en
Natuur Milieu Nummer 2018—1
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting. Voor ouders en grootouders Kom met je (klein)kinderen naar speelse natuuractiviteiten in je buurt. GRATIS voor leden van Werkgroep Isis! Voor leerkrachten Workshop: Educatieve wandeling i.v.m. milieu, water, voeding organiseren.
Colofon Natuur & Milieu
Werkgroep Isis is een lokale ledenvereniging. Om onze educatieve werking naar leerlingen verder te zetten, kan je ons drie keer helpen!
Natuur & Milieu is het ledentijdschrift van Werkgroep Isis en verschijnt 2 x per jaar .
Milieu-informatie NME Centrum Dorpsstraat 8 bus 1 3990 Peer (Grote-Brogel) maandag tot vrijdag: 08.30 -12.00u In de namiddag: op afspraak
1° Steun ons met jouw lidmaatschap. Word of blijf lid door storting van een vrije bijdrage (minimaal € 3 per persoon) op rekening BE40 4542 0739 5163 van Werkgroep Isis. BIC KREDBEBB en mail je naam en adres naar educatie@werkgroepisis.be.
Zetel en administratie Werkgroep Isis vzw (secretariaat) Dorpsstraat 8 bus 1 3990 Peer tel. 011/63.37.05 secretariaat@werkgroepisis.be www.werkgroepisis.be
Op je e-mail adres krijg je uitnodigingen voor onze activiteiten en je krijgt korting of je neemt gratis deel.
Erkenning
2° Neem deel aan onze ledenvergadering in april 2018. Stuur ons een bericht met je naam en adres op educatie@werkgroepisis.be. We sturen je de doodle om een gemeenschappelijke datum te bepalen.
Werkgroep Isis vzw is een regionale natuur- en milieuvereniging erkend door de Vlaamse Overheid en aangesloten bij de Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen en de Limburgse Milieukoepel. Werkgroep Isis is werkzaam in Noord-Limburg en is actief op het vlak van natuurbeheer, natuurbehoud en natuureducatie.
3° Giften. Help Werkgroep Isis financieel met een vrije gift op rekeningnummer BE40 45420739 5163 . Giften vanaf € 40,00 zijn fiscaal aftrekbaar.
Standpunten en meningen met naamvermelding in dit nummer, zijn niet noodzakelijk die van Werkgroep Isis vzw. Gehele of gedeeltelijke overname van artikels uit dit tijdschrift is toegelaten mits bronvermelding.
2
Inhoud
Colofon
02
Inhoud
03
Editoriaal
04
Educatieve tentoonstelling voor scholen : Ontdek de rijke wereld van schimmels en zwammen
05
Ledenactiviteiten Voorjaar en zomer 2018:
06
Nieuw! Workshops voor leerkrachten in het kader van Educatie Duurzame Opvoeding
14
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
15
Duurzaam verwarmen met hout
30
Spel over de samenhang in de natuur
31
Boekentip: Opgroeien met natuur en milieu
32
Boekentip: Mijn kleine handboek Duurzame ontwikkeling
33
Bosland is het best beheerde bos van Vlaanderen
34
Verslag van de schoolactiviteit Houtkanten beleven
35
3
Editoriaal Ooit gaan we ons afvragen hoe het mogelijk is dat we het zover hebben laten komen met de verbranding van fossiele brandstoffen, met de auto’s met verbrandingsmotoren en met de daaruit voortkomende luchtvervuiling. Het is bewezen dat wie dichter bij een luchtvervuilingsbron woont, minder lang leeft én minder kwaliteitsvolle levensjaren heeft. Daarom is het voor degenen die het zich financieel kunnen veroorloven bijna een overlevingsstrategie geworden om de plaatsen met de minste luchtvervuiling op te zoeken en er te gaan wonen. Volgens de Verenigde Naties (VN) sterven er wereldwijd jaarlijks 3,3 miljoen mensen aan de gevolgen van luchtverontreiniging. In 2013 waren er liefst 555.000 slachtoffers in heel Europa, waarvan 12.580 in België. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is vorig jaar met nieuwe cijfers gekomen waaruit bleek dat de luchtverontreiniging sinds 2014 zelfs dramatisch is toegenomen. Volgens een onderzoek dat werd gepubliceerd in het tijdschrift Nature, vallen er jaarlijks meer doden door luchtverontreiniging dan door malaria en aids samen. De situatie is zo ernstig geworden dat er volgens de WHO kan worden gesproken over een “noodtoestand voor de volksgezondheid”, die bovendien ongeziene financiële gevolgen zal hebben. In veel Europese steden is de luchtvervuiling met fijn stof, stikstof en ozon alarmerend. En dan wordt het nieuws verspreid dat Vlaanderen moeilijk de Europese klimaatdoelstellingen kan halen… In Vlaanderen zijn we gefixeerd op besparen, waaronder zelfs op noodzakelijke investeringen, maar niet op luchtvervuiling. In plaats van het zuiden van het land steeds met de vinger te wijzen voor zijn zogenaamde “laissez faire, laissez passer”-mentaliteit, kan Vlaanderen op dat vlak beter de hand in eigen boezem steken. Het gebruik van fossiele brandstoffen en verbrandingsmotoren was en is nu nog te goedkoop, omdat de milieu- en gezondheidskosten ervan niet in rekening worden gebracht. “De vervuiler betaalt” lijkt daardoor steeds meer op een loze kreet. De stikstofoxide die dieselauto’s uitstoten, zorgen voor meer herseninfarcten, hartaanvallen, kankergevallen, astmatische aandoeningen en zelfs dementie. Er wordt te weinig gedaan aan de luchtvervuiling op korte termijn. De Europese politici zijn meer beducht voor banenverlies in de autosector dan voor klimaatverandering en luchtvervuiling. Elektrische auto’s bevatten namelijk slechts een zevende van de onderdelen van auto’s met verbrandingsmotoren en dat betekent minder productietijd en minder onderhoud… Elektrisch rijden is over enkele jaren daarom simpelweg goedkoper. De prijzen van accu’s dalen zo snel en de arbeidskosten zijn zoveel lager dat een e-auto binnen enkele jaren goedkoper is te produceren dan een vergelijkbare dieselversie. En dat laatste is dan het goede nieuws. 4
Jean-Pierre Sleurs Voorzitter Werkgroep Isis vzw
Educatieve tentoonstelling voor scholen: Wat schimmelt daar? Educatieve activiteit voor leerlingen uit het basisonderwijs van 6 t/m 12 jaar. In het NME-centrum Dorpsstraat 8 in Grote-Brogel. Tot paasvakantie 2018.
Bij deze tentoonstelling hoort voor elke graad een werkboekje dat tijdens de werkwinkels wordt ingevuld. Deel 1: De gids overloopt aan de hand van een powerpoint de verschillende aspecten van het onderwerp ‘schimmels’. De onderwerpen uit de 5 werkwinkels worden toegelicht met foto’s uit de natuur en nieuwe woordenschat wordt aangereikt. Deel 2: De leerlingen ontdekken in 5 werkwinkels spelenderwijs de volgende facetten: Hoe ik een paddenstoel wordt? > De ontwikkeling van de vliegenzwam Wie weet hoe ik heet? > Andere vormen dan de bekende steel-met-hoed Er was eens… > Paddenstoelen in sprookjes en verhalen Ha schimmels! Ho schimmels! > Alle schimmels zijn nuttig en sommigen eten we op Elke paddenstoel zijn eigen plekje > Niet iedere soort zwam groeit overal
Na de tentoonstelling kan de leerkracht supplementair een wintertocht met een gids boeken. Het bos ligt op wandelafstand van ons NME centrum.
Deze tentoonstelling zal voor gezinnen opengesteld worden in de krokusvakantie op woensdag 14 februari van 14 tot 16 uur. Onze gidsen zetten u en uw (kleink) inderen graag op weg met de spelletjes.
Reserveren via de link op onze homepage.
GRATIS INKOM 5
Kalender Kalender 2017— activiteiten deel 2 najaar en2018 winter Voorjaar en zomer Knip mij uit en plak me in je kalen-
der
5
Maandag februari
Ecosysteemdiensten, ons natuurlijk kapitaal in dienst van de mens ■ Wat zijn ecosystemen en ecosysteemdiensten(ESD) ? Wat is het verschil? ■ Hoe kunnen we ESD duurzaam benutten? ■ Interactieve kaart ecosysteemdiensten Vlaanderen. Wat leren we daaruit? …………………………………………….……..
Spreker is Christiaan Thoen is hydrobioloog, hij was onder-voorzitter van de vzw Bio-MENS, coauteur van MeNS en wetenschappenschaps-communicator van de UAntwerpen.
Gratis voor leden van Werkgroep Isis.
7 euro voor niet leden.
Wie ter plaatse lid wordt voor 3 euro/jaar, neemt meteen gratis deel.
Uur:
20—22 uur 30
Locatie: BICC PEER
Zuidervest 2a, 3990 Peer
6
6
Kalender activiteiten 2018 voorjaar—zomer
Activiteitenkalender
Tip voo r de kr okusv
akantie
14
Woensdag februari
Opendeurdag voor gezinnen. …………………….……………………………….……..
Al spelend leren over zwammen en schimmels.
Deze tentoonstelling zal voor gezinnen opengesteld worden in de krokusvakantie op woensdag 14 februari van 14 tot 16 uur. Onze gidsen zetten u graag op weg met de leerrijke spelletjes. Locatie: Dorpstraat 8 in Grote Brogel.
7
7
Kalender activiteiten 2018 voorjaar en zomer
5
Donderdag april
Trumptijdperk: breuk of continuïteit? Wat staat ons nog allemaal te wachten met Trump ? Elke dag vallen we van de ene verwondering in de andere met het beleid van de Amerikaanse president. De ene dag stapt hij uit het VN-klimaatakkoord, de andere dag veegt hij erkende natuurgebieden van de kaart, om vervolgens de internationale politiek voor schut te zetten met boute uitspraken. Wat kunnen we daar nog allemaal van geloven? En moeten we, wat betreft een aantal van de kantelpunten, daar echt zo verwonderd over zijn? Teruggaan in de tijd biedt ons boeiende perspectieven en de turbulente Amerikaanse geschiedenis laat zien hoe het Trumptijdperk breukvlakken blootlegt, maar tegelijk ook continuïteit verraadt. Dr. Peter Schrijvers (Hasselt) studeerde moderne geschiedenis aan de KUL en behaald zijn doctoraat in Amerikaanse diplomatieke en militaire geschiedenis aan The Ohio State University in Columbus USA. Hij doceerde Amerikaanse geschiedenis aan universiteiten in de VS, Zwitserland en Australië. Hij schreef 6 boeken over Amerika in de Tweede Wereldoorlog die werden uitgegeven o. a. door Universitypress van Cambridge en van Yale, en vertaald naar het Nederlands door uitgeverij Manteau. Uur:
8 uur
Locatie: 3930 Achel, Michielshof, Michielsplein 3 Inkom : 4€ leden van Werkgroep Isis 5€ niet leden
8
Kalender Kalender 2017— activiteiten deel 2 najaar en2018 winter voorjaar en zomer
Knip mij uit en plak me in je kalender
21
Zaterdag april
Basisbegrippen van de ecologie Hou je van natuur? Wil je weten wat er allemaal komt kijken bij het beheer van bossen en natuurgebieden? Deze cursus vormt een ideale inleiding in deze boeiende materie. Zo leer je bijvoorbeeld wat ecosystemen zijn en hoe je ze moet interpreteren. Wat zijn de relaties tussen de organismen die je ziet? Wat vertellen planten je over het terrein waarop zij groeien? Voorkennis is niet nodig. De lesgevers van Inverde geven je op een begrijpelijke manier inzicht in een aantal elementaire kernbegrippen. Aan het einde van de cursus heb je een basiskennis opgedaan over natuur in de brede zin van het woord. Doelgroep: iedereen die geïnteresseerd is in natuur in de brede zin en/of ervaring heeft in het beheer, kan deze cursus een degelijke opfrissing betekenen.
10 euro voor leden van Werkgroep Isis.
20 euro voor niet leden.
Wie ter plaatse lid wordt voor 3 euro/jaar, krijgt 10 euro terug op het inschrijfgeld van 20 euro.
9 — 16 uur
I.s.m. Inverde en de stad Peer
Lunch en tussendoortje meebrengen aub. Koffie en water is voorzien.
Waterdichte laarzen en warme regenjas meebrengen voor het terreinbezoek!
Milieuklas (achter de kringwinkel) Steenweg op Wijchmaal. 66, Peer
9
9
Kalender activiteiten 2018 voorjaar en zomer
6
zondag mei
Braakballen pluizen in Reppel Zo ontdek je wat uilen allemaal oppeuzelen! Uilen en andere vogelsoorten zoals roofvogels, reigers, … eten muizen en andere prooien. De onverteerde resten braken ze uit als ‘braakballen’. Op het Monshof in Reppel wonen sinds mensenheugenis uilen. Maar welk eten vinden deze uilen daar in de omgeving? Wanneer je met een beetje geduld de braakballen uitpluist, vind je tal van schildjes van insecten, maar ook piepkleine botjes en schedeltjes van muizen. En met die botjes en schedeltjes kan je achterhalen welke muizen ze opgegeten hebben. Kom met je (klein)kinderen mee Uur: 14—16 uur pluizen. Op zoekkaarten leer je terug te vinden welke muis op het Locatie: Hoeve Monshof, Monshofstraat 32, Reppel menu stond.
Inkom : Gratis voor leden van Werkgroep Isis 3€ voor niet leden, als je ter plaatse lid wordt doe je gratis mee. Parkeren : Gebruik de parking van De Watermolen en wandel naar het Monshof.
10
10
Kalender activiteiten 2018 voorjaar en zomer
27
zondag mei
Dag van h et Park Regenboogpad Voor kinderen van 4 tot 10 jaar met hun ouders/grootouders/tantes/..... Door speelse opdrachten in de natuur ervaren de kinderen hun zintuigen. En leren ze over insecten en hoe hun zintuigen werken.
Ik ben Kalle, de bostrol en ik ben per ongeluk tegen de regenboog gebotst en nu is hij stuk. Willen jullie mij helpen op de regenboogkleuren terug te vinden? Wanneer we alle kleuren terugvinden, krijgen jullie van mij nog een verrassing. Uur:
14 uur tot 16 uur 30
Locatie: Park -Valkstraat in centrum Peer Deelname: Gratis voor leden van Werkgroep Isis 5â‚Ź per gezin voor niet leden, als je ter plaatse lid wordt doe je gratis
11
11
Kalender activiteiten 2018 voorjaar en zomer
20
zondag mei
Wat doen die bodemdiertjes daar? Van regenworm tot radijs . Gezinsactiviteit met plezante opdrachten. Voor kinderen van 5 tot 12 jaar met hun (groot)ouders. Kinderen vinden bodemdiertjes zoeken en determineren prachtig, maar wat doen die beestjes daar? En waarom mogen we best blij zijn met al hun gekriebel in de grond? Onder leiding van onze gids ga je zoeken op de goede plaatsen en leer je hoe nuttig deze kleine beestjes zijn. Hoe zien ze er uit en wat eten ze? Kruip zelf in de huid van een duizendpoot. Waarom zijn al die beestjes belangrijk? En wat hebben ze met onze groentjes te maken?
Uur:
14—16 uur30
Locatie: Parking De Bever, Beverbekerdijk 50, Achel. Inkom : Gratis voor leden van Werkgroep Isis 5â‚Ź per gezin voor niet leden, als je ter plaatse lid wordt doe je gratis mee.
12
Kalender activiteiten 2018 voorjaar en zomer
10
zondag juni
Moord in de poel! Poelen krioelen van leven, maar er wordt ook een strijd op leven en dood geleverd. Met schepnetjes gaan we ontdekken welke diertjes in het water rond de Luysmolen leven. De gids brengt loepenpotjes mee zodat je de diertjes van heel kort kunt bekijken. Hij vertelt je ook wie wie opeet! Uur:
Doorlopend van 13 uur 30 tot 16 uur 30
Locatie: Luysmolen, Muysenweg 2, Bocholt. Deelname: Gratis voor leden van Werkgroep Isis 3â‚Ź per gezin voor niet leden, als je ter plaatse lid wordt doe je gratis mee.
13
9
Vrijdag maart
Uur:
basis : 09 uur —12 uur middelbaar : 13 uur —16 uur
Locatie: Ontvangst: Agnetencollege, centrum Peer
Workshops voor leerkrachten Doelstelling is dat leerkrachten zelf een soortgelijke wandeling kunnen organiseren in de nabijheid van hun school. Deze opleiding kadert in Educatie Duurzame opvoeding. Tijdens deze vorming stellen we de methodiek voor van verschillende onderzoekswandelingen die werden ontwikkeld voor de thema’s voeding, bodem, geluid, water en klimaat. De methodiek is ook zeer inspirerend en toepasbaar voor alle duurzaamheidthema’s. Leerlingen gaan op stap in de (school)omgeving, bestuderen en inventariseren de omgeving rond een bepaald thema aan de hand van inspirerende onderzoeksvragen en opdrachten. Ze onderzoeken lokaal en leren zich vragen stellen over de manier waarop mens en omgeving zich verhouden. De leerlingen worden daarbij uitgedaagd om de kwestie te bekijken vanuit verschillende perspectieven. De focus ligt op onderzoekend leren en educatie voor duurzame ontwikkeling omdat we ervan overtuigd zijn dat hapklare informatie aanreiken te beperkt is. De omgeving al vragend en onderzoekend verkennen is belangrijk in een veranderende wereld, waarin het bijna onmogelijk is om een antwoord te geven dat altijd en overal geldig is. Onderzoekend leren nodigt de leerlingen uit om uit te zoeken hoe iets in elkaar zit en waarom. De leerlingen verzamelen tijdens de wandelonderzoeken gegevens via foto’s, geluidsopnames, film en tekst en gaan hiermee creatief aan de slag. De inventarisaties leveren voldoende materiaal op voor een grondige nabespreking. De verschillende onderzoekswandelingen zijn volledig uitgeschreven. We bieden de deelnemers concrete lespakketten met methodieken om de eigen schoolomgeving te onderzoeken. Deze methodieken zijn uitgewerkt voor zowel basis- als secundair onderwijs. We ontvangen u op de gloednieuwe campus Agentencollege in centrum Peer met koffie en thee. De workshops vinden buiten plaats, voorzien dus warme kleding en schoenen.
Inschrijven op educatie@werkgroepisis.be met naam, school, doelgroep. Volg op onze facebookpagina of er nog plaatsen beschikbaar zijn.
50 euro per persoon. Bij effectieve deelname krijgt u 50 euro teruggestort. Inschrijvingsgeld overschrijven op BE 40 45 420 739 51 63 met vermelding van naam leerkracht. Certificaat nascholing is voorzien. 14
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
De onlosmakelijke band tussen rivieren en land De omgeving waarin we wonen, werken, ons bewegen, recreatie zoeken, aan landbouw doen, die we beleven en die we meestal het ‘ landschap’ noemen is in wezen een dynamisch systeem van twee intens interagerende, complementaire deelsystemen; het land en het stromend water. Zonder land geen rivieren. Op hun beurt draineren en boetseren de rivieren het land. Ze eroderen: breken af, transporteren en sedimenteren.
Limburg Oro-hydrografisch
De rivieren fungeren als landschapsarchitecten en ecosysteemingenieurs. Door hun nimmer aflatend slopings- en opbouwwerk liggen ze aan de basis van een scala van hoogte- en vochtigheidsverschillen. Ze creëren z.g. gradiënten. Als we op de bovenstaande kaart van de Limburgse Kempen de twee kanalen wegdenken dan houden we nog slechts het reliëf en de natuurlijke waterlopen of de oro-hydrografie over. Het is een prachtige, suggestieve weergave van de fysische aspecten van onze streek, die grotendeels ingenomen wordt door het bekende Kempens plateau. Het plateau is een reusachtige grind- en zandmassa, een afzetting of puinkegel van de Maas.
15
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Op het kaartje onderscheiden we twee drainagepatronen. > Een systeem van beken die westwaarts afwateren, deze behoren tot het stroomgebied van de Schelde. > De overige waterlopen behoren tot het Maasbekken, ze buigen af naar het oosten: Bosbeek, Abeek; of stromen, zoals de Dommel, Warmbeek en Bollissenbeek naar het noorden.
Begrip waterscheiding
Het heeft er de ‘schijn’ van dat de beken van de Limburgse Kempen zich naar alle richtingen uit de voeten maken; ze lijken Limburg te ‘ontvluchten’. Het hydrografisch net vertoont een centrifugaal karakter; aldus de geografen. Het - voorlopig - resultaat van de nimmer aflatende rivierwerking is dat ze het plateauoppervlak tot een samenhangend geheel van afhellende zadeldaken geboetseerd hebben. Gelijk welk punt van het landschap behoort zodoende tot het afstroomgebied van een of andere beek. Gelijk welk punt ligt zo in een of andere beekvallei of valleitje. Op de kaart kunnen we met gemak een lijn intekenen die de beken van het Scheldesysteem van die van het Maassysteem scheidt. Dit is de waterscheidingslijn, ze is tevens de noklijn van het plateau. 16
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Logischerwijze ontstaan de beken nabij de waterscheidingslijn. Geen plaatsnaam drukt dat duidelijker uit dan ‘ Waterschei’. Hier ontspringen enerzijds de Stiemerbeek , die tot het Scheldesysteem behoort, en de Bosbeek , een zijrivier van de Maas, anderzijds. Het toponiem ‘Waterschei’ is helder en duidelijk en alleszins gemakkelijker te begrijpen dan namen als: Peer, Dommel, Abeek, Warmbeek, waarvoor heel wat meer etymologische uitleg vereist is.
Peer, Hechtel-Eksel en ‘Oudsbergen’ liggen nog op de noordelijke uitloper van het plateau en daardoor dicht bij of op de waterscheidingslijn.
De beken daar zijn nog maar net ontstaan, ze verkeren er nog in hun e mbryonaal stadium of in hun bovenloop en zijn nog vrij onbeduidend als ze door onze gemeentes stromen. Vermits elke rivier een feitelijke collector van oppervlaktewater is evolueren de hoofdbeken (Dommel, Abeek, Warmbeek) van, aanvankelijk schuchtere en onopvallende beekjes, stroomafwaarts geleidelijk tot parmantige rivieren. 17
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Onze regionale beken Dommel en zijrivieren (Bollisserbeek, Kleinbeek, Peerderloop e.a. ) stromen van zuidnoord en hebben zich lichtjes ingesneden in de noordelijke uitloper van het plateau. Zo ligt de Dommelbedding ter hoogte van het meetpunt aan de Dijkerstraat in de Mullemerbemden (57,4 m) reeds >7 m lager dan de basis van de toren van de Sint -Trudokerk (65m).
De beekinsnijdingen zijn mooi te zien op het kaartje Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen ( DHMV); mentaal kan je die kaarten perfect op elkaar leggen.
De beken van Peer
De volgende fig. is een Lidaropname (Light Detecting and Ranging) van de Abeekvallei in Grote-Brogel/Ellikom stroomafwaarts de Slagmolen. Het is in feite een fotografische weergave van het reliëf, waarin hoogteverschillen in een kleurenschaal worden weergegeven. De Abeek is zeer duidelijk ingesneden in het plateau; dat bovendien iets voorbij de Slagmolen met een plotse knik- Breuk van Grote-Brogel - verlaagt. Met enige overdrijving zouden we het over de ‘canyon’ van de Abeek kunnen hebben. Uiteraard hebben de meer zuidelijke beken (Wijshagerbeek, Itterbeek e.a.) en in het bijzonder de Bosbeek nog meer spectaculaire valleien - Klein Zwitserland - uitgeschuurd, omdat het plateau naar het zuiden toe hoger gelegen is. 18
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
De triptiek van een beekvalleien landschap Het blokdiagram en de Ferrariskaart (1771- 1788) geven een uitstekend beeld over de drieledige structuur van onze nederzettingen (gehuchten en dorpen) in die tijd:
Blokdiagram Kempens beekdalnederzetting
19
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Nabij de beek liggen natte, veenachtige hooilanden; bemden ook vaak broek genaamd (Mullemerbemden e.a.) met plaatselijk kleinschalige wateringen. Destijds waren de bemden essentieel met het oog op de winning van hooi als wintervoeder voor het vee. Een, met de beek Âą parallelle verbindingsweg, waarlangs een cluster van enkele boerderijen, het gehucht gelegen is. Hogerop en droger een mozaĂŻek van, met houtwallen omgeven, rechthoekig opstrekkende akkerpercelen : het veld. Verder en hogerop de uitgestrekte, vaak woeste gronden; de hei genaamd.
eindeloze, gemeenschappelijke heidegebieden en
De hei vormde een essentieel element; hierop graasden enorme aantallen schapen, vooral met het oog op de mestproductie in potstallen en schaapskooien. De hei werd ook wel Vroente, Vrunden of Vreenen genoemd.
Mentale kaart van een beekvallei
20
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Dat gebied werd later de Gemeente, de ‘ Gemeint’. Ter illustratie van deze driedelige indeling van de dorpsoppervlakte volgt hier een opsomming van de schier eindeloze reeks kadastrale toponiemen met ‘ bemden’, ‘veld’ en ‘heide’ voor deelgebieden van Peer:
Bemd-namen in Grote-Brogel : Stikkerbemden , Erpecommerbemden, Wolfsbemden, Vreenenbemden, Broekbemden, Heidebemden, Elvebemden, Eitzerbemden Veld-namen in Kleine-Brogel: Dries Veld, Huis Veld, De Heere Velden, Kumps veldje, De Wirikx Velden, het Straat Veld, Bloem Veldje, Broeker Velden, Vaese Velden, Molders Veld, Schutte Bom Veld, Hoog veld, Meulen Veld, Groot Veld, Peerder Veldjen, Paspoort Veld, Het Koei Veld Heide-namen in Wijchmaal: Begijnenvijversheide, Tichelhovenheide, Eyker Hei, Boomer hei
Wegen- en nederzettingspatroon met de beek als symmetrieas ‘Niet te hoog, niet te laag, niet te nat, niet te droog…’; de mens is een gradiëntzoeker. Reeds van in de prehistorie zien we dat de nederzettingen – blijkend uit de ligging van de grafheuvels en Celtic Fieldscomplexen - zich op zekere afstand van de beek ontwikkelden. Men vestigde zich op hogere, goed ontwaterde plekken. Ze gebruikten de vruchtbare, goed toegankelijke grond om aan akkerbouw te doen. Zo herhaalt zich aan weerszijden van de beek het boven geschetst patroon van: bodemgebruik, wegen en gehuchten. Onderlinge bereikbaarheid is er met een verbindingsweg, ver genoeg van de beek weg om ook ’s winters droog en berijdbaar te blijven; o.a. Molhemstraat, Blijlever, Houtestraat …. Zo vinden we aan de rechteroever van de Dommel stroomafwaarts de gehuchten: Molhem, Voort, Groenewoudstraat, Heris, Herenthoek en Herent; aan de linkeroever liggen in dezelfde 21
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
volgorde: Dijk, Blijlever, Hoksent( Hoog – Daal Hoksent) Eikelbos en Heesakker (VoorsteAchterste Heserke). Hier en daar is er een waterovergang, logischerwijze lag daar ook vaak een molen (o.a.
Een prachtig voorbeeld is de, door eeuwenlang gebruik, uitgeholde molenweg van de Molhemstraat naar de voormalige molen van het Molhem. De Kempense gehuchtsdorpen ontstonden uit ‘heerdgangen’. Daar waar een herder, heerd of schaper/scheper met de kudde, gevormd door de schapen van een aantal boeren van het gehucht, dagelijks naar en van het gemeenschappelijk heidegebied de ‘vroente’ trok. Holle molenweg Molhem
Meestal werden de schapen verzameld op een klein grasveldje, een dries en van daaruit via de z.g. driftwegen naar en door de hei geleid.
Een mooi voorbeeld van zo’n dries (foto) vind je op de driesprong Schansstraat, Molhemstraat, Gijzenstraat in Kleine- Brogel. De dorpsdries aan de Zavelstraat van Kleine Brogel is een beschermd erfgoedobject.
Driesje Kleine-Brogel
We vinden die oude ‘driftwegen’ ook terug in meerdere sprekende, authentieke straatnamen. Zo ligt er op het Herent de Vrundenweg en op het Overpeltse gehucht Kadijk vind je de Schaapsdijk. 22
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Het Molhem en het Hoksent - koningskoppel onder de gehuchten! Omwille van hun grote ecologische, cultuurhistorische, ruimtelijk structurerende en esthetische waarde heeft de Vlaamse regering de valleien van de Abeek (stroomopwaarts Bocholt tot aan de N73) en die van de Dommel en Bollissenbeek ( in Peer, Hechtel-Eksel, Overpelt en Neerpelt) aangeduid als ankerplaatsen1 van landschappelijk erfgoed. Vooral het Molhem heeft zijn authentiek karakter - er is hier haast geen residentiële bewoning - goed behouden.2De valleien van de Dommel en Bollissenbeek in de sector Molhem-Hoksent beantwoorden volledig aan deze criteria; het zijn gebieden met een hoge belevingswaarde:
Natuurwetenschappelijke waarde:
asymmetrische valleien
landschappelijke differentiatie met uitzonderlijk rijke flora (blauwgraslanden, broekbossen) en vogelbestand duiden op een rijk en gaaf ecosysteem.
voorkomen van laagveen (oude turfwinningsgebieden) met kwelzones of sprinken
Cultuurhistorische waarde:
KLE - Mariakapel Groenewoudstr.- Ekselsebaan
plaggenbodems wijzen op een eeuwenoud landbouwsysteem
rechthoekige stabiele akkerbouwpercelen met houtwallen en bomenrijen
historische hoeven (o.a. hoeve Vanwinkel ) schansen (Hoksent, Kleine-Brogel, Herent)
kapellen, volksdevotie en folklore: Hoksent (Sint- Theunis), Sint-Hubertus in Wijchmaal
23
een plejade veldkapelletjes behoren tot waardevolle kleine landschapselementen (KLE)
watermolens( Molhem, Klein molen, Wedelse molen)
archeologische sites Hoksent)
driehoekige driesjes en driftwegen
( Molhem,
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
De landelijke architectuur: verscheidenheid in eenheid De bouwwijze van de boerderijen, hun onderlinge ligging, hun positie t.o.v. de verbindingweg, het beekdal en het omliggend akkerland (veld), leveren een belangrijke bijdrage tot de specifieke ruimtelijke kenmerken van ons landschap.
Typische oriĂŤntatie van hoeven - Molhem (L ) Hoksent (R)
Sedert de mens er in onze streek permanent akkerland op nahield, moest hij zich noodgedwongen toeleggen op het houden van vee, met het oog op de mestproductie. Het was a.h.w. veeteelt in functie van de akkerbouw.
24
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Reeds in de prehistorie - zoals bleek uit archeologisch onderzoek in het gehucht De Roosen in Neerpelt- zien we het z.g. woonstalhuis ontstaan. Mens en zijn vee in een nauwe ruimte samenlevend. Daaruit evolueerde de vakwerkhoeve; in de streek beter bekend onder de naam ‘lemen huizen’. Zonder in technische details te moeten vervallen brengt bijgaande fotomontage een synthese van de vakwerkbouw, aan de hand van het goed bewaard boerderijtje aan de
Oude Weyerstraat in Grote-Brogel.
Toen baksteen, dakpan en beton geleidelijk het houten skelet en de leemopvulling en het stro vervingen krijgen we de langgevelhoeve of langgestrekte hoeve, die zeer algemeen werd. In de inventarislijst onroerend erfgoed (beschermde - en waardevolle erfgoedobjecten) zijn er voor Peer niet minder dan 23 langgevelhoeven opgenomen.
Beschermde hoeven ‘Bos’ Grote-Brogel: 25
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
De mens wordt geofactor: ‘Le nouveau Dommel est arrivé !’ “Hij maakt recht wat krom, en weer krom wat recht was. Het eerste deel van de zin is een vers (The crooked straight and the rough places plain ) uit de Messiah van Händel, en verwijst naar en prijst de goddelijke eigenschappen van de Messias. Elk landschap is tot op zekere hoogte ‘maakbaar’; het Duitse woord ‘Landschaft’ drukt die maakbaarheid in zekere mate uit. Sleutelen aan de rivieren is voor de mens allang geen onmogelijke taak meer. Rivieren (Dommel en Bollisserbeek) werden recht getrokken, ontmeanderd. Bijgaand kaartje toont de loop van Dommel en Bollisserbeek ter hoogte van de samenvloeiing vóór en na de rechttrekking. Thans laat de economische vrijheid ruimte voor maatschappelijke wil om onze beekvalleien meer natuur- en belevingswaarde te geven en ontstaan plaatselijke hermeanderingsprojecten.
Dommel in de Mullemerbemden voor en na de hermeandering(2016)
26
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Niet alleen door de hermeanderingsprojecten (Peer, Hageven in Neerpelt, …) krijgt de Dommel een belangrijke facelift en zal de vallei verrassender, aantrekkelijker, gevarieerder, ecologisch rijker en met een veel hogere belevingswaarde voor de dag komen. Maar er is meer !
“Wat de Dommel vroeger scheidde, gaat hij nu verbinden.” Vooral ten tijde van de heide-economie waren, bij gebrek aan duidelijke grenselementen, betwistingen, gebiedschendingen, conflicten en procedures over het recht tot het hoeden van schapen, het steken van turf in de eindeloze gemeenschappelijke heide of Vroente, schering en inslag. Meerdere streektoponiemen verwijzen hiernaar: Krekelheide (Neerpelt- Achel), Kiefhoek (Eksel- Lommel), Kijfbollisen ( Wijchmaal – Hechtel).
Hermeanderde Dommel stroomafwaartsde molen van het Molhem (2016)
Grenspalen (Eksel- Overpelt), gegraven grachten (Heergracht op Resterheide) waren pogingen om duidelijkheid te scheppen en tegemoet te komen aan het grens- en rechtsvacuüm in de heidegebieden. Gelukkig waren er de beken als een zichtbare, objectieve, stabiele en onaanvechtbare grens tussen dorpen.
Grenspaal Eksel 27
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Over de 'Bollissenbeek’ lezen we in het werk van Vic Mennen ‘Toponymie van Eksel’
“… aende beke, comende van Helchteren syn scheydende des dry dorpen Exel, Hechtel, Wijchmael…” (1640 EG, b, 16) Zo vormt ook de Dommel de grens tussen Overpelt en Neerpelt. Dit leidde tot de vreemde situatie dat het centrum van Neerpelt - de enige van de Belgische
Dommelgemeentes waarvan het centrum in de alluviale vlakte gelegen is - vlak tegen de grens met Overpelt ligt.
Dommel door Neerpelt-Centrum
De hedendaagse, feitelijke morfologische en functionele vergroeiing tussen Overpelt en Neerpelt en hun onderlinge complementariteit hebben er toe geleid dat de beide Pelten iets weg hebben van een Siamese tweelinggemeente. Waar de Dommel vroeger het scheidend element was; zal hij in de op til zijnde, logische fusie het verbindend element in de nieuwe gemeente PELT zijn.
Slotbeschouwing “Het verhaal van ons landschap draagt de getuigenissen van de generaties mensen die het maakten. De duur en de continuïteit van zijn elementen maakt het een drager van betekenissen.” 4
28
Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting
Voetnoten: 1. Tegenwoordig omgekeerd: akkerbouw (maïs) i.f.v. de veeteelt. 2. Een ankerplaats is een groter landschappelijke gebied, waarin je een geheel van gevarieerde erfgoedelementen terugvindt. De 71 aangeduide ankerplaatsen zijn opgenomen in de Landschapsatlas voor Vlaanderen. Hiermee is een juridische stap gezet, die mogelijk er toe leidt dat een ankerplaats als erfgoedlandschap erkend wordt. 3. Andere gehuchten zoals: Herent, Heesakker, Plockroy, Hostie e.a. zijn t.g.v. hun sterk ontwikkelde residentiële bewoning (lintbebouwing) nog nauwelijks als beekdalgehuchten te herkennen; alleen de weg evenwijdig met de beek is er nog een identificeerbaar structuurelement. Het zijn zg. ‘verlinte’ gehuchten; ook Erpekom kunnen we hierbij rekenen. 4. Beklijvende zin uit- ‘Dit is mijn hof’; het recente boek van Chris De Stoop over de problematiek van de ontheemding t.g.v. de ontpoldering, de havenuitbreiding en natuurcompensatieprojecten in de Wase polders. Geraadpleegde bronnen: De Loonse Kempen( Jozef Mertens) De Vier dorpen (Jozef Mertens) De Hoksentkapel (Jozef Mertens) Toponymie van Eksel (Vic Mennen) Heterarchitecten (Twentse hoeven) Opgravingsrapporten Cluysenaersbosch (2015-2016) Wikipedia Academia Edu – Veldbiologische rapporten(Ned.) De Vlaamse Waternamen ( Vic Mennen e.a.) Met dank aan de auteur Jaak Weltens Gids Werkgroep Isis
29
Duurzaam verwarmen met hout
Niets zo gezellig als een mooi houtvuur op een gure, donkere winteravond. Maar omwille van de rookontwikkeling, en de vele recente waarschuwingen over fijnstof, wordt genieten van de kachel of het haardvuur steeds meer voorgesteld als een ‘guilty pleasure’. Mag ik als natuurliefhebber nog genieten van mijn houtvuur zonder gewetensbezwaren? Hoe hou ik het gezond voor mezelf en voor mijn omgeving?
kunt u ook beoordelen of u goed stookt. Donkere rook duidt op een onvolledig verbrandingsproces. Dit kan komen door een slecht trekkende schoorsteen, te weinig luchttoevoer, te natte brandstof of voor het toestel ongeschikte brandstof. Witte of kleurloze rook wijst er op dat het verbrandingsproces optimaal verloopt. De kleur van de vlam is ook belangrijk. Als het vuur goed brandt, zijn de vlammen helder geel en gelijkmatig. Een oranje, instabiel flakkerende vlam duidt op onvolledige verbranding. Laat uw schoorsteen tenminste één keer per jaar vegen, het liefst aan het begin van het stookseizoen.
Wees gerust: bij correct gebruik is een houtkachel een milieuvriendelijk alternatief voor fossiele brandstoffen. Het stoken van hout wordt als klimaatneutraal beschouwd als je gebruik maakt van lokaal gewonnen, voldoende gedroogd en onbehandeld hout.
Tenslotte: de ideale oplossing tegen de vervuiling is natuurlijk het installeren van een fijnstoffilter op de schouw. Deze kan tot 95% van het fijn stof wegfilteren uit de rook. Er zijn verschillende alternatieven op de markt (€ 400,00 - € 1.700,00) en de meeste zijn betaalbaar met ecocheques. Het is een efficiënte oplossing voor de grote houtkachelfanaten om onbekommerd te kunnen genieten. Ook tijdens een smogalarm.
Het stoken gebeurt best in een moderne tegel- of spekkachel met hoog rendement. Bij een open haard gaat er veel warmte verloren, verlies je aan efficiëntie en is er een hogere productie van fijn stof. Het fijn stof uit moderne houtverbranding zou 5 maal minder toxisch zijn en wordt 16 maal sneller weer uitgeademd. Door de rook die uit de schoorsteen komt
https://www.lne.be/15-tips-om-binnen-te-stoken
30
Spel over de samenhang in de natuur. Een uitdagend spel voor
kinderen vanaf Te leen
Nieuw ! voor lee rk
rachten
Spelenderwijs de betekenis van biodiversiteit en onderlinge afhankelijkheid ontdekken. Het nodige voedsel voor elkaars neus wegkapen of juist gebruik maken van de mogelijkheden die anderen bieden. Met het spel 'Biodiversiteit' wordt kennis gemaakt met de onderlinge samenhang en afhankelijkheid in de natuur. Het spel wordt gespeeld met 3 of 4 spelers. ISBN : 90 803928 8 X Borg: 20 euro. Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten. ( = portkosten ) of gratis afhalen. Bel of mail ons voor reservatie.
31
31
Boekentip: Opgroeien met natuur en milieu Tips voor natuur– en milieuopvoeding van jonge kinderen Nieuw ! Te leen voor ou ders en leerk rachten
De basis voor natuur– en milieuvriendelijk gedrag wordt in de vroege jeugd gelegd. In het algemeen zijn ervaringen uit de vroege jeugd van het kind van grote invloed op zijn latere houding als volwassene. Belangrijk is dat kinderen positieve ervaringen opdoen in de natuur, zodat zij de natuur gaan zien als leuk, mooi en spannend. Dit boekje geeft info over 12 onderwerpen , telkens met een d o e - act i v i te i t s pe ci fi ek afg es t em d op kleine kinderen ISBN : 90 803928 8 X Borg: 20 euro. Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten. ( = portkosten ) of gratis afhalen. Bel of mail ons voor reservatie.
Onderwerpen :
13.
Op bezoek bij de natuur
14.
De Wereld op papier
15.
Een winkelwagentje vol principes
16.
Fantaseren en spelen voor later
17.
Verjaardagsfeest rond de boom
18.
Zorgen voor natuur: van cavia tot koolmees
1.
Opgroeien met natuur en milieu : een uitdaging voor groot en klein
2.
Kruipend op ontdekkingsreis
3.
Kijken met je neus
4.
Kraan dicht, licht uit
19.
Natuur kun je eten
5.
Wespen en lieveheersbeestjes, eng en lief
20.
Zelfstandig op weg
6.
Speel goed voor natuur en milieu
7.
Over klein en groot, mooi en lelijk
8.
Schatten, van rommel tot natuurmuseum thuis
9.
Natuur, van bouwmateriaal tot speelgoedpaleis
10.
Tarzan en Jane in Nederland
11.
Klein kijken en meten met je handen
12.
Met zonnenbloemen het jaar rond
32
32
Boekentip: Mijn kleine handboek Duurzame ontwikkeling Vanaf 6 jaar Te leen
Nieuw ! voor lee rk
rachten
Spelenderwijs fijne wetenschappelijke proefjes doen! Huishoudelijk afval scheiden, elektriciteit besparen, geen water verspillen, bewust boodschappen doen en biodiversiteit beschermen: dit zijn enkele simpele handelingen om onze planeet te beschermen. Met dit handboek kunnen kinderen simpele en gevarieerde experimenten doen die stap voor stap uitgelegd worden. Zo leren ze na te denken over het milieu. ISBN : 978-90-366-2937-9 Borg: 20 euro. Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten. ( = portkosten ) of gratis afhalen. Bel of mail ons voor reservatie.
33
33
Bosland en FSC
Bosland is het best beheerde bos van Vlaanderen FSC is wereldwijd het meest erkende label voor duurzaam gewonnen hout uit bossen die op een verantwoorde manier worden beschermd en beheerd. Jaarlijks wordt vanuit de bosrijke driehoek Lommel, Overpelt en Hechtel-Eksel, kortweg Bosland, ruim 15.000 m³ hout getransporteerd voor allerhande economische toepassingen, waaronder de meubel- en papierindustrie. De bossen van het 4.500 hectare grote Bosland vormen sinds 2007 het zwaartepunt van het FSClabel in Limburg en zelfs in heel Vlaanderen. Wie houtproducten koopt die dit label dragen, mag er zeker van zijn dat er geen roofbouw op bossen werd gepleegd en dat de betrokken bosbeheerders loon naar werken krijgen. Toch is er in ons land nog werk aan de winkel voor het label dat in 1993 werd opgericht.
42 procent "Onderzoek wees uit dat slechts 42 procent van de Belgen het label kent. In Nederland is dat meer dan 50 procent, in Engeland zelfs 65 procent", zegt Koen Stuyck van WWF België. "Daarom starten we begin mei een campagne waarbij we consumenten en bedrijven willen bereiken met de slogan 'Houd je ogen open als je hout koopt'. Als de vraag naar FSC-hout stijgt, dan volgen ook de bosbeheerders om aan de criteria van het label te voldoen. We zijn niet tegen het kappen van bos. Hout is een duurzaam product, maar het mag niet bekomen worden uit wildkap.” Wereldwijd voldoet ruim 194 miljoen hectare bos aan het FSC-label. “Dat is zowat 12 procent van alle bossen die worden geëxploiteerd", duidt Bart Holvoet, directeur van FSC Belgium. "Hiervan ligt 23.000 hectare in België, en 8.000 hectare in Limburg.”
Blijven verdienen Zowat de helft van het Limburgse FSC-bos ligt dus in Bosland. Dries Gorissen van bosbeheerder ANB benadrukt dat een zelfkritische blik noodzakelijk blijft. “Het FSC-label moet je blijven verdienen. Dus op vlak van bosbeheer word je constant bijgestuurd volgens nieuwe inzichten.” Bron: HBvL
34
SCHOOLACTIVITEIT ‘HOUTKANTEN BELEVEN’
Verslag van de leerlingen van ‘t Peerenboompje Op 9 januari bezochten de leerlingen van het 5de en 6de leerjaar van ‘t Perenboompje in Peer de houtkanten op Monsheide. Hieronder hun verslag: Eerst trekken we de natuur in om de houtkanten te ontdekken. Iedereen vindt houtkanten maar gewoontjes, maar niets is minder waar. We leren over de functies van houtkanten en hun belang voor planten en dieren. Bovendien kunnen we hout oogsten uit houtkanten, hout is een hernieuw-bare en klimaatneutrale energiebron. We leren over het verschil in CO2-opslag in hout en fossiele brandstoffen en gaan zelf snoeien. Met het snoeihout maken we een ‘mutsaard.’ Dit gedeelte gaat dus over geschiedenis, natuur en milieu. In het tweede luik komt er een echte mobiele bakoven naar de school!
Hierin gaan we de takkenbundels, mutsaarden, verbranden en ons zelfgemaakt deeg tot brood bakken. Terwijl het deeg rijst, leren we meer over het traject van akker tot brood, graansoorten, de functie van gist,… . Enkele reacties:
‘We vonden het leuk dat we de boskanten echt mochten snoeien.’ ‘We mochten in het landschap naar de beek rennen die in een valleitje lag. Dat was heel leuk!’ ‘Leuk dat we een terrein van 20m op 20m mochten afmeten.’ ‘We leerden welke dieren er in de houtkanten leefden en wat ze er deden. We mochten dat zelf uitzoeken en dat was leuk!’
35
36 5.2.0/1-38/837
Socio-cultureel tijdschrift Vzw Werkgroep Isis Dorpsstraat 8 bus 1 3990 Peer
Meer info en contact www.werkgroepisis.be
V.u. J.-P. Sleurs, Oude weg 24, 3930 Hamont-Achel