Volonté Générale 2011 - n°2
Zwierig walsen door Spiegelpaleis Europa Lieke van Deinsen Europa ligt onder vuur: financiële crisis in Griekenland, instabiele stand van de euro en angst voor het verlies van de ‘eigen’ nationale identiteit. Vooral de gruwelijke terreuraanslagen in Oslo enkele weken geleden staan nog op het netvlies gegrift. Dat de dader zegt te hebben gehandeld om Europa te redden van de ondergang, maakt de zaak er allerminst beter op. De druk op Europa lijkt alsmaar toe te nemen. In zijn nieuwste boek biedt Joep Leerssen, hoogleraar Moderne Europese Letteren aan de Universiteit van Amsterdam, tegenwicht aan deze negatieve beeldvorming: ‘Er is een Europa (een Europabetekenis) dat beter verdient’. Met Spiegelpaleis Europa wil Leerssen de ‘cultuurtraditie’ die ‘Europa’ (bewust door hem tussen aanhalingstekens geplaatst) heeft voortgebracht redden als een kind uit het steeds troebeler wordende badwater. Echter, ‘Europa bestaat niet’, zo luidt de stellige openingsfrase: ‘Europa is een construct’, een cultuurhistorisch gegeven net als ‘Nederland’ of ‘Amsterdam’. Wie evenwel zonder schroom zijn lokale of nationale identiteit accepteert, maar Europa ‘vanwege zijn verscheidenheid problematisch vindt’, meet volgens Leerssen met twee maten. Naast Nederlander, Griek of Noor zijn we daarmee ook ontegenzeggelijk Europeaan. Om zijn lezers te overtuigen van dit gedeeld Europeaanschap wil Leerssen geen uitputtend of sluitend betoog afsteken, maar vertelt hij sterk vanuit zijn eigen perspectief wanneer hij het over ‘Europees’ heeft. Het belooft daarmee een interessante en leerzame tocht te worden met een gids die op de hoogste versnelling door een labyrint schiet en geregeld een onverwachte of – schijnbaar – willekeurige afslag neemt. Leerssen meent daarbij zichzelf niet te zien als een ‘intellectuele messias’ die alle onderbelichte plekken van Europa in het zonnetje wil zetten, maar stelt zijn lezers mee te nemen op een ‘dwaaltocht met een kaarsvlammetje in een schemerig spiegelpaleis’, waarbij onvermijdelijk veel zaken vooral onbelicht zullen blijven. Hiermee raken we aan zowel de grote kracht als zwakte van het boek. Spiegelpaleis Europa moet door de auteur gekozen inslag gelezen worden als een uitgestrekt essay met een grote informatiedichtheid waarin de verteller steeds van het ene punt naar het ander raast. Leerssen schrijft: ‘Het geheel is te groot om in zijn volledigheid te behandelen: de greep is gebaseerd op wat ik beeldbepalend acht in de vorming van een palet aan identificatie en referentiepunten over hoe wij ons “Europa” voorstellen.’ Hoewel hij zegt vanuit zijn eigen perspectief te redeneren, is het opvallend dat vooral de canonieke werken het hebben gehaald. Maar zelfs met deze focus blijft er een indrukwekkend aantal werken over dat in de kleine tweehonderd pagina’s de revue passeert. Moeiteloos schiet Leerssen dus een spervuur aan canonieke kogels af die min of meer chronologisch een tijdsspanne van ruim twintig eeuwen beslaan. Van de avonturen van de mannetjesputter Odysseus via de excentrieke Engelse
50