Educatie in een veranderende

EDUCATIE IN EEN VERANDERENDE SAMENLEVING

De begeleiding die kinderen en jongeren krijgen op weg naar volwassenheid, noemen we educatie of opvoeding. Thuis voeden ouders hun kinderen op, in het onderwijs wordt het woord educatie gebruikt. Het doel van beide is kinderen en jongeren zo goed mogelijk toe te rusten voor hun volwassen leven, opdat zij plezier in het leven hebben, maar ook om een bijdrage te leveren aan onze maatschappij.

Lange tijd waren de eisen die aan volwassen burgers gesteld werden duidelijk en overzichtelijk. Iedereen moest bepaalde vaardigheden ontwikkelen, zoals lezen, schrijven en rekenen. Jongens moesten een beroep leren, meisjes het huishouden en elk kind, elke volwassene kende zijn of haar plaats in de wereld.

Samenleving verandert, ook voor senioren

Maar sinds het begin van de vorige eeuw verandert onze samenleving. De technologie gaat met grote stappen vooruit. Deze verandering vraagt andere kennis en vaardigheden van de burgers. Veel beroepen vragen regelmatig een nog betere toerusting en steeds gespecialiseerder vakkennis. Nieuwe volwassenen, jongens en meisjes, worden nu voorbereid op een leven lang leren. Daarnaast maken oude hiërarchische verhoudingen plaats voor meer gelijkwaardigheid. En er is meer aandacht voor persoonlijk welbevinden en mondigheid. Senioren ervaren deze veranderingen ook. We blijven zo lang mogelijk zelfstandig wonen, we leren een smartphone gebruiken en we ondernemen actie als we iets willen, of als iets niet goed gaat.

Informele en formele educatie

De weg naar volwassenheid verloopt in principe langs 2 lijnen, de informele en de formele educatie. Het informele proces, de opvoeding thuis, lijkt soms min of meer vanzelf te gaan. Een kind leert lopen en praten, zonder dat we daar heel veel moeite voor hoeven te doen. Ook ingewikkelder vaardigheden, zoals fietsen, leren kinderen rond huis. En als het thuis niet kan, besteden ouders een stukje van deze opvoeding uit: een sportclub of muziekles bijvoorbeeld. Volwassen worden is echter zeker niet alleen een kwestie van het aanleren van fysieke vaardigheden. Om een eigen plek in de samenleving te vinden is ook zelfkennis en een breed spectrum aan sociale vaardigheden nodig. Het gaat daarbij niet altijd om bewust leren, het kind kijkt thuis ook de kunst af. Hoe vraag je aandacht, wanneer houd je je stil, hoe maak je contact, hoe bied je excuses aan. Hoe troost je.

Band tussen ouders en kinderen verandert

De educatieve rol van ouders en andere volwassenen is bij het aanleren van deze vaardigheden niet te onderschatten. Zij tonen gedrag als voorbeeld, zij stimuleren, corrigeren waar nodig, leren kinderen keuzes maken. Thijs van 2 gaat op bezoek bij een tante. Vader Jaap zegt: “Thijs, groet tante even, jij mag kiezen: een knuffel, een handje geven of zwaaien.” Ouders van nu groeien mee met de eisen van de veranderende maatschappij. Ze overleggen met elkaar

over hoe ze in een nieuwe situatie kunnen handelen. Jane vertelt: “In onze vriendengroep hebben we tijdens de corona lockdowns-afspraken gemaakt. Onze kinderen krijgen allemaal dezelfde richtlijn mee voor hun onderlinge contacten.” Lonneke Van den Berg, socioloog aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, ziet dat de band tussen ouders en oudere kinderen verandert: “De relaties tussen volwassenen en jongvolwassenen is heel hecht, waarschijnlijk hechter dan bij vorige generaties. Het is allemaal opener en gelijkwaardiger.” Dat sluit mooi aan bij de hedendaagse samenleving die ook een opener en gelijkwaardiger houding vraagt.

Gedrag en vlijt op rapport

Onderwijs is de meer formele educatie, het geplande proces om kinderen en jongeren kennis en vaardigheden te leren. Die leerprocessen zijn net als de opvoeding thuis, gericht op wat jonge mensen nodig hebben om zichzelf zo optimaal mogelijk te ontwikkelen en om als volwassene in de samenleving mee te doen. In het onderwijs komt daar natuurlijk de beroepsopleiding bij. Met de veranderingen in de samenleving is ook de inhoud van het onderwijs aangepast. Thea herinnert zich: “Op mijn rapporten van de lagere school stonden zo’n 70 jaar geleden onderaan 2 cijfers, één voor vlijt en één voor gedrag. IJver en gehoorzaamheid waren belangrijk. Daar keken mijn ouders het eerste naar.”

Initiatief en verantwoordelijkheid

In de tweede helft van de 20e eeuw realiseren de industrie, sociologen en politici zich dat een zich technologisch vernieuwende maatschappij niet zozeer gehoorzame burgers nodig heeft, maar mensen die initiatief nemen, een oordeel hebben, verantwoordelijkheid kunnen dragen. Kinderen moeten op een andere manier toegerust worden. Daarom is het lesprogramma op scholen ook aangepast. Aanpassing aan een veranderde maatschappijvisie is van alle tijden. Onder invloed van de reformatie werd ruim 200 jaar geleden vooral leesles gegeven. Het was van belang voor de religieuze ontwikkeling van kinderen, als zij Bijbelse teksten konden lezen. Rekenen was minder belangrijk. Nu heeft het onderwijs een breed lespakket. Kennis en vaardigheden die kinderen niet van huis uit mee krijgen, worden opgenomen in het aanbod van het onderwijs, denk aan seksualiteit, milieu, techniek en maatschappijleer. Scholen bieden ook oefening in nieuw sociaal gedrag. De hiërarchische verhouding tussen leraar en leerling is veranderd. En door het introduceren van andere werkvormen leren kinderen en jongeren ook andere sociale vaardigheden. Kringgesprekken, een spreekbeurt houden, samenwerken aan een project en het maken van een profielwerkstuk zijn hier voorbeelden van.

Instroom uit andere culturen

De samenleving verandert ook door de instroom van mensen met een andere culturele achtergrond. In onze westerse maatschappij zijn gelijkheid, tolerantie en democratie belangrijke waarden. Mensen uit andere culturen hebben waarden die daar soms haaks op staan. Dat roept de vraag op: hoe tolerant willen wij zijn? Dat is inmiddels steeds duidelijker. Onze tolerantie wordt begrensd door een aantal basiswaarden die voor iedereen gelden, en waar we aan willen vasthouden. Iedereen is gelijk als het gaat om huidskleur, etnische afkomst, sekse of religieuze overtuiging. We willen ook beslist niet tornen aan onze democratische waarden. Nieuwkomers moeten zich wat dat betreft aanpassen. Dat verschil in opvattingen over maatschappelijke waarden levert spanning op, ook in de opvoeding. Bijvoorbeeld, in sommige culturen hebben mannen meer zeggenschap dan vrouwen. Dat past niet bij onze opvattingen over gelijkheid. Die patriarchale verhoudingen loslaten is een heel proces. Gedrag gebaseerd op gelijkwaardigheid voordoen aan je kinderen is nog moeilijker.

Extra taak onderwijs

Hetzelfde geldt voor onze democratische spelregels. Omdat het aanleren van westerse waarden thuis niet altijd vanzelfsprekend is, is de rol van de informele educatie dan ook minder groot. Daardoor krijgt het onderwijs hier een extra taak. Onze samenleving verandert zo snel, dat we nu niet precies weten welke eisen de maatschappij straks aan onze kinderen zal stellen. Die veranderingen betreffen zowel de technische ontwikkeling, hoe ons land bestuurd wordt, het voorzieningenniveau, onze persoonlijke ontwikkeling en de manier waarop we met elkaar omgaan. Opvoeding en onderwijs hebben de taak jongeren enerzijds voor te bereiden op een voortdurend leer- en veranderingsproces en anderzijds vast te houden aan belangrijke maatschappelijke en persoonlijke waarden.

‘Gedrag en vlijt’ werd ‘initiatief en verantwoordelijkheid’

Marjan Vonk