری ســەرچاوەكانی وزەیە .ئەو ناوچەیە پتر لە پێنج لە سەدی سەرچاوەكانی نەوت و گازی دنیــای هەیە كە لە ئەگەری كەڵك وەرگرتنی زانســتییانە لەم ســەرچاوانە و بەكارهێنانــی داهاتی نــەوت و گاز وەك سەرمایەی بنەڕەتی ،ئابووریی كوردستان لە كورتخایەندا دەبووژێتــەوە .ئەگەرچی نابــێ نــەوت و گاز وەك كەرەســتەی دابینكردنی بودجــەی فەرمانبەران چاوی لێ بكرێت ،بەڵكو دەبێ وەك سەرمایەیەكی نیشتمانی بۆ گەشــەی بنچینەیی رەچاو بكرێت. فاكتــەری پێنجەم كەرتی گەشــتیارییە، كەرتی گەشــتیاری یەكێك لە باشــترین ســەرچاوەكانی داهاتە لە دنیادا .باشــوور هەم لە بواری سروشــتی و هەم لە بواری مێژوویــی و فەرهەنگی توانای زۆرباشــی
هەیە بۆ ڕاكێشــانی گەشــتیار لە واڵتانی دراوســێ ،ناوخۆی عێــراق و واڵتانی تر. ئەگەر بەرپرســانی هەرێمی كوردســتان ستراتیژێكی باشیان بۆ گەشتیاری ببێت، كوردســتان دەتوانــێ ببێتــە یەكێك لە واڵتە گەشــتیارییەكانی ناوچە .ئەرمینیا یەكێك لەو واڵتانەیــە توانیویەتی لە ڕێی گەشــتیارییەوە ئابووریــی واڵتەكــەی ببووژێنێتەوە .ئەگــەر ئاوڕێك لە تواناكانی گەشتیاری كوردســتان بدرێتەوە ،لەچاو زۆربەی واڵتانی ناوچە بەهێزترە. * زۆربەی رەخنەگران و تەنانەت پشتیوانانی ریفراندۆم و ســەربەخۆیی لە كوردستان، دووپــات لــە پشــتیوانی نێودەوڵەتــی دەكەنەوە ،هەرچەند پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ راگەیاندنی دەوڵەت گرنگییەكی زۆری هەیە ،بەاڵم دەكرێ كورد لە باشوور هەموو هێلكەكانی خۆی بخاتە ئەو ســەبەتەیە و تەنیا پشت بە پاڵپشتی یان دژایەتیكردنی واڵتان ببەســتێت بــۆ بڕیاردان لەســەر قەوارەی سەربەخۆ؟ بێگۆمــان پشــتیوانی نێودوڵەتــی لــەپرۆسەی پێكهێنانی دەوڵەت و قەوارەیەكی سەربەخۆ شوێندانەر دەبێت .بەاڵم ئەوەی دەبێتە هۆی پێكهاتنی دەوڵەت ،ئیرادەی گەلە .هەڵكەوتەی جیۆپۆڵەتیكی باشووری
كوردســتان بە جۆرێكە واڵتانی ناوچەكە و دەرەوەیش نایانەوێت دەستپێشــخەری گۆڕانــی ســنوورەكان بن ،بــەاڵم ئەگەر خەڵكی باشــووری كوردســتان لە ڕۆژی ڕیفراندۆم بە ڕێژەیەكی زۆر دەنگی “بەڵی” بدەن ،بێگۆمان ئیــرادەی گەل دەتوانێت بەسەر هەموو كایە جیۆپۆڵەتیكیەكان زاڵ بێت .بۆیە بۆ سەرخســتنی ئیرادەی گەل، دەبێت كاراكتەرە سیاســییەكانی باشوور خۆیان لــە ســەرجەم دووبەرەكییەكان بپارێــزن و هەمــوو توانــای خۆیــان بۆ ئاراستەكردنی ئیرادەی خەڵكی كوردستان لەپێناو سەرخستنی ڕێفراندۆم بەكار بێنن. * بە درێژایی مێژووی خەباتی سیاسیی لە كوردســتان و تایبەت دوای دروستبوونی بلۆكی چــەپ ،كورد بەســەر دوو بەرەی ناسیۆنالیســت و چەپــدا دابــەش بووە، ئێستەیش لە گوتار و مامەڵەكردنی الیەنە سیاســییەكان و تەنانەت لەســەر ئاستی رۆشــنبیرانیش بۆ تێڕوانین لەسەر پرسی ریفراندۆم ،ئەو دابەشبوونە بەدی دەكرێت، سەرباری ئەوەی زیاتر لە دوو دەیە و كۆتای شەڕی سارد بە كردار كۆتای بە بلۆكی چەپ هاتووە ،ئێســتە چەپی كــوردی هەڵگری چ بەهایەكی سیاســیی و ئایدیۆلۆژییە بۆ ئەوەی لــەو ســۆنگەیەوە دژایەتی مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەكەی بكات؟ ئەگەر ئاوڕێــك لە ڕەوتی چەپ بدرێتەوەئەوەی لە دنیا وەك تەوژمی چەپ لە ئاستی ناوچەیــی و جیهانی دەنگدانــەوەی بووە دامەزراندنی یەكێتیی ســۆڤیەت لەســەر بنەمای بیرۆكەی ماركســی-لینینی بوو. ئەو بیرۆكەیە لە ســەرەتادا بڕیاری چارەی خۆنووســینی بۆ هەموو گەالنی بندەست بــە فەرمی ناســاند و هەر ئەو دروشــمە بریقــەدارە هۆی نزیكبوونەوەی بەشــێك لــە هەڵســووڕاوانی مەدەنی و سیاســی كوردســتان بوو لە دەوری ئــەو تەوژمە. ئێســتە زۆربەی ئەو پارت و الیەنانەی كە ئااڵی سووریان لە دەستە بەرامبەر رەوتی نەتەوەیی زۆر باشتر لە جاران هەڵسوكەوت دەكــەن ،جگە لــە هەندێك الیــەن كە ئێســتە لە گۆڕەپانی سیاسیی كوردستان شــوێندانەرییەكی ئەوتۆیان نییە ،هەموو حزبە چەپــەكان دروشــمی نەتەوەیی و باوەڕ بە چارەی خۆنووســینیان لە پێڕەو و پرۆگرامــی حزبەكانیــان گونجاندووە. لە باشووری كوردســتان ڕەوتێكی چەپی شوێندانەر نییە دژایەتی ریفراندۆم بكات، بەڵكو حزبی شیوعی زۆر بە رژدی بەرگری لــە ڕیفراندۆمیــش دەكات .هەڵبەت ئەو الیەنانەی خۆیان بە چەپ بزانن و دژایەتی ڕێفراندۆم بكەن ،ئەوە ڕێك بە پێچەوانەی بناغەدانەری رەوتی چــەپ واتا “لینین” دەجووڵێنەوە.
كوردستان لە پێنجەم پلەی گرنگییەكانی ئەمەریكادایە
بەگوێــرەی توێژینەوە و بەدواداچوونی گۆڤارێكی ئەمەریكی 10 ،واڵت و شــوێنی دنیا سوودی تەواویان لە سیاسەتی دەرەوەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمەریكا لە ماوەی شــەش مانگی ڕابردوو وەرگرتووە ،كورد لەو 10واڵت و شــوێنە ڕیزبەندی پێنجەمــی وەرگرتووە .لە توێژینەوەكەدا هاتووە “ئەمەریكا پشــتیوانی كوردەكانی عێراق و سووریا دەكات و لە هەوڵەكانی سەربەخۆیی كوردەكانی عێراق بەشێوەیەكی ڕۆتینی نیگەرانی بەرامبەر دەردەبڕن”. گۆڤــاری “پۆلەتیكــۆ”ی ئەمەریكــی لە توێژینــەوە و بەدواداچوونێكــی وردی شــەش مانگیــدا ،سیاســەتی دەرەوەی حكوومەتــی دۆناڵد ترەمــپ دەخاتە ڕوو و دەڵێ ،كاتێك ترەمــپ هاتە ناو خەڵك و دروشــمی “ئەمەریكا یەكــەم ئامانجمان دەبێ” گورزێكی لە شــادەماری سیاسیی ئەمەریكا وەشــاند ،بەهۆی ئەوەی زۆر لە ئەمەریكاییــەكان ناڕازیی بــوون لەوەی داهــات و خێروبێرەكانــی واڵتەكەیان لە سیاســەتی دەرەوەدا خــەرج دەكرێ و ناوخــۆی واڵت گرنگی پێ نادرێت ،ئەوان هیوایان بە ترەمپ هەڵچنی تا جۆرێكی تر لە پێوەندی لەگەڵ دنیــا بنیات بنێتەوە، بەاڵم دوای 70ســاڵ لە جەنگی دووەمی جیهــان ،ئەمەریكا تا ئێســتەش ناتوانێ دەستبەرداری ئاسایشی ئەڵمانیا و ژاپۆن و مەكسیك بێ 23 ،لە كۆی 28دەوڵەتی ناتۆ هیچ خەرجییەكــی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەســی نادەن و ئەمەریــكا زۆرینەی ڕەهــای بودجــەی بەرگریی ناتــۆ دابین دەكات ،پرســیار ئەوەیە بۆچی لەســەر ئەمەریــكا پێویســتە زیاتر ببەخشــێ لە واڵتانی تر؟. توێژینەوەكــە ئامــاژەی داوە ،ترەمپ بە دڵنیایییــەوە هەژانێكــی لــە پێوەندییە كۆنەكانــی دنیا دروســت كــرد ،بەاڵم خێرەكەی بۆ كێ دەبێ؟ تا ئێســتە ڕوون نییە بۆردمانكردنی هێزەكانی ئەســەد لە ســووریا چ بەرژەوەندییەكی ستراتیجی بۆ ئەمەریكا دەبێ ،هۆی چییە تا ئێســتە هێزەكانــی ئەمەریكا لە ئەفغانســتانن؟ كەمكردنەوەی پشتیوانییەكان بۆ ناتۆ ئەمە بەو شــێوەیە بوو كە ترەمپ بانگەشەی بۆ دەكرد ،كەوایە ئەگەر سیاسەتی دەرەوەی دۆناڵد ترەمپ خزمەتی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریــكا نــاكات ،خزمەتــی كام واڵت دەكات؟ ئایان برێمەر نووسەر و سەرۆكی كۆمپانیای شیكردنەوەی مەترســییە سیاسییەكان لــە گرووپــی ئۆراســیا ،ماوەی شــەش مانگی دەســەاڵتی ترەمپ ورد دەكاتەوە و 10واڵت وەك ســوودمەنترین شوێن لە سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ دیاری دەكات كە بریتین لەمانەی خوارەوە.
یەكــەم :شــازادەكانی ســعوودیە و دۆســتە كۆنەكانــی ئەمەریــكا لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاست. ئەمەریكا دۆســت و هاوپەیمانی ئاسایی و كۆنی زۆرە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،پاشا و شازادەكانی سعوودیە ریزبەندی یەكەمیان گرتووە لە گفتوگۆ و بڕیارەكانی ئەمەریكا، ئیســرائیل گەورەترین ســوودمەندە لە هاوكارییــە ســەربازییەكانی ئەمەریكا، پاشان میســر دێ ،كە ئەمەریكا دەیەوێ هاوســەنگی نوێ لە ناوچەكە دروســت بكات/ ،پێشتر باراك ئۆباما پێوەندییەكانی لەگەڵ میسر هەڵپەســارد ،بەاڵم ترەمپ پێچەوانەی ئەمە هەنگاو دەنێت./ دووەم :مێركڵ و ماكرۆن. ســەرۆكی ئەڵمانیا و فڕەنســا ،فرمێسك لــە چاوەكانیان نەهاتە خــوارەوە ،كاتێك ترەمپ بڕیاری الوازكردنــی هاوپەیمانی بازرگانیكردنی لە ڕێی زەریای ئەتڵەســی دەركرد ،بەپێچەوانەوە ئــەو هەنگاوانەی ترەمــپ ســوودی زۆری پێگەیانــدن و پشــتیوانییەكی بەهێــزی بــەو دوو سەركردەیە بەخشی ،هەردوو حكوومەتی فڕەنسا و ئەڵمانیا دەستیان بە چاكسازی لە یەكێتیی ئەوروپا و ناوچەی یۆرۆ كردووە، ڕاوێــژكاری ئەڵمانیا ئەنجێال مێركڵ نزیك دەبێتــەوە لــە هەڵبژاردنــی واڵتەكەی، ماكرۆن ماوەیەكی كەمە ســەرۆكایەتیی فڕەنسای وەرگرتووە ،هەردووال هاوڕان كە ئەو سیاســەتەی ترەمپ پێڕەوی دەكات، ســوودی زۆری بۆ ئەوان دەبێ ،وا دەكات ئەوروپا بەرپرسیاریەتی و پێگەی زیاتری هەبێ لە ناوچەكەدا ،جگەلەوەش جەماوەر و واڵتانی ئەوروپا ســۆزیان بــۆ ئەو دوو ســەرۆكە و حكوومەتەكانیان زیاتر دەبێ، بۆیە هەردوو سەرۆك براوەی سەرەكین لە سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ.
سێیەم :ئۆپۆزسیۆنی مەكسیك هاتنە ســەر حوكمی ســەرۆك ترەمپ و هەڕەشــەكردن بە دروســتكردنی دیوار لــە نێوان هــەردوو واڵت و هەڵوێســتی ترســنۆكانەی ســەرۆكی مەكســیك، دەرفەتێكــی زۆر بــاش و گونجاوی “لە عێــراق ترەمپ بۆ پارتی ســەوزی چەپ لە مەكسیك ڕەخســاندووە كــە ئۆپۆزســیۆنی كەمتریــن نیگەرانی حكوومەتــی واڵتەكەیــە ،بۆ ئەوەی هەیــە لــەوەی جارێكی تر لــە هەڵبژاردنــی داهاتوو لە ســاڵی 2018ســەرۆكایەتیی واڵت ببەنەوە. ئیسالمییەكان ناوچەكە تێك ئەندرێــس مانوێل لۆپێز ســەرۆكی ئۆپۆزســیۆنی مەكسیك كە كەسێكی بدەنەوە ،كاتێك كوردەكانی كاریزمی و لێهاتــووە ،بە وردی و بە عێــراق كار دەكــەن بــۆ تەواوی ئەو دەرفەتەی قۆستووەتەوە و سەرســەختانە دژایەتــی ترەمپ ســەربەخۆیی ،ئەمەریــكا دەكات ،بێدەنگی و الوازی هەڵوێستی سەرۆكی ئێستەی مەكسیكیش هانی بەشــێوەی ڕۆتینــی دژی خەڵكی واڵتەكەی داوە بە تەواوی لە دەوەستنەوە ،چونكە ترەمپ دەوری ئۆپۆزسیۆن كۆ ببنەوە.
بە تــەواوی ئەو ویســتەی ســعوودیەی قبووڵ كردووە كــە بەغــدا هاوپەیمانــی ستراتیجیئێرانە
چوارەم :هیندستان. هیندســتان یەكێكە لە گەورەترین واڵتە دیموكراتییەكانی دنیا و بەهای هاوبەشــی زۆریان لەگەڵ ئەمەریكا هەیە ،بــەاڵم ئەمەریكییــەكان زۆر پێوەندییەكــی تۆكمــە و بەهێزیان لەگەڵ ســەرۆكەكانی هیندســتان
نەبــووە ،هیالری كلینتن لە ســەردەمی وەزیریی دەرەوەدا مەودایەكی دووری لە نێوان خۆی و نارندرا مۆدی هێشتبووەوە، بەاڵم كەســایەتیی ترەمــپ و مۆدی زۆر لەیەكەوە نزیكە و هەردووال لەســەر یەك ئاراستە هەنگاو دەنێن ،ئەو هاوسەنگییەی پێشــتر ئەمەریكا دەیویســت لــە نێوان هیند و پاكســتان هەیبێ و بەیەك مەودا لە هەردووكیانەوە نزیــك بێتەوە یا دوور بێ ،لە ســەردەمی ترەمپ بۆ بەرژەوەندی هیندستان السەنگ بووە. پێنجەم :كوردەكانی عێراق و سووریا. گەلی كورد هەمیشە مەترسی و دەرفەتی زۆریان بۆ واشنتن ڕەخســاندووە ،دەیان هەزار لە خەڵكی بەهێزی ئەوان چەكدارن
و بە باشی دەجەنگن لەپێناوی دامەزراندنی نیشتمانێكی سەربەخۆی خۆیان ،هاوكات ئــەوان هاوپەیمانێكی بەهێــز و متمانە پێكــراون بۆ لەناوبردنــی دیكتاتۆرەكانی وەك سەدام حوسێن و بەشار ئەسەد ،بەاڵم هەڵگەڕانەوەی كورد و توندوتیژی لەگەڵ توركیــای هاوپەیمانی ناتــۆ و ئەمەریكا، هەڕەشــەیە لەســەر ئەمەریكا ،هاوكات پچڕاندنــی پێوەندییــەكان لەگەڵ بەغدا كارێكی پێشــوازی لێكــراو نییە لەالیەن ئێران و ڕووســیا و جیهادییەكانەوە ،بۆیە ئەگەری زۆرە ئەمەریكا دەســتوەردان لە ناوچەكە ئەنجام بداتەوە. دێڤیــد ئەگناتیــۆس دەڵێ ،لــە میانەی ســەردانم بــۆ ناوچەكانی ژێردەســتی كــوردەكان لــە ســووریا ،لەگــەڵ هەر كۆبوونەوەیەكــی جەماوەری دروشــمی خەڵــك بە دەنگــی بەرزەوە بــەردەوام بۆ پشــتیوانی و خۆشەویســتی خۆیــان بۆ دۆناڵد ترەمپ دووپات دەكردەوە ،گرووپە كوردییــەكان لــە عێراق و ســووریا زۆر دڵخۆشــن بەوەی چەك و پشــتیوانییان
لەالیــەن حكوومەتــی ترەمپــەوە پــێ دەگات ،كوردەكان چەكێكی زۆر بەهێزن دژ بە داعــش ،ئەو چەكانــەی ئەمەریكا دەیاننێــرێ بووەتــە هۆی ئــەوەی ببنە خاوەنی پێگەیەكی سیاسیی بەهێز دوای لەناوچوونی داعش لە سووریا. “لە عێــراق ترەمپ كەمتریــن نیگەرانی هەیە لەوەی جارێكی تر ئیســامییەكان ناوچەكە تێك بدەنەوە ،كاتێك كوردەكانی عێــراق كار دەكــەن بۆ ســەربەخۆیی، ئەمەریــكا بەشــێوەی ڕۆتینــی دژی دەوەســتنەوە ،چونكە ترەمپ بە تەواوی ئەو ویستەی ســعوودیەی قبووڵ كردووە كە بەغدا هاوپەیمانی ســتراتیجی ئێرانە لەبەرئەوە دژی كوردەكان ناوەســتێتەوە، هــاوكات ترەمــپ زۆر پێوەســت نییــە
بــە نیگەرانییــە زۆرەكانــی توركیــا و تووڕەییەكانی ،كوردەكان پالنی گەورەیان هەیــە و ترەمپ كەمتریــن گریمانەی بۆ دژایەتیكردنیان داناوە و ئەوانیش بەردەوام لەسەر ڕێگەكەیانن” دێڤید ئەگناتیۆس لە توێژینەوەكەدا بەمە گەیشتووە. شەشەم :شار و ویالیەتەكانی ئەمەریكا سیستەمی فیدراڵی ئەمەریكا وای كردووە ویالیەتــەكان و شــارەكان دەســەاڵتی ڕاســتەقینە و تەواویان هەبێ ،بەشــێك لــە حاكمــی ویالیەتەكان و ســەرۆكی شارەوانییەكان ئەو دەسەاڵتە بەكار دێنن بۆ بواری سیاســەتی دەرەوە ،لە هەندێ حاڵەتدا بــە ئاشــكرا ئــەوان بەرنامەی كارەكانی دۆناڵد ترەمپ تێك دەدەن ،وەك چۆن ترەمپ هەوڵی دا ڕێگە لە كۆچكردنی خەڵكی واڵتانی زۆرینە مسوڵمان بگرێ، بــەاڵم حكوومەتە ناوخۆیییــەكان دژی وەستانەوە و ئەو بڕیارەیان ڕەت كردەوە، جگەلــەوە لــەو ڕۆژەی ترەمــپ بڕیاری دا لە ڕێككەوتننامــەی پاریس بۆ ژینگە
بكشــێتەوە ،حاكمی شــاری پیتسبرگ كە یەكێكــە لــە شــارەكانی ویالیەتی پەنسلڤانیا ،لەگەڵ وەزیری گواستنەوەی كەنــەدا كۆ بووەوە و گفتوگۆیان لەســەر سیاسەتی ژینگە و كەشــوهەوای زەوی كرد ،حكوومەتی فیدراڵیی كەنەدا دەستی كردووە بە دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ بەرپرســە هەڵبژێردراوەكانی شارەكانی ناو ویالیەتەكانی فلۆریدا و تەكســاس و مێشیگان و نیویۆرك و ویالیەتەكانی تر. حەوتــەم :ئەفریقییــەكان كــە دژی تیرۆر دەجەنگن. ئەمە الیەنێكی ترە كە دۆناڵد ترەمپ كاری لەســەر دەكات بــۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان ،ئەو سوور نییە و خۆی پابەند
نەكردووە بە دۆستە كۆنەكانی ئەمەریكا، بەڵكو دۆســتی نوێی دروست كردووە و مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات ،بەگوێرەی ئەو بودجەیەی ئەمەریكا لــە خزمەتگوزاری مرۆیی و كۆمەاڵیەتی و ئاسایش خەرجی دەكات ،واڵتــە كەناراوییەكانــی وەك نەیجیریا و ئەسیوبیا لە ناوەڕاستی ئەفریقا و كینیا كە هاوئاهەنگی باشــیان هەیە و دژی گرووپــە چەكدارەكان دەجەنگن لە ســۆماڵ ،لەالیەن ئەمەریكاوە بەشێوەی ڕاســتەوخۆ و ناڕاســتەوخۆ پشتیوانییان دەكرێت. هەشــتەم :رۆدریگــۆ دوتێرتــی ســەرۆكی فلیپین ســەرۆكی فلیپین لە مــاوەی ڕابردوودا دەســتی بە هەڵمەتێكی گەورە كردووە بۆ لەناوبردنی ئالوودەبــووان و بازرگانانی مادەی هۆشــبەر لە واڵتەكــەدا ،ترەمپ سەرســامە بــە كەســایەتیی رۆدریگۆ دوتێرتی ســەرۆكی فلیپین و ستایشــی توانا و هەوڵەكانــی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی
مادە هۆشبەرەكان لە سنووری واڵتەكەی دەكات ،لە مانگی نیسان/ئەپریلی ئەمساڵ لــە پێوەندییەكــی تەلەفۆنیــدا ،ترەمپ نەیتوانی سەرســامی خۆی بــۆ دوتێرتی بشــارێتەوە و گوتی ،تۆ كەم دەخەویت، ڕێــك هاوشــێوەی منیــت ،دەمــەوێ پیرۆزباییت لێ بكەم ،لەبەرئەوەی بیستم كاری زۆر مەزن بۆ لەناوبردنی كێشــەی مادە هۆشبەرەكان دەكەیت. نۆیەم :جەنەراڵ خەلیفە حەفتەر. ئەو پیــاوە بەهێزەی لیبیا كــە ڕۆڵێكی یەكجار گرنگــی لــە ئاڵۆزییەكانی لیبیا هەیە تا بۆ بەرژەوەندی ڕۆژئاوا ئاراستەیان بــكات ،چونكە واڵتەكەی ســەرچاوەی نــەوت و پەنابەرانــە كە ڕوو لــە ئەوروپا دەكــەن ،ئێســتە لیبیــا خاوەنــی دوو حكوومەتە ،یەكیان لە تەرابلووسی ڕۆژئاوا و ئــەوەی تر لە تەبرەقــی ڕۆژهەاڵتە كە خەلیفە حەفتەر ســەرۆكایەتیی دەكات، 50ساڵ پێش ئێســتە ئەو پیاوە بەهێزە یارمەتی موعەمەر قەزافی دا تا دەسەاڵتی ڕەهای لیبیا بگرێتە دەســت ،لە بەرامبەر ئەو هاوكارییەی قەزافی تەواوی ســوپای واڵتەكەی خســتە ژێر دەستی حەفتەر، بەاڵم بەهۆی شكستی لە شەڕی دژی چاد لە سااڵنی هەشتادا ،قەزافی لەكاری دوور خســتەوە و ئەویش ڕووی لــە ئەمەریكا كرد و لە ویالیەتی ڤێرجینیا نیشــتەجێ بوو ،حەفتەر ســااڵنێكی زۆر كۆششــی كرد تــا قەزافی لــەكار دوور بخاتەوە ،تا لــە بەهــاری عەرەبی گەڕایــەوە لیبیا و دوژمنە كۆنەكەی خۆی بە كوشتن بینی و ســەركردایەتیی گرووپە چەكدارەكانی گرتە دەست. دەیەم :گرووپی ڤیسگراد ترەمپ لە گەشــتەكەی ئــەم دواییەی بۆ بەشــداری لە كۆبوونــەوەی 20واڵتە پیشەســازییەكە لە هامبۆرگ ،پێشبینی دەكرد پێشــوازییەكی زیاتــر لەوەی لێ بكرێ ،بەاڵم ئەوەی بۆ نەكرا ،بۆیە ترەمپ هەوڵی نزیكبوونەوە لە واڵتانی “ڤیسگراد” دەدا كە لە واڵتانــی پۆڵەندا و هەنگاریا و چیك و ســلۆڤاكیا پێك دێــن ،نەتەوەی جیاجیــان و مێژوویەكی قووڵیان لەگەڵ كۆچبەرە مسوڵمانەكان هەیە. سەرچاوە/پۆلەتیكۆ. باز http://www.politico.com/magazine/story/2017/07/21/americafirst-donald-trump-foreign-policy-215398
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
كورد سوودمەنترین الیەنە لە سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
توێژینەوەیەكیئەمەریكی:
13
كوردستانی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
14
لە ئەنجوومەنی بااڵی ئابووریی كوردستان هیچ ئەندامێكمان نییە
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
سەروەر كەمال هاواری :دەوڵەتی سەربەخۆ لە بەستنەوەی ئابووری رزگارمان دەكات
ســەروەر كەمال هاواری جێگری نەقیبی سەندیكای ئابووریناسانی كوردستان لە دیمانەیەكدا لەگەڵ “وشــە” تیشك دەخاتە ســەر پێوەندی ســەندیكاكەیان بە ناوەندی بڕیاری ئابووری لە كوردســتان و گلەیی ئەوە دەكات لە ئەنجوومەنی بااڵی ئابووریی كوردستان ئەندامیان نییە و بەشــدارییان پێ نەكراوە .هاواری پێی وایە گرنگترین دەرهاویشتەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی ئەوەیە هەرێمی كوردستان لە بەستنەوەی ئابووری رزگار دەكات و دووپاتی كردەوە “كوردستان ناوچەی كێبەركێی ئابوورییە و واڵتێك دەرگای لەسەر دابخات ،واڵتێكی تر دەیكاتەوە”. وشە/سلێمان تاشان وەك سەندیكایەكی تایبەت بە ئابووریناسیی، تا چەنــد حكوومەت لە بڕیــارە ئابوورییەكان بەشداری پێ كردوون و ئێوەش تا چەند هاوكار بوون لە چارەسەری تەنگژە ئابوورییەكان؟ سەندیكای ئابووریناسانی كوردستان زیاتر لە حەوت هەزار و ٥٠٠ئەندام و ٥٤نووســینگە و ســەنتەری هەیــە و لقی لــە پارێزگاكانی كوردستان كردووەتەوە ،بەگشتی راوێژكردن پێمان یــەك ریتمــی نەبــووە ،هەندێك جار پرســمان پێ كراوە یان خۆمان دەستپێشخەر بوویــن و پڕۆژەمــان داوە بــە تایبەتــی ئەو وەزارەتانەی پێوەندی راســتەوخۆیان لەگەڵ خەڵكدا هەیە سەردانمان كردوون و پڕۆژەمان هەبــووە لەگەڵیــان دانیشــتووین و رای ئابووریناسانی خۆمان بۆ گواستوونەتەوە ،كاتی خۆی لە سەردەمی بریمەر لە سیاسەتی دراودا قسەمان هەبووە .دوای ٢٠٠٣لەگەڵ گەشەی وەبەرهێنــان رۆڵمــان زیاتر بــووە ،چەندان ســیمینارمان بەڕێوە بردووە و پێمان گوتوون دەبێت چۆن وەبەرهێنــان بكرێت ،بۆ نموونە بۆ گەشەی پیشەسازی پێمان گوتوون دەبێت كەرتی وزە پەرە پێ بدەین. دەڵێی پڕۆژەمان هەبووە و قســەتان هەبووە، كواتە حكوومەت تا چەند قسەكانی ئێوەی بە هەند وەرگرتووە؟ بە گشتی ناتوانم بڵێم باش گوێمان لێ گیراوە، ناشــتوانم بڵێم گوێمان لێ نەگیراوە ،لە بواری وەبەرهێنــان ئێمــە داوامان لــە حكوومەت و دەســتەی وەبەرهێنان كرد پــڕۆژەكان بە فیلتەری سەندیكادا تێپەڕێت و بەرچاوڕوونی هەبێت. ئایا بە فیلتەری ئێوەدا تێپەڕین؟ بەڵێ تێپەڕیوە ،پێشتر سەندیكا دوو بەش بوو، دوای یەكگرتنەوە سەندیكاكانیش یەك خران و حكوومەت باشتر گوێی لە سەندیكاكان گرت، ئێمە پێشتر تەنیا نوێنەرایەتی ئابووریناسانمان دەكــرد لە ناوچەیەكی دیاریكــراو و ئەوانەی سلێمانیش وابوون ،كە یەك خرا دەستمان بە هەڵمەتی باش كرد. لە كوردستان كۆمەڵیك بڕیاری ئابووری دراون بــۆ نموونە مووچــەی پاشــەكەوت ،ئایا ئەم بڕیارانە واژوو و رەزامەندی ئێوەی لەسەر بووە و بەڕاستی لێی رازی بوون؟ هــەر وەزارەتێــك ئەجیندای خــۆی هەیە و سروشــتی كاركردن لە وەزارەتێك بۆ یەكی تر جیاوازە ،بۆ نموونــە وەزارەتی كار كە قەرزی بچووكی داوە بڕیاری خۆی داوە ،قسەی خۆمان كردووە و ناتوانم بڵێم %١٠٠گوێ لە قسەكەمان گیراوە ،چونكە ئێمە بڕیاربەدەســت نەبووین و ئێمەش بانــگ كراویــن و نوێنەرایەتیمان كردووە .گلەییمان هەیە ،بۆ نموونە تا ئێســتە هیچ ئەندامێكی ئێمە لــە ئەنجوومەنی بااڵی ئابووریی كوردســتان بەشدار نییە و بە فەرمی
پێش گرێبەست، دەبێــت رای ئابووریناسان وەربگیرێت.
داوامان لە ئەنجوومەنی وەزیرانیش كردووە كە نوێنەرێكمان وەربگرێت ،بەاڵم قبووڵ نەكراوە. بۆچی قبووڵیان نەكردووە؟ نازانم دەكرێ پرسیار لە خۆیان بكەی .لەبارەی سیســتەمی پاشــەكەوتیش پرس بــە ئێمە نەكراوە. هیچ بڕیارێك هەبووە حكوومەت دەری بكات و ئێوە بە هەڵەی بزانن ،ئایا هەڵوێستتان هەبووە و گوشــارتان خســتووەتە ســەر حكوومەت بیگۆڕێ؟ ئێمە تاكێكی ئەم كۆمەڵگەیەین و هەســت بە كۆمەڵیك كەموكورتی و كێشە دەكەین ،ئەگەر بڵێم پێویستە حكوومەت پاشەكەوتی مووچە نەكات ،دەبێــت توانای دارایــی حكوومەتم لەبەرچــاو بێــت ،حكوومەت دەوڵــەت نییە ناتوانێــت یەدەگــی زێــڕ و دراوی هەبێت، ناتوانێت قەرز بكات .كە پارە هەبوو حكوومەت ئیشــی باشــی كردووە و درێغی نەكردووە لە خزمەتی ئابووری .من بۆ حكوومەت ناپاڕێمەوە و لە پرسی پاشــەكەوتی مووچەدا مووچەی
كێبەركێی واڵتان بــۆ ئابووریــی كوردستان بە ئەرێنی دەبینین ،یەكێك دەرگە دابخــات ،یەكێكی تر دەیكاتەوە.
پلەبااڵكانیشی بڕی .حكوومەت داهاتی خۆی ئاشــكرا دەكرد و دەیگــوت ئەوەندە نەوتمان فرۆشــتووە و بــە پارەكەی ئەمە كــراوە ،من ناتوانم بڵێم تۆ زیاترت فرۆشتووە ،چونكە هیچ بەڵگەیەكم نەبووە. پێشتر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەموو مانگێك لەسەر نەوت راپۆرتی باڵو دەكردەوە، بەاڵم دوای هاتنی كۆمپانیای بواری وردبینی و ژمێریاری ،ئەمساڵ حكوومەت هیچ راپۆرتێكی باڵو نەكردووەتەوە ،ئایا بڕواتان بە راپۆرتەكانی حكوومەت هەبووە؟ زۆر كەس بە مەبەســتی سیاسی حكوومەتی تۆمەتبــار كــردووە بــەوەی نەوتــی زیاتــر دەفرۆشێت ،من وەك سیاسییەكان قسە ناكەم و لەسەر بنەمای بەڵگە قسە دەكەم و ئەو ئامارە لێــك دەدەمەوە كە حكوومــەت دەیخاتە ڕوو. ئەركی من نییە چاودێر بم بزانم بەراستی چەند دەردەهێنن و چەندە دەفرۆشن ،زانیارییەكان لە وێبســایتی خۆیان باڵو دەكرێتەوە و منیش پشت بەو راپۆرتانە دەبەستم. وردەكاریــی ئەم گرێبەســتانەی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان كردوونی دیــار نین و هێمای پرســیاریان لەســەرە ،ئایا سەندیكا لە گرێبەستەكان ئاگادارە؟ خۆی پێش گرێبەست دەبێت رای ئابووریناسان وەربگیرێــت ،ئێمە لە بواری نەوتدا كەســانی پســپۆڕمان هەیە ،ئەگەر حكوومەت پرسیاری لێ بكردینایە و بگوتایە دەمانەوێت گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكی گەورەدا بكەین ،ئەوكات دەكرا سەندیكا رای خۆی هەبێت ،كە نەكراوە، سەندیكا باشی و خراپی گرێبەستەكە دەخاتە
الی حكوومــەت .بــۆ نمونە رۆســنەفت وەك دەوڵەتێكــی دیفاكتۆ هەڵســوكەوت لەگەڵ كوردستاندا كردووە. سەرۆكی ســەندیكاكەتان لە دیمانەیەكدا بۆ یەكێك لە رۆژنامەكان باسی خواردنی یەك ملیار دۆالری كردبوو لە گرێبەســتی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیای رۆسنەفت ،ئایا ئێوە ئاگادارن؟ هەموو ئابووریناسێك لە هەر پۆست و پایەیەكدا بێت ئازادە لە بۆچوونی ،بەاڵم دەبێت شــرۆڤە و هەڵســەنگاندنەكان لە چوارچێوەی زانستی ئابووری و سەلماندنی تۆمەتەكاندا بێت ،من بە هیچ شێوەیەك ئاگاداری ئەو پرسە نیم و بەڵگەم لە بەردەســتدا نییە لەسەر ئەو ملیارەی باست كرد ،سەرۆكی حكوومەت و جێگرەكەی كە لە یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستانە ،وردەكاریی ئــەو پرســەیان بۆ رۆژنامەنووســان خســتە ڕوو ،بــەاڵم خۆ ناكرێت لــەم تەنگژە دارایی و ئابوورییەدا سەرۆكی حكوومەت و جێگرەكەی هیچ هەنگاوێك نەنێن ،واڵتێكی وەك رووسیا و كۆمپانیاكانی ،هێز و دەسەاڵتێكی گەورەیان لە ناوچەكەدا هەیــە ،نزیكبوونەوەی حكوومەتی هەرێمی كوردســتان لەو واڵتانــە بەتایبەتی لە گەورە كۆمپانیاكانیــان هەنگاوێكی گرنگە و شــرۆڤە و بیروبۆچوونــی جیاجیــا دوور لە تۆمەتباركــردن و ئەجیندای دەرەكی كارێكی ئاسایییە ،بەاڵم هەر كەسێك لە هەر پۆستێكدا بێت پێویســتە بۆ دەرخســتنی راستییەكان و راســتی تۆمەتەكانــی بەڵگــەی وردی لە بەردەستدا بێت. كۆمپانیای رۆســنەفت بۆ رووســیا بەهەمان شێوەی كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیل بۆ ئەمەریكا، گرنگــە و دەیســەلمێنێت كوردســتان وەك دەوڵەتێكی دیفاكتۆ مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت،
بیــر لــە فــرە سەرچاوەیی داهات بكەینەوە و تەنیا پشت بە سەرچاوەیەكی دیاریكراو نەبەستین. رێككەوتننامەكەش لە قۆناغی سەرەتاییدایە و لە دواڕۆژدا دەكرێت ســەرۆكی حكوومەت و جێگرەكەی وردەكاریی زیاتری ئەم رێككەوتنە بــۆ خەڵكی كوردســتان روون بكەنەوە ،بەاڵم كێشەكە لەوەدایە كەسانێك چی بكەیت و چی هەنگاو بنێیت ،ئەوان بڕیاریان داوە هەر رەخنە بگرن ،ئەم شــێوازی كاركردنە لە پرۆســەی دیموكراتی و سیاسەتدا جێی نابێتەوە. لە ٢٥ی ئەیلوولی ئەمساڵ ریفراندۆم دەكرێت و گرنگترین بناغەی سەربەخۆییش ئابوورییە،
لێكدانەوەتان بۆ ئابووریی كوردستان چییە؟ پرۆسەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیییە و وابزانم حكوومەتــەكان زیاتــر لەوەی كوردســتان پێویســتی پێیــان بێــت ،پێویســتییان بە كوردستانە .كوردستان خاوەنی كانزا و نەوتی زۆرە و تا نەبین بە دەوڵەت ،هەندێك پرســمان بۆ چارەســەر نابێت ،دەوڵەتی ســەربەخۆ لە زۆر شــت رزگارمــان دەكات ،بەتایبەتــی لە بەســترانەوەی ئابووری .ئەوكات ئێمە خاوەنی بانك و دراوی خۆمان دەبین و لەســەر بنەمای یەدەگی خۆمان دەتوانین كار بكەین ،هێشــتا دەوڵەت نین واڵتان بەو شــێوازە دێنە پێش، ئەگەر دەوڵەت بین هەنــگاوی زیاتر دەنێین. خۆزگە ناكۆكییەكان لە ناوخۆ نەمێنن ،هەلەكە زۆر زێڕینە و ئێمە وەك ئابووریناسان پێمان وایە كوردستان لە زۆر تەنگژە رزگاری دەبێت. داهاتــووی ئابووریی كوردســتان روون نییە، بەراســتی پڕۆژەیەك هەیە ئاســۆی ئابووریی كوردســتان روونتر پیشــان بدات و خەڵك لە نیگەرانی بهێنێتە دەرەوە؟ هەموو ئەو كێشانە لە مێژووی كورددا هەبووە
بكەینەوە و تەنیا پشــت بە ســەرچاوەیەكی دیاریكراو نەبەســتین .دەبێت سێكتەرەكانی تر پــەرە پێ بدەیــن ،بەتایبەتی كشــتوكاڵ و پیشەســازی و خزمەتگوزاریــی لــە هەموو روویەكــەوە ،پاڵپشــتی زیاتــری ئابووریــی كوردستان بكەین. ریفرانــدۆم و ســەربەخۆیی و دەرهاویشــتە ئابوورییەكانی چۆن دەبینی؟ ریفرانــدۆم هەنگاوێكــی گرنگــە بــەرەو ســەربەخۆیی و دەوڵەتبــوون و بەدیهێنانی خەونــی گەورەی كــورد ،ئەمــەش مافێكی سروشــتیی هەموو تاكێكە لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراســیدا ،بۆیــە مافی دەنگــدان بەرەو ســەربەخۆیی ئیرادەی گەلێكە لە ســەرووی ویست و خواســتی حزبەكانەوە ،حزبەكان لە كوردستان پێویســتە یەكڕیز و یەكدەنگ بن لە ئەنجامدانی ریفراندۆم و پاڵپشــتی بارزانی بكەن ،چونكــە جارێكی تر ئەســتەمە گەلی كورد هەلێكی وا مێژوویی و زێڕینی دەســت بكەوێتەوە. لەم پرســەدا ئەو دەوڵەتانەی كوردســتانیان
نزیكبوونەوەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەو واڵتانە بەتایبەتی لە گەورە كۆمپانیاكانیان، هەنگاوێكیگرنگە. و لەوەتــەی كورد هەیــە بەمە ترســێنراوە، ئەوانەی لە دەرەوەڕا ئێمە دەترســێنن ،خۆیان دەیان كێشــەی ئابــووری و كۆمەاڵیەتییان هەیە ،ترســەكە ئەوەیە خەڵكێــك ئەجیندای دەوڵەتی تر بۆ ئێمە شــی دەكەنەوە و خەڵكی ئێمە دەترســێنن و ئەو دەوڵەتانە راســتەوخۆ نەیانگوتووە گەمارۆ دەخەنە ســەر كوردستان، بەڵكو خەڵكــی ناوخۆیە قســەی ئەجیندای دەرەكی دێنێت و دەرخواردی خەڵكی دەدات. هەڵبەت خۆ ئامادەكردنی ئابووری دەوێت. بۆ نموونە ئابووریی كوردستان بەو بۆڕییە نەوتە بەندە كە بە توركیادا تێدەپەڕێت ،ئەگەر توركیا كێشە دروست بكات ،دەبێت چی بكەین؟ قەبارەی بازرگانیی تاكالیەنەی توركیا لەگەڵ كوردســتان نۆ ملیــار دۆالر بــووە ،هەرێمی كورستان سوودی زۆری بە توركیا گەیاندووە. ئێمە كێبەركێی واڵتان بۆ ئابووریی كوردستان بە ئەرێنی دەبینین ،یەكێــك دەرگە دابخات، یەكێكی تــر دەیكاتەوە و ئەوانەی كێشــە بۆ هەرێمی كوردستان دروســت بكەن ،دواجار خۆیان زیانیان پێ دەگات. پێت وایــە دەبێت لــە رووی ئابوورییەوە چی بكەین؟ خاڵــی یەكــەم چاكســازی و شــەفافیەت و نەهێشــتنی گەندەڵییە ،دەبێت ئینتیما بۆ تاك بگەڕێنینەوە ،بیر لە فرە ســەرچاوەیی داهات
بەســەردا دابەش بووە ،هەروا دەستەوەستان ناوەســتن ،وەك چــۆن بینیمــان عەبادی لە ئێران بە گاڵتە باســی پرسی ریفراندۆمی كرد، لەالیەكی ترەوە ترســی گەمــارۆی ئابووری و برســێتی لەنــاو خەڵكی كوردســتان باڵو دەكەنەوە ،ترســێك كە زۆر لەمێژە ئەو واڵتانە لــە دژی ئێمە بەكاریان هێناوە .ئەی ئەوە نییە حكوومەتی مەزەوی بەغدا ماوەی ســێ ساڵە بودجەی كوردستانی بڕیوە و وەك هاوبەشێك لە عێراقــدا مامەڵەمان لەگەڵدا ناكات ،لە كاتێكدا پێشمەرگە بەفەرماندەیی بارزانی توانی داعش تێك بشكێنێت .هێزی پێشمەرگە بووە هێزێكی گرنگی هاوپەیمانان لــە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت و متمانەی واڵتانی پێشكەوتووی ئەندام لە ئەنجوومەنی ئاسایشی بەدەست هێنا. هەرێمی كوردســتان پشتگیرییەكی گەورەی نێودەوڵەتــی هەیــە و راســتە لــە ناوخۆدا كەموكورتی و هەژاری و پاشــەكەوتی مووچە و گەندەڵی و ناشــەفافییەت هەیە ،بەاڵم توانرا لەرێی پشتبەســتن بەداهاتی نەوت ،شــەڕی داعش بكەین و زیاتر لــە ملیۆن و 800هەزار ئاوارە داڵدە بدەین و ســەرەڕای بڕینی بودجە خزمەتگوزارییە ســەرەكییەكان رانەوەستن، واتا هەرێمی كوردســتان پیالنــی ناحەزان و بەغدای لــە گەمارۆی ئابووری و شــەڕی ئابووری ،هەڵوەشاندەوە.
كوردستانی
حەمەی شاسواری
قازانجەكانــی رەوتــی ریفرانــدۆم و راگەیاندنی كۆماری كوردستان * لــە دایكبوونــی یەكــەم واڵتی دیموكــرات لە ڕۆژهەاڵتی ناوین ،واتە كورد بوو بە رچەشكێنی ئەو رەوتە و بە دڵنیایییەوە تا بێت بەر فراوانتر دەبێ. * گرێدانــەوەی ســەرمایەداری جیهانــە بــە بووژاندنەوەی رێگەی ئاورێشم كە رێڕەوی سەرەكی لە كوردســتانەوەیە ،ئەمە دەبێتە بووژانەوەیەكی بەرچاوی ئابووری و ئاوەدانی و پێشكەوتنی زانست و ..... * جێگیربوونــی كوردســتانە لە پلــەی دووەم یا ســێیەمی ئابووری لە بواری غاز و نەوت و كانزا .بۆ ئاگاداری كوردستان سەرباری بە پیتبوونی خاكی لە هەموو ئاســتێكدا ،خاوەنی كانی هەرە گەورەی یۆرانیۆم و زێڕ و ....كە دنیا بە بەردەوامی پێویستی
گەلۆ كورد وەها لموزی مەزنترین تیرۆریستیی جیهانی لە زەوی دا و دوژمنانی وا تاساندووە ئەو هەموو شەڕ و هێرش و هەڕەشە و گەمارۆ ئابووری و سەربازیی و ..وەك راگەیاندنی ریفراندۆم و سەربەخۆیی پشتی نەشكاندوون.
بە دوو ساڵ دەتوانی بفڕیت
كوردێكی نیشتەجێی سوید خەڵك فێری فڕۆكەوانی دەكات
وشە /هەولێر -چواس خالید گەنجێكــی كــورد لە ســوید ،خولی فێربوونــی ئەكادیمــی فڕۆكەوانــی كردووەتەوە و دەرچووانی ئەو خولە دوو ساڵییە ،بڕوانامەی جیهانی باوەڕپێكراو وەردەگرن .لە هەر كوێیەكی دنیا بیت ڕێگر نییە لە بەردەم خەونی فێربوونی فڕۆكەوانی ،ئاخر ئەو ســەنتەرە خۆی دەتبات بۆ سوید و بەشێوەی زانستی و ئەكادیمی فێری فڕینت دەكات. لە فڕۆكەخانەی شــاری (ڤێستەڕۆس) ی باكــوری ڕۆژئاوای ســتۆكهۆڵمی پایتەختی ســوید ،ئاالن ڕەئووف ٣٥/ ســاڵ /كە لە تەمەنی دوو ســاڵییەوە لە ســوید دەژی و بەشــی فڕۆكەوانی لــە زانكۆی ئەو واڵتە تــەواو كردووە، لــە ســاڵی ٢٠١٥بە فەرمــی مۆڵەتی ســەنتەری (stockholm flight )Academyوەردەگرێــت و هەر لەو فڕۆكەخانەیــەدا ،خەڵك لــە ناوەوە و دەرەوەی سوید بە زانستی و ئەكادیمی فێری پیشــەی فڕۆكەوانــی تایبەت و فڕۆكــەی دووماتــۆڕی بازرگانیی و نەفەرهەڵگر دەكات .دەرچووان مۆڵەتی فڕۆكەوانیان پێ دەدرێت. ئاالن دەڵــێ“ ،حكوومەتی ســویدی یارمەتیدەرمانە و لە ســەنتەرەكەمان پێنــج فڕۆكەمــان هەیــە كــە هی حكوومەتی سویدن و وەك هاوكاری بە قوتابخانەكەمان دراوە”. لەو ســەنتەرەدا جیا لە خەڵكی سوید، فێرخوازی ڕووسیا و هیند و كوردستان و یۆنان و توركیا و ئەمەریكا و بەریتانیا هەن .ئەوانە لە ڕێی وێبسایت و پەیجی
تۆڕەكانی كۆمەاڵیەتی لە (stockholm )flight Academyوانــەی فڕۆكەوانی دەخوێنن .ئــاالن ڕەئووف بەڕێوەبەری ئەو سەنتەرە دەڵێ“ ،لە هەموو دنیاوە خەڵــك دێن بۆ فێربوون و ســااڵنە ٢٠ قوتابی وەردەگرین”. بۆ ئەو كەســانەی لە دەرەوەی سوید پێوەندییان پێوە دەكەن ،ڕەئووف زیاتر ڕوونی دەكاتەوە كــە ڤیزای خوێندن بۆ فێرخــوازان وەردەگرن و شــوێنی مانەوەیشــیان لەناو ســەنتەرەكە بۆ دابین كــراوە .ئەو دەڵــێ “فێربوونی فڕۆكەوانی لە سەنتەری (stockholm )flight Academyبەشــێوەی زانستی و ئەكادیمــی %١٠٠ـــە و دەرچــووان بڕوانامەی نێودەوڵەتییان پێ دەدرێت، كە لەالیــەن حكوومەتی ســویدەوە تەســدیق كراوە و فێرخواز دەتوانێت فڕۆكــەی گــەورەی نەفەرهەڵگــر هەڵبفڕێنێت”. ئاالن ڕەئووف باس لە مەرجی وەرگرتنی قوتابییان دەكات لە ســەنتەرەكەیان بەوەی بــۆ وەرگرتن ،پێویســتە هەر فێرخوازێك پشــكنینی پزیشكی بكات و هەمــوو ئەندامەكانــی جەســتە و الیەنی دەروونی تەندروســت بن كە بە‌جۆرەها شــێواز ،ئاستی دڵەڕاوكێ و ترســی زۆر تاقی دەكرێتەوە و ئاستی بەرگەگرتنیــان هەڵدەســەنگێنرێت. كاتێكیش پێوەندی بە ســەنتەرەكەوە دەكات ،ســەرەتا یــەك كاتــی تەواو دەبێت لەگەڵ مامۆستایەك بفڕێت ،تا دڵنیا ببێتەوە لەوەی ئەو كارەی هەڵی بــژاردووە بەالیەوە پەســندە ،چونكە كەسانێك هەن حەزی زۆریان بۆ فڕین هەیە ،بەاڵم كاتێك دێتە ســەر كردار
مەرجێكــی ســەرەكیی زۆربەی كۆمپانیاكانە بۆ وەرگرتنی فڕۆكەوان.
ترس ڕێگریانــە .ئەوە لــە كاتێكدایە لە وانەكاندا بەشــێوەی جۆراوجۆری پڕاكتیكی ترسیان ناهێڵرێت. خوێندن و فێربوون لــە (،)stockholm flight Academy ســااڵنە دوو كــۆرس دەخوێنرێت كە ئەوانیــش لــە مانگی یــەك و مانگی هەشــت دەســت پێ دەكەن و تا دوو ساڵ درێژ دەبێتەوە. شەش مانگی سەرەتا فێرخوازان فێری زمانی ئینگلیزی دەكرێن ،ئەوە مەرجە هەموو فڕۆكەوانێك بیزانێت و ئەو زمانە بەزمانی فڕۆكە دادەنرێت .دواتر شەش مانگ بە تیۆری شارەزای ئامێرەكان و چۆنیەتیی كار پێكردن و تەكنیكەكانی
فڕین ئاشــنا دەكرێت و بەشــێوازی ئەكادیمی دەیخوێنن. ســاڵی دووەم كردەییــە و بە پڕاكتیك وانەكان دەگوترێنەوە كە ســەرەتا بە فڕۆكەی بچــووك و دواتر بە فڕۆكەی نەفەرهەڵگــر كۆتــای بــە خولەكــە دەهێنرێت. ئــاالن ڕەئووف بــاس لــە پراكتیكی وانەكانیان دەكات كە قوتابییان دەبێت بە شــەو و لە كەشــوهەوای نالەبار و باراناویدا فڕین بكەن و لە فڕۆكەخانەی بچــووك و مــەودا كورتیشــدا بتوانن بنیشــنەوە .جیا لەوە سیستەمی دوو فڕۆكەوانیش كــە لەیەك فڕۆكەدا دوو فڕۆكەوان هــاوكاری یەكتر دەكەن، یەكێكە لە وانەكانی فێرخوازان كە ئەوە
تێچووی فێربوون ئەگەرچی نە نەتــەوە و نە واڵت و نە بڕوانامە ڕێگر نین بۆ فێربوونی فڕین لەو ســەنتەرەدا ،بەاڵم ڕەنگە تێچووەكەی ئاواتی فڕینی زۆر كەس هەر بە خەون بهێڵێتەوە. ی ١٠٠هەزار نرخــی فێربوون بەگشــت دۆالرە ،واتا بۆ ئەوەی ببیتە فڕۆكەوان لــەو ســەنتەرەی كەرتــی تایبەت، پێویستە ١٠دەفتەر دۆالرت لە بەركدا بێت كە ئەوەش بە شــوێنی مانەوە و خواردن و كتێب و چەند پێویستییەكی دوو ســاڵی هــەر فێرخوازێكەوەیــە. هەڵبەت ئــەو نرخە بــۆ فێرخوازانی دەرەوەی سویدە و سەرەتا سێ هەزار دۆالر دەدات و دوای گەیشــتنی بــۆ ســوید دەبێت ١٠هــەزار دۆالر بدات، ئەوەی تریش هەموو سێ مانگ جارێك ١٠هەزار دۆالر دەدات .ئاالن لەســەر نرخەكە دەڵێ“ ،تێچــووی فێربوونی فڕۆكەوانی لــە دنیادا بەرزە كە ئەوەی ئێمە ڕەنگە كەمترین بێت”. ئــەو ســەنتەرە ،ئێســتە لــە خولی دووەمیدایــە و ٢٠قوتابیش تەواویان كــردووە .دوای وەرگرتنــی مۆڵەتی فڕۆكەوانــی دەتوانــن وەك یاریدەدەر لە كورســی دەســتە ڕاســتی فڕۆكە دەستبەكار بكەن. ئاســۆ ئەحمەد عەلی یەك لەوانەی لە خولی یەكەمــی (stockholm flight )Academyبەشــدار بووە ،ئەو كە لەو سەنتەرە وانەی لەسەر حەوت جۆری
فڕۆكە وەرگرتووە ،دەڵێ “من ئێستە بەباشی ئامادەم و لە هەوڵدام لە كۆمپانیایەكی فڕۆكەوانی كار وەچەنگ بخەم”. ئاسۆ لە ســوید نووسینگەی شۆفێری ئۆتۆمبێلی هەیــە ،دوای وەدیهێنانی خەونی منداڵــی بــۆ فڕۆكەوانی لەو سەنتەرە ،ئێســتە مۆڵەتی فڕۆكەوانی لە ســوید وەرگرتــووە و دەڵــێ“ ،بە هــەزار و ٢٠٠كات فڕین ،پلەی كاپتن وەردەگرم”. لە مۆڵەتی فڕۆكەوانیدا ،كات رۆڵێكی ســەرەكی هەیە ،دوای ئــەوەی لەو ســەنتەرە بــە ٤٥كات فڕین مۆڵەتی فڕۆكەوانــی تایبــەت وەردەگریــت، پێویستە ١٠٠كات بفڕیت بۆ گۆڕینی بە مۆڵەتی بازرگانــی .دوای ئەوە مۆڵەتی گشــتی دێت كە بۆ ئەوەیش پێویستە هەزار كات وەك یاریدەدەری كاپتن لە كورسی دەستەڕاستی فڕۆكە بفڕیت، تا پلــەی كاپتنت پێ دەدرێت .خۆ ئەو كەســانەی لە ســەنتەری فڕۆكەواندا دەخوێنن ،هەمووی بەســەر یەكەوە ٢٥٠كات فڕینی دەبێت. لە ســوید ســەنتەری هاوشــێوەی ســەنتەرەكەی ئاالن كەم نین .ئاســۆ كــە ســەردانی چەندانــی كــردووە دەڵــێ“ ،لــە ڕووی جۆریەتــی و خزمەتگوزارییەكانەوە ،گەلێك لەوانەی تــر باشــترە” .ئاالنــی بەڕێوەبــەری ســەنتەرەكەش لەبەر خواستی زۆری فێرخواز دەڵێ“ ،نیازمانە دوو سەنتەری تر لە كوردستان و ئیمارات بكەینەوە”.
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
گەلۆ ئاكامی هەر شــەڕێك لێــك گیران و بــە ئەنجام نەگەیشتنی سیاسییە و كۆتاكەیشی خشتە و پالنی سیاسییە. وەك ئاگادارن و پتر لە دوو لەســەر سێی دنیایش بە بــڕوای تەواو و هــەزاران بەڵگــە ،حكوومەتی نەگریسی داعشی شــیعە بە مەكۆی پەروەردەی تیرۆریزمان لە ڕۆژهەاڵتی ناوین و دنیا دەناســن و تەنانەت لەم ڕۆژانەدا كۆمەڵێكی زۆری داودەزگەی وەك سوپای پاسداران و ....خرانە لیستەی رەشەوە. بەداخەوە ئەم ئافاتە هەم داگیركەری كوردســتان و هەم لەسەر سنووری هەرێمی كوردستانە كە بە هەوڵ و تێكوشــانی زۆری سەرۆكایەتیی بارزانی و لەخۆبردوویی و قارەمانیەتیی هێزی پێشــمەرگە و كاروانی ســوور خەاڵتی شەهیدان و حەماسەتی گەل ،هەنگاوی بەرەو ریفراندۆم و ســەربەخۆیی ناوە. حكوومەتی ئێرانی كە لەسەر بناغەی پتەوی زیاتر لە نیو ســەدە كاری نهێنی و سیخوڕی پاشماوەی “ســاواك”ی شــا و پتر لە ٧٠ســاڵ ســیخوڕی راســتەوخۆی “كەی جی بی” رووسی بە ناو گەلی رەنجبــەران و حزبی تودە دامەزرا و ئاوێتەی ئاینی شیعەی پاشماوەی سەفەوییەكان كرا. واتە بە وەها ئەزموونێكــی بەرفراوانی پەروەردەی هەردوو جەمســەری وی كات ،یانــی ئەمەریكا و رووســی داتەپیوو لە مەڕ فیل و هونەری سیاسیی دەوڵەمەنــد و چەكدار بوو .ئــەم دوژمنە گەورەی كــورد ،لە مابەینــی ئەم چەند ســاڵەی رووخانی ســەدام ،ســەرەڕای وەی عێراقی بە هەســت و پێســتەوە هێناوەتە ژێر ركێفی خۆی ،بە سەدان پێگەی ئاشــكرا و نهێنی لە هەرێمــدا هەیە و بە بەردەوامی بووەتــە هۆی ئاژاوە و گرفت لەســەر رێی كورد ،بە تایبەتی ئەوەی كە لەو ســەروبەندە ســەرمایەداری كوردیش لە دایك بوو و ملی وەبەر بووژانەوەی خــۆی ناوە و هەر ئــەوەش خۆی لە خۆیدا لەگەڵ ئاوەدانی و گەشەكردنی پڕۆژەگەلی
پیشەسازی ،پاشــماوەكانی چاخی دەرەبەگایەتی خستووەتە پەلەقاژە و دروستكردنی كۆسپ لە بڕگە جیاوازەكان. ئــەم هۆكارانــە و كۆمەڵێك هۆی تــری نەبینراو، ئــەو دەرفەتەی بۆ ئێــران خوڵقاند تا بە ئاشــكرا خــۆی بخزێنێتە ناو حزبی كــوردی و تەنانەت بە فەرمان و خراپییەكانی ئەوان سیاســەت بكەن! بۆ كۆمەڵگەش ئاشكرا بوو كە لغاویان لە دەست قاسم سولەیمانیدایە! لە نێوان ئەو چەند ســاڵەدا ســەرۆكایەتیی كورد بارزانی بە هەموو شێوازێك سازا لەگەڵ ئەو دۆخەدا تا بتوانێ لە هەمــوو روویەكەوە خۆی ئامادە بكات و ســەرنجی دنیا بۆ الی كورد رابكێشــی .تا وەی شەڕی داســەپاوی داعشی بەسەردا هات ،بەاڵم بە لێهاتوویی سیاسیی سەرۆك و هێزی پێشمەرگە و گەل و هاتنە ئارای هاوپەیمانیی جیهانی ،هەرچەند باجی مرۆیــی زۆر درا ،بەاڵم توانرا لمپوزی داعش بشكێ. شڵەژاویی دنیا لەڕووی یەك جەمسەری ئەمەریكا، وێڕانی بنەمای ئابووری ،شــەڕی چەند ســاڵەی ناوچەكە لەوانە سووریا ،دەستێوەردانی بێ سنووری ئێران لەو بێنە و بەردەدا ،ســەرۆكایەتیی كورد بە لێكدانــەوەی وردی ،لەوە دڵنیا بوو كە شــەڕێكی مەزنی تر لە دەســتپێكردنە و بە ئەزموونی شەڕی داعش ،بە رووداوگەلی مێژوویی و ...هاتە سەر ئەو بڕوایەی پێش ئەوەی پڕیشكی ئەو شەڕە مەزنەی داهاتوو بــەر كورد بكەوێت ،بابەتــی ریفراندۆم و سەربەخۆیی راگەیاند .ئەمە شۆكێكی هەرە گەورە بوو بۆ ئێــران و بە خەویش بیری لەوە نەدەكردەوە لە هەلومەرجێكی ئاوای هەرێمدا كە ئاماژەم پێ دا، بارزانی فەرمانێكی ئاوا بدات. ئــەم فەرمانەی بارزانی ئەگەر بــە وردی بە ناخیدا شــۆڕ بینەوە ،جیا لە رەوتێكی ســالم و تا ســەر ئێســك دیموكراتی و مافی رەوای هەر گەلێكە لە دیاریكردنی چارەنووســی خۆی و بگرە یاسایی و كۆدەنگی دنیا و نەتــەوە یەكگرتووەكانی لەگەڵە،
هەرچەند لە باشــووری واڵت كۆماری كوردستان لە دایك دەبــێ ،بەاڵم بەهەموو پێوەری زانســتی رەقەملێدانی نوێ لە ژین و ژیانی ٧٠ملیۆن كوردە . ئەمە بە باشی هەموو داگیركەران لە سەروویانەوە ئێران هەســتی پــێ دەكات .بۆیە كــە دەڵێم ئەو كوردەی مەزنترین مەكۆی تیرۆریســتی جیهانی خستە سەر ئەژنۆ ،ئەوەیە: * ئەو خەونە مێژوویییەی بە هیاللی شــیعە وەدی دێت ،بە هاتنە ئــارای كۆماری كوردســتان لێی دەبێتەوە بڵقی سەر ئاو . * ئەو پێگەی ئێران لە عێراق هەیەتی راســتەوخۆ بەرەو الوازی و بگرە نەمان دەچێ. * هاتنە ئــارای یەكەم كۆمــاری دیموكراتی كورد لــە ڕۆژهەاڵتی ناوین بــە تایبەتی لــە بناگوێی، نەتەوەكانی تر ئێرانی داسەپا و بەسەریاندا دەخاتە جووڵەی بەرچــاو ،لــە ســەرووی هەموویانەوە ڕۆژهەاڵتی داگیركراو. * ئــەوەی دنیا خەویان پێوە دەبینی ،بتوانن شــەڕ بخەنە ناوخۆ و سنوورەكانی حكوومەتی تیرۆریستی ئێران ،خۆ بەخۆ دێتە ئاراوە.
پێیانە. * بە راگەیاندنی كۆماری كوردســتان ،جیا لە یاسا و رێســای نێودەوڵەتی لە ئاســتی حكوومەت ،جا لەوەی دەچێتــە ریزبەندی مامەڵــە و یارمەتی و بە هانا هاتنــەوەی جیهانی بۆ بژێــوی كۆمەڵگە، پۆشــتەكردنی بەرفراوانی لەشــكر و بە سەپاندنی چەندان خاڵی یاســایی بەســەر عەرەبانــدا ،ئەو وڕێنانەی جــاش قەڵەم و ســیخوڕەكان دەیكەن گوایە :داگیركەران ســنوور دادەخــەن كە توانای ئەوەیان نییــە و وا گریمانە بكەین لە هەزار یەكی وا دەربچێت ،دیســان باشــوور وەك چۆن بەپێی یاسای نێودەوڵەتی لە 17%ی پشتیوانی ئەرزی كە خۆ دەدا لە ١٥تۆن زێڕی خەوتووی عێراق ،نەوەی نەوەی عەرەبان دەبێ باجی ئەنفال و جینۆســاید و كیمیابارانی كوردســتان بدەن .بە كوردی پەتی ئەگــەر هیچ نــەكا ،دوو قاتی ئەو ١٧لە ســەدەی وەردەگرێ. الی كاڵفامــان ئەمانە نەبینراوە و تــاك و تەرایان باوەڕیان نییە بێتە دی ،چــون وا بیر دەكەنەوە بە دەســت عێراقە .لە كاتێكدا كۆماری كوردستان بە رەســمی هاتە ئارا ،بەپێی یاسای نێودەوڵەتی دنیا لە بودجــە و داهاتی عێراق دەبــڕێ و بەبێ هیچ گرفتێك رادەســتی كوردســتانی دەكات .بێن بیر بكەنەوە ئەڵمانیا ئێســتەیش پاشی ٧٠ساڵ ،باجی كۆمەڵكوژیی ئیسرائیل دەدا .لە كاتێكدا بە بەڵگەی فەرمــی عێراق ئەو تاوانانەی لــە دادگاكانی خۆی ددان پێدان ناوە و بە ســانایی و یاسایی بە سەریدا دەســەپێت ،جگە لــەوەی مالیكی بــوو بە هۆی ٧٤مین فەرمانی ئێزیدییانی كورد.
دووەم كە دیسان لە بەرژەوەندیی كوردە ،تەواوی كارتی شــاراوەی شــانەی ســیخوڕی كە لەو ٣٨ ســاڵەی تەمەنی پەروەردەی كردووە ،بە بیستنی ئەو فەرمانەی ســەرۆك ،خستیەگەڕ و ئاشكرا بوو، هەرچەند لە ئاســتی دەروونی رەنگدانەوەی لەناو خەڵكانێكــی كەم ئەزموونی كورد یــا نانەتەوەیی بــە دواوە بــووە و حاشــای لــێ ناكــرێ ،بەاڵم دەســتكەوتێكی هەرە گەورە بــۆ كوردپەروەران تا خۆیان لــەو خۆرەی ناوماڵی كــورد داتەكێنن. حكوومەتی هەرێم پێویســتە بە باشــترین شێوە لەمە كەڵك وەربگرێ و لە مەڕ بەرژەوەندی كۆماری كوردستان بە كاری بێنێ . ئــەم بابەتــە بۆ خۆی جێــی شــەنوكەوی ورد و زانستییانەیە و دنیایەك ئەزموونی لێ هەڵدەگیرێ. هەر لە بڕگەی تەناهی تا ســەرهەڵدانی ســتوونی پەنجــەم پاشــی دەســتبەكاربوونی كۆمــاری كوردستان. لە كۆتادا پێویســتە دووبــارە ئاماژە بــەوە بكەم، بۆ ئــەوەی كۆی ئــەو هاوكێشــانە پێوەندیان بە ڕۆژهەاڵتی واڵتەوە هەیە ،جەبــری مێژوویی ئەو ئەركە دەخاتە سەرشــانی هەموو الیەنی سیاسی ڕۆژهەاڵت تا هەرچی زووە بەرەی نیشتمانی بخەنە ســەرپێ و جێگە و پێگەی خۆیــان چ لە ناوخۆ چ لە ناوچەكە چ لە دنیا و چ لە كۆماری كوردســتانی داهاتوو ،دەستنیشان بكەن و بە ئەركی نەتەوەیی و نیشــتمانی و ئەخالقی و سیاسی و كۆمەاڵیەتی خۆیان هەســتن .بەپێی هەموو پێوەری زانســتی و سیاســی تا ئەم الیەنگەلە سیاسییانە نەچنە ژێر چەتری بەرەی نیشتمانی رۆژهەاڵت ،هەرگیز نابنە دیفاكتۆ لە هاوكێشەكان و مایەپووچ دەبن و دەبنە هۆی زیان لێدانی ڕۆژهەاڵتی بێ ناز . ئومێد دەكەم ئەم چەند دێڕە هەم ئەركی نەتەوەیی و خزمەتم بۆ بێتــە ئەژماران و لە ئاســتی تنۆكە خوێنێكی دەریای لەشــكری پێشــمەرگەدا بێ و جێــی ئاوڕدانەوەی ســەرۆكایەتی هەرێم و كۆی الیەنی سیاسی ڕۆژهەاڵت بێ لەپێناو كوردستان.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
هەرگیز ئێران ئاوا نەتاساوە 15
وتار
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
16
یوسف لەتیف
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
كورد لەناو ماڵی خراپ و بەرداشی دەوروبەردا “نییە دەســتێ دەرم بێنــێ لەناو ئەم گــۆڕە وێرانە، خاكم بەســەر بێالنە خۆم” .ئــەوەی هەیە ئەوڕۆ بەها و پیرۆزییــەكان بچــووك دەكرێنــەوە ،بەهۆی تۆڕی كۆمەاڵیەتی و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیاوە ،هەریەك بۆ خۆی دەتوانێ چی هەیــە بیگەیەنێ ،ئەگەر زانی زیان بە ژیانــی دەگات ،ئەوا ناوی خوازراو زۆرە و چ بوختان نامێنێ دەمی لێ بپارێزێ ،الی گرنگ نییە لێكەوتەكان چۆن دەكەونەوە ،بە خەیاڵیشــیدا نایــەت ناوزڕاندن بارستایی كوشتنی بە ئەنقەست ناخۆشە. هەرچــی دەســەاڵتی كوردییــە ،یەكە و ســەری بە كێوێكەوەیە كەس مل نادا بەوەی پێكەوە كار بكەن ،بۆ ئەوەی حوكمڕانییەكی باشتر و كاراتر بخەنە خزمەتی مێــژوو و خەڵكەكەیانــەوە .هیچ بۆیــان گرنگ نییە ئەو دەرفەتە بە ئاســانی دووپاتە نابێتەوە و دەســت لە پشــتدانی بێگانە تەنیا بۆ دواكەوتنی كۆی كێشەكەی خۆتــە ،بۆیە ئەم ناوماڵە تاكە خۆیان هەســت و زیانی قورســی لێ نەخوێننەوە ،هیچ كــەس بۆیان بەخەم نابەت و بە دڵنیایییەوە كەســیش بــۆی گرنگ نییە و نایەت بۆمان رێك بخاتەوە. دەمكوتان لە هەموو شتێك ،شكاندنی تێكڕای سیمبولە جوان و دیارەكانی میلەت ،قسە زۆر و كەم بڕشت و كەم بەرهەمی و ناڕێكی حوكمڕانی ،لە خوالنەوە بەدەوری خۆدا ،هیچ بەرهەمێكی تری نەبووە .كابرای ئیسالمی بۆی گرینگ نییە لە منەوەر و ســیمبولەكانی مێژووی واڵتەكەی بدرێ ،هێندەی ناوی ســەحابەیەكی پێش هەزار و 400ساڵ بە هەڵە تەلەفوز نەكرێ. یەكێتــی الی گرینــگ نییە لــەو دەســەاڵتەی لە 1991ـەوە تیایدا هاوبەشە چەندی زووتر سیستەماتیك بكــرێ و چەوتییەكی راســت بكرێتــەوە .بۆیە دێت هێندەی تــر بارگرانــی دەكات و دەیخنكێنێ و 100 هەزار خانەنشینی حزبی بەســەردا دەكات بە ماڵ ،لە پشــتەوەیش بۆڵەبۆڵیان پێ دەكات دژ بە دواكەوتنی مووچەكانیان. هەرچی ئۆپۆزســیۆنە دنیا كاول بێ بۆی گرینگ نییە، تەنیا دەیەوێ جێی خۆی بكاتــەوە و ئەوەی یەكێتی و پارتــی پێیان نەكرابێ لــە دزی و گەندەڵی ،ئەوا ئەو بۆیان پــڕ بكاتەوە ،هەرچی دەوروبــەرە نەك نایانەوێ كورد دەوڵەتی هەبێت ،بگرە بۆی بلوێ بە رۆژی نیوەڕۆ ســەرمان دەبڕن ،وەك چۆن لە سەرجەم دەسەاڵتە لە دوای یەكەكانی هەموویان بینیمان ماڵێكی كورد نییە قوربانی نەدابێت ،بۆیە دەستگیرۆیی و دەست تێكەاڵوی دەست لە پشــدانی هەریەكەیان ،تەنیا بۆ كۆیلەكردنی میلەتەكەمانە ،بێگومان لە هیچ پارچەیەكی كوردستاندا كورد ئەو دەسەاڵتەی نەبووە ،حوكمی ناوەند بڕوخێنێ و دەســتەاڵتێكی دیموكراتخــواز لە شــوێنیان جێ بكاتــەوە ،ئەوەی توانیویەتی تەنیــا بەرگریی لە خۆی كردووە. ئێســتە هەلومەرجەكە گۆڕاوە ،كۆی ئەو دەســەاڵتە دیكتاتۆرانــە مەترســی لەناوچــوون و پارچەبوونیان لەسەرە ،بۆ كورد گرینگ نییە لە جێیان دەسەاڵتێكی دیموكراتیخــواز شــوێنیان بگرێتــەوە ،چونكە لێیان نائومێد بووە و مێژوویشــیان ئەوە ناسەلمێنێ كە ئەو جۆرە سیســتەمەیان لێ هەڵەنجێ .لــەوەش گرنگتر ئەوەیە كورد خــۆی قەوارەیەك بۆ خــۆی چێ بكات، چونكە سەركەوتنە سەر لووتكەی “ئەڤرێست”یش هەر بە هەنگاوێك دەســت پێ دەكات .بەاڵم با لە هەنگاوی یەكەم دڵەڕاوكەمان نەبێ و لێی پاشــگەز نەبینەوە ،لە لێكەوتەی زیانەكانی نەترسین ،چونكە هێندەمان ئازار چەشتووە ،لێكەوتەی ئەم پرســەیش نامانخات ،بۆیە دەبێ سوور بین لەسەر سەندنی مافی رەوای خۆمان. راســتە ترس هەیــە لــە دوای ســەركەوتن هەمان دەســەاڵتی گەندەڵ و ناپیشــەیی و ئیــدارەی خراپ ببینەوە ،بەاڵم مەحاڵە میلەتێــك تاك بە تاكی قوربانی دابێت تا ســەر قبووڵ بدات ئیــدارەی خراپی بدرێ، بۆیە لــە قۆناغی داهاتــوودا یان دەبێــت حكوومەت زۆر كارا و لێهاتووانــە خزمەت بكات و ســامانی واڵت بخاتەوە ناو ژیانــی خەڵك ،یان خەڵك جێگرەوەی باش دیاری دەكات .بۆیە ئەوەی ئەم چەند ساڵە دەگوزەرێ واقیعەكە قبووڵی دەكات بەهۆی شەڕی درێژخایەن و ئاوارەی بێشومار و تەنگژەی دارایی ،بەاڵم ئەمە ناتوانێ بەردەوام بێت و هیچ پاساوێك بەردەوامیی پێ نادات.
شەماڵ نووری
لێــدوان و هەڵســوكەوتە دژ بەیەكــەكان و هەڵوێســتی تەموموژاویی حزبە كوردســتانییەكان لەبــارەی ریفراندۆم و زەقكردنەوە و گواســتنەوەی هەڕەشــە و ویســتەكانی ویالیەتی فەقهی لەسەر ســەربەخۆیی كوردســتان ،ئاســتی مەترسیداری دەستێوەردانی واڵتانی هەرێمی بە “تایبەتی ئێران” لە كاروباری كوردســتان دەردەخات ،هاوشــێوەی ئەو دەســتێوەردانانەی واڵتانی كەنــداو و یەمەن و فەڵەستین و لبنان و عێراق و سووریا ،چەندان ساڵە گرفتاری بوون و پەرلەمانەكانیانی پەك خستووە. گەمەكــردن بە ویســتی داگیركارانی كوردســتان بەتایبەتی لەالیــەن ئێرانەوە ،تەنیا بە زیانی خەڵكی كوردستان و ئەو حزبانە تەواو دەبێت كە كەوتوونەتە ژێــر هەژموونی ئەو واڵتــەوە ،چونكــە بەدرێژایی تەمەنی كۆماری ئیســامی هیچ حزب و الیەنێكی دۆســتی ئەو واڵتە نەیتوانیوە بــە نزیكبوونەوە لێی دەســتكەوتی هەبێــت ،تەنانــەت ئــەو ناوچانەی كەوتوونەتە ژێــر ركێڤی ئێرانــەوە خەڵكەكەی بە بەردەوامــی لە خراپترین دۆخــی ئابووری و بژێوی ژیاندا دەمێننەوە ،لە باشووری لبنان حزبواڵ تێكەڵ بە حكوومەت كــراوە و داودەزگەكانی ئەو واڵتەی پەك خســتووە و رۆژانــە حووســییەكان قەتڵوعام دەكرێن و دۆخی ســووریاش هەرچێی باســكردن نییە ،لە عێراقیش 100هەزار چەكداری حەشــدی بەناوی جیاجیاوە دروست كراوە و سەدان پاكستانی و ئەفغانیشــی خزاندووەتە ناو ئەمانــەوە ،نەك تەنیا هەڕەشــەن بۆ سەر ســوننەی عەرەب ،بەڵكو جێی مەترسی و هەڕەشەن لەسەر خەڵكی كوردستان. ئەمڕۆ هەردوو مەرجەعیەتــی نەجەف و ویالیەتی فەقێ مەزەویان تێكەڵ بە سیاسەت كردووە و حەشد و چەكداركردنــی شــیعە بە موقــەدەس دادەنێن، ویالیەتی فەقــێ چیتر ناچار نییە چــاو لە خەڵكی كوردستان سوور بكاتەوە و لەڕێی سوپای پاسداران و دەزگە سیخورییەكانی خۆیەوە دۆخی هەرێمەكە لەوە زیاتر تێك بدات و بەهۆیەوە
نووری بێخاڵی
كورد كە بە درێژایی ســەدان ســاڵ بە دەســت ســتەمی دوژمــن و داگیركەران و شــۆڤینیزمی نەتەوەی سەردەســت ،ئازاری چەشتووە .هاوكات بەهۆی ئەم داگیركاری و دڕندەیییەی سیســتەمە حوكمڕانــەكان ،نــەك تەنیــا لە مافــە نەتەوەیی و دیموكراســییەكانی بێبــەش كــراوە ،بەڵكــو مافی مرۆیشــی پێ ڕەوا نەبینــراوە .مافی ژیان و هەناســەدان و بە خاوەن دەركەوتن لە شوناس و زمان و كولتووری خۆی ،مافگەلێك كە سروشتكرد و خوداییــن .بۆیــە كاتێ دێتە ســەر ئــەوەی لە هێنانەدی ئەمانجە ستراتیژییەكەی كە سەروەریی نیشتمانی و شــكۆی نەتەوەیییە نزیك دەبێتەوە، هاوكات هەلی ئەوەی بۆ دەڕەخسێ ،ببێتە خاوەن قەوارە و ســەروەریی خۆی ،دەبێ هەمیشە ئەوەی لەبەرچاو بێت دەوڵەتی كوردســتان بنیات دەنێ، نەك دەوڵەتی كوردی. یەكێك لەو دەسكەوت و سەروەرییە مێژوویییانەی كورد شــانازی پێوە دەكات ،ئەوەیە كوردســتان بــە درێژایی مێــژوو ،ســەرزەوینی پێكەوەژیانی ئاشــتییانەی نێوان نەتەوە جیــاوازەكان (كورد، توركمان ،ئاشــووری ،كلدانی ،سریانی ،ئەرمەنی) و ئاینەكان (مســوڵمان ،جوو ،مەسیحی ،ئێزیدی، كاكەیی ،ســابیئە و )...بووە .بــەو مانایەی دواجار ئەوانیــش وەك كــورد هاوواڵتیی ئــەم واڵتەن و دەبێ لە بەری سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردستان بخۆن .ئاخر هەر بۆ نموونە ،كەم نین ئەو ئێزیدی، كاكەیی و مەســیحییانەی لە ڕیزی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردســتان لە ســەردەمی شــاخ و پێشــمەرگایەتی لەگەڵ ڕۆڵەكانــی كورددا ،لە یەك ســەنگەر گیانیان بەخت كردووە .وەك چۆن چەندان تیكۆشەریشیان هەر بەهۆی پابەندبوونیان بــەم پرەنســیپە شۆڕشــگێڕییانەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردســتان ،لــە گرتووخانەكاندا و لەژێر زەبری ئەشــكەنجەی جەالدەكاندا گیانیان بەخشی. كەواتــە بۆ ئەوەی هەمووان بــەری هاوواڵتیبوون لە درەختی دەوڵەتی داهاتــوودا بڕنن ،هەموویان شانازی بە وەدیهێنانی ئەو ئامانجە بكەن ،هەموویان پێگیربن بــە پێكەوەژیانی ئاشــتییانە ،هەموویان هەســت بكەن ڕێز لە بــوون و بەها و شوناســی مرۆیی ،نەتەوەیی و ئاینــی و كولتوورییان گیراوە
پەرلەمانی كارا بە ویستی ئێران هەســتی كوردانی رۆژهەاڵت بورووژێنێت و شەڕ و پێكــدادان ببەنەوە شــار و شــارۆكەكانی ئەودیو، بەڵكو لەرێــی بریكارەكانییەوە ویســتی مەزەوی و شــیعەگەری خۆی جێبەجێ دەكات و ئاستەنگ لە بەردەم ریفراندۆم و سەربەخۆیی دادەنێت. ئێــران و توركیــا و عێــراق كــە دژی ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان راوەستاون ،خۆیان خاوەنی هیــچ ئەلتەرناتیڤێــك نین بۆ لكاندنی كوردســتان بە عێراقەوە و نازانن لەســەر چ بنەمــا و پڕۆژەیەك پێكەوەژیانی شیعە و سوننە و كورد مسۆگەر بكەن. كاراكردنــەوەی پەرلەمان بەویســتی ئێران تەنیا بۆ دووبارە خوڵقاندنی ملمالنێیەكی حزبی بەرتەســكە لــە نێــوان حزبەكاندا ،نــەك بۆ رێكخســتنەوەی یەكڕیزی ناوماڵی كــورد و دۆزینەوەی دەریچەیەك تا گرفتە سیاســی و ئابوورییەكانی كوردستانی پێ چارەســەر بكات و هەموو پێكەوە بەرەو ریفراندۆم و سەربەخۆیی هەنگاو بنێین ،كاركردنەوەی پەرلەمان بە ویســتی ئێــران ،تەنیا بــۆ ئەوەیە ئــەو دەزگە یاسادانەرە بكات بە دەســكەال بۆ دووبارەكردنەوەی ئەزموونی باشــووری لبنان كە بەهۆیەوە هەڵبژاردن و حوكمڕانی و پرۆسەی ئابووری و سیاسی لەو واڵتە پەك خستووە. هەڕەشەكانی ئێران بەشێوەی راستەوخۆ بێ هودەیە، چونكە تێكچوونی پێوەندییەكانی لەگەڵ كوردستان، واتا بااڵدەســتبوونی هەژموونی توركیا لە ناوچەكە. لە قۆناغــی داهاتوودا هەموو نیشــانە و ئەگەرەكان بەو ئاراســتەیە دەچن شەڕی ناتەقلیدی و بریكاریی لەالیەن ئێرانەوە دژی كوردستان و ناوچەكە ئاڵۆزتر دەبێــت و ئەمەریــكاش بەمە دەیەوێت شــەڕێكی ئیســتنزاف دژ بە ئێران پێڕەو بكات ،چونكە ترەمپ و رۆژئاوا ناتوانن بە یاســا و عورفە نێودەوڵەتییەكان بەرامبەر ئێران هیچ بكەن ،دەمێنێتەوە دیپلۆماسیی كوردی و زیرەكی حزبە كوردســتانییەكان كە تا چ ئاستێك بەتەواوەتی رادەســتی ویستی پاوانخوازی ئێران بوون.
لە ناوخۆی هەرێمەكەشــدا ئەو پرسیارەی پێویستە حكوومەت وەاڵمی بداتەوە ئەوەیە :ئایا تا چ ئاستێك حكوومەت و بەرپرسانی بااڵی كە زۆرینەی لە پارتی و یەكێتی پێك هاتوون ،ویســتی چارەســەركردنی گرفتەكانیان هەیــە؟ بەتایبەتــی بابەتی مووچە و بەگەڕخســتنەوەی پڕۆژەكانی ژێرخانی ئابووری و دۆزینەوەی چارەســەركردنی تەنگژەی سێ ساڵەی دارایی ،چونكە بەهەموو پێــوەرەكان ئەم بارودۆخە ئاڵۆز و تەمومژاوییە زۆر دەخایەنێت ،لەو ماوەیەشدا نابێت ژیان بوەســتێت بۆ ئەوەی گەمەكارێكی باش بیت لە ناوچەكەدا و نەبیت بە پارووی ئاسانی واڵتانی هەرێمــی وەك ئێســتە دەیبینین بێ شــەرمكردن لــە خوێنی شــەهیدان و ئــەو هەمــوو خەبات و گیانفداكارییە ،خەریكە كوردستان دابەشی دووبەرە دەبێت بەرەی ریفراندۆم و ســەربەخۆیی – بەرەی دژە سەربەخۆیی. رەنگــە ئــەم دووبەرەیــە لــەڕووی سیاســییەوە هەڵوێستەكانیان تا ئاستێكی زۆر یەكال بێتەوە ،بەاڵم لەڕووی ئابوورییەوە هیچیان خاوەنی پرۆســەیەكی ئابووری نین بۆ ئێســتە و دوای ریفراندۆم ،ئەمەش تــرس و دڵەڕاوكێی الی خەڵكی دروســت كردووە تا ئەو شــوێنەی هەندێك خەڵكــی ناچار كردووە بە كۆگەكردنی ئازووقە و پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان ،ئەمە هەر لە خــۆڕا نەهاتووە ،چونكە خەڵكی بەشمەینەتی كوردستان بە درێژایی مێژووی حوكمە داگیركارەكانی سەفەوی و عوسمانی و قەومەچەی عەرەبــی رووبــەڕووی گەمارۆ و شــەڕی ئابووری بوونەتەوە ،ئەو شەڕەی لە سەردەمی سەدام حوسێن و دواتــر مالیكی و ئێســتە عەبادی بــە پیرۆزبایی ژێــر بەژێری مەرجەعیەت درێــژەی پێ دراوە ،لەم نێوەندەشــدا هاوواڵتییان و ماڵباتی شــەهیدان و قوربانییانی ئەنفال و كیمیاباران و تەرحیل و تەعریب لە چاوەڕوانی موعجیزەی رێكخستنی ناوماڵی كورد و یەكڕیزیی نێوان حزبەكانن ،ئەگەرچی سەردەمی موعجیزە بەسەرچووە.
دەوڵەتی كوردستان نەك دەوڵەتی كوردی و دەگیرێ ،پێویستە ناسنامەی ئەم دەوڵەتە جێی هەموو ئەوانەی تێدا ببێتەوە ،لەمەشدا تەنیا ناوی كوردستان وەك جیۆگرافیا و مێژوو ،وەك نموونەی بەرزی ناو ژیانی ئاشتەوایی پێكهاتەكان ،دەتوانێ گوزارشت لەم هەمەڕەنگی و فرەكولتوورییە بكات. كــورد ئەگەرچی لەو ناوەدا و بە درێژایی مێژووی داگیركاریی واڵتەكەی ،بەشی شێر و زۆر لەوەیش زیاتری لە خەبات و قوربانیدان بەركەوتووە ،بەاڵم هەمیشــە دەبێ یادەوەریی بچێتەوە سەر ڕۆژانی چەوسانەوەی خۆی بەدەستی بیری شۆڤینیزمی گەالنــی سەردەســت و حوكمڕانەكانیان .دەبێ بەردەوام ئاوڕێكی لە دواوەی خۆی بێت و تارمایی ئەو جیاكارییە نەتەوەیــی و ئاینی و كولتووری و نەژادییە ببینێ كە دوژمنان لەســەر واڵتی خۆی دەرهەقیــان پێڕەویان دەكرد .پێویســت دەكات دەست بەم شانازی و سەروەری و شكۆیەوە بگرێت، بەوەی چــۆن لە ڕابردوو و ئێســتە داكۆكیكاری مافــی پێكهاتەكانی تری نــاو واڵتەكەی بووە ،لە داهاتووشــدا ڕژدتر دەبێت لەســەر ئەم پەیام و پرەنســیپە مرۆیی و ئەخالقییەی .ئەمەش تەنیا بەوە دەكرێ خــۆی لەبەرچاوتەنگیی نەتەوەیی دوور بگــرێ ،ژەهــری شــۆڤینیزم نەڕژێنێتــە هۆشیاریی نەوەكانی ،دەبێ دەوڵەتی كوردستان، دەوڵەتــی فرەڕەنگ و فرەدەنگیــی پێكهاتەكان، پەیام و سەرمەشــقی كاری بێت .كاتێك دەڵێین دەوڵەتی كوردســتان ،ئەمە هیچ لە ناســنامەی مێژوویی و جیۆگرافیی كوردبوونی ئەو خاكە كەم ناكاتەوە ،هێندەی بەها و ســەنگێكی زیاتری پێ دەدات. بەداخەوە لە ســەروبەندی ڕیفراندۆم و پرســی ســەربەخۆییدا ،جار جار لێــرە و لەوێ دەنگێكی نەشاز ،گوتارێكی ســەقەت ،پەیامێكی نەخۆش (ئیتر بە ئاگایییەوە بێت ،یــان نائاگایی .بە زانایی بێت یــان نەزانی .لــە هۆشــیارییەوە بێت ،یان سەرخۆشــی ،بە ئەنقەست بێت ،یان هەڕەمەكی، بە نیازخراپییەوە بێت ،یان سادەیی و ساویلكەیی) دەبیســتین ،دەوڵەتی كوردی كردووەتە دروشم و دەیجووێتەوە .لە كاتێكــدا ئەو ئامانجەی كورد قوربانــی لەپێنــاو دا ،خوێنی لە ڕێگەدا ڕشــت، دەوڵەتی كوردســتان و بنەماكانی دیموكراسیی و كۆمەڵگەیەكی ڕەنگاوڕەنــگ بووە .واتە خەمی
كورد بە درێژایی مێژووی شــۆڕش و تێكۆشانی، خەمە ســەرەكییەكەی هەر بنیاتنانی دەوڵەت و ســەروەری نەبووە ،بەڵكو بنەما و بەها بەرزەكانی دیموكراســیی و پێكەوەژیانــی ئاشــتییانە و دادپەروەیــی كۆمەاڵیەتی ،ئامانج و ســتراتیژی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بوونە. لەم گۆشەنیگایەوە و بۆ ئەوەی ئەم ئامانجانە بێنە دی ،دەوڵەتی كوردســتان بە شوناسی نیشتمانی دیموكراســییانەی خــۆی ،نــەك بە شوناســی نەتەوەیــی بەرچاوتەنــگ ،بەرجەســتەكەری ڕاستەقینەی ئەم بنەما و بەهایانە دەبێ ،وەك چۆن بناغەی پتەوی گەشەپێدانی پێكەوەژیان دەبێت. دەوڵەتێــك دەبێت تیایدا مرۆڤ بــە بوون و بەها سروشتییەكەی خۆیەوە ،بە شوناسە مرۆیییەكەی خۆیەوە ،بەر لە شوناســە ڕەگەزی و نەتەوەیی و ئاینــی و مەزەوییەكەی ،ســەرچاوە و ســەنتەر دەبێت ،بەو مانایەی چەمكی هاوواڵتیبوون چەقی بایەخدانی دەبێت .ڕوونتر بڵێین ،دەبێ دەوڵەتێك بێت (وەك چۆن بە درێژایی ئەزموونی 26ساڵەی دوای ڕاپەڕین پێكهاتــەكان مافیان پارێزراو بوو، ســەرەڕای گلەیی و ڕەخنەمان لە هەندێ بواردا) ســبەی ڕۆژیش لە ســای دەوڵەتی كوردستاندا، هاوشێوەی كورد (ئاشــووری ،سریانی ،كلدانی و توركمان .مەســیحی ،ئێزیدی ،جوو ،كاكەیی و سابیئە) هەست بەوە بكەن هاوواڵتیی كوردستانن. دواجــار نابێ ئەوەمــان لەبیر بچێــت ،ئەو بنەما و بناغەیــەی دەتوانێ ئەو ناســنامە نیشــتمانی، دیموكراســی و مەدەنییەی دەوڵەتی كوردستان مســۆگەر و پتەو بــكات ،ســیكۆالریزمە ،دیارە ئەویش گرێدراوی بوونی دەستوورێكی سیكۆالرە. واتە دەبــێ دەوڵەتــی كوردســتان دەوڵەتێكی ســیكۆالر بێت ،نەك دەوڵەتی ئاینــی و مەزەوی و تەریقــەت .دەوڵەتێــك بێــت ئازادییەكانــی تاكەكەس و گشــت ،مافەكانی مرۆڤ بە گشتی و لەناویاندا ئازادی و مافەكانی ژن مســۆگەر بكات. دەوڵەتێك لە ئاســت پێداویستییە كۆمەاڵیەتی و خزمەتگوزارییە ژیانییەكانی (ئاسایش ،هەلی كار، گوزەران ،پەروەردە ،تەندروســتی) هاوواڵتییاندا بێت ،دەوڵەتێك كار بۆ چەسپاندنی دادپەروەری و وەك یەكی هاوواڵتییان لە بەردەم یاسا لە ئەرك و مافدا بكات.
ژیڤان خۆرانی
شاری بێ ماخۆ
وشە /كۆیە -زامدار ئەحمەد
مەســعوود محەمەدی كوڕی مــەالی گەورەی كۆیــی ،بــە ڕووناكبیر ،ڕۆشــنبیر ،ڕۆشــنفكر، نووســەر ،نالیناس ،تەنانەت بە فەیلەســووفیش ناوی دەھێنرێ .لەماوەی ژیانیدا زیاتر ســەرقاڵی خوێندنەوە و نووســین و لێكۆڵینــەوە بووە23 ، كتێب بەزمانی عەرەبی و بە زمانی كوردی و زیاتر لە 50وتــاری لە بوارەكانــی (مێژوویی ،ئەدەبی، ھزریی ،سیاسیی ،ئاینیی ،فەلسەفی) نووسیوە. نەجلە ڕەئووف ناســراو بە نەجلەی شێخ ڕەئووف، لە ساڵی ١٩٦١دا لەگەڵ مەسعوود محەمەد ژیانی ھاوبەشــیان پێك ھێنا .نەجلە بۆ "وشە" باسی لەوە كرد ،مەســعوود محەمەد ( )٢٠٠٢-١٩١٩كەسێكی زۆر تایبەت بوو ،لــەڕووی كۆمەاڵیەتییەوە خزم و دۆســتەكانی خــۆش دەویســت و و ڕێزی لە گشتیان دەگرت ،ئەوەی سەردانی ماڵی بكردایە، زۆر دڵخۆش دەبوو و بەیەكەوە كاتێكی خۆشیان بەسەر دەبرد .لەڕووی نووســین و بیركردنەوە و تێفكران ،كەســێكی بااڵ و پڕ زانیاری بوو ،چونكە ســااڵنی ( ١٩٤٥تــا )١٩٥٢ماوەی ئــەو حەوت ســاڵە ،بەبەردەوامی لە خەڵوەت و خوێندنەوە و گۆشــەگیریدا بوو .زۆربەی كاتەكانــی لە ماڵەوە بەسەر دەبرد و لەناو خوێندنەوە و نووسیندا تەواو گۆشەگیر بووبوو. دكتۆر ئاراس محەمەد ســاڵح توێژەر و مامۆستای زانكۆی سلێمانی بە "وشە"ی ڕاگەیاند ،مەسعوود محەمــەد لەنــاو ژینگــەی ئاینــی و لــە ماڵی كەســایەتییەكی ئاینی مونــەوەری وەك مەالی گەورەی كۆیە و شــاری كۆیەدا پێ گەیشــتووە و ھاتووەتــە دنیای نووســین و ڕۆشــنبیرییەوە، بێگومــان ھەموو ئەوانە ڕۆڵــی گەورەیان ھەبووە لە جیھانبینــی ئەم بیرمەندەدا .ئــەو ڕووناكبیر و نووســەرە بەتوانایەی كــورد ،كاریگەری زۆری ھەبووە لەسەر بزاڤی ڕۆشنبیری و فكری كورد لە سەدەی بیستەمدا ،بەتایبەتی لە بوارەكانی فكر و ئەدەب و زمانەوانی و زۆر بواری تردا. ئاراس محەمەد لە ماوەی ڕابردوودا توێژینەوەیەكی لەبارەی مەســعوود محەمــەد لە كۆنفرانســی نێودەوڵەتی مەســعوود محەمەد لە زانكۆی كۆیە باڵو كردەوە ،زیاتر دەڵــێ" ،لە ڕابردوودا بەھەموو شــێوەیەك چەپەكانــی كوردســتان دەكەوتنە دژایەتیكردنــی دەرەبەگ و ســەرمایەدار و ئاین، بەاڵم مەسعوود محەمەد كتێبی (حەماغای گەورە) دەنووسێت و باس لە بەخشندەیی و ھەژاردۆستی
زامدار ئەحمەد ناســیۆنالیزم-نەتەوایەتی ،پــڕ بەكارهێنەرتریــن چەمكی ســەدەی 20و ســەرەتای ســەدەی ،21 پرســێكی گرنگ و پڕبایــەخ و گەرمــی دنیا كە وابەستەی تەواوی گەالنی زیندووی سەرزەوینە .بە ئامانج و مەبەستی چێكردنی یەكەیەكی سیاسیی جیۆگرافیی كە واتای “دەوڵەت” دەگەیەنێ. ناسیۆنالیزم ،Nationalismبە مانای “میلەتگەرایی، نەتەوەپەرســتی ،هەستی نەتەوایەتی ،دەمارگیری نەتەوەیی دێت” .لە زمانی فڕەنســاییدا وشــەی: Nasionalismeبەكار دەبرێ و لە وشــەی التینی ()nascorەوە واتە “من هەم ،لەدایك بووم ،هاتوومە دنیا”وە هاتووە. فــرە بۆچوونی جیاواز لەبارەی مێــژوو و ڕەچەڵەك و ڕیشــەی ناســیۆنالیزمەوە هەیــە .بەشــێك لە شــرۆڤەكارانی بواری نەتەوە ،مێژووی ناسیۆنالیزم دەگەڕێننەوە بۆ ســەرەتای ژیان و كەونارای كۆن، چونكە لە ســەرەتای زیندەگییــەوە مرۆڤ هەوڵی مانەوەی لەسەر زەوی داوە و فكرەی خاوەندارییەتی هەبووە و هەوڵی داوە ســنووری دەسەاڵتی فراوان بكات. ژمارەیەكی تر لە شــارەزایان ،مێژووی ناسیۆنالیزم دەگێڕێنــەوە ســەردەمی ڕێنســانس و بەتایبەت دوای شۆڕشی فڕەنسا ساڵی ( )١٧٨٩كە گۆڕانكاری فراوان بەسەر دنیادا هات و سەرەتا و دەروازەیەكی گەش بوو بۆ ســازبوونی دەیــان دەوڵەت .هەڵبەتە لــە ئەوروپا ناســیۆنالیزم و هەســتی نەتەوایەتی بــە بەرهەمی مۆدێرنیتەی سیاســی نــاو دەبرێ. لــەدوای هەڵوەشــانەوەی یەكێتی ســۆڤیەت ،لە ساڵی ( )١٩٩١نەخشەی سیاسی و جیۆگرافیی دنیا گۆڕانكاری بەســەردا هات و لە ئەنجامی لەبەریەك هەڵوەشــانەوەی ئەو یەكێتییە ،شــەپۆلێكی تری دروستبوونی دەوڵەت هاتە ئاراوە.
ئەو كەسایەتییە دەكات ،ھەرەھا لە كتێبی (مرۆڤ و دەوروبەر)دا زۆر الیەنی بیركردنەوەی چەپەكان شرۆڤە دەكات و ڕەتی كردووەتەوە". ئاراس محەمەد ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،مەســعوود محەمــەد گەورەترین شــاكاری لەبارەی حاجی قادری كۆیی نووســیوە ،كتێبە سێ بەرگییەكەی (حاجی قادری كۆیی) باشترین لێكۆڵینەوەیەوە تا ئێستە لەسەر شــاعیری بیری كوردایەتی (حاجی قــادری كۆیی) نووســرابێت .لەبارەی شــاعیری گەورەی كالســیكی (نالی) ،كتێبی (چەپكێك لە گوڵزاری نالی) و (دەســتەودامانی نالی) لە شاكارە گەورەكانی مەســعوود محەمــەدن و زۆر الیەنی شــیعری نالی شــرۆڤە و ڕوون كردووەتەوە .لە بواری زمانــی كوردییەوە زۆر الیەنی شــاراوەی زمانی كورد ڕوون كردوەتەوە ،بەتایبەتی لەكاتی كاركردنی وەك ئەندامی كارا لــە (كۆڕی زانیاری كورد) خزمەتی گەورەی بە زمان و زانســتەكانی زمان و ڕێزمانی كوردی كــردووە ،ئەو ھەواڵنەی مەســعوود محەمەد لە ھەمــوو بوارەكانی زمان و ئــەدەب و فیكر و مێــژوو ،خزمەتی گەورەن و جێگەی لێكۆڵینەوەی فراوانن. ھەڵۆ بەرزنجەیی نووسەر و لێكۆڵەر بۆ "وشە" باس لەوە دەكات ،مەسعوود محەمەد سیمبولی ھەرە دیاری قەڵــەم و ھزرێكە كە بەدرێژایی و پانتایی ڕووبەری نیو ســەدە ،لە ھەلومەرجی ســەختی داگیركراوی دابەشــكراوی نەتەوە و خاكێكدا و لــە بارودۆخێكی دواكەوتوویــی كۆمەاڵیەتی و
ڕەوشێكی سیاســی نالەباری بارگاوی ،بەوپەڕی بوێرییــەوە نووســیویەتی .ئەو نووســەرێكە بە زمانێكی چڕ و خەست و قووڵ ،لە ڕەھەندەكانی كێشــەی ژیان و مرۆڤ دەدوێ و گەرەكیەتی لە ئاڵۆزترین ســاتەكانیدا ،لە ڕێگەی ھۆشــیاری و ڕێنوێنیی بابەتییەوە/ئۆپژەكتیف ،بەختەوەری و ئاســوودەیی و بۆ مرۆڤ بھێنێتە دی و فەراھەم بكات. بەرزنجەیی لە ئێســتەدا كتێبێكی بەناونیشانی "مەسعوود محەمەد و جیھانبینینی نەتەوەییانە یا خەرمانــێ لە تێــزی كوردایەتــی" ئامادەی چاپكردنــە ،ئــەو دەڵــێ ،مەســعوود محەمەد بەچــاوی خۆی شــتەكانی بینیــوە و بە ئەقڵی خــۆی لێكــی داوەتــەوە و بەبیركردنــەوەی خۆی ھەڵیســەنگاندوون و بــەردەوام لە كار و بیركردنەوەدا بووە و ھەرگیز وچانی نەناســیوە، قەڵەمی ھەســتی بەماندوو نەبوون نەكردووە و بەدرێژایی بیركردنەوە تێڕامانەكانی لە كەوشەنی ڕاستی ویســتی و ھەقپەرســتیدا ،وزە و توانای خۆی خەســت كردووەتــەوە و بــەدەوری ئەو تەوەرانەدا مۆڵی خواردووە. ھەڵــۆ بەرزنجەیی یەكێك بووە لە دۆســتەكانی مەســعوود محەمــەد و دوو دیــداری دوور و درێژی لەگەڵ ســاز كردووە و بە دوو كتێب باڵو كراوەتەوە ،ئاماژە بــەوە دەدات كە ئەو بیریارەی كورد ،لە زەوینەی ڕاستەقینەی مەیدانی خەباتدا (كورد و كوردستانەكەی) كردووەتە بەرھەسترین و ســەرەكیترین و بــە بەھاترین كەرەســتەی لێــدوان و چوونە نێــو بواری نووســینە ئاڵۆز و بەھادارەكانی دنیای ڕۆشنبیریی و مەعریفییەوە. بیڕوڕا و تێبینی و سەرنجەكانی ھەڵقواڵوی ناخی دەروونــی واقیعی كۆمەاڵیەتــی و دەرئەنجامی خوێندنەوەیەكی قووڵ و تێگەیشــتنێكی بەرز و واقیعبینێكــی بەرچاو گەش و شــارەزایی و لێھاتوویی و بێوێنە. حەكیم كاكەوەیس نووسەر و وەرگێڕی تەواوی كتێبە عەرەبییەكانی مەسعوود محەمەد بۆ سەر زمانی كــوردی ،لەبارەی كاریگەری مەســعوود محەمەد بۆ "وشە" دەڵێ ،بە دڵنیایییەوە كاریگەری لەسەر گۆڕین یا ڕاستكردنەوەی ئاڕاستەی ھزری ڕۆشــنبیران ھەبوو و پێم وایە لە ئێستە بەدواوە كاریگەری زیاتریشی دەبێ .ئەو گرنگییەی ئەمڕۆ خوێنەوارانی كــورد بە تایبەتــی گەنجەكان بە بەرھەمەكانی مەسعوود محەمەدی دەدەن ،مایەی دڵخۆشییە و نیشانەیەكیشە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی
ئەو قاڵبەندییەی كە دەیان ســاڵە ھزری مرۆڤی كوردی لە نێوان دوو جەمسەری ڕاست و چەپدا ســنووردار كردووە .ئەگەر مەســعوود محەمەد لە بــواری فكردا ھیچی نەكردبــێ ،خوێنەران و ھەوادارانی بواری فكری فێر كرد ،نیشانەی پرسیار بخەنە سەر ھەر بۆچوون و تیۆرییەكی فكری كە چارەنــووس و بەڕێوەچوونی مرۆڤی پێوە بەندن. ھەاڵتنی ئەو خۆرە ،لە شــەوەزەنگێكی ترسناكدا بوو و زۆرینەی ڕۆشنبیران لە ڕووی فكرەوە نەك ھەر لەگەڵیدا ناتەبا بوون ،بگرە نەیاریشــی بوون. ئەو لە سەردەمێكدا بەرەنگاری بیری چەپایەتی بە تایبەتی تەوەری ســۆڤیەت بووەوە ،ھەر كەسە و ڕاســت دەبووەوە بە ڕاست یا ناڕاست ،خۆی پێوە بادەدا و بەرەنگاربوونەوەی ئەو ڕەوتە باوە ،مرۆڤی بە تەنیا دەھێشــتەوە .بەاڵم گوێی بــەوە نەدەدا ئاخۆ ڕێژەی یاران و نەیارانی چەندە و چۆنە .ئەو، بۆ ھەڵبژاردەی دەنووســی و نەیارە فكرییەكانی ئەوەیان بە خاڵــی نەرێنی لە قەڵەم دەدا ،بۆیە بە بۆرژوا (كە زاراوەی نابەجێی باوی) ئەو سەردەمە بوو ،تۆمەتبار دەكرا. كاكەوەیس بەھۆی سەرســامی بە نووسینەكانی مەســعوود محەمەد و وەرگێڕانــی كتێبەكانی، ئاشنایەتی و شــارەزایی تەواوی لەبارەیەوە ھەیە و دەڵێ ،مەســعوود محەمەد مرۆڤی بە الوە ھەرە بااڵ و ھەرە پیــرۆزی كەون بوو ،ئەوەش بەرامبەر ڕوانگەی ڕووكەشی ئاین و چەپایەتی ماتریاالنە، ناتەبــا دەوەســتێتەوە .مــرۆڤ لەگــەڵ ھەموو خەسڵەتە چاك و بەدەكانیدا ،بە الی ئەوەوە كرۆكی باسە .كاتێ نووسەرێكی عارەب بوونی شەیتان بە پێویست دەزانێ بۆ ئەوەی مرۆڤ خەتاكانی خۆی بخاتە ئەستۆی و ڕقی خۆی پێ بەتاڵ بكاتەوە ،ئەو بیر لە نەبوونی شەیتان دەكاتەوە و لەوەش بەئاگا دێتەوە كە ڕەتكردنەوەی شەیتان دژ وەستانەوەی ئاینە ئاســمانییەكانە .لە ھەمان كاتدا شــەیتان دەبێتــە بزنــە بەاڵگەردانەكــەی جوولەكە كە گوناحی خۆیانی لێ بار دەكەن و بەڕەاڵی بیابانی دەكەن .ئەوساش خاوێن دەبنەوە و ویژدانیشیان ئاسوودە دەبێ. مەسعوود محەمەد ،ســاڵی ١٩١٩لە شاری كۆیە لە دایك بووە ،یەكێك بووە لــە ئەندامە كاراكانی كۆڕی زانیاری كورد لە بەغدا .زیاتر لە 30ساڵی لە شاری بەغدا ژیانی بەسەر برد ،ساڵی ٢٠٠٢بەھۆی نەخۆشــییەوە كۆچی دوایی كرد و لە گۆڕستانی دەروێش خدر-كۆیە ،لە تەنیشت گۆڕی باوكی و خوشكەكانی ئەسپەردەی خاك كرا.
ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی كوردی ئارنست گیڵنەر لەبارەی ناسیۆنالیزمەوە باوەڕی وایە كە پرەنسیپێكی سیاســییە ،هەوڵی ئالوودەكردن و پێكــەوە گونجاندنی یەكەی سیاســی و یەكەی نەتەوەیی دەدا .هاوكات ناسیۆنالیزم توانای گۆڕین و داهێنان و دووبارە دروســتكردنەوەی كولتووری هەیە ،تەنانەت ئەو كولتوورە وەردەگرێت كە پێشتر هەبــووە ،ئەوجا دەیگۆڕێت بۆ نەتــەوە ،لە هەندێ كاتدا ئەو كولتوورە چێ دەكا. لــەم ســەردەمەدا دنیــا گڵۆبالیزمــی بەخۆیەوە بینیوە ،بۆیە ناســیۆنالیزم وەك خەبات و بەرخۆدان و ڕزگاربوونــی ژێردەســتەیی و ســەربەخۆیی ئەژمار دەكرێ .دواجار كەســانی ناسیۆنالیست لە خەمی دروســتكردنی دەوڵەت و سەربەخۆییدان، سەربەخۆیی ناســنامە و شوناس .ناســیۆنالیزم و دەوڵەت ،رۆڵی چارەنووسساز و كاریگەریی بەهێزی هەیە ،لە ئاراســتەكردنی ڕووداوە جۆراوجۆرەكانی دنیا ،وابەســتەی تەواوی ســێكتەرە جیاوازەكانە، زۆربەی ڕووداو و پێشهاتە سیاسی و ئابووریییەكان دەستی ناسیۆنالیزمیان بەركەوتووە. ناسیۆنالیزم و دەوڵەت ،گرێدراوی یەكن .ناسیۆنالیزم گوزارشــت لە دەوڵەت دەكات و دەوڵەت ئەنجامی ئەرێنی ناسیۆنالیزمە ،واتە هەموو بزووتنەوەیەكی ناسیۆنالیســتی ئامانجی دروســتكردنی دەوڵەتە، ئەگــەر ئەو ئامانجــە نەبوو ،ناچێتــە چوارچێوەی دەوڵەتەوە .ناســیۆنالیزم بیر و هەست و ویستێكە مرۆڤ بەشــێوەی جیاواز و جۆراوجۆر دەیدركێنن، بەمەبەستی دیاریكردنی شوناس و ناسنامەی خۆی، ئەوەش لە ئەنجامی دەوڵەتەوە وەدەست دێ. ناسیۆنالیزمی كوردی ڕەگ و ڕیشەی ناســیۆنالیزی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ شاعیری ناسیۆنالیست “ئەحمەدی خانی -١٦٥١
،”١٧٠٧ئــەو بەیەكــەم كورد ئەژمــار دەكرێ كە لەبارەی نەتەوایەتی و سازكردنی دەوڵەتی كوردی لەڕێی نووســین و شیعر و داســتانەوە دواوە و لە داســتانی “مەم و زین”دا /ســاڵی ١٦٩٥نووسراوە/ لەڕێــی ئەڤین و خۆشەویســتی و جوانی و پاكی، هاوكاران و دژان ،باسی ســەردەمی خراپی خۆی دەكات و وێنــای دەوڵەت دروســتكردن نیشــان دەدا ،ئەمەش وابەستە بە هەستی ناسیۆنالیستی و كوردایەتیی و نیشتمانپەروەرییەوە ،ئەم داستانە لە دوای ئازار و ئەشكەنجەدانی كوردان نووسراوە. ئەو هەستە ناسیۆنالیســتییەی خانی دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی سیاســی و جیۆگرافی و كۆمەاڵیەتی ســەردەمی ژیانكردنی .ئەو ،لە ســەردەمی كێشە و كێشمەكێشــەكانی نێوان دەوڵەتی ســەفەوی و عوســمانی ژیاوە كە زۆربەی كێشــەكانیان لەسەر خاكی كوردان و ناوچە كوردییەكان بووە ،هەردووال هەوڵیان داوە لەســەر حســێبی كوردان ،یەكەی جیۆگرافیــی خۆیان فراوان بكەن ،لەم نێوەندەدا بە پلەی یەكەم كورد زیانمەندی گیانی و مادی بووە، هیچ دەســەاڵت و پێگەیەكی لە ناوچەكەدا نەبووە، ئەمە هۆی سەرەكیی و گرنگە كە ئەحمەدی خانی بەو ئاراستەیەدا برد. لە دوای ئەحمەدی خانــی“ ،حاجی قادری كۆیی ”١٨٩٧-١٨١٦بە بیری نەتەوایەتی و ناسیۆنالیستی دادەنرێ ،ئەمەش وابەســتەیە بــە دووركەوتنەوە لــە واڵت و دەڤەر و زێدی خــۆی و ئاوارەبوون بۆ واڵتــی دژە كــوردان و مەیلی خۆ بــە كەمزانی لە بەرامبەر عوسمانییەكان ،چونكە خاوەن دەوڵەت و قەوارەیەكی سیاسی نییە .بۆیە دەنووسێ: وەكو بیستوومە ئەی یاری نیكۆپەی لە تەئریخی جەم و ئەسكەندەر و كەی بەشیر و خامە دەوڵەت پایەدارە
ئەمن خامەم هەیە ،شیر نادیارە هەروەها دەڵێ: خاكی جزیر و بۆتان ،یەعنی واڵتی كوردان سەد حەیف و مخابن دەیكەن بە ئەرمەنستان. لە شــیعرەكانی حاجی قــادر ،ڕوون دەبێتەوە كە بەتەواوی ڕۆ چووەتە ناو هەســتی ناســیۆنالیزمی كوردی و ئاواتەخــواز و ئومێــدەواری دەوڵەتە بۆ كوردان. لە ســەرەتای ســەدەی 20تا كۆتای هەمان سەدە بە ئێستەیشــەوە ،زۆر ســەركردەی كورد لەڕێی بزووتنەوەی چەكــداری و جوواڵنەوە و ڕاپەڕین و شۆڕش و پێوەندی دیپلۆماسی لە هەوڵی چێكردنی دەوڵەتــی كوردیدا بوونە كە دابەشــیان كردووە بۆ سنووری جیۆگرافی چوار واڵت. گەلی كــورد تــەواوی فاكتەكانی ناســیۆنالیزمی تێدایە ،كێشــەی لە ڕەگەزەكانــدا نییە (مێژووی هاوبەش ،خاكــی هاوبەش ،نەتــەوەی هاوبەش، ڕەگەزی هاوبەش ،زمانی هاوبەش ،ئااڵی هاوبەش) لە ســەرووی ئەمانەوە ئارەزوو و بەتایبەتی ویست. چونكە تەواوی كورد دەخوازن ببنە خاوەن دەوڵەت و قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆ ،خاوەن یەكەیەكی جیۆگرافی دیاریكراوی ســەر نەخشە و واقیعییانە. بەدەر لەوەی شــێواز و چۆنیەتیی دروســتكردن و میكانیزمی بەڕێوەبردنی ئەو دەوڵەتە چییە و چۆنە؟. پرســیاری گرنگ و جەوهــەری ئەوەیــە بۆچی كورد نەبووە بــە دەوڵەت؟ هۆكارەكانی دروســت نەبوونی چین؟ كێ كەمتەرخەم و تاوانبارە؟ بۆچی ســوود لە دەرفەتــە زێڕینییــەكان وەرنەگیراوە؟ ئاینــدە بەكــوێ دەگات؟ .بەهیــوای چێكردنــی دەوڵەتێكی بااڵی كوردستانی ،تا ببێتە چەترێك بۆ كۆكردنەوەی تەواوی كوردەكان و بەتایبەتی كوردە ناسیۆنالیستەكان.
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
ســەرەڕای كەمیی ئاوی خواردنەوە لە هەولێر، گلەیــی و دڵتونــدی و بێــزاری هاوواڵتییان، بێباكیی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی ئاو و ئاوەڕۆی هەلێر ،دەركــەوت ئــەم بەڕێوبەرایەتییە نەك تەنێ لە پرســی كەمیــی ئــاوی خواردنەوە، بەڵكو لە ڕیفراندۆم و زمانی كوردی و ســیمای بەڕێوەبەرایەتــی و زۆر شــتی تــر بێباكە .لەم ڕۆژانــەدا لــە بەڕێوەبەرایەتی گشــتیی ئاو و ئاوەڕۆی هەولێر بووم ،چــاوم بەم باڵوكراوەیە كەوت .جگە لەوەی شــەش ســاڵە بە دەرگە و پەنجەرەی ژوورەكانی ئــەم بەڕێوەبەرایەتییەدا هەڵواسراوە ،ڕەنگی گۆڕاوە و كەس تاقەتی نییە الی ببــات و فڕێی بدات ،تۆ ســەیری (فۆنت و ڕستەسازی و ئەم كوردییە نازدارە) بكە. رۆژی ئاوی جیهانی! وشــەی (رۆژ) هەڵەیــە و گەرەكــە پیتی ڕێی قەڵەو (ڕ) بە نیگاری خۆی بنووسرێ .لەم ڕۆژانە ڕەسووڵ سوڵتانی (نووسەر و وەرگێڕ) ڕۆمانێكی نوێی خۆی بۆ ناردم .تا خوێندنەوە و تێبینی من بەری وەشــانی لەبارەی ڕۆمانەكەیەوە بزانێ ،لە یەكێك لە تێبینییەكان بۆم نووسی( :تكایە هەر دەنگێك بە نیگاری تایبەت بەخۆی بنووسن ،بۆ نموونــە (ڕ)ی قەڵەو ،تۆ مەڵێ بۆیە دەینووســم چونكە لە زمانی كوردیدا هیچ وشەیەكمان نییە بە ڕێی الواز دەست پێ بكات ،منیش پێت ناڵێم بۆیە مەینووســە ،چونكە لە زوانی كوردیدا هیچ وشــەیەك نییە بە ڕێی الواز دەســت پێ بكات، بەڵكو دەڵێم ڕێی الواز و ڕێی قەڵەو هەردووكیان نیگاری تایبەت بە خۆیانیان هەیە ،بۆیە لە هەر وشەیەكدا كام پیت هەبوو ،بەو نیگارە بینووسن كە بۆی دیاریی كراوە). هەر لەم ڕســتەیەدا تــۆ لەوە گەڕێ وشــەی (جیهانــی) یێی كۆتایی بــە ئەلفوبێی عەرەبیی و پیتــی عەرەبیی نووســراوە ،ڕســتەكە فرە ئێســك تاڵە ،من شــتێكم لە دەســت بهاتایە، ئەو كەســەی ئەم وەشــانەی دیزاین كردووە و زمانەكەمی خەســاندووە ٥ ،شــەو لە ژووری تاكەكەســیدا زیندانیم دەكرد .پەشێو گوتەنی: “زمــان ،شــەرەفمانە ،نامووســمانە” ئەوەی سەرپەرشــتی ئەم باڵوكراوانەیشــی كردووە، خۆی و دەزگەكەیشیم بە پێبژاردن و داخستن ســزا دەدا .بە پوختی ڕســتەكە ئاوها دروستە: (ساڵڕۆژی جیهانیی ئاو). ئاو هۆی ژیانە بە فیرۆ مەدە! بێجگە لەوەی ئاو یەكێكە لــە هۆیەكانی ژیان، بــە فیرۆ مەدە چییــە؟ دەبوو پیتــی (ی) یێی دانەپاڵیان بە وشەی (فیڕۆ)وە لكاندبایە ،چونكە ئــەم دانەپاڵە دەگەڕێتەوە بۆ وشــەی ئاو ،واتە: دەبوو بنووســن (بــە فیڕۆی مــەدەن) چونكە گەرەكە ئەم پەیامە لەگەڵ تاك بە تاكی ئەندامانی كۆمەڵگە قســە بكات ،پەیامەكە ڕووی دەمی لە كۆی خەڵقی بێت .هەروەها دیســان پیتی ڕێی قەڵەویان (ڕ) بە نیگاری ڕێی الواز (ر) نووســیوە! لەوەش مەپێچەوە چ بەرپرسێكی خوێنشیرین ئاوا بەم كوردییە جوانــە ،ئەم پەیامانەی بۆ ئەم بەڕێوەبەرایەتییە ناردووە .ئەوەش هیچ بەڕێزیان (ئاو) دەپارێزن یان نا .دروستەكەی( :ئاو یەكێكە لە هۆیەكانی ژیان ،تكایە بە فیڕۆی مەدەن). بەیەكەوە بۆ عیراق شایان بێ بە مندالەكان! ئومێد دەكەم ئەم ڕســتەیەك بە كاســبكارێكی ناو بازاڕی شــێخەاڵی هەولێر پێشــان بدەن، ئەگەر تێروپڕ بەم ڕستە پێنەكەنی ،هەقی ئەوانە وای بنووســن ،لەبەرئەوەی منداڵێكی قۆناغی ســەرەتایی و كاســبكارێكیش دەزانێــت ئەم ڕستەیە وێرانە ،دەڵێم :خەتی خێچ لەژێر سەری گای پیرە .ڕســتەكە ڕاســت ناكەمــەوە و لەبۆ خوێنەرانی هێژای جێ دێڵم ،بەرەو ڕیفراندۆمین بە تەمای ئــەم جۆرە بەرپرســە خەوتووانە ،بۆ جیابوونەوە لە عێراقێكــی موەحەد و فیدڕاڵی! شــار بێ ماخۆیە و فەرموون بــا هەموومان ئەم دروشــمە پیرۆزە بڵێینەوە( :بەیەكەوە بۆ عیراق شایان بێ بە مندالەكان!)
مەسعوود محەمەد لە بوارەكانی زمان و ئەدەب و فیكر و مێژوو خزمەتی گەورەی كردووە
17
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
كاریگەری مەسعوود محەمەد لەسەر كۆمەڵگەی كوردی
وتار
كولتوور
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
18
هونەرمەند جەعفەر ماملێ:
هیچ گۆرانییەكی ماملێ نەماوە باڵو نەبووبێتەوە
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
جەعفــەر ماملێ یەكێك لــە ئەندامانی بنەماڵەی هونەرمەندی ناســراو (ماملێ)یە .لە ساڵی 1319لە مەهاباد لە دایك بووە و بە هۆی دەنگخۆشیی بنەماڵەكەیان و گاڵەی گۆرانیگوتن لە ناو خۆیاندا ئەو ڕێگەیەیان گرتووەتە بەر ،ئەو لە دیدارێكی “وشــە”دا زۆر وردەكاری لەبــارەی گۆرانییەكانی ماملێی براگەورە و بەشداری خۆیان لەو رووەوە باس دەكات. وشە /ڕێبوار و هەرمان لە چ كاتێكەوە بە شــێوەی فەرمی پێت لە نێو دنیای هونەر ناوە؟ كاتێك كە محەمەدی برام نەخۆش كــەوت و نەیدەتوانــی لــە بۆنە و رێوڕەســمەكاندا گۆرانــی بڵێت، لەســەر داواكاری و مۆڵەتی خۆی مــن دەچــووم و ئێســتەش هەر بەردەوامم. هۆی چ بــوو كە درەنــگ و دوای كۆچــی ماملــێ دەســتت بــە گۆرانیگوتن كرد؟ لە الیەكی نــەك من ،بەڵكو هەموو براكان بەهۆی ڕێز و حورمەت كە بۆ هونەرەكەی محەمەد و خۆی وەك برا گەورەیــەك هەمان بوو ،خۆمان لە قــەرەی دنیای هونــەر نەدا .لە الیەكی تریــش بەهۆی ئەوەی كە پیشە‌ی ســەرەكیم بازرگانی بوو و لە نێو بازاڕدا خەریكی مامەڵە بووم، نەمدەتوانی بــەدوای كاری هونەر بكەوم. لــە كام شــوێن و واڵت كاری هونەریت بەڕێوە بردووە؟ لە سوید لە گەڵ هونەرمەند “عەزیز شاروخی” كۆنسێرتم كردووە و لە دەنگ و ڕەنگــی ناوەندی مەهاباد چەند گۆرانییەكەم تۆمار كردووە، هەروەها لە باشــووری كوردستان
بەشــداری چەند بەرنامە بووم .لە مەهاباد و پیرانشــاریش كۆنسێرتم بەڕێوە بردووە كە بە گشتی نزیكەی 50ئاهەنگم تۆمار كردووە. شیعری چ شاعیرانێكت بە گۆرانی گوتووەتەوە؟ شیعری مامۆستایانی وەك وەفایی، هێمــن ،هــەژار ،ســەید كامیلی ئیمامی (ئــاوات) ،حەقیقی ،گۆران بە گۆرانی گوتووەتەوە. ئایا لەگەڵ ماملێ پێكەوە گۆرانیتان گوتووە؟ بەڵێ لە زۆر شــوێنانی وەك (ماڵی خۆمان ،الجــان ،زمزیران) پێكەوە گۆرانیمان گوتووە .بەاڵم تا بۆ خۆی پێی نەگوتبم و بانگی نەكردبایەم، هیــچ كات نەمگوتــووە .ئەگــەر گۆرانیشــمان پێكــەوە گوتــووە، قــەت دەنگم بەســەر دەنگی كاك محەمەدی نەخستووە ،چوون وەك گەورەیەك هەمیشە ڕێز و حورمەتی لە الی ئێمە هەبوو. دەگوترێ ماملێ چەند بەرهەمێكی تا ئێســتە باڵو نەبوونەتەوە ،ئەوە تا چەند ڕاستە؟ لەگــەڵ ڕێزمــدا ئەو قســەیە كە دەڵێــن كاك محەمەد ماملێ چەند گۆرانییەكی ماون كە باڵو ببنەوە، ئەوە وا نییە و هەمووی باڵو بوونەوە. ئەو گۆرانییانەی كە لە ماڵی حاجی
عەزیــز خاڵندی تۆمار كــراون ،بۆ خۆم لە سێ بەرناماندا لەگەڵ كاك محەمەدی هەم .بە ئەرخەیانییەوە ئەو گۆرانییەی كــە كاك محەمەد لەوێ گوتوویەتی ،لە زۆر شــوێنی تر هەر ئەو گۆرانییەی گوتووەتەوە، رەنگە ئاهەنگێكی لەوێ زۆر گوتبێ و لە شــوێنێكی تر كەمی گوتبێ. بەاڵم هیــچ ئاهەنگێكی ئەو نەماوە كە باڵو نەبووبێتەوە. لە بیرەوەرییەكانــی خۆت لەگەڵ ماملێ ،ئەگەر شــتێك هەبێ باسی بكەیت؟ خۆشــترین بیرەوەری من لەگەڵی محەمــەد ماملــێ ،زەماوەنــدی دێهاتێكی الی الجانێ بوو كە كاكە حەسەنی براشم لەوێ بوو .كاتێك كە لە ماڵێك دانیشتبووین كاك محەمەد “جانانەیەكی” شــیعری مامۆســتا وەفایــی گوت و كاك حەســەن كە لەو دیوی تر دانیشتبوو و گوێی لە دەنگی كاك محەمــەدی بوو ،هەر بەو شیعرەی مامۆســتا وەفایی بە گۆرانی وەاڵمی دەداوە و ئەوە بۆ من خۆشترین بیرەوەری بوو كە دوو برا وا بە هاودەنگی و بە جوانی گۆرانی دەگوت. هونەری گۆرانی لە بنەماڵەی ماملێ، بە تایبەتی قەتار لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ ئەو هونەرە بە تایبەتی “قەتار” لە بابم “سەعید ماملێ” سەرچاوە دەگرێ و كاك حوســێن و كاك محەمەدی برام هەر شــاگردی بابــم بوون و لەوێڕا فێر بوون .هەر گۆرانییەكیش كە دەگوترا دەسپێكەكەی شیعری وەفایی بوو ،چون بابم زۆر هۆگری
شــیعری وەفایــی بــوو و ئێمــە ڵ بێ لە شیعری ئێستەشــی لەگە وەفایی كەڵك وەردەگرین. چۆنــە هونەری ئــاواز و گۆرانی لە بنەماڵەی “ماملێ”دا لە ســەر یەك شێوازە؟ ئەوە لە ناو بنەماڵەی “ماملێ”دا لە كۆنەوە تا ئێستە هەر وەك سونەتێك وا بــووە كە خەت و شــوێنەكەی لە بابم “ســەعید ماملــێ” ڕا دێت و ئێمەش هەر ڕێچكــەی ئەومان گرتووەتە بەر و پێیدا دەڕۆین. پێوەندی بنەماڵەی ماملێ و وەفایی لە كوێڕا سەرچاوە دەگرێت؟ ئــەو پێوەندییە لە ســەعید ماملێ ڕا ســەرچاوە دەگــرێ .بەهــۆی ئــەوەی كــە هــەر دوو بنەماڵــە هاتوچۆیان بــووە و بابم دەنگێكی خۆشــی تایبەتی هەبوو و زۆربەی شــیعرەكانی مامۆســتا وەفایی بە گۆرانــی دەگوتەوە .هەر لە ســایە ســەری ئەو پێوەندییــە پتەوەی هەر دوو بنەماڵە ،هەر كات باســی هونەری ماملێ دەكرێ ،هەمیشــە دەگوترێ “وەفایی و ماملێ”. داخوا هونەر لە بنەماڵەی “ماملێ”دا درێژەی دەبێ و نەوەی نوێ هەوڵ دەدەن بۆ پاراستن و پەرەپێدانی؟ بە دڵنیایییەوە ئــەو جەوهەرەیان تێدایە ئەگــەر بیانــەوێ بیكەن. بەاڵم دڵەكــەی خۆم دەڵێ ناكرێ، چون دنیا بەرەو گۆرانی جۆراوجۆر هەنگاو دەنــێ و بەرەو پێش دەڕوا، هەروەها قسەی ناحەز و تانە لێدان لە هونەرمەندان بووەتە هۆی ئەوەی كە لە بڕیــاری هاتنە نێــو دنیای گۆرانی گوتن پاشگەز بنەوە.
باسی شەو دانیشتنە هونەرییەكانی ســەردەمی زوو و ئێســتەمان بۆ بكەن. بەداخەوە شــەو دانیشــتنەكانی ئێستە تام و بۆنی ڕابردوویان نەماوە، چون ئەودەم خەڵك دڵی خۆشــتر بوو ،كار و كاســبی هەبوو ،ســەفا و گــەرم و گوڕی لــە هەمان كاتدا
ڕێز و حوڕمەت گرتن ،گەورەیی و بچووكی هەبوو ،بەاڵم ئێستە ئەوانە بەرەو كاڵ بوونەوە ڕۆیشــتوون .لە الیەكی ترەوە لەبەر ژیانی ناخۆشی ئێســتە و هەاڵت هەاڵتی ڕۆژانە و ماندوویەتی و دڵ ناڕەحەتی خەڵك بووەتە هــۆی ئەوەی كــە هونەر تێداچێ و جێگەی جارانی نەمێنێ.
نەسرین تەنیا:
تامەزرۆیی عەشقێكی كۆنی پێنەگەیشتووم لە دڵدایە
وشە /سلێمانی-رێباز و سۆما جەمشید خاتوونــە شــاعیری ڕۆژهەاڵتــی كوردستان نەســرین حوسێن ناسراو بە "نەســرین تەنیا" لە ســاڵی 1969 لە ســەقز لە دایك بووە و ســااڵنێكە شــیعر دەنوزســێت .لەپاڵ ئەوەشدا ئارایشــتگەی جوانكاری خاتوونانی هەیە و ئێســتە نیشــتەجێی شاری ســلێمانییە .لەم دیدارەی "وشــە"دا باس لە ئەزموون و نووســینەكانی لە بواری شیعردا دەكات. سەرەتای ئاشــنایەتیت لەگەڵ شیعر و دەســپێكی نووســینت بــۆ كەی دەگەڕێتەوە؟ ســەرەتای ئاشــنایەتی من لەگەڵ شیعر بە منداڵی دەستی پێ كردووە و هاندەرم بۆ دەربڕینی هەستەكانم، پێم وا بێت تەمەنێكی درێژە و شیعر ڕووبەرێكــی فراوانی لە بوون و ژیانی من داگیــر كردووە .ڕەنگــە گوارەی ژینی شیعرەكانی من زیاتر لە 20ساڵ بێت كە بەدەم ژیانی بەختەوەربوون و ژنبوونەوە دەشــنێتەوە .بەداخەوە بارودۆخی ژیانی من و باری گشــتی ژیانــی ژن و كولتــووری كوردی لە ڕۆژهەاڵتــی كوردســتان مــەودای ئەوەیان نــەداوە كە زووتــر بەرهەم و چاالكییــە ئەدەبییەكانــم بخەمە بەردەمی خوێنەرانم ،بۆیە ئێســتە بە گونجاو دەزانم تا بتوانم ئەسپی خۆم تاو بدەم و بەرهەم و شیعرەكانم چاپ و باڵو بكەمەوە. لە نێوان عەشق و ژیاندا زیاتر شیعر بۆ كامیان دەنووسیت؟ كۆی ئەدەبی كــوردی تا ئەو جێیەی
من دەستم پێ گەشتبێ ،ڕەنجەكانی خۆم چ وەك ژن چ وەك مرۆڤێكی كورد هاندەری من بوون بەرەو دنیای شیعر. لە ڕاســتیدا ئازار بۆ مــن فاكتەرێكی خوڵقێنەر بــوو .ئازارەكانــم وەك ژنە شــاعیر و ژنە كوردێــك پەنجەرەیەك بوون بۆ دنیای خوڵقان و ئەفراندن .بە مانایەك شیعر ئەو میكانیزم و مەبەستە بەهێزە بوو كە چركەســاتی پەڕینەوە لە ئازارەكانی بۆ من دەستبەر كردووە و دەكات .بــەرەو ئازار و چاكســازی و ســازدانی گوتــاری ئازادیخــوازی كەوتوومەتە جووڵــە .جووڵە بۆ من بۆ دابینكردنــی وەاڵمی كۆی پرســیارە وەاڵمنەدراوەكانــی منی ژنی كورد بۆ ســێ الیەنی مرۆڤبــوون و ژنبوون و كوردایەتیبووندا ئەزموونی تاســان و بەرخودانم كردووە .لــەم مەیدانەدا و لە هەرسێ ئاستەكەدا شیعر چەكێكی كارای خەبــات و ئەفرانــدن بوو بۆم. دەتوانــم بڵێم جیــا لە دڵــی خۆم و ئازارەكانــی ژیانم شــیعرەكانم ڕەنگ و بۆنــی برینەكانــی هاوڕەگەزەكانم كۆمەڵگەكەمی گرتووەتە خۆی و تییادا نەخشاوە. نازناوی تەنیا بۆچی دەگەڕێتەوە؟ جیا لــە ژیانی خۆم و چەرمەســەری ڕۆژگار ،نازنــاوی تەنیــام بەهــۆی بیروبــاوەڕە جیاوازەكانم لەگەڵ ژنانی كۆمەڵگەكەم و سەركەوتنم لە هەموو بوارەكانی ژیانمدا كە نەترسانە و بوێرانە بە تەنیا خۆم لە تەمەنی زۆر منداڵییەوە بەبێ پشتیوان و یارمەتی هیچ كەسێك، بە رەنگاری بوومەتەوە و نەمهێشتووە
كێشــە و ئــازارەكان دابونەریتــە پیاوســاالرییەكان كاریگەرییــان هەبێت بە ســەر ژیانی خــۆم و مناڵ و كارەكانمــەوە ،بۆیــە نازناوی تەنیام
هەڵبژاردووە. بەشداری هیچ فێســتیڤاڵ و كۆڕێكی شیعریت كردووە؟ وەك فێستیڤاڵ بەشــداریم نەكردووە،
بەاڵم وەك كۆڕی شــیعری بەشداری چەنــدان كۆڕی شــیعریم كــردووە لە هەولێر و ســلێمانی و سوپاســیان دەكەم كە منیان بــۆ ئەو جۆرە كۆڕانە بانگهێشت كردووە. چۆن دەڕوانیتە شیعری كوردی؟ شــیعر هەمیشــە النكەیەكــی متمانەبەخــش بــووە بــۆ مــرۆڤ تا جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ خۆی .شیعر داڕشتنەوەی دنیا و بوونە بەو جۆرەی كــە خــۆت دەتەوێت .ئــەو دەرفەتە تاقانەیەیە كە مرۆڤ دەكاتە خوڵقێنەر و بونیادنــەر .دنیــای شــیعر دنیای جوانییەكان و ســڕینەوەی كەوشەنی پڕخەساری مرۆڤە ،بۆیە چ لەم قۆناغە و چ لە قۆناغەكانی تردا مرۆڤی وشــیار بێ خەڵقی جوانی و هاوســێیەتی بێ ئازاری سروشــت ناژی ،واتە مرۆڤ بێ شیعر ناژی .ئازار و دڵشكان و مەینەتی و جوانییەكانە كە هەســتی شــاعیر دەجووڵێنێت و هاندەریەتی بۆ بەرهەمە شــیعرییەكان بەتایبــەت شــیعری كوردی كە زۆر زۆر دەوڵەمەندە لە وشە و جوانیدا. وەك شــاعیرێك چــۆن دەڕوانیتە ئەو ناهەقییانــەی بەرامبــەر بــە ئافرەت دەكرێ؟ هــەر لــە كۆنــەوە لــە ژێــر مناری دابونەریت و مەترسییەكانی كۆمەڵگە و ئەو ژینگەدا بووین كە تێیدا ژیاوین، پیاوساالری و ترس و عەیبە و جیاوازی نێر و مێ هەر لــە منداڵییەوە كراوەتە گوێی كچانــی كۆمەڵگەكــەم ،بەاڵم كە ئێســتەیش لە ســەدەی بیست و
یەكدا دەژین و بەو هەموو گۆڕانكاری و زانســت و ڕاگەیاندن و ڕێخراوەكان، بەداخەوە هێشــتا لە زۆر خێزانەكاندا ئــەو دابونەریتە كۆنە هــەر ماوە و بێ ڕیزی و كوشتن و ئازاری كچ و ژنەكان دەدرێ و هیچ یاسایەكیش پشتگیری لە زوڵم و ناعەدالەتییەكان ناكات. لەبەرئــەوەی خەڵكــی كوردســتانی ڕۆژهەاڵتــی ،تــا چەند لێــرە ئازادی دەبینیــت و دەتوانیــت ئازادانــە بنووسیت؟ پێشتر باســم كرد من ماوەی 20ساڵە دەنووســم ،بــەاڵم بەهۆی ژیــان لە ڕۆژهەاڵت ،نەمدەتوانی شــیعرەكانم بخەمــە بەرچــاوی خوێنــەر ،بەاڵم بەخۆشحاڵییەوە ئێســتە لە باشووری كوردستان ئازادییەكی تەواوم بەدەست هێناوە و توانیومــە بە ئاواتەكانم بگەم كــە باڵوكردنــەوەی شــیعرەكان و هەســتەكانمە و خۆم بە كوردســتان بناسێنم. دواین بەرهەمت چییە؟ دوایــن بەرهەمم شــیعرێكە بەناوی عەتری یار عەتری یار..... مەهجوروو بێ دەنگ دەرون پڕ خەیاڵ بۆنی عەتری یار هێنای بای شــەماڵ باوەشــێنی كرد ڕووخساری كاڵم ماچێكی فڕاند لە لێوی ئاڵم ئااڵ لە من و پەیكی ژیانم بێ یار و مەیوو مەست و حەیرانم ئاوپڕژێنی كرد دڵی بیمارم نوێ بو یادەكان من و دڵدارم بۆ چركە ساتێ بومە ئەكتەرێ پێم خەاڵت كرا ماچی دولبەرێ
وشە /محەمەد جەمال
دەســتپێكی كارە هونەرییەكانتان چۆن و كەی بوو؟ هــەر لە ســەرەتای چوونمــان بۆ پەیمانگەی هونــەرە جوانەكان لە هەموو چاالكی و فێســتیڤاڵەكان بەشــدار بووین هــەم وەك ژەنیار هەم وەك گۆرانیبێژ ،بەاڵم لە ساڵی 2011ەوە بڕیارمــان دا خۆمــان بــە تەنیــا كار بكەین كــە یەكەم بەرهەممــان گۆرانیــی “ڕەیحانە” بوو ،دواتر لە ســاڵی 2014گۆرانیی “پایزە”مان بــاو كردەوە ،هەروەها لەگەڵ ئەو كارانەشدا لەگەڵ چەند گۆرانیبێژێك كلیپمان باڵو كردەوە كە یەكێكیان بەناوی “مافی خۆم” بوو ،گۆرانییەكەش بۆ چلەی جوانە مەرگ “جێگــر عەزیز” بــوو ،ئەو هونەرمەندانەی بەشــدارییان لەم گۆرانییەدا كردبوو “سابات حەمید، ســاوێن حەمید ،ســروود عومەر و سەمیر عەبدواڵ” بوون لەگەڵ چەند هونەرمەندێكی تــر ،دواتر لەگەڵ گرووپی موزیكی كچانی ڕانیە هەر لە سەرەتای دەســت بەكاربوونیان ئەندام بووین و لە چەندان فێستیڤاڵ و كۆنسێرت كارمان كردووە ،لەگەڵ ئەو گرووپە بەشــدار بووین لە دوو كلیپ كە یەكێكیان سروودێك بوو بۆ یادی ڕاپەڕین بەناوی “دەروازەی
جگە لە گرووپــی موزیكی كچانی ڕانیــە ،تا ئێســتە لەگــەڵ چەند گرووپی تر كارتان كردووە؟ جیا لەگەڵ گرووپی موزیكی كچانی ڕانیە ،تا ئێســتە لەگــەڵ چەندان گرووپی تــر وەك “ئۆركێســترای عێراق ،ئۆركێســترای ســلێمانی، ئۆركێســترای هەولێــر ،گرووپی نــە و ا ی هەولێــر ،گرووپی نەورۆز و گر و و پی
بۆچی تا ئێســتە تۆ و سابات هەموو كارەكانتان پێكەوە ئەنجام داوە ،یان بە جیا كارتان نەكردووە؟ من و سابات بەر لەوەی خوشك بین، دوو هاوڕێ و دوو خۆشەویســتی یەكتریــن و هیچ كات بیرمان لەوە نەكردووەتەوە بــە جیا كار بكەین، چونكە لەگەڵ یەك زۆر ئاسوودەین و بەیەكەوە جوانین.
كو ر د ســتا ن ” كارمان كــردووە ،لەگەڵ چەندان گرووپــی كاتی ،لە هەمــان كاتدا خــۆم و ســابات وەك ژەنیــار لــە چەندان فێســتیڤاڵ لــە دەرەوەی واڵت بەشــداریمان كردووە ،وەك “نەمسا ،ئەڵمانیا ،بەریتانیا ،ڕووسیا، جۆرجیا ،مەغریب و توركیا”. نوێتریــن بەرهەمــی هونەریتــان چییە؟ نوێتریــن بەرهەمــی هونەریمان كلیپێكە بەناوی “شــێتانە” و بەم زووانە باڵو دەبێتەوە ،ئەم كلیپەمان بە ستایلێكی جیاوازتر لە كارەكانی پێشترمان كاری موزیكی بۆ كراوە و
پێی “ د یپ دەڵێن ســتایلی هاوس” ،گۆرانییەكە لە تێكســتی ڕەسووڵ ســوڵتانی و ئاوازی خۆمە، هەروەهــا ئاریۆس حەمەســەعید كاری دابەشــكردنی موزیكــی بۆ كــردووە و لە دەرهێنانی ســابات حەمیدە. ئەم گۆرانییەتان باس لە چی دەكات و لە كوێ وێنەی بۆ گیراوە؟ تێكستی گۆرانییەكە باس لە كچێك دەكات تازە عاشــق بــووە ،هەموو
بــەم دواییــە جیا لــە كاری هونەریتان بەشــداری چەند ڕێكالمێكتــان بە شــێوەی دەنــگ كــردووە ،ئامادەن بە شــێوەی دەنگ و ڕەنگ بەشداری ڕێكالم بكەن؟ بەڵــێ مــن لــە چەنــد ڕێكالمێــك بەشــێوەی دەنــگ بەشــداریم كردووە ،هاوكات ئەگەر پێشــنیارمان بۆ بكرێ هەم خۆم هەم سابات ئامادەین بەشــێوەی دەنــگ و ڕەنــگ بەشداری لە ڕێكالم بكەیــن ،بــەاڵم سەرەتا دەبێ بزانین ئەو ڕێكالمە چۆنە و لە چ ئاستێكدایە.
لۆكەیشنەكانی لــە دەربەند و دەوروبــەری ڕانیە وێنەی بۆ گیراوە ،بەاڵم تا ئێســتە هیچ سپۆنســەرێكمان بۆ كلیپەكە نەدۆزیوەتەوە بۆ باڵوكردنەوەی. جیاوازیــی ئەم كلیپەتــان لەگەڵ ئەوانی تر چییە؟ جیاوازی ئەم كلیپەمان ئەوەیە ئێمە تا ئێستە بە شێوازی سونەتی یان پاپ كارمان كردووە و كلیپەكانیشمان هەروا بوون ،بەاڵم لەم گۆرانییەماندا بــە شــێوازێكی جیــاواز كارمان كردووە لە ڕووی تێكست و موزیك و
كلیپەوە، واتــا تێكســتەكە تــەواو كچانەیە و هەوڵمــان داوە تەواوی دەنگــی خۆمان بــەكار بێنین لەو
لــەم جیــا كارانەتــان حەز لە چ كارێكی تر دەكەن؟ خۆم و سابات حەزێكــی زۆرمان بــۆ ڕاگەیاندن هەیە و حــەز دەكەین وەك بێژەر یا پێشكەشكار هەردووكمان پێكەوە لــە بەرنامەیەكــی هونەریــدا كار بكەین.
سروە هەڵەبجەیی:دوای مەرگم هیچ كەس بۆی نییە بەرهەمەكانم باڵو بكاتەوە وشە /هەورین و ئەڤین ســروە هەڵەبجەیی لــە دایكبووی 1986ـــی هەڵەبجەیە ،ساڵی 2002 لەگەڵ دنیای نووســین ئاوێتە بووە. جگە لــە گۆڤار و ڕۆژنامە و ســایتە ئەلیكترۆنییەكان ،خاوەن كتێبێكی شــیعرییە بەنــاوی (هەنگاوێــك لە خۆشەویســتی) كــە ســەرلەبەری خۆشەویستی و ڕۆمانســین .سروە ئێستە لە سوید نیشتەجێیە ،دڵیشی بۆ كوردستان و هەڵەبجە لێ دەدات. لــەم دیمانەیەی “وشــە”دا وەاڵمی چەند پرسیارێك دەداتەوە. * چۆن چوویتە ناو دنیای خوێندنەوە و نووسین؟ مــن هێندەی بەرچــاوم كەوتووەیان بوارم هەبــووە ،بە خوێندنەوەوە خەریك بوومە ،هەمیشە خوێندنەوە گۆڕانــكاری تێــدا كــردووم .بەر لە هەموو شتێك عەشق هاندەرم بووە بۆ نووسین. * كەوایە عەشــق چییــە و چۆن لە
عەشق دەڕوانیت؟ عەشق هەمیشــە الی من پیرۆزە،بەتایبەتی بــۆ رەگــەزی بەرامبەر، چونكە لە دروســتبوونی مرۆڤەوە تا ئێستەیش ڕەگەزی بەرامبەر بووەتە هۆی دروســتبوونی خۆشەویستی و ئەوینــداری ،من بــە دڵ لەو دنیا فراوانەی ئەوینداری دەڕوانم.
بەڕێوەبەری نووسین رۆژنامە: رێبین فەتاح بەڕێوەبەری نووسین سایت: باز ئەحمەد
بۆچوونێــك هەیــە دەڵێ گەشــتی شــاعیری جاویدانی بێ وێستگەیە، ئێســتە لە كام ڕێی ئەم گەشتەدایت و دەتەوێ ئەم گەشتەدا چی بكەی؟ دابــڕان وێســتگەی یەكــەم ودەستپێكی گەشتەكەمە ،غوربەتیش هەنــگاوی دووەمە و گەیشــتن بە لووتكەی عاشــقبوون كە رێگەیەكی
دەستەی نووسەران :سلێمان تاشان هەڵەچن :وشيار ئەسوەد چاپ :چاپخانەی كوردستان 07701573407
دوور و درێژە كە دەبێت پریاســكەی گەشــتێكی دوور و درێــژی بــۆ ببەســتم ،تا دەگەم پێی مەرامی ئەم گەشــتە .بەرە‌نــگاری بوومەتەوە بە هۆنراوەكانمەوە دیارە .تا ئاســتێكی زۆریش توانیومە دژ بەو بیروبۆچوونانە بم كە لەگەڵ هەســتم ناگونجێن .بە بۆچوونی خۆم شاعیر زیاتر لە هەموو
مەحموود ئیسماعیل
هیدایەت جان
كەسێك خۆی دەناسێت ،سەركەوتنم لەم سەركێشییە بەدەست هێناوە. * بۆچــی وەك پێویســت گرنگی بە دەنگە نوێیەكانی ئەمــڕۆی ئەدەبی نادرێت؟ لەبــەر زۆر و بۆرییــە و هیچی ترنییــە .كوردیش بە هەمــوو تەمەنی خۆی نەیتوانیوە گۆڕانكاری دروست و بــاش بێنێتــە ئــاراوە لــەڕووی فەرهەنگی و كولتوورییەوە ،هەمیشە بێگانەپەرســت و خۆپەرست بووینە، ئەو دوو هۆكارە دەردی كوشــندەن. دەبێت هەمیشە زمانی بێگانە بهێنینە ناو ئەدەبیاتی خۆمان تا قەرەباڵغییەك دروســت بكەیــن و هەروەهــا ئەو لیژنانەی فێستیڤاڵەكان و پێشبڕكێی نووســەران و هونەرمەنــدان بەڕێوە دەبەن ،پێویســتە كەسی پسپۆڕی تیادا دابنرێت ئینجــا لیژنەكان بڕیار بدەن كە كێ هونەردۆستە و شایەنی نازناوی شــاعیر یان هونەرمەندە یان نووسەر یان ئەكتەر. شاعیر و نووســەر ناتوانێ هیچ بكات بۆ ئەوەی بوونی خۆی بسەلمێنێت، هەمیشــە ئــەوە خوێنــەر و دەزگە
كوردۆ شابان
دابەشكردن :بالڤ پەیك ،سلێمانی /برایەتی ،هەولێر
ڕاگەیاندنەكانــن كــە دەبێت ئێمە بــە خەڵك ئاشــنا بكەن تــا خۆمان هەین ،نەك لــە دوای مردنمان بێن كتێبەكانمان دووبارە و چەندبارە لە چاپ بدەنەوە و كۆڕی ماتەمینیمان بۆ ساز بدەن ،ئێســتە خۆمان هەین بۆ نایەن كۆڕی خۆشــی و شــادمان لەگەڵ بكەن.
* بۆچی كەم دەنووسیت؟ لەبەرئــەوەی ئێســتە نووســینبە گشــتی و شــیعر بەتایبەتی ئەو بایەخەی جارانی نەماوە ،بۆیە منیش كــەم دەنووســم ،زیاتر شــتەكانم لە ماڵپــەڕە ئەلیكترۆنییــەكان باڵو دەكەمەوە ،چونكە پێــم وایە ئەوێ باشترین شوێنە بۆ باڵوكردنەوە. *بە نیاز نیت كتێبی تر چاپ بكەیت؟ نەخێــر ،چونكە پێم وایە ئێســتەكاتی چاپكردنی كتێب نییە ،خەڵكی كوردســتان دەروونــی مانــدووە و گیرفانیشی بەتاڵە. * شیعر بۆ كێ دەنووسیت؟ بۆ ئەو كەســانەی خۆشم دەوێن وخۆشەویستمن.
بۆ پەیوەندی:
0964(0)7502376262 0964(0)7502386262
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
ســابات و ســاوێن دوو خوشــكە گۆرانیبێژ ،هەردووكیان پەیمانگە و كۆلێژی هونەرە جوانەكانیان تەواو كردووە ،ســاوێن ژەنیاری ئامێری كەمان و سابات ژەنیاری چەلۆ ،ئەم دوو خوشكە هونەرمەندە سەرجەم كار و چاالكییــە هونەرییەكانیــان پێكــەوە ئەنجام داوە و بەشــداری چەنــدان چاالكی و فێســتیڤاڵی هونەرییــان لە نــاوەوە و دەرەوەی كوردستان كردووە .ساوێن حەمید لــە دیدارێكــی “وشــە”دا باس لە گرنگتریــن كارە هونەرییەكانیــان دەكات.
ڕاپەڕین” كە لە ســاڵی 2006باڵو كرایەوە ،ئــەوی تریان كلیپێك بوو كە لە چەند گۆرانییەكی فۆلكلۆری پێك هاتبوو بەنــاوی “پاوانە” و بەم دواییە باڵو كرایەوە.
گۆرانییــەدا ،هەروەها لــەم كلیپە كۆمەڵێــك وردەكاری و ڕەنــگ و لۆكەیشنی جیاواز بەدی دەكرێ كە لێهاتوویی دەرهێنەر بە دەردەخات لە كارەكەیدا.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
ساوێن حەمید :هەرگیز لەگەڵ سابات بیرمان لەوە نەكردووەتەوە بە جیا كار بكەین
19
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
20 www.wishe.net
لە ماڵپەڕی وشە ئاگاداری نوێترین گۆڕانكارییەكان بە
Wishe Heftenameyekî sîyasî giştîye
خاوەن ئیمتیاز و سەرنووسەر :سەرباز ساڵح sarbaz25@yahoo.com 07502376262
كوردستان ــ هەولێر
wishe@wishe.net
ژمارە ( ، )195چوارشەم2017/ 7/ 26 ،
بەردی تەشیی كچی گاور لە ئامێدییە
وشە /ئامێدی -نەوزاد هلۆری
ئەم بەردە گەورەیــەی لە وێنەكەدا دیارە ،پێی دەڵێن “بەردی تەشــیی كچــی گاور” ،دەكەوێتە گوندێكی بنــاری چیــای گارە لــە دەڤەری ئامێدی ســەربە پارێزگای دهۆك و مێژووەكــەی دەگەڕێتەوە بۆ بەر لە هاتنی ئیسالم. محەمەد بەرگارەیی هاوواڵتییەكی گوندی دێرەشی سەربە شارۆكەی ئامێــدی بە”وشــە”ی راگەیانــد، ناوهاتنی ئەو بەردە بە ناوی تەشیی كچی گاور ،دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی پێش ئیسالم و تا ئێستە ئەو بەردە هەر بەو ناوە دەناسرێ. ئەو هاوواڵتییە كــە بەدواداچوونی بۆ مێــژووی ئەو بــەردە كردووە، ئەوەش دەخاتە ڕوو كە “چیرۆكەكە وایــە كە دەگوترێ كچــی گاور لە ماڵباتێكی گاور بــووە ،زۆر جوان و شــۆخ و شەنگ و ســەرنجڕاكێش بــووە ،هەموو رۆژێــك چووەتە ژێر ئەو بەردە و كاری رستن و چنینی خووریی مەڕی كــردووە بە دارێك كە ئێمە پێی دەڵێین (تەشی) ،بۆیە ئــەو چیرۆكە دەمــاودەم هاتووە و بەو بەردە دەگوترێ بەردی تەشیی كچی گاور”. بەردی تەشیی كچی گاور دەكەوێتە گوندی دێــرەش بە دووریی 10كم لە ســەنتەری شــارۆكەی ئامێدی
و بەهۆی جوانییەكەیەوە ســااڵنە ژمارەیەكــی زوری گەشــتیار ســەردانی دەكەن و وێنەی لەگەڵ دەگــرن ،بەردەكە بە شــێوەیەك هەڵكەوتووە وەك ســەری مرۆڤێك وایە ،بەاڵم زیاتر لەســەر شــێوەی ئافرەتە نەك پیاو. “كچی گاور و تەشــی رێسان” لە رووی كولتــووری و هونەرییــەوە چووەتە ناو ئەدەبیاتی كوردییەوە و لە دەیان شیعر و گۆرانیدا لەبارەی جوانییەكەیەوە گوزارشت كراوە. محەمــەد هاوواڵتــی گونــدەی دێرەش ،ئەو گونــدەی بەردەكەی تێدا هەڵكەوتووە ،ئاماژەی بەوەش دا “بەردی تەشیی كچی گاور زیاتر لــە 25مەتر بەرزە و چــواردەوری بەردەكــە 36مەتــرە ،بەهایەكی گەورە و گرنگی هەیە بۆ كوردستان لــە ڕووی شــوێنەوارییەوە ،بۆیە پێویستە الیەنی پێوەندار ئەو بەردە وەك پێگەیەكی كولتووری بپارێزن و گرنگی پــێ بدەن بۆ ئەوەی زیاتر بناسرێت”. دێــرەش ،یەكێكە لــە گوندەكانی دەڤەری بەری گارە و نێزیكەی 50 ماڵ تیایدا نیشــتەجێن و بە كاری كشتوكاڵی و بەخێوكردنی ئاژەڵەوە خەریكن .بەناوبانگترین دەرامەتی كشــتوكاڵ لــە دەڤــەری بەرێ گارێ تووتنــە ،بــەاڵم كارگەكانی دروستكردنی جگەرە لە كوردستان لەكار خراون.
بەدران ئەحمەد حەبیب
ئابووریی واڵتێك نیشــانەیە بۆ بەهێزی یان الوازیی سیستەمی سیاســیی ئەو واڵتە لە ئاســت هــەر هەڕەشــەیەكی دەرەكی یان مەترســییەكی ناوەكیدا وەك هەڵگەڕانەوەی بەشــێك یان هەمــوو گەلــی واڵتەكە لەو سیســتەمە سیاســییە ئەگەربێتو پێشــتر لێــی نەبان و بێــزار بووبێت .ســاڵی 1991 ســەت جورج دەبڵیو بوشیش دنەی باكور و باشــووری عێراقی بدایە ئەوان رانەدەپەڕین ئەگەر گەمارۆی ئابــووری لەالیەن جڤاكی ناودەوڵەتییەوە كاری خۆی نەكردایە .هەرچی ئەستەم و چەوسینەوەیەكی سەدام حوسێن لــە پێش ئەو مێــژووەدا لە گەلــی عێراقی كردبوو ،هەمــووی لــە كوردواتەنییەكەی (كاســەی پڕ ئاشتیی ماڵە)دا توابوونەوە و ون بووبوون .لە پێشەبەرەی سوپای عێراق دوای گرتنی كوێت ،لە حەفری باتیندا شەڕكەری عێراقی ئاردی لە جیاتی نان بە ئاوەوە خوارد. لێرەوە سەرەتای هەرەس دەستی پێ كرد. ئەو دیباچەیەم بە بۆنەی ئەو بارە ئابوورییەی توركیایــەوە هێنایەوە ،كە چەند ســاڵێكە لــە ســایەی سیســتەمی ســەرەڕۆیانەی ســەرۆك ئەردۆغاندا زیاتــر دەتەنگژێ و ئەو گەشبینییانەی خۆی و حزبەكەی ماوەیەك بوو بۆ بواری ئابوورییان كردبوو بە ناونیشانی داهاتووی درەوشاوەی خۆیان و واڵتەكەیان، هەمووی یەكبەیەك بەدوادا گەڕانەوە .توومەز گشــتی پلیكانە بــوون بۆ ســەركەوتن بە پەیژەی دەسەاڵتدا و دوای ئەوەش گەیی بە تۆقەاڵن ،ئیتر پێویستی نەما نە بە ئابووری و نە تەنانەت بە سەبەتەی چارەسەری كێشەی
ساوێن حەمید :هەرگیز لەگەڵ سابات بیرمان لەوە نەكردووەتەوە بكەین بە جیا كار وشە /محەمەد جەمال سابات و ساوێن دوو خوشكە گۆرانیبێــژ ،هەردووكیــان پەیمانگــە و كۆلێژی هونەرە جوانەكانیان تەواو كردووە، ســاوێن ژەنیاری ئامێری كەمان و سابات ژەنیاری چەلۆ ،ئەم دوو خوشكە هونەرمەندە سەرجەم كار و چاالكییــە هونەرییەكانیــان پێكــەوە ئەنجــام داوە و بەشــداری چەنــدان چاالكی و فێستیڤاڵی هونەرییان لە نــاوەوە و دەرەوەی كوردســتان كــردووە. ســاوێن حەمیــد لــە دیدارێكــی “وشــە”دا باس لە گرنگترین كارە هونەرییەكانیان دەكات.
19
جارێكی تر .ئەردۆغان بە سەدام
كورد. توركیــا لە بواری داهاتی نەتەوەییدا پشــت بە دەرهەناردنی بەرهەمــی كردەوەكێڵی و هاتنی ســەیرانكەری بیانی دەبەستێ .پێش دوو ســاڵ كەمتر لە مانگی چرینی دووەمی 2015دا ،سەبارەت بە كەواندنی باڵەفڕەیەكی رووسیا لەالیەن هێزی ئاسمانیی توركیاوە، سەرۆكی رووسیا هەموو بەند و پێوەندییەكی ئابووریی لەگەڵــدا پســاند ،تەنانەت دوای ســاڵێكێش ،كە ئەردۆغان داوای لێبوورینی كــردەوە و ســەردانی كرد ،پووتن ســوور بوو لــە نەكڕینەوەی تەماتــەی توركیا ،كە كەرەستەیەكی ســەرەكی بوو لە ئاڵووێری نێوانیاندا. لــەو رۆژانــی پێشــووەدا ،كــە ئەردۆغان سەردانی ســعوودیە و قەتەری كرد ،بەپێی هەندێك شیكردنەوە ،ســەركۆماری توركیا لــە پشــت دەرگای دانیشــتنەوە مامەڵەی گۆڕینەوەی هەڵوێستی پشتیوانی لە قەتەری بە ســەیرانكەری ســعوودیەوە كردووە ،كە بە هۆی شــەڕی ســووریاوە چەند ساڵێكە سەیرانكەری كەنداو بە تایبەتی سعوودیەیی، كە بە ژمــارە زیاترن ،لە جیاتی ســووریا و لبنــان روو لە توركیا دەكەن و هیچیشــی پێ ناوێ لە ســۆنگەی هەڵوێستی ئەردۆغان لە ئاســت تەنگژەی قەتەردا ،ســەیرانكەری ئەو واڵتەیلەی لەگەڵ قەتەردا كێشــەدارن لەمەودوا روو لە توركیا وەردەگێڕن. ئەردۆغــان پیــاوی ناوبژی نییــە ،ئەو پتر پیاوی خۆشــكردنی ئاوری گەڕ و كێشــەیە وەك لە ســەرەتای كێشەی سووریا لە 2011
دەركەوت ،هەروەها لە دەســپێكی شــەڕی وەگرتنەوەی مووســڵدا پێــش دە مانگ لە ئێستا ،كە دەیویســت خۆی بكات بە الیەن لە ملمالنەی نێوان ســونە و شیعەی عێراق، یــان هەولێــر و بەغــدا ،كــە چاوەڕوانییە دوای تەواوبوونی شــەڕی داعــش ئەو دوو ملمالنەیە بە جۆرێكی تــر و رەنگە گەرمتر ســەر هەڵبدەنەوە .سەرۆكی توركیا بێالیەن نییــە لە هیچ كێشــەیەكدا و ئــەو بە دوای هەلدا لە پێناوی خۆسەپاندن و دەسەاڵت و دەسكەوتی مایەكیدا دەگەڕێ. لــە ناوەخــۆی توركیــادا باری سیاســی شانبەشــانی ئابوورییەكــەی لــە تەنگژانی نەپســاوەدایە .چەنــد رۆژێكــە رۆژنامەی جەمهوورییەت ،كــە رۆژنامەیەكی دێرینە كەوتووەتە بەردەم پێچینــەوەی دادوەری. سەرنووســیار و چەند رۆژنامەنووسێكی ئەو رۆژنامەیە بــە بیانووی پاڵپشــتی لە تیرۆر (مەبەســت پارتی كرێكارانی كوردســتان و جماتــی فەتحواڵ گولەنــە) رەنگە بۆ ماوەی درێژ بكەونە پشت تەلبەندی بەندینخانەوە. لە كێلەكی ئەوەدا گرتنی رۆژنامەنووسێك و چاالكیكارێكــی ئەڵمان یەكەمیان لە پارەوە و ئــەوی تریان لــەو رۆژانەی پێشــووەوە هــەر بە تۆمەتەكەی ســەرەوە ،ســێبەری خۆی هاوێشــتووەتە ســەر نەك پێوەندیی دیپلۆماســیی توركیــا بە ئەڵمانیــاوە بگرە پێوەندییــە ئابوورییەكەشــیان .وەزیــری دەرەكیــی ئەڵمانیا چەنــد رۆژێك لەمەوبەر كتوپڕ گەڕ و ســەیرانی خۆی پســاندەوە و هاتەوە بۆ دانی ئاخاوتنێكی ئاورین لە بارەی
سیاســەتی توركیا بە ئەڵمانیاوە و لە ناویدا هەڕەشــەی دابەزاندنی پێوەندیی ئابووریی كرد .بۆ كۆمپانیا و تاكەیلی ئەڵمان ئیتر توركیا واڵتێكی تەناه نییە ،هەر كێ روو لەوێ بكات بە بەرپرسیارەتیی خۆی كردووێتی. دەسوەردانی ئەردۆغان لە كێشەی سووریادا لەوەتــەی ســەرۆكی تــازەی ئەمەریكا لە سەری ساڵەوە هاتووە ،لە پاشەكشەدایە .لەو چەند رۆژەی پێشوودا گرتنەوەی ئالیكاریی چەكداری لە بەرهەڵستیی ناوڕۆیی (معتدل) ی ســووریا لەالیەن ئەمەریكاوە ،زەبریكی كاری بوو وەشایە سەری سەركۆماری توركیا لەبەرئەوەی ئەمانــە ئەوانە بوون بووبوون بە پردی دەسوەردانی ئەو لە چەند كۆنگرەكەی جنێڤ بۆ دۆزینەوەی چارەســەرێك لەپێناو كێشــەی ســووریادا .بۆ ئەمەریكا ،رۆیینی بەشار ئەســەد هیچ وێروەترییەكی نەماوە. بــۆ ئالســعوودیش ،رووبەڕووبوونــەوەی كۆماری ئیسالمیی ئێران جێگەی بە هەموو وێوەترییەك لێژ كردووە .بەشــێك لەو گۆڕانە گەورانــەی لــەم ناوچەیــەدا وا روودەدەن بــە رێككەوتنــی پشــتدیوارانەی نێــوان ئەمەریكایی و رووس روودەدەن و بەشەكەی تری تەنیا ئەمەریكایی خۆیــان دەیزانن بۆ نموونە خۆسازدان بۆ تێسرەواندێك لە ئێران. ئەردۆغانەكەی توركیا دواجار تەنیا حسێب دەژمێرێ و ئەوەش بێگومان هارتری دەكات زیاتر لە ئاست ئەوانەی لە خۆی الوازترن یان لە هاوكێشی سیاسیدا ژمارەی زل نین وەك كوردســتانە بوچكەالنەكەی لەمەڕ خۆمان، كە ماوەیەكە خولیای ریفراندۆمی هەیە.
ئەو قســەیەی (های راست های درۆ) پێش حەوتووێك ئاوها ،لە مەولوود چاوشئغڵوویان گێڕایــەوە و وتوویەتی ئــەوان بە مەرجێك رێ بە ریفرانــدۆم دەدەن ئەو ناوچەیە واتە هەرێمی كوردســتان ببێ بــە ناوچەیەكی ڤەكری بــۆ تەڕاتێنــی ســوپای توركیا لە جۆری ئەوەی لە باكوری قوبرســدا ســاڵی 1974كردیان و دواییش بۆیان چووە ســەر. ئەو قســەیە هەرچەندە لە نەریتی سیاسیدا جۆرێكــە لە بــێ تۆرەیی بــەاڵم دوور نییە تەمایەكی جۆری ئەوەی رووســیای ساڵی 2014لــە ریفراندۆمەكــەی نیوەدوورگەی قرم و پاشــان لكاندنی بە خۆوە كردی ،الی توركیاش سەری هەڵدابێ .ئەو جۆرە خەونانە بۆ مێشكی سەركۆماری توركیا ئاسایین ،كە وەك ســەرۆكی بزاوی ناونەتەوەییی برایەلی موســڵمان (ئیخوان) هەڵسوكەوت دەكات و پەلوپۆی ئەو بزاو یان هۆنینەوەیشە لە زۆربەی دنیادا باڵوە و ئەو خۆی دەیانجووڵێنێ. بەاڵم ئەوە خەونێكی زڕە و بە هاتنی سەرۆكی تازەی ئەمەریكا ،بــۆ یەكجاری چووەتە ژێر گڵ .ئەو شــەڕە ناودەوڵەتییە بەرفرەوانەی ئێستا لە عێراق و ســووریادا دژی داعش و هاولفەكانی دەگەڕێ سەرەتای لێژبوونەوەی گڵوڵەی ئیســامی الجڵەوە ،كــە زەبرێكی فرە كاری دەســرەوێنێتە ئەو هۆنینەوەیەی ئەردۆغان قەاڵی خەونی بۆ رۆناوە .حسێبی زەبرەكەش زۆرە ،دەبێ لــە ئابووریدا تەبای سیاسەتدا ،دواجار هەمووی بەسەر یەكەوە بژمێــرێ وەك چــۆن ســەدامەكەی ئێرە ژماردی.