CZARNY STAW GĄSIENICOWY (POD KOŚCIELCEM) P R ZEZ E u geniusza
IDz ie w u l s k i e g o .
(Tablica I.) Pow ierzchnia 16,9 hektarów, najw iększa głębokość 4 7m , wyniesienie nad poziom morza 1026“ .
W a rty k u le „ P ięć Staw ów w dolinie R oztoki w T a tra c h p o lskich11 d ru k o w anych w T. V I. P a m ię tn ik a Tow. T atrzańskiego zaznaczyliśm y fak t, że w iększe zbiorniki w ód w T a tra c h są, rozłożone n a m ałej stosunkow o p rzestrzeni. P o stro nie polskiej zn ajd u jące s ię : R y b ie Je z io ro '), M orskie O ko2) i P ię ć Staw<?w3) w la ta c h poprzednich b y ły p rzedm iotem m ego bad an ia. W roku 1881 podczas la ta dokonałem pom iarów ostatniego z w iększych zbiorników , to je s t Czarnego S taw u G ąsienicow ego. W sz y stk ie pow yższe staw y czyli je z io ra , oprócz G ąsienicow ego Staw u, dają dopływ y do potoku B iałk i, są one położone w dolinie głęboko zachodzącej a za rysow anej przez w schodnie T a try , k tó re zaczy n ają się przy Św inicy, m ocno ju ż w ysuniętej na półi OC. O dnoga w ychodząca z głównego p a sm a gór przy Sw inicy, a id ąca n a północno-w schód, stanow i rozdział wód pom iędzy B ia łk ą a B ia ły m D u n ajcem . O dnoga ta nie posiada je d n e j ogólnej nazw y, pojedyncze zaś je j części są znane ja k o : Z aw rat, G ra n a ty , Kozi W irc h , Buczynow e, K rzyżne. To ostatn ie rozdw aja się i tw orzy dw a duże pasm a W ołoszyn i K oszystą. Z połu dniow ych stoków tego pasm a, zaczynającego się Św inicą, a kończącego się Ko-
1) R yb ie J e z io r o , P a m iętn ik T ow . T atrzań. T. IV. 2) M orskie O ko, P a m iętn ik T ow . T atrzań . T. V . 3) P ię ć Staw ów , P a m iętn ik T ow . T atrzań. T. V I. i P a m iętn ik F izy o g ra fiezn y . W arszaw a. T. I. 1 8 8 1 r. str. 8 6 .
I//
r\
I j *>
f\
IH.fó.iZO
Biblioteka Narodowa
mmSn
30001017616063
2 szystą, wody spływ ają do B iałki, kiedy z północnych stoków zdążają do p. Sucha W oda, który je st już dopływem Białego D unajca. Idąc od Świnicy na zachód głównem pasmem T atr po przejściu przełęczy „Liliow e11 napotykam y szczyt B eskid, od którego odgałęzia się pasmo idące na północo-wschód, noszące również miano B eskidu i stanowiące jednę nieprzerw aną łączność z kopami Magórą i K rólow ą; Skupniowym upłazem i nakoniec Nosalem. Te dwie wielkie odnogi pasm a głównego Świnica-Koszysta i Beskid-Nosal, ograniczają zagłębie podzie lone na wiele mniejszych, a otw arte w stronę północną. Od pasma ŚwinicaKoszysta idące na północ szczyty Żółta Turnia (od Koziego W irchu, niejako jego bezpośrednie przedłużenie) i Kościelec (od Świnicy) dzielą to wielkie zagłębie na trzy doliny. Dolina zaw arta pomiędzy Koszystą a Żółtą Turnią, zwana P ań szczycą, je st uboga w wodę. Mały stawek znajdujący się tam , podczas lata nie kiedy wysycha. Pasm o Św inica-K oszysta ze swemi odnogam i: Żółta Turnia i Kościelec jest granitowe, Beskid zaś w części, idącej ku Magórze, składa się z piaskowca i wapienia. Dwie doliny pozostałe są znane pod jednem nazwiskiem hali Gąsieniców z Zakopanego. Kościelec je st odnogą krótką i nagle uciętą, a jako taki dzieli tę ostatnią dolinę w jej końcu na dwie części, kiedy Żółta Turnia, jako na znacznej przestrzeni zwolna spadająca, oddziela Pańszczycę od doliny Gąsienicowych S ta wów, ta k że te dwie doliny już przy wyjściu z T atr z sobą się łączą. B rzeg po łudniowo-zachodni doliny Gąsienicowych Stawów tworzy odnoga B eskidu niebędąca ju ż granitem . Stoki tego pasm a są pokryte traw ą i stanowią najżyźniejszą część hali Gąsieniców. Ponieważ dolina ta opiera się o przełęcz Liliową łączącą Świnicę z B eskidem , przeto ta część hali nosi nazwę „pod Liliowem.“ Koniec doliny Gąsienicowych Stawów oparty o szczyty, je s t szerszy od po zostałej części doliny, czyli posiada cechę wspólną większości dolin tatrzańskich. Brzegi tej doliny, są zarysowane przez szczyty przeważnie granitowe, a zatem posiadające nagłe spadki. U ich podnóża znajdują się stawy czyli jeziora. W czę ści doliny, otoczonej wieńcem szczytów granitowych Żółta Turnia-K ościelec, znaj dujem y staw znacznych wymiarów, położony u podnóża stromego szczytu, wzno szącego się w kształcie piramidy, a z powodu tego kształtu nazwanego K ościel cem. W dolinie „pod Liliowem" pasmo B eskidu dostarcza m ateryału łatw iej rozkładającego się, który zsypując się na dół utw orzył spadek bardziej położysty na tern paśmie, niż na szczytach granitowych. W dolinie tej napotykam y stawki w liczbie 9 przeważnie u podnóża Kościelca i Świnicy, z których największy ma powierzchni około 3 h. a. U podnóża odnogi B eskidu dwa m aleńkie okrągłe jak b y lejki napełnione stojącą wodą. Idącem u z Zakopanego po wyjściu na Karczmisko (pomiędzy kopami K ró lową i Magórą), otwiera się , rozległy widok na dolinę Gąsieniców, a w części widzi się Pańszczycę, kryjącą się poza Żółtą Turnią. W idok staje się w spanial szym przy wejściu na szczyt kopy Magóry (1719m), z tego m iejsca widać poziom wody w Czarnym Stawie Gąsienicowym pod K ościelcem , która w nim zebrana odpływa przez w ał przecinający dolinę w poprzek od Żółtej Turni do Małego Kościelca. W ody, płynące z Czarnego Stawu Gąsienicowego łączą się w dolinie u podnóża Kopy Królowej z wodą, idącą od stawków Gąsienicowych, leżących w dolinie „pod Liliow em .“ Strum ień doliny „pod Liliowem11 zazwyczaj je st dla oka ludzkiego ukryty pod grubą w arstw ą kam ieni wyścielających łażysko tego potoku, tylko przy b a r dzo obfitej ilości wody płynie on po wierzchu głazów. Jeżeli w zwykłych warun-
kach oko go nie odszuka, to szmer wody z pod kam ienistego dna daje wiedzieć przechodniowi o istnieniu potoku w pewnej głębokości. Z tego powodu ten odpływ wody znany je st pod nazwą „Suchej Wody* i po połączeniu się z potokiem, pro wadzącym wodę z Czarnego Stawu zachowuje swoję nazwę. Postępując doliną ku Czarnemu Stawowi ponad potokiem napotykam y wały, idące w kierunku długości doliny, które są zwałami (morenami) pozostawionemi przez lodnik, niegdyś istniejący w tej dolinie. Zbliżając się do stawu napotykam y znacznej wysokości wał poprzeczny, z którego w postaci licznych wodospadów staczają się wody potoku, ponad któ rego jednym lub drugim naprzemian brzegiem dotąd szliśmy, zdążając do stawu. W a ł sam je st w części skałą litą (samorodem), a w innej części utworzony ze złomów różnej wielkości skał, pochodzących z otaczających szczytów. Po wyjściu na wał spostrzegamy część Stawu, posiadającego znaczne wymiary. W oda przej rzysta ja k we wszystkich jeziorach, znajdujących się na początkach granitowych dolin, zabarwiona brzegami na zielono, a kn środkowi przechodząca w ciemny szafir. Poziom wody w stawie jest o l ł/2 m etra poniżej m iejsca, na którem znaj dzie się podróżny, idący ścieżką w chwili wejścia na zwał. Chcąc jednocześnie widzieć cały staw, należy pójść u podnóża zwału do jego połowy w stronę Kościelca. Z tego m iejsca ujrzym y Staw, posiadający k ształt przybliżenie serca nieco przegiętego, którego ostry koniec je st zwrócony do szczytów, a koniec grubszy wspiera się na poprzecznym zwale. Staw przeto z północy je s t zamknięty zwałem, od zachodu Małym i W ielkim Kościelcem, który spadając stromo w postaci usypisk granitowych do poziomu wody, tworzy brzeg zachodni stromy i przykry do obejścia. W południowym wązkim końcu Stawu dopływają wody z doliny, stromo wznoszącej się ku górze a zarysowanej z jednej strony Granatam i a z drugiej Kozim W irchem . Łożysko tej doliny gdzieniegdzie gładkie, połyskujące od wody spływającej po tych równinach mocno pochyłych; w zagłębiach, do których pro m ień św iatła nie dosięga, błyszczą swoją białością płaty śniegu wśród lata. One równie swojem wygładzeniem świadczą o istnieniu w tern m iejscu lodnika w od ległej przeszłości. Z tem i wodami łączy się potok, sączący się z doliny, zawartej pomiędzy Kościelcem i Granatam i a opartej o Swinicę, która idąc od stawu stromo podnosi się do góry, zakręca się „ku Zawratowi*, a w tej zawróconej dolinie na wyższem piętrze znajduje się m ały Stawek znany pod nazwą „Zm arzły.“ Zacho dni brzeg stanowią spadki Koziego W irchu i usypiska położyste złożone z dużych głazów Żółtej Turni. Brzegi stawu w ogóle zarysowane mocno zatokami lub wyskokami do wody; wyszukanie linii prostej na brzegu, która mogłaby służyć za podstawę do zdjęcia planu, stanowiło pewną trudność. P lan tego stawu zdjąłem stolikiem , za pod staw ę służyła linia AB długa 100“ przy brzegu zwału (Tablica I. fig. 1.). W od ległościach wynoszących po 100m, zostały zatknięte chorągiewki, ja k również na wyskokach i zatokach, ja k to przy pom iarach poprzednich stawów m iało miejsce. R ysunek zdjęty na gruncie według skali 1 : 2000. P lan ta k zrobiony pozwolił ocenić, że powiechnia Czarnego Staw u Gąsieni cowego (pod Kościelcem) wynosi 17 h. a., według m apy katastralnej podają powierzchnię jego na 22,9 h. a. Długość stawu z punktu A do dopływu I wy nosi 600m. Szerokość jego je s t bardzo różna; w końcu najszerszym przy zwale wynosi 400m, na środku 300m, w pobliżu przypływ u tylko 100m. P lan przy niniejszym artykule dołączający się (T ab. I. fig. 1 i 2) je s t zro biony według skali 1 : 5000.
1
2
3
4
I
0m
9“
0
0
I
II
26“
26“
10“
4m
II
III
0
O S
W celu dokonania pomiarów głębokości zostały wytyczone 4 podłużnice i 6 poprzecznie w odstępach wynoszących po 100m. Punktów przecięć takim sposo bem wyznaczono 24, z których 15 przypada na Stawie, pozostałe zaś 9 na b rze gach. Pom iary zostały dokonane ołowianką (P am . Tow. Tatrz. T. IV.: Rybie Jezioro) i otrzymano w ypadki następujące.
22“
ym
III
IY
0
47”
32”
0
IY
Y
0
36“
34“
0
Y
YI
0
ym 38”
0
YI
1
2
4
3
Te pomiary dają jako największą głębokość 47m, kilka jeszcze pomiarów dokonanych około punktu 47m w odległościach 50“ daw ały wielkości znacznie mniejsze od te j; pomiar dokonany na poprzecznicy IV na środku pomiędzy podłużnicami 2 i 3 dał liczbę 46m bardzo blizką największej głębokości. Ha rysunku (Tab. I. fig. 2) linie łam ane, nakreślone przy podłużnicach przedstaw iają prawdopodobny kształt dna na tychże kierunkach. L inia kropko wana na rysunku (Tab. I. fig. I) obejm uje przestrzeń posiadającą głębokości większe od 30m. P rzy głębokościach większych od 30m pułapka chw ytała m uł; niekiedy jednakże, przy opuszczaniu ołowianki na dno, daw ały się odczuć duże głazy, na których ołowianka przy pierwszem dotknięciu dna spierała się, lecz pow tarzając kilkakrotnie opuszczanie i podnoszenie ołowianki czasami o 2m nagle s p a d a ła ; w tym wypadku po wyciągnięciu jej nad wodę daw ały się odszukać świeże rysy, stwierdzające bytność granitowej skały na dnie. Powierzchnia dna, posiadającego głębokości większe od 30m wynosi 3 1/'2 h. a., a zatem przybliżenie l/5 część całej pow ierzchni; część najgłębsza leży przy W ielkim Kościelcu, jej zarysowanie je st odległe od brzegów Stawu od 20m do 80m. Od strony zwału i Żółtej T urni Staw w ogóle je st bardzo płytki, w odległości 100m od brzegów znajdują się głębokości wynoszące zaledwie 10“ , a szczególniej je st płytki od strony Żółtej T u rn i; dno zawalone złomami kamieni, które niejako są dalszym ciągiem idących z Żółtej Turni F i Koziego W irchu C. P rzy końcu zwału od strony Żółtej T urni istnieje odpływ wody C tworzący potok. Pomiędzy ujściem wody a końcem zwału E , w odległości około 20“ od brzegu, znajduje się m ała wyspa, która je s t skałą, w ystającą nad powierzchnię wody, m ająca kształt podo bny do ósemki (8), której długość wynosi około 30™. Naokoło tej wyspy głębo-
kość wynosi około 4m. W yspa ta na mapie sztabu generalnego je s t fałszywie oznaczona tak co do swego położenia na stawie, jako też i co do wielkości. W prawdzie dla przechodnia stojącego w punkcie E , zasłania ona znaczną część Stawu, jako bardzo blizko położona, jednakże ten fakt nie może służyć za m iarę jej wielkości. W połowie długości Staw u brzeg jogo wschodni językiem wciska się do Stawu, tak że szerokość jego w tern m iejscu wynosi 300m, kiedy przy zwale przenosiła 400“ — ów wyskok H je s t zakończony skałą, stromo spadającą .do wody na wysokości około 10m; w tern m iejscu już w odległości 80m od brzegu znajduje się głębokość 30m. Część pozostała brzegu wschodniego od H do do pływ u wody je s t stokiem Koziego W irchu, który je s t daleko bardziej stromy niż położysty spadek Żółtej Turni, zarysowujący staw na przestrzeni od E do F . Brzeg zachodni tworzy więcej niż stromo wznoszący się Kościelec, który przy G nagle uciętą skałą, wysoką na kilkadziesiąt metrów, zbiega do wody. Po stokach Kościelca ciągną się strome żleby, które jednakże nie są w stanie jeszcze wytworzyć nieznacznych głębokości przy brzegu, dopiero zleb oddzielający W ielki Kościelec od Małego, spadając w dalszym ciągu pod poziom wody daje już z tej strony mniejsze głębokości. Na jego brzegu głębokość na środku Stawu nie do sięga już 30m. Staw Gąsienicowy je s t otoczony od wschodu, południa i zachodu stromemi granitowemi skałam i. Kościelec, ściśle rzeczy biorąc, ciągnie się w kierunku z południowo-wschodu na północo-wschód, a ponieważ Staw leży u podnóża tej góry przez większą część dnia przeto cień rzucony przez wyniosły Kościelec pada na powierzchnię stawu. Ilość św iatła, przenikająca do masy wód tego stawu przy partego pod K ościelec, je st stosunkowo bardzo m ała. W godzinach rannych ołowiankę mogłem widzieć do głębokości 15m, po południu w cieniu Kościelca tylko do 10m. Z tych to powodów woda tego Stawu je s t barw y ciemno-niebieskiej. W szystkie stawy znajdujące się na hali Gąsieniców, noszą nazwę Gąsienicowych, staw w mowie będący również tak je s t nazwany, a jako posiadający wodę ciemną, dla wyróżnienia od Stawów „pod Liliowem 11 otrzym ał przydomek „Czarnego11. W T atrach bardzo wiele stawów nosi miano „Czarny", staw Gąsienicowy Czarny niekiedy dla wyróżnienia od innych stawów czarnych nazyw ają „Czarny pod Ko ścielcem". T em peratura wody podczas mego pobytu (w końcu Sierpnia 1881 r.), na powierzchni na środku stawu wynosiła 11°C, kiedy na dnie w m iejscu naj większej głębokości tylko 5°C. Tem peraturę wedy na dnie wyznaczyłem term o m etrem maximum Sixa i Belloniego, który pozostawał do 10 m inut na dnie. D łużej utrzym ać go nie mogłem, ponieważ wicher, jak i pod koniec moich badań panował, w ytw arzał olbrzymią falę, która nie pozwalała z tratw ą utrzym ać się na jednem miejscu. W yniesienie poziomu wody w stawie nad poziom morza, stanowi według m apy sztabowej 1626m. A zatem poziom wody Czarnego Staw u Gąsieni cowego leży o 50m niżej, od poziomu Stawu W ielkiego w dolinie Roztoki. Czarny Staw Gąsienicowy leży już w granicach kosodrzewiny, która rośnie na zwale i wschodnim brzegu. Poniżej stawu na kilkadziesiąt metrów w pewnej odległości od niego napotyka się już obficie rosnące świerki.
M apa części T a tr (hala Gąsienico w z Zakopanego).
Staw Czarny Gąsienicowy szer. 49° 14' północna, długość 37° 41' na wschód od F e rro Skala: 1 : 75000.
,<3{
<
ij
V
dokonany p rz e z E. D ziew ulskiego ( I881 r.)
d n a n a k ie T u n k u p o d łu ż n ie
okala / a000. Każda mata podxialka na rysunku rómna 2 milimetrom odpowiada 10 metrom w naturze/.
93430 ^OD째
93434
Biblioteka Narodowa Warszawa
30001017616063