DZIEDZICTWA ROZDZIAŁ III

DZIEDZICTWO WYTWORZONE HERITAGE CREATED

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

ZDJĘCIE

DO WYBORU

Powstałe na tych terenach po II wojnie światowej nowe materialne i niematerialne dziedzictwo jest ważnym składnikiem współczesnej mozaiki kulturowej Ziem Zachodnich i Północnych. Twórczy w nią wkład kilku już pokoleń mieszkańców tych terenów, czyniony zarówno przez osobowości świata nauki, sztuki i kultury, jak i zwykłych ludzi, często obejmował próbę odniesienia się do dziedzictwa zastanego i reinterpretacji przywiezionego, nieobce mu były rozwiązania nowatorskie, oderwane od lokalnej tradycji i wzorców. Rezultat bywa imponujący, gdy np. w zniszczonych wojną historycznych centrach miast i miasteczek stawały – i stają – historyzujące plomby, zunifikowane punktowce, modernistyczne konstrukcje ze stali i z betonowych prefabrykatów czy gmachy o giętych liniach i przeszklonych elewacjach. Stopniowo przestrzeń znaczyły nowe – stylistycznie i znaczeniowo – rzeźby oraz wypełniały ją wydarzenia kulturalne i artystyczne, gromadzące kształconych na miejscowych uczelniach twórców i coraz bardziej tutejszą publiczność. Formowane są też oddolnie inicjatywy wskrzeszające tradycje folklorystyczne – najczęściej te przywożone przez rodziców i dziadków, które w nowych okolicznościach poddawane są nowym interpretacjom i adaptacji, np. w powiecie bolesławieckim organizuje się przywiezioną z Jugosławii tradycję przyrządzania pečenicy, a liczne zespoły ludowe przypominają dawno niesłyszane pieśni i melodie. W ramach modernizacji powstawały tu również znane w całej Polsce zakłady przemysłowe z innowacyjnymi technologiami produkcji oraz drogi szybkiego ruchu i obwodnice, mechanizowało się rolnictwo. Twórcami tego byli i są ludzie – powojenni mieszkańcy

Ziem Zachodnich i Północnych, przybyli w różnych dziejowych okolicznościach i urodzeni tu w 1945 roku.

Marcin Musiał

The new tangible and intangible heritage created in these areas after World War II is an important component of the contemporary cultural mosaic of the Western and Northern Territories of Poland. The creative contribution of several generations of inhabitants of these areas, made by people from the world of science, art and culture, as well as ordinary people, often examine the pre-existing heritage and reinterpret the imported. Technical solutions have been used, detached from local traditions and patterns. The result can be impressive when, for example, in the historic centres of cities and towns destroyed by the war, historically sensitive infill builds have been and continue to be built, together with unified signature buildings, modernist structures made of steel and concrete prefabricated elements, or buildings with curved lines and glazed facades. Gradually, the space was marked by new – stylistically and meaningfully – sculptures, and it was filled with cultural and artistic events, gathering artists educated at local universities and an increasingly local audience. Grassroots initiatives are also formed to revive folklore traditions – most often those brought by parents and grandparents, which are subject to new interpretations and adaptations in new circumstances, e.g. in the Bolesławiec district, the tradition of making pečenica [roast pig], brought from Yugoslavia, is fostered, and numerous folk bands recall songs and melodies that have not been heard for a long time. As part of the modernization, industrial plants with innovative production technologies, well-known throughout Poland, as well as expressways and bypasses have been built, and agriculture has been mechanized. The creators of this were and are people –post-war inhabitants of the Western and Northern Territories of Poland – who came in various historical circumstances and were born again here in 1945.

Marcin Musiał

Pokolenia tutejszych | Generations of locals

Jolanta Kluba

Zdecydowaną większość powojennego społeczeństwa Ziem Zachodnich i Północnych stanowiły osoby przybyłe tu z innych części Polski w jej przedwojennych granicach i spoza nich, przez co zyskało ono miano postmigracyjnego. Jego kolejne pokolenia wzrastały w wyjątkowym otoczeniu, na którego specyfikę składała się przeszłość własnej rodziny i pamięć o tej przeszłości, podtrzymywana i przekazywana w długo obcym krajobrazie kulturowym i przyrodniczym, na którym odcisnęły się ślady wielowiekowej bytności przedstawicieli innych narodowości i wspólnot etnicznych, zwłaszcza niemieckiej, ale także przywiezione do niego różnorodne polskie (choć nie tylko) tradycje we wszelkich regionalnych odmianach.

Istotnym punktem odniesienia wzrastania nowych pokoleń Ziem Zachodnich i Północnych była bieżąca sytuacja polityczna, która w pierwszych latach polskiego gospodarowania na tych terenach wyrażała się w idei „powrotu do Macierzy” i wymazania śladów niemieckiej przeszłości tych ziem. Na pierwszym pokoleniu urodzonym na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach 1945–1970 w dużym stopniu cieniem kładła się powojenna trauma kulturowa, choć sama „poniemieckość” najbliższego otoczenia była już czymś naturalnym, znanym bowiem od urodzenia. Jednak na codzienność zarówno tego, jak i kolejnego pokolenia, osób urodzonych w latach 1971–1996, miało również wpływ przekazywane przez rodziców i dziadków poczucie niepewności i tymczasowości ich miejsca zamieszkania. Dopiero kolejne pokolenie, tj. osoby urodzone po 1996 roku, czują się na tych terenach w pełni u siebie.

The vast majority of the post-war community of the Western and Northern Territories were people who had come here from other parts of Poland, from within its pre-war borders and beyond, which earned it the name of post-migration. Successive generations grew up in a unique environment, the specificity of which consisted of the past of their own families and the memory of this past, sustained and passed on in a long-forgotten cultural and natural landscape, marked by centuries of presence of representatives of other nationalities and ethnic communities, especially German, but also various Polish (though not only) traditions brought to the territories in all regional varieties.

An important point of reference for the growth of new generations of the Western and Northern Territories was the contemporary political situation, which in the first years of Polish farming in these areas was expressed in the idea of “returning to the Motherland” and erasing traces of the German past of these lands. The first generation born in the Western and Northern Territories of Poland in the years 1945–1970 was largely overshadowed by the post-war cultural trauma, although the very “post-Germanness” of the immediate surroundings was already something natural, because it was known from birth. However, the everyday life of both this and the next generation of people born in the years 1971–1996 was also influenced by the sense of uncertainty and the temporary nature of their place of residence, passed down by their parents and grandparents. Only the next generation, i.e. people born after 1996, feel fully at home in these areas.

W parze z tymi zmianami szło coraz większe zainteresowanie niemiecką kulturą i przeszłością, a wytwarzane tu dziedzictwo w coraz większym stopniu tę przeszłość uwzględniało. Dzisiaj sięganie do niej jest tu powszechne, przejawia się m.in. w inicjatywach kulturalnych i historycznych (jak projekt „Spod tynku patrzy Breslau”) czy przy odnawianiu tkanki miejskiej.

These changes were accompanied by a growing interest in German culture and the past, and the heritage produced here increasingly took this past into account. Today, reaching for it is common here, manifested, among others, in cultural and historical initiatives (such as the project “Breslau looks out from under the plaster”) or in the renewal of the urban fabric.

III.TM.1_1 SŁABA JAKOŚĆ

Narodzinom dzieci na ziemiach włączonych do Polski nadawano początkowo symboliczny wymiar i uroczyście je upamiętniano. Na zdjęciu: dyplom okolicznościowy dla pierwszego dziecka urodzonego w polskiej już Zielonej Górze, Tadeusza Piłata, syna Heleny i Tomasza, którzy przyjechali pierwszym transportem z terenów dzisiejszej Ukrainy, z miejscowości Sarny.

The birth of children in the lands incorporated into Poland was initially given a symbolic dimension and solemnly commemorated. In the photo: an celebratory diploma for the first child born in the Polish city of Zielona Góra, Tadeusz Piłat, son of Helena and Tomasz, who arrived in the first transport from today’s Ukraine, from the town of Sarny.

Jolanta Kluba MZL

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Uroczyście upamiętniano także narodziny „nietypowe”, np. z ciąż mnogich. Obok wrocławskich trojaczków, które przyszły na świat w 1947 roku, sławę zyskały także pięcioraczki urodzone w 1971 roku w Pruszczu Gdańskim. Dzieciom m.in. przydzielono tzw. honorowych chrzestnych.

“Unusual” births, e.g. multiple births, were also officially commemorated. Apart from the triplets from Wrocław, which were born in 1947, the quintuplets born in 1971 in Pruszcz Gdański also became famous. The children, among other things, were assigned so-called honorary godparents.

Jolanta Kluba

W 1966 roku Instytut Zachodni oraz miesięcznik „Nurt” zorganizowały konkurs na pamiętniki młodzieży, co miało służyć stworzeniu „historycznego wizerunku młodego pokolenia urodzonego na Ziemiach Zachodnich”. Wpłynęło 167 prac, z których część opublikowano.

In 1966, the Institute for Western Affairs and the Nurt monthly magazine organized a competition for youth diaries, which was intended to create a “historical image of the young generation born in the Western Territories”.

167 contributions were received, some of which were published.

Jolanta Kluba

Janusz Uklejewski / FG

III.TM.1_3 SŁABA JAKOŚĆ

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Małżeństwa mieszane, rozumiane jako związki dwojga osób pochodzących z różnych środowisk kulturowych lub narodowych, zawierano na Ziemiach Zachodnich i Północnych z roku na rok coraz częściej, co było jednym z przejawów integracji mieszkańców napływowych z dotychczasowymi i przybyszów z różnych stron między sobą. Tuż po wojnie zdarzały się także małżeństwa Niemek z Polakami, motywowane np. chęcią pozostania w domu rodzinnym lub zapewnieniem sobie ochrony. Do małżeństwa mieszanego każda ze stron wnosiła elementy charakterystyczne dla swojej kultury narodowej (lub etnicznej), które wraz z upływem czasu mieszały się i przenikały, wytwarzając nowe tradycje, zwyczaje i normy kulturowe. Na zdjęciu: ślub Ślązaka Jana Cofałki i Kresowianki Teresy Kułagi, Opole, 1969.

Mixed marriages, understood as unions of two people coming from different cultural or national backgrounds, were concluded in the Western and Northern Territories increasingly often every year, which was one of the manifestations of the integration of immigrant residents with existing ones and newcomers from different regions with each other. Shortly after the war, there were also marriages between German women and Poles, motivated, for example, by the desire to stay in the family home or to provide themselves with protection. To a mixed marriage, each party brought elements characteristic of their national (or ethnic) culture, which over time mixed and permeated, creating new traditions, customs and cultural norms. In the photo: the wedding of Jan Cofałka, a Silesian, and Teresa Kułaga, a Kresovian woman, Opole, 1969. Jolanta Kluba

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Na Ziemiach Zachodnich i Północnych można było rozpocząć życie z nowym nazwiskiem, co umożliwiał Dekret o zmianie i ustalaniu imion i nazwisk z 1945 roku, jako jeden z ważniejszych powodów wskazując fakt posiadania „zniemczonego” nazwiska. Powojenny chaos pozwalał jednak na przyjmowanie nowej tożsamości nie zawsze zgodnie z przepisami, jak w wypadku Edwarda Lubuscha, byłego esesmana, członka załogi KL-Auschwitz, który ryzykował życiem, by pomóc więźniom, a po 1945 roku pozostał w Polsce, przyjmując nazwisko Bronisław Żołnierowicz. Skutkiem tego było zerwanie wielopokoleniowej więzi rodzinnej i społecznej – takie „rodziny bez historii” to także specyficzne wytworzone dziedzictwo Ziem Zachodnich i Północnych. Na zdjęciu Edward i Hildegarda Lubuschowie już jako Bronisław i Maria Żołnierowiczowie, 1955.

In the Western and Northern Territories, it was possible to start life with a new surname, which was made possible by the Decree on the Change and Adoption of Names and Surnames of 1945, which indicated the fact of having a “Germanized” surname as one of the most important reasons. The postwar chaos, however, made it possible to assume a new identity, not always in accordance with the regulations, as in the case of Edward Lubusch, a former SS man, a member of the Auschwitz camp personnel, who risked his life to help prisoners, and after 1945 stayed in Poland. He took the name Bronisław Żołnierowicz. As a result, multi-generational family and social ties were broken – such “families without history” are also a specific created heritage of the Western and Northern Territories of Poland. In the photo, Edward and Hildegarda Lubusch as Bronisław and Maria Żołnierowicz, 1955

Jolanta Kluba ?

OPISU LICENCJI

Modernizacja | Modernization

Adam Makowski

Ziemie Zachodnie i Północne po 1945 roku większości Polaków wydawały się krainą o wysokim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Zarówno władze państwa, jak i jego mieszkańcy spodziewali się, że ich przyłączenie przyczyni się do szybkiej odbudowy, a następnie rozwoju całego kraju. Ich atutami były produktywne rolnictwo, przemysł, głównie wydobywczy, maszynowy i spożywczy, nowoczesna infrastruktura techniczna, zasoby surowcowe i turystyka. Wojenne zniszczenia Ziem Zachodnich i Północnych oraz powojenna dewastacja przez Rosjan i polskich szabrowników utrudniły jednak wykorzystanie tego stosunkowo wysokiego potencjału cywilizacyjnego do stworzenia dogodnych warunków osadniczych i szybkiego rozwoju gospodarczego.

O ile w pierwszych latach odtwarzano istniejące tam zasoby przemysłu, głównie wydobywczego, maszynowego i spożywczego, uruchamiano produkcję rolną i wydobycie kopalin, o tyle okres stalinowski przyniósł już wyraźny regres. Niepewność co do przynależności państwowej, nadgraniczne położenie, niska gęstość zaludnienia powodowały, że nowym ziemiom – z wyjątkiem Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego – wyznaczono rolę rolniczego zaplecza kraju i przeprowadzono tam na dużą skalę eksperyment kolektywizacji.

After 1945, the Western and Northern Territories seemed to most Poles to be a land with a high level of civilizational development. Both the state authorities and its inhabitants expected that their connection would contribute to the rapid reconstruction and then development of the entire country. The advantages of the territories were their productive agriculture, industry, mainly mining, machinery and food industry, modern technical infrastructure, raw material resources and tourism. The wartime destruction of the Western and Northern Territories as well as the post-war devastation by the Russians and Polish looters made it difficult to use this relatively high civilizational potential to create favourable settlement conditions and rapid economic development.

While the initial years saw the reconstruction of industrial resources existing there, mainly mining, machinery and food, and the launch of agricultural production and mineral extraction, the Stalinist period brought a clear regression. Uncertainty as to nationality, border location and low population density meant that the new lands – with the exception of Lower Silesia and Silesian Opole – were assigned the role of the country’s agricultural hinterland and a large-scale collectivization experiment was implemented.

Więcej uwagi nowym terenom poświęcono po 1956 roku. Dostrzeżono istniejące tu znaczne rezerwy – około tysiąca niezagospodarowanych poniemieckich obiektów gospodarczych oraz rozwiniętą infrastrukturę techniczną. Do końca lat 60. XX wieku uruchomiono również wiele nowych inwestycji, m.in. Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy i Kombinat Górniczo-Energetyczny

„Turów”, we Wrocławiu rozpoczęto produkcję elektroniki, w Olsztynie – opon samochodowych, a na Wybrzeżu rozbudowano gospodarkę morską. Zagospodarowano także kilkaset nieczynnych dotąd poniemieckich obiektów gospodarczych.

W ostatnich dwóch dekadach Polski Ludowej Ziemie Zachodnie i Północne dzieliły losy pozostałych regionów kraju. Po okresie wielkich inwestycji lat 70. XX wieku, w wyniku których powstały m.in. zakłady przemysłu elektrotechnicznego, maszynowego i chemicznego, fabryki Jelcza i Berlieta, Port Północny, baza przeładunkowa w Świnoujściu, nastąpił tutaj – podobnie jak w innych regionach Polski w tym czasie – regres cywilizacyjny.

More attention was paid to the new areas after 1956. Significant reserves were noticed here – about a thousand undeveloped post-German farm buildings and a developed technical infrastructure. By the end of the 1960s, many new investments were also launched, e.g. the Legnica–Głogów Copper District and the “Turów” mining-energy plant, electronics production started in Wrocław, car tyres in Olsztyn, and the maritime economy was developed on the coast. Several hundred previously inactive post-German farm buildings were also developed.

In the last two decades of People’s Poland, the Western and Northern Territories shared the fate of the other regions of the country. After the period of great investments in the 1970s, which resulted in the creation of, among others, electrotechnical, machine and chemical industry plants, the Jelcz and Berliet factories, the Northern Port, the reloading base in Świnoujście, here – as in other regions of Poland at that time – a civilizational regression took place.

BRAK ZDJĘCIA NA UDOSTĘPNIONYM DYSKU

Zniszczona infrastruktura portu w Szczecinie w 1947 roku i jej wygląd po modernizacji. Widoczny na pierwszym zdjęciu most Długi został początkowo zastąpiony kładką, na której w 1947 roku doszło do symbolicznego przekazania portu polskim władzom przez radziecką komendanturę. W 1958 roku zakończono odbudowę obiektu jako mostu zwodzonego, po którym kursowały tramwaje, według projektu Henryka Żółtawskiego.

The propaganda Exhibition of the Regained Territories, which opened in June 1948 in Wrocław, became a symbol of the success achieved in just three years from the end of the war in developing the Western and Northern Territories and their modernization. In the photo: three wooden arches and a 100-metre-high spire symbolizing those years, Wrocław, 1948.

Katarzyna Bock-Matuszyk

Symbolem sukcesu dokonanego w ciągu zaledwie trzech lat od zakończenia wojny zagospodarowania Ziem Zachodni i Północnych oraz ich modernizacji stała się propagandowa Wystawa Ziem Odzyskanych, którą otwarto w czerwcu 1948 roku we Wrocławiu. Na zdjęciu: symbolizujące te lata trzy drewniane łuki oraz stusześciometrowa iglica, Wrocław, 1948.

The propaganda Exhibition of the Regained Territories, which opened in June 1948 in Wrocław, became a symbol of the success achieved in just three years from the end of the war in developing the Western and Northern Territories and their modernization. In the photo: three wooden arches and a 100-metre-high spire symbolizing those years, Wrocław, 1948.

Katarzyna Bock-Matuszyk

Zlokalizowaną w pobliżu dolnośląskiej Bogatyni kopalnię węgla brunatnego „Herkules” przemianowano po II wojnie światowej na „Turów”, a w 1968 roku rozpoczęto budowę sąsiedniej kopalni odkrywkowej – pod nazwą „Turów II”, tworząc na tym terenie kombinat paliwowo-energetyczny połączony z elektrownią cieplną w Turoszowie. Na zdjęciu: kopalnia węgla brunatnego „Turów”, 1962.

The “Herkules” lignite mine located near Bogatynia in Lower Silesia was renamed “Turów” after World War II, and in 1968 the construction of the neighbouring “Turów II” open-cast mine began, creating a fuel and energy concern in this area, combined with a thermal power plant in Turosz. In the photo: the “Turów” lignite mine, 1962.

Katarzyna

Bock-Matuszyk

Eustachy

Kossakowski

Olsztyńskich Zakładów Opon Samochodowych w Budowie do produkcji pierwszej opony w sierpniu 1967 roku minęło niespełna sześć lat, a już w kwietniu 1969 roku „Stomil-Olsztyn” świętował wyprodukowanie milionowego egzemplarza. Po otwarciu zakład zatrudniał około 1,5 tysiąca osób, a po prywatyzacji i przejęciu przez Grupę Michelin stał się największym lokalnym pracodawcą.

Less than six years had passed since the then Minister of Infrastructure established the Olsztyn car tyre factory under construction for the production of the first tyre in August 1967, and already in April 1969 “Stomil-Olsztyn” celebrated the production of the one-millionth tyre. After opening, the plant employed about 1.5 thousand people, and after privatization and acquisition by the Michelin Group, it became the largest local employer.

Katarzyna Bock-Matuszyk ? BRAK OPISU LICENCJI

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

W latach 1970–1975 powstała nowa część portu Gdańsk – Port Północny, a inwestycji towarzyszyła budowa Rafinerii Gdańskiej. Rozbudowa pozwoliła wkrótce, bo już w 1978 roku, osiągnąć rekord przeładunkowy gdańskiego portu, który wyniósł niemal 30 milionów ton, a do dziś jest on miejscem przeładunków masowych. Na zdjęciu: budowa urządzeń hydrotechnicznych morskich Portu Północnego, Gdańsk, 1970–1975.

In the years 1970–1975, a new part of the port of Gdańsk – Port Północny (the Northern Port) – was built, and the investment was accompanied by the construction of the Gdańsk refinery. The expansion soon made it possible –in fact, by 1978 – to achieve the transshipment record of the port of Gdańsk, which amounted to almost 30 million tons, and to this day it is a place of bulk transshipments. In the photo: construction of the marine hydrotechnical equipment of the Northern Port, Gdańsk, 1970–1975.

Katarzyna Bock-Matuszyk

?

Kultura | Culture

Grzegorz Czarnecki

Początkowo wiele działań w obszarze kultury wynikało z potrzeby polonizacji obszarów obcych kulturowo. Za tymi odgórnymi priorytetami politycznymi szły również inicjatywy oddolne, wprost wynikające z potrzeb lokalnych społeczności. Już od 1945 roku tworzono ośrodki badań naukowych, formowano środowiska artystyczne i nieformalne grupy oraz powoływano instytucje kultury – czasem od podstaw, czasem zaś reaktywując te przeniesione tu m.in. ze Lwowa czy z Wilna, przy wykorzystaniu zastanej infrastruktury. Uruchamiane były kina, teatry, muzea, biblioteki, świetlice wiejskie, domy kultury, rozgłośnie radiowe, a później telewizyjne. Dość szybko konstruowano ofertę pozwalającą nowym mieszkańcom Ziem Zachodnich i Północnych oderwać się od wojennych traum, wszechobecnych gruzów i niedostatków. Po początkowym okresie adaptacji podjęto wielokierunkowe inicjatywy twórcze: rozwijano kluby literackie, czasopisma kulturalne (jak choćby „Odra”), organizowano towarzystwa śpiewacze, chóry, teatry amatorskie.

W 1965 roku Jerzy Grotowski opublikował jeden z najważniejszych manifestów teatralnych XX wieku, rozwijając przy tym swoją autorską koncepcję teatru tworzonego we Wrocławiu, gdzie równolegle z nim działał twórca pantomimy Henryk Tomaszewski oraz funkcjonowały liczne teatry eksperymentalne, kabarety i grupy studenckie, na czele z sensybilistami. Rozkwitowi życia teatralnego, manifestowanego np. na szczecińskim Przeglądzie Teatrów Małych Form „Kontrapunkt”, towarzyszyły inicjatywy muzyczne, jak przeglądy i festiwale piosenek popularnych (Zielona Góra, Sopot, Opole) i muzyki klasycznej (np. Wratislavia Cantans). Ujęcia krajobrazów Ziem Zachodnich i Północnych przechodziły do świadomości masowej dzięki dzia-

Initially, many activities in the field of culture resulted from the need to Polonize culturally alien areas. These top-down political priorities were also followed by bottom-up initiatives, directly resulting from the needs of local communities. As early as 1945, academic research centres were established, artistic circles and informal groups were formed, and cultural institutions were established – sometimes from scratch, sometimes by reactivating those transferred here, e.g. from Lviv or Vilnius, using existing infrastructure. Cinemas, theatres, museums, libraries, community centres, arts centres, radio and later television stations were opened. Quite quickly, an offer was constructed that would allow the new inhabitants of the Western and Northern Territories to break away from the traumas of war, the ubiquitous rubble and hardships. After the initial period of adaptation, multi-directional creative initiatives were undertaken. Literary clubs were developed, cultural magazines were developed (such as “Odra”), singing societies, choirs, and amateur drama groups were organized.

In 1965, Jerzy Grotowski published one of the most important theatrical manifestos of the 20th century, developing his original concept of a theatre created in Wrocław, where Henryk Tomaszewski, the creator of the pantomime theatre, operated in parallel with him, as well as numerous experimental theatres, cabarets and student groups led by the sensibilists [a Wrocław theatrical movement]. The flourishing of theatrical life, manifested, for example at the Szczecin “Kontrapunkt” Review of Small Form Theatres, was accompanied by musical initiatives, such as reviews and festivals of popular songs (Zielona Góra, Sopot, Opole) and classical music (e.g. Wratislavia Can-

łalności Wrocławskiej Wytwórni Filmów Fabularnych, z którą związani byli czołowi reżyserzy polskiego kina (m.in. Andrzej Wajda, Roman Polański, Agnieszka Holland, Jan Jakub Kolski).

Szczecińskie i gdańskie wydarzenia Grudnia ‘70 oraz Sierpnia ‘80 były inspiracją dla utworów filmowych i muzycznych, a także pomników. W ostatniej dekadzie Polski Ludowej rozwijała się kultura podziemna, która niecałą dekadę później stała się zaczynem odrodzenia kultury niezależnej politycznie. Współpraca międzynarodowa oraz akcentowanie wartości europejskich przyczyniły się do przyznania Wrocławiowi tytułu Europejskiej Stolicy Kultury na 2016 rok.

tans). Shots of the landscapes of the Western and Northern Territories became popular thanks to the activities of the Wrocław Feature Film Studio, with which the leading directors of Polish cinema were associated (including Andrzej Wajda, Roman Polański, Agnieszka Holland, and Jan Jakub Kolski).

The Szczecin and Gdańsk events of December ‘70 and August ‘80 were an inspiration for film and musical works, as well as monuments. In the last decade of People’s Poland, an underground culture developed, which less than a decade later became the leaven for the revival of a politically independent culture. International cooperation and an emphasis on European values contributed to Wrocław being awarded the title of the European Capital of Culture for 2016.

Jedną z form kulturowej polonizacji Ziem Zachodnich i Północnych były znaczące przestrzeń symboliczne monumenty, jak Pomnik Polskiego Zwycięstwa nad Odrą na Górze Czcibora. Dzieło szczecińskich rzeźbiarzy Stanisława Biżka i Czesława Wronki zostało tam postawione w 1972 roku w celu upamiętnienia tysiąclecia bitwy pod Cedynią.

One of the forms of the cultural Polonization of the Western and Northern Territories were symbolic monuments that marked the space, such as the Monument of the Polish Victory on the River Odra on Czcibor Mountain. The work of Szczecin sculptors Stanisław Biżek and Czesław Wronka was erected there in 1972 to commemorate the millennium of the Battle of Cedynia.

Grzegorz Czarnecki

Lata 80. XX wieku to rozwój niezależnej kultury opozycyjnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Miała ona różne odmiany: od narodowo-patriotycznej po artystyczno-aktywistyczną czy artystyczno-anarchistyczną, jak ta tworzona przez wrocławską Pomarańczową Alternatywę czy trójmiejski Totart. Na zdjęciu: happening Pomarańczowej Alternatywy we Wrocławiu 1 czerwca 1988 roku.

The 1980s saw the development of an independent opposition culture in the Western and Northern Territories. It had different varieties: from national-patriotic to artistic-activist or artistic-anarchist, such as the one created by Wrocław’s Orange Alternative or the Tricity’s Totart. In the photo: Orange Alternative event in Wrocław on 1 June 1988.

Grzegorz Czarnecki

W Zielonej Górze w latach 1963–1981 odbywały się Wystawy Złotego Grona – awangardowe biennale artystyczne, w którym brali udział m.in. Julian Przyboś, Stefan Gierowski, Stanisław Lorentz, Maciej Szańkowski, Ryszard Stanisławski. Prawie trzysta prac z Wystaw Złotego Grona jest prezentowanych w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze.

In Zielona Góra in the years 1963–1981, the Golden Grape Exhibitions were held – an avant-garde artistic biennale, attended by, among others, Julian Przyboś, Stefan Gierowski, Stanisław Lorentz, Maciej Szańkowski, and Ryszard Stanisławski. Nearly three hundred works from the Golden Grape Exhibitions are on show at the Museum of the Lubusz Region in Zielona Góra.

Grzegorz Czarnecki

? BRAK OPISU LICENCJI

Sztuka | Art

Ewa Gładkowska, Marcin Musiał

Na Ziemiach Zachodnich i Północnych rodzi się „nowe” – nowa państwowość i nowy ustrój społeczny. Formują się również nowe idee artystyczne, wykuwane w środowiskach plastyków związanych w znacznej mierze z powstającymi już od 1946 roku uczelniami plastycznymi, w tym Państwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych we Wrocławiu i w Sopocie (od 1954 roku w Gdańsku).

Sztuka co prawda staje się narzędziem propagandy, szczególnie po 1949 roku, ale jest także wartością, która buduje poczucie bezpieczeństwa i przynależności w świecie. Stwarza przestrzeń dla twórczego wyrażania siebie, poszukiwań, eksperymentów.

Dzięki temu zawiązują się Szkoła/Grupa Wrocławska, „10xTAK”

czy „Luxus” oraz kształtują się środowiska twórcze: kapiści z Hanną Krzetuską-Geppert i Janem Cybisem czy wrocławska

szkoła plakatu z Janem Aleksiunem i Eugeniuszem Getem-Stankiewiczem. Młodzi twórcy chcą pokazywać swoje prace, organizowane są więc plenery i wystawy: Triennale Rysunku, plenery malarskie w Reszlu, Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (od 1965 roku) czy Międzynarodowe Plenery Ceramiczno-Rzeźbiarskie w Bolesławcu (od 1963 roku). Mazur Hieronim Skurpski staje się spiritus movens życia artystycznego Olsztyna i całego regionu, a jako dyrektor Muzeum Mazurskiego (późniejsze Muzeum Warmii i Mazur) propaguje kulturę ludową tych terenów, w której najłatwiej znaleźć wątki polskie. Podobne inspiracje obecne są na Opolszczyźnie, gdzie roślinne motywy dekoracyjne przenoszone są w latach 60. z „kroszonek” i haftów na porcelanę, projektowaną i wypalaną m.in. w Tułowicach. W pozostałych rejonach Ziem Zachodnich i Północnych trudniej o tak silne odwołania do elementów sztuki lokalnej, ale artyści twórczo interpretują elementy lokalnego dziedzictwa, np. w Nowej Rudzie,

In the Western and Northern Territories of Poland, something “new” is born – a new statehood and a new social structure. New artistic ideas are also forming, forged in visual arts circles, largely associated with the art schools established since 1946, including the State Higher Schools of Fine Arts in Wrocław and Sopot (since 1954 in Gdańsk). Although art becomes a propaganda tool, especially after 1949, it is also a value that builds a sense of security and belonging in the world. It creates a space for creative self-expression, exploration and experimentation. Thanks to this, the Wrocław School/Group, “10xTAK” or “Luxus” are formed, and creative environments are shaped: the Kapists (aka the Colourists) with Hanna Krzetuska-Geppert and Jan Cybis or the Wrocław school of posters with Jan Aleksiun and Eugeniusz Get-Stankiewicz. Young artists want to show their works, so plein-airs and exhibitions are organized: the Triennale of Drawing, plein-air painting in Reszel, the Biennale of Spatial Forms in Elbląg (since 1965) or the International Ceramics and Sculpture Festival in Bolesławiec (since 1963). The Masurian Hieronim Skurpski becomes the spiritus movens of artistic life in Olsztyn and the entire region, and as the director of the Masurian Museum (later the Museum of Warmia and Masuria) he promotes the folk culture of these areas, where it is easiest to find Polish elements. Similar inspirations are present in the Opole region, where floral decorative motifs are transferred in the 1960s from “kroszonki” [painted eggs] and embroideries to porcelain, designed and fired, e.g., in Tułowice. In other regions of the Western and Northern Territories, it is harder to find such strong references to elements of local art, but artists creatively interpret elements of local heritage, e.g. in Nowa Ruda, where

gdzie cyklicznie odbywają się plenery malarskie, które w latach 70. XX wieku przyjmują formę ogólnopolskiego festiwalu studentów szkół artystycznych.

Sztuka wymykała się również z przestrzeni galeryjnych – plastycy angażowani byli w przygotowywanie monumentalnych dekoracji na dni miast, wydarzenia państwowe, festiwale, zaś projekty ceramików i architektów wnętrz pozwalały trafić niektórym przykładom sztuki użytkowej do produkcji masowej.

open-air painting sessions take place periodically, which in the 1970s take the form of a nationwide festival of student art schools.

Art also escaped from gallery spaces – artists were involved in the preparation of monumental decorations for city days, state events, festivals, while the projects of ceramists and interior designers allowed some examples of applied art to be mass-produced.

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej (wcześniej Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej) według projektu Xawerego Dunikowskiego został odsłonięty w Olsztynie w 1954 roku. Zleceniodawcą był ówczesny wojewoda olsztyński Mieczysław Moczar. Z historycznego punktu widzenia obiekt jest wzorcowym przykładem dissonant heritage – trudnego dziedzictwa: w styczniu 2023 roku wojewoda warmińsko-mazurski zobowiązał Gminę Olsztyn do usunięcia pomnika.

The Monument to the Liberation of the Warmia and Masuria (formerly the Monument of Gratitude to the Red Army) designed by Xawery Dunikowski was unveiled in Olsztyn in 1954. The monument was commissioned by the then voivode of Olsztyn, Mieczysław Moczar. From a historical point of view, the building is a model example of dissonant heritage, a difficult heritage: in January 2023, the Warmian-Masurian Voivode instructed the Olsztyn Commune to remove the monument.

Ewa Gładkowska

BRAK ZDJĘCIA

W zamku w Reszlu stworzono Galerię Sztuki Współczesnej Warmii i Mazur, w której Barbara Hulanicka, artystka tkaczka, inspirując się wzorami wschodniopruskich dywanów strzyżonych i kilimów, tworzyła tkaniny z motywami mazurskimi i warmińskimi. Na zdjęciu: Barbara i Andrzej Hulaniccy prezentują tkaninę Gwiazdy patrzą na nas jej autorstwa, Barczewo, 1981.

A Gallery of the Contemporary Art of Warmia and Masuria was created in the castle in Reszel, where Barbara Hulanicka, an artist weaver, inspired by the patterns of East Prussian cut carpets and kilims, created fabrics with Masurian and Warmian motifs. In the photo: Barbara and Andrzej Hulanicki present the fabric Stars are looking at us, Barczewo, 1981.

Ewa Gładkowska

BRAK ZDJĘCIA NA UDOSTĘPNIONYM DYSKU

W twórczości dorastającego w Działdowie Hieronima Skurpskiego często widoczne są reminiscencje obrzędowości Mazurów. Na obrazie Jutrznia (1974) przedstawił wątek Godów – misterium odprawianego w Prusach Wschodnich w wigilię Bożego Narodzenia.

In the works of Hieronim Skurpski, who grew up in Działdowo, there are often visible reminiscences of Masurian rituals. In the painting Lauds (1974), he presented the topic of Gody – a mystery celebrated in East Prussia on Christmas Eve.

Ewa Gładkowska

Zbiory/Collection: Ewa Gładkowska

BRAK OPISU LICENCJI

W 1965 roku Magdalena Abakanowicz we współpracy z J. Podwalnym i J. Sznajderem stworzyła kompozycję przestrzenną – wizję drzewa z uciętymi gałęziami, do którego wnętrza wpada światło, wystawioną na I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu. W latach 1965–1973 była to cykliczna impreza, która miała stworzyć podwaliny nowoczesnej polskiej kultury na tzw. Ziemiach Odzyskanych.

In 1965, Magdalena Abakanowicz, in cooperation with J. Podwalny and J. Sznajder, created an art installation – a vision of a tree with cut branches, into which light falls. This was exhibited at the 1st Biennale of Spatial Forms in Elbląg. In the years 1965–1973, this was a cyclical event that was to lay the foundations of modern Polish culture in the so-called Recovered Territories.

Ewa Gładkowska

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Prefabrykacja i zieleń | Prefabrication and greenery

Joanna Majczyk, Agnieszka Tomaszewicz

Szacuje się, że podczas II wojny światowej 55% zasobów mieszkaniowych w miastach późniejszych Ziem Zachodnich i Północnych uległo zniszczeniu, a tysiące kolejnych budynków zostało zdewastowanych po 1945 roku w wyniku zaniedbań oraz rabunkowego „odzysku” cegieł. Szczególnie ucierpiały największe miasta tego obszaru: Wrocław, Szczecin i Gdańsk, i to ich odbudowa na początku lat 50. XX wieku stała się dla władz państwowych priorytetem. W 1952 roku wicepremier Stefan Jędrychowski zapowiedział „odbudowę największych miast Ziem Odzyskanych”, precyzując, że ich „oblicze architektoniczne i urbanistyczne” ukształtowane zostanie „z uwzględnieniem cennych tradycji miejscowych, na wzór Warszawy i innych nowoczesnych miast socjalistycznych”.

W drugiej połowie lat 50. XX wieku zintensyfikowano działania na rzecz podniesienia z ruin także mniejszych ośrodków miejskich. Za koncepcję odbudowy nie odpowiadały jednak samorządy miast i nie miała ona charakteru lokalnego, była bowiem ściśle połączona z polityką centralną kraju. W rezultacie nowa architektura, wznoszona w technologii prefabrykowanej, podlegała ścisłym regulacjom, które miały doprowadzić do ujednolicenia krajobrazu dawnych i „odzyskanych” miast. W wymiarze symbolicznym reprezentowała ona nowy ustrój społeczny, kładący – w teorii – nacisk na egalitaryzm oraz poprawę jakości życia mieszkańców. W północnym i zachodnim paśmie Polski odnowa przestrzeni miast i zmiana ich wyglądu miała wyjątkowe znaczenie – była materialnym dowodem przyłączenia tych ziem do Polski. Historyczne centra miast i miasteczek przekształcano w osiedla mieszkaniowe, wyposażono w lokale usługowe, w dawnych wnętrzach kwartałów urządzono zieleńce, a nowe

It is estimated that during World War II, 55% of the housing stock in the cities of the later Western and Northern Territories were destroyed, and thousands of other buildings were devastated after 1945 as a result of neglect and theft, aka “recovery”, of bricks. The largest cities in this area, Wrocław, Szczecin and Gdańsk, suffered especially, and it was their reconstruction that became a priority for the state authorities in the early 1950s. In 1952, Deputy Prime Minister Stefan Jędrychowski announced “the reconstruction of the largest cities of the Recovered Territories”, specifying that their “architectural and urban face” would be shaped “taking into account valuable local traditions, following the example of Warsaw and other modern socialist cities”.

In the second half of the 1950s, efforts were intensified to raise smaller urban centres from the ruins. However, the concept of reconstruction was not the responsibility of city governments, and it was not of a local nature, as it was closely connected with the central policy of the state. As a result, new architecture, erected in prefabricated technology, was subject to strict regulations, which were to lead to the unification of the landscape of old and “recovered” cities. On a symbolic level, this represented a new social system, emphasizing – in theory – egalitarianism and improving the quality of life of the inhabitants. In the northern and western belts of Poland, the renewal of urban space and the change in their appearance was of exceptional importance – it was a material proof of the annexation of these lands to Poland. The historic centres of cities and towns were transformed into housing estates, services were provided, green spaces were arranged in the former interiors of

bloki mieszkalne wyraźnie kontrastowały z „poniemiecką” zabudową, której z reguły nie postrzegano jako wartościowej ze względu na „obcość” i kapitalistyczny rodowód.

Sposób odbudowy miast realizowany do lat 80. XX wieku wzbudza dziś kontrowersje głównie ze względu na odejście od historycznych układów urbanistycznych, powtarzalność form budynków i ich dyskusyjną wartość estetyczną, wynikającą po części z ich wykonania. Dziedzictwo polskiej architektury powojennej staje się przedmiotem debat, w których najgłośniej wybrzmiewa pytanie: zachować czy wyburzyć?

the quarters, and new blocks of flats clearly contrasted with the “post-German” buildings, which were usually not perceived as valuable due to their “foreignness” and capitalist origin. The method of rebuilding cities implemented until the 1980s is controversial today mainly due to the departure from historical urban layouts, the repetition of building forms and their debatable aesthetic value, partly resulting from their execution. The heritage of Polish post-war architecture has become the subject of debates, in which the most prominent question is: to preserve or to demolish?

Niezrealizowany plan odbudowy Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim projektu urbanisty Władysława Czernego z przełomu lat 50. i 60. XX wieku zakładał w miejscu dawnych kwartałów zabudowę domów szeregowych i bloków mieszkalnych. Centralą część placu rynkowego miał zajmować odbudowany gmach ratusza. Rysunek, 1971.

The unrealized plan for rebuilding the Old Town in Kamień Pomorski, designed by the urban planner Władysław Czerny at the turn of the 1950s and 1960s, proposed the development of terraced houses and blocks of flats in the place of the former building style. The central part of the market square was to be occupied by the rebuilt town hall building. Drawing, 1971.

Joanna Majczyk, Agnieszka Tomaszewicz

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Rynek w Jaworze w województwie dolnośląskim, odbudowany w latach 1963–1965 według projektu wrocławskich architektów Marii i Stefana Müllerów. Intencją autorów było „wprowadzenie architektury współczesnej do ośrodka zabytkowego, przy równoczesnym zachowaniu ciągłości [jego] specyficznego charakteru”. Stan około 1970 roku.

Na zdjęciu: widok z wieży Zamku Wysokiego na Stare Miasto w Malborku (województwo pomorskie), odbudowane w latach 60. XX wieku jako Osiedle XX-lecia PRL. Zachowano dawną sieć ulic, wzdłuż których wzniesiono pawilony usługowe i bloki mieszkalne; 1969.

In the photo: the view over Malbork Old Town from the tower of the High Castle (Pomeranian voivodeship), rebuilt in the 1960s as a housing estate for the 20th anniversary of the People’s Republic of Poland. The old network of streets has been preserved along which service pavilions and blocks of flats have been erected, 1969.

Wacław Górski / AUMK

Joanna Majczyk, Agnieszka Tomaszewicz

W wyniku przebudowy starówki w Szczecinie otwarto widoki perspektywiczne na ważne gmachy publiczne, np. bazylikę archikatedralną św. Jakuba Apostoła, oraz rozbudowano infrastrukturę drogową.

Po lewej: pocztówka z widokiem z 1939 roku; kolekcja Landesbibliothek Mecklenburg-Vorpommern Günther Uecker. Po prawej: widok po przebudowie, 1985.

The result of the reconstruction of the old town in Szczecin, views of important public buildings, such as the cathedral basilica of St James the Apostle; the road infrastructure was also expanded.

Left: a postcard with a view from 1939; collection of Landesbibliothek Mecklenburg-Vorpommern Günther Uecker. Right: view after reconstruction, 1985.

Lech

Zielaskowski / NAC

Joanna Majczyk, Agnieszka Tomaszewicz

DZIEDZICTWO WYTWORZONE | HERITAGE CREATED

Mieszkańcy Ziem Zachodnich i Północnych nie tylko musieli włożyć ogromny wysiłek w zaadaptowanie się do życia w nowych warunkach i stworzenie nowych społeczności, ale także na co dzień zmagali się ze wszechogarniającą komunistyczną ideologią. Mimo to, a może właśnie dzięki temu, byli w stanie rozwijać nowe idee.

Pojednanie | Reconciliation

Łukasz Kamiński

Idea pojednania polsko-niemieckiego szczególnie związana jest z Wrocławiem. Autorem tekstu listu polskich biskupów do niemieckiego episkopatu – najważniejszego przełomu na drodze do pojednania obu narodów – był ordynariusz wrocławski biskup Bolesław Kominek.

W listopadzie 1989 roku w dolnośląskiej Krzyżowej odprawiono „mszę pojednania” z udziałem kanclerza Helmuta Kohla i premiera Tadeusza Mazowieckiego, a kilka miesięcy później środowisko wrocławskiego Klubu Inteligencji Katolickiej zainicjowało budowę w Krzyżowej ośrodka dialogu i spotkań młodzieży. Do dziś służy on idei porozumienia i pojednania.

The inhabitants of the Western and Northern Territories not only had to make a huge effort to adapt to life in new conditions and create new communities, but also struggled on a daily basis with the all-encompassing communist ideology. Despite this, or perhaps because of this, they were able to develop new ideas.

The idea of Polish–German reconciliation is particularly associated with Wrocław. The author of the letter of the Polish bishops to the German episcopate – the most important breakthrough on the road to reconciliation between the two nations – was the Ordinary of Wrocław, Bishop Bolesław Kominek. In November 1989, a “reconciliation mass” was held in Krzyżowa in Lower Silesia with the participation of Chancellor Helmut Kohl and Prime Minister Tadeusz Mazowiecki, and a few months later the circle of the Wrocław Catholic Intelligentsia Club initiated the construction of a centre for dialogue and youth meetings in Krzyżowa. To this day, it serves the idea of understanding and reconciliation.

Solidarność | Solidarity

Łukasz Kamiński

Jednym z czynników integrujących nowych mieszkańców

Ziem Zachodnich i Północnych była także idea solidarności. Największa w Polsce manifestacja wspierająca walczących Węgrów jesienią 1956 roku odbyła się w Olsztynie. Przez wszystkie ośrodki akademickie na tych terenach przeszła fala protestów w marcu 1968 roku, demonstrowano także w Legnicy.

W grudniu 1970 roku strajki i demonstracje ogarnęły nie tylko Wybrzeże, lecz również Olsztyn, Wałbrzych i Wrocław. W styczniu 1971 roku strajk solidarnościowy w Szczecinie zmusił władze do spotkania z protestującymi i obietnicy zmiany polityki.

Doświadczenie to wywarło decydujący wpływ na kształt strajków z sierpnia 1980 roku, zapoczątkowanych w Gdańsku i Szczecinie. Ich sukces był możliwy m.in. dzięki protestowi ogłoszonemu 26 sierpnia we Wrocławiu. Strajkujący nie stworzyli własnej listy postulatów, lecz wsparli żądania gdańszczan, w ten sposób demonstrując solidarność w czystej postaci. Nie dziwi, że to członek dolnośląskiej delegacji – Karol Modzelewski – zaproponował, aby niezależny ruch związkowy nazwać właśnie „Solidarność”.

One of the factors integrating the new inhabitants of the Western and Northern Territories of Poland was also the idea of solidarity. The largest demonstration in Poland in support of the fighting Hungarians took place in Olsztyn in the autumn of 1956. A wave of protests swept through all the academic centres in these areas in March 1968, and there were also demonstrations in Legnica.

In December 1970, strikes and demonstrations spread not only along the coast, but also to Olsztyn, Wałbrzych and Wrocław. In January 1971, a solidarity strike in Szczecin forced the authorities to meet the protesters and promise to change their policy. This experience had a decisive influence on the shape of the strikes of August 1980, initiated in Gdańsk and Szczecin. Their success was possible thanks to the protest announced on 26 August in Wrocław. The strikers did not create their own list of demands, but supported the demands of the inhabitants of Gdańsk, thus demonstrating solidarity in its purest form. It is not surprising that it was Karol Modzelewski, a member of the Lower Silesian delegation, who proposed that the independent trade union movement should be called “Solidarność [Solidarity]”.

Inicjatorem „mszy pojednania” w Krzyżowej był opolski ordynariusz biskup

Alfons Nossol. Na zdjęciu: biskup Alfons Nossol wraz z premierem Tadeuszem Mazowieckim i kanclerzem Helmutem Kohlem, Krzyżowa, 1989.

The initiator of the “reconciliation mass” in Krzyżowa was the Bishop of Opole, Bishop Alfons Nossol. In the photo: Bishop Alfons Nossol with Prime Minister Tadeusz Mazowiecki and Chancellor Helmut Kohl, Krzyżowa, 1989.

„Aresztowani studenci to jedni z nas” – z takim hasłem odbywała się demonstracja solidarnościowa podczas oficjalnego pochodu pierwszomajowego we Wrocławiu w 1968 roku. Był to ostatni akord protestów marcowych.

“The arrested students are one of us”; this was the slogan of the solidarity demonstration during the official May Day parade in Wrocław in 1968. It was the last act of the March protests.

Łukasz Kamiński

Łukasz Kamiński

Pierwszy do strajku zainicjowanego w Gdańsku 14 sierpnia 1980 roku przyłączył się Szczecin. Na zdjęciu: transparent na bramie szczecińskiej stoczni

Szczecin was the first to join the strike initiated in Gdańsk on 14 August 1980.

In the photo: a banner at the gate of the Szczecin shipyard Łukasz Kamiński

BRAK ZDJĘCIA NA UDOSTĘPNIONYM DYSKU

Wyrazem solidarności była niedawna spontaniczna pomoc dla uchodźców z ogarniętej wojną Ukrainy. Na zdjęciu: wolontariusze udzielający pomocy na dworcu kolejowym we Wrocławiu. W pierwszych tygodniach była ona możliwa głównie dzięki ofiarności mieszkańców miasta, które przyjęło największą grupę Ukraińców.

Another expression of solidarity was the recent spontaneous help for refugees from war-torn Ukraine. In the photo: volunteers providing help at the railway station in Wrocław. In the first weeks, this was possible mainly thanks to the generosity of the inhabitants of the city, which took in the largest group of Ukrainians.

Łukasz Kamiński