Tímarit hjúkrunarfræðinga - 1.tbl 2025

HJÚKRUNARFRÆÐINGA

The Icelandic Journal of Nursing | 1. tbl. 2025 | 101. árgangur

María Fjóla Harðardóttir, forstjóri Hrafnistu, segir mikilvægt að móta álag

miðað við getu og að keyra sig ekki í kaf

Hver á sýn Fíh varðandi dánaraðstoð að vera?

RITRÝNDAR GREINAR

‒ Veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins ‒

‒ Reynsla hjúkrunardeildarstjóra af störfum sínum á tímum Covid-19 ‒

‒ Álag foreldra barna á gjörgæsludeildum Landspítala árin 2017-2019 ‒

‒ Reynsla ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum og áhrif á úrvinnslu ‒

LÍTTU VIÐ Í HJÚKRUNARÞJÓNUSTU LYFJU

Engin tímabókun hjá hjúkrunarfræðingum Lyfju í Lágmúla og á Smáratorgi virka daga 8–16.

Hjúkrunarfræðingar í Lyfju Lágmúla sjá um heilsufarsmælingar, sprautugjöf, eyrnahreinsun, sáraumbúðaskipti, sauma- og heftatöku, árstíðabundnar bólusetningar, augnskimanir fyrir einstaklinga með sykursýki ásamt almennri ráðgjöf um forvarnir og heilsueflingu.

Hjúkrunarfræðingar í Lyfju Smáratorgi sjá um heilsufarsmælingar, sprautugjöf, sáraumbúðaskipti, saumaog heftatöku ásamt almennri ráðgjöf um forvarnir og heilsueflingu.

VIÐ ERUM HÉR FYRIR ÞIG

Hjá okkur færð þú allt sem þú þarft fyrir heilbrigði og vellíðan. Við leggjum áherslu á þekkingu, gæðavörur og persónulega þjónustu.

Ritstjóraspjall 4

Pistill formanns Fíh 8

10

12

18

24

Guðbjörg Pálsdóttir kveður sviðið

Nýr formaður, Helga Rósa Másdóttir

Leiðtoginn – María Fjóla Harðardóttir, forstjóri Hrafnistu, segir mikilvægt að móta álag í takt við getu

Viðtal – Hrönn Harðardóttir, geðhjúkrunarfræðingur og svæðis- og fagstjóri geðheilsuteymis HH vestur

Viðtal – Sóley S. Bender, prófessor emerita, hefur barist fyrir bættu kynheilbrigði í áratugi

30 Viðtal – Júlíana Guðrún Þórðardóttir, forstöðuhjúkrunarfræðingur geðþjónustu II

36 Vaktin mín – Sólveig Auðar Hauksdóttir

38

Viðtal – Hrefna Hugosdóttir, hjúkrunarfræðingur stofnaði fyrirtæki til að efla heilsuvitund

40 Hver á sýn Fíh varðandi dánaraðstoð að vera?

42

44

Trúnaðarmaðurinn: Guðrún María Þorsteinsdóttir

Trúnaðarmannaráðstefna Fíh: Komin til að vera

46 Hjúkrunarfræðinemarnir: Edda og Hjálmar

48 Aðalfundur Öldungadeildar Fíh í myndum

50 Nýtt starfsþróunarsetur Fíh

54

76

Ritrýnd grein: „Ég upplifði að verða nánast lömuð af ótta:“ Álag foreldra á gjörgæsludeildum Landspítala árin 20172019 mælt með PSS:PICU

Ritrýnd grein: „Sinnuleysið olli vanlíðan en stuðningurinn vellíðan:“ Reynsla ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum og áhrif á úrvinnslu

Ritrýnd grein: Veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins 84

Ritrýnd grein: „Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini:“ Reynsla hjúkrunardeildarstjóra af störfum sínum á tímum Covid-19. Fyrirbærafræðileg rannsókn

Núllstillt þar sem sólin sest í austri

Þetta er fyrsta tölublað ársins 2025 og það hefur aldeilis verið líf og fjör hjá félaginu síðan síðasta tölublað Tímarits hjúkrunarfræðinga smeygði sér inn um lúgur og ofan í póstkassa hjá okkar fólki; framkvæmdir, flutningar, fræðslunámskeið og formannskjör svo fátt eitt sé nefnt og hvað eru mörg f í því? Sjálf ferðaðist ég á fjarlægar slóðir og flaug hinum megin á hnöttinn þar sem sólin kemur upp í vestri og sest í austri. Mögnuð upplifun og dýrmæt innsýn í samfélag þar sem hugtakið lífsgæðakapphlaup er ekki til og stress fylgir bara ferðamönnum. Á Balí býr fjölskyldan saman og hjálpast að við að reka heimilið og láta allt ganga upp hvort sem það er að elda mat, ala upp börnin eða hugsa um öldungana.

Ég flaug til Balí með vinkonum og við vorum með sama bílstjórann allan tímann sem fræddi okkur um lifnaðarhætti og menninguna á eyjunni fögru. Hann sagði okkur að fram að giftingu sæu foreldrar um afkvæmin sín og svo víxluðust hlutverkin þegar þau giftu sig og yfirleitt væri það konan sem flytti þá inn á heimili eiginmanns síns. Fullkomið frelsi er ekki í makavali því okkar lífsglaði bílstjóri sagðist vera MBA, sem er ekki háskólanámið heldur þýðir það married by accident því hann barnaði konu sem hann átti ástarævintýri með og var þar með tilneyddur að giftast henni. Til allrar lukku fylgdi hamingja hjónabandinu, hún flutti inn til fjölskyldu hans og vinnur úti en þau bera ábyrgð á foreldrum hans. Þegar ég spurði hann hvort það væru ekki elliheimili á Balí hló hann og sagði að þau væru ekki til, fólk myndi ekki senda foreldra sína á stofnun, ekki heldur aldraða ættingja sem ættu ekki afkæmi til að hugsa um þá. Fjölskyldan stæði saman og allir innan hennar hefðu hlutverk, elsta kynslóðin hætti til að mynda ekki að vinna heldur færi að sinna öðrum verkefnum með aldrinum því ef fólk hætti að vinna færi heilsu þess að hraka. Heillandi samfélag þar sem túrisminn á eyjunni hefur stuðlað að betri lífsgæðum innfæddra, bílstjórinn sagði okkur nefnilega að eftir að myndin Eat Pray Love kom út hefur ferðamönnum fjölgað mikið og að sama skapi hefur fátækum fækkað. Eftir þrjár vikur í jóga, tónheilun og öðrum andlega nærandi tímum í stresslausu samfélagi Ubud var öra ritstýran komin úr fimmta gír í þriðja. Hafði aldrei í lífinu mætt í jógatíma eða tónheilun

Tímarit hjúkrunarfræðinga

Suðurlandsbraut 22 · 108 Reykjavík

Sími: 540 6400

hjukrun.is

Útgefandi: Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga

og hvað þá drukkið daglega marga nýkreista lífræna hollustudjúsa; ekkert gos og rotvarnarefnasull, hvað þá áfengi. Ég hafði engar væntingar um að ferð til Balí myndi breyta nokkru, það hvarflaði satt best að segja ekki að mér því þetta átti bara að vera ævintýraleg slökun með vinkonum en ég er heldur betur betri eftir Balí. Ég hafði verið að díla við andvökunætur og svefnleysi í nokkur ár og grunaði helst að breytingaskeiðið væri að ræna mig svefni. En eftir þriggja vikna núvitund og slökun, sef ég vært allar nætur og líklega var það þá álag og stress sem orsakaði svefnleysið. Núvitund og slökun var meðalið.

Ég tók viðtal við Hrefnu Hugosdóttur hjúkrunarfræðing fyrir þetta blað en hún stofnaði fyrirtækið Auðnast ásamt vinkonu sinni og hún segir einmitt að flestir heilsubrestir hjá fólki í atvinnulífinu tengist sálfélagslegum þáttum og streitan skori þar mjög hátt. Ég tók líka áhugavert viðtal við Hrönn Harðardóttur geðhjúkrunarfræðing sem er í krefjandi starfi og segir það vera áskorun fyrir sig að koma hvíld og slökun að en að hún finni hvað hugleiðsla og núvitund er öflug leið til að ná hugarró. Júlíana Guðrún Þórðardóttir er einnig í mjög áhugaverðu viðtali í blaðinu en hún er forstöðuhjúkrunarfræðingur geðþjónustu II og hún segir að geðhjúkrun krefjist ekki aðeins sérhæfðrar þekkingar heldur líka dýpri skilnings á mannlegum tengslum, samkennd og hæfni til að sitja með fólki á erfiðum stundum. Þetta er rauði þráðurinn í lífinu; að hlúa að geðheilsunni, sýna mildi, andlegan stuðning og hvílast og næra andann. Ég þurfti að skreppa hinu megin á hnöttinn til að átta mig í alvöru á því að lífið snýst í stórum dráttum aðallega um það að hlúa að sér og sínum, vera í núinu, njóta lífsins og skapa minningar frekar en að strita fyrir steypu og hoppa á vagn lífsgæðakapphlaupsins sem æðir áfram og eykur álag og stress.

Þetta fyrsta tölublað ársins er smekkfullt af áhugaverðum viðtölum við hjúkrunarfræðinga, auk þess eru fjórar ritrýndar fræðigreinar í blaðinu sem áhugavert er að sökkva sér niður í og lesa. Njótið þess að drekka í ykkur fróðleik kæru hjúkrunarfræðingar og njótið þess líka að næra andann og vera í núinu.

Ritstjóri og ábyrgðarmaður: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Ritnefnd: Helga Pálmadóttir, Sölvi Sveinsson, Ragnheiður Haralds Eiríksdóttir Bjarman

Ritstjóri ritrýndra greina: Herdís Sveinsdóttir

Ritnefnd ritrýndra greina: Sigrún Sunna Skúladóttir, Kristín Linda H. Hjartardóttir, Þóra Jenný Gunnarsdóttir

Yfirlestur: Ragnheiður Linnet

Auglýsingar: Erna Sigmundsdóttir

Umbrot: Prentmet Oddi

Forsíðumynd: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Prentun: Prentmet Oddi

ISSN 1022-2278

Pistill ritstjóra

Er hjartastuðtæki á þínum vinnustað?

Hjartastuðtæki ættu að vera staðalbúnaður í öllum fyrirtækjum.

Höfðabakki 7, 110 Reykjavík | +354 580 3900 | fastusheilsa.is

Að leiðarlokum

– vegferðin, stóru sigrarnir og framtíðin

Þann 15. maí næstkomandi lýkur minni níu ára formannstíð hjá Félagi íslenskra hjúkrunarfræðinga.

Það hefur verið mér sannur heiður að vera í forsvari fyrir stærstu heilbrigðisstéttina hér á landi.

Þegar horft er til baka á þennan tíma er svo margt sem kemur upp í hugann. Ég hef alltaf haft óþrjótandi áhuga á fag- og félagsmálum hjúkrunarfræðinga en vissi ekki hvert hann átti eftir að leiða mig. Ég var varaformaður þegar ég tók við sem formaður Fíh í mars 2016 en þar áður hafði ég setið í stjórn félagsins í sjö ár og var m.a. formaður styrktarsjóðs.

Kjaratengd málefni hafa alltaf verið fyrirferðarmikil í starfinu og sátu hjúkrunarfræðingar undir fjögurra ára gerðardómi þegar ég tók við. Í framhaldi af honum, árið 2018 tók við ströng samningalota sem stóð yfir í rúmt eitt og hálft ár en endaði samt með gerðardómi um launakjörin, þó að aðra þætti hafi verið samið um. Það voru mikil vonbrigði að ná ekki heildarsamningi eftir allan þennan tíma. Fann ég vel fyrir vissri deyfð meðal hjúkrunarfræðinga og ljóst að traust og trú til yfirvalda hafði beðið mikinn hnekki meðal stéttarinnar, sérstaklega þar sem sterkar vísbendingar komu fram um að launakjör hjúkrunarfræðinga væru vanmetin þegar kom að samræmi milli þeirra og ábyrgðar í starfi. Við náðum aftur á móti tímamótasamningum í lok árs 2024. Kosningaþátttakan var mikil og yfirgnæfandi meirihluti hjúkrunarfræðinga samþykkti þá. Baráttunni verður samt seint lokið og aldrei má sofna á verðinum. Það sem hefur verið mér hvað dýrmætast í starfinu voru samtölin við ykkur hjúkrunarfræðinga. Árviss ferðalög um landið þar sem fundað var með hjúkrunarfræðingum og málefnin rædd sem lágu á stéttinni, hafa verið mér ómetanlegt veganesti í starfinu. Jafnframt hefur ráðstefna trúnaðarmanna sem núna er orðin árlegur viðburður verið mjög mikilvægur samtalsvettvangur og skipt mig miklu máli. Þessar heimsóknir, ráðstefnur og samtöl við ykkur eru mér mörg í föstu minni. Á þessum níu árum höfum við svo sannarlega fagnað og glaðst líka. Í dag sækja alltaf æ fleiri hjúkrunarfræðingar málþing og ráðstefnur félagsins og hefur verið frábært að sjá hvernig áhuginn hefur vaxið hjá stéttinni til að sækja sér endur- og símenntun, kynna sér nýsköpun í hjúkrun og íslenskar rannsóknarniðurstöður í hjúkrun sem eru oftar en ekki í fremstu röð á alþjóðavísu. Mikið hlakka ég til að vera með ykkur á Hjúkrun 2025 í Hofi á Akureyri 25.-26. september og efast ég ekkert um að aðsóknartölurnar nái nú nýjum hæðum í enn eitt skiptið.

Við eigum saman fag- og stéttarfélag með ríka sögu og það var mikill heiður að vera í forsvari fyrir stéttina, þegar við héldum rækilega upp á 100 ára afmæli félagsins árið 2019 og litum yfir farinn veg. Það voru haldnir fjölmargir viðburðir, má þar t.d. nefna sögusýninguna Hjúkrun í fortíð, nútíð og framtíð sem haldin var

á Árbæjarsafni og stóru afmælishátíðina í Hörpu. Það er enginn skortur á tímamótum hjá félaginu því í sumar verða liðin 100 ár frá því tímaritið okkar hóf göngu sína og verður því fagnað sérstaklega.

Stóra afmælisárið var ekki fyrr liðið en Covid-19 skall á okkur svo um munaði og kom í raun veg fyrir að við gætum fagnað áfram og þá næst alþjóðlegu ári hjúkrunarfræðinga 2020. Styrkur stéttarinnar og útsjónarsemi endurspeglaðist á Covid-tímabilinu og held ég að þjóðinni hafi orðið ljósar en nokkru sinni fyrr að hjúkrunarfræðingar voru lykilstéttin í baráttunni við veiruna. Þetta var ógleymanlegur tími enda kom ég aldrei að tómum kofanum hvað varðar úrræði, lausnir og samstarf þegar ég þurfti starfsins vegna að leita í raðir hjúkrunarfræðinga og stjórnenda í hjúkrun – takk fyrir það. Tengslanet hjúkrunarfræðinga er öflugt í landinu og er hjúkrunarfræðingum nær ekkert ómögulegt. Samstaða og sameining stéttarinnar er dýrmæt og alltaf til staðar þegar á reynir.

Það er einmitt þessi sameiginlegi kraftur og einhugur okkar stéttar sem drífur m.a. starf félagsins áfram. Í raun má segja að formaður gerir ekkert einn heldur þarf líka hjúkrunarfræðinga í stjórnir, nefndir og ráð félagsins sem eru til í að leggja sitt af mörkum í starfsemi félagsins og taka þátt í mótun þess. Sama má segja um starfsfólkið sem vinnur hjá okkur. Þetta hefur verið framsækinn hópur sem hefur unnið af fagmennsku fyrir okkur hjúkrunarfræðinga. Starfsemi skrifstofunnar höfum við saman breytt í takt við þarfir félagsins hverju sinni og vil ég þakka okkar frábæra starfsfólki þessi níu ár fyrir vel unnin störf og dýrmæt kynni.

Framtíðin

Við búum yfir gríðarlega öflugum mannauði í hjúkrunarfræðingum á Íslandi. Frú Sigríður Eiríksdóttir hafði á orði í sínum kveðjupistli sem formaður í ársbyrjun 1961 að það kæmi öðrum þjóðum alltaf jafn mikið á óvart hversu öfluga hjúkrunarfræðinga við eigum á okkar litla landi. Nú, 64 árum síðar, er það ennþá svo en ég hef nýlega verið í samræðum við Howard Catton, framkvæmdastjóra Alþjóðaráðs hjúkrunarfræðinga (ICN), og hann sagði réttilega um hjúkrunarfræðinga á Íslandi, í samanburði við aðrar þjóðir, að “your numbers are smaller but you Icelandic´s are mighty”. Og það erum við. Við tökum áfram virkan þátt í allri opinberri umræðu um heilbrigðismál og stefnumótun heilbrigðisþjónustunnar. Við höldum áfram að taka okkur sæti við borðið en þurfum klárlega fleiri stóla!

Nú tekur Helga Rósa Másdóttir við keflinu og óska ég henni alls hins besta í starfi sínu sem formaður. Ég veit að hún mun sinna því af einurð og alúð fyrir okkur öll.

Að lokum vil ég segja, takk fyrir mig, kæru hjúkrunarfræðingar; takk fyrir öll samtölin, samveruna, stuðninginn, baráttuna og ekki síst gleðina.

CADD-Solis Infusion System

Í samningi við Landspítalann og Sjúkrahúsið á Akureyri

Frekari upplýsingar um eiginleika, notkun og áhættu af völdum notkunar lækningatækis er að nna í notkunarleiðbeiningum tækis. ICU250202

Fréttamolar

Golfmót hjúkrunarfræðinga á Hamarsvelli

Hið árlega golfmót hjúkrunarfræðinga verður haldið á Hamarsvelli í Borgarnesi fimmtudaginn 12. júní. Þátttökugjald er 7.500 kr. og innifalið í verði er hamborgaraveisla að lokinni keppni eða klukkan 19 um kvöldið. Ræst verður út kl 14.00 af öllum teigum samtímis og vallarstarfsmenn munu fylgjast með leikhraða en ekki á að taka meira en rúma fjóra tíma að leika völlinn. Hámarksfjöldi þátttakenda er 80 og skráning fer fram á golf.is til hádegis þann 11. júní. Þess má geta að fyrirkomulag er punktakeppni og er hámarksforgjöf 36. Verðlaun verða m.a. veitt fyrir þrjú efstu sætin og lengsta teighögg. Golfnefndin er að athuga hvort unnt sé að taka frá herbergi á Hótel Hamri fyrir þátttakendur sem þess óska og eru þeir sem hafa áhuga vinsamlegast beðnir um að hafa samband við fulltrúa í golfnefnd sem er Elín Ýrr Halldórsdóttir elinyrr@landspitali.is.

Hlökkum til að sjá sem flesta hjúkrunarfræðinga á golfmótinu

Sjónaukinn 2025 - Farsæld í íslensku samfélagi

Sjónaukinn er ráðstefna sem verður í ár haldin í Háskólanum á Akureyri dagana 19. og 20. maí. Fyrri ráðstefnudagurinn verður helgaður erindum frá rannsakendum, fræðafólki og fólki sem vinnur að aukinni farsæld í samfélagi okkar. Seinni daginn munu svo meistaranemendur við heilbrigðisvísindadeildir Háskólans á Akureyri kynna meistaraverkefni sín. Í ljósi margþættra áskoranna og þungbærra atburða í samfélagi okkar síðustu misseri, viljum við nú beina sjónum að mótvægisaðgerðum. Þemað í ár og megináhersla ráðstefnunnar er því Farsæld í íslensku samfélagi. Við hvetjum öll sem eru að vinna að rannsóknum, aðgerðum eða verkefnum sem með einum eða öðrum hætti eiga að stuðla að aukinni farsæld fólks í samfélaginu að senda inn ágrip í síðasta lagi 14. apríl.

Ráðstefnan verður haldin í HA og áhugasamir geta skráð sig til þátttöku á heimasíðu háskólans sem er unak.is.

Tvær nýjar námsleiðir í boði við H.A

Ert þú að leita að framhaldsnámi í hjúkrun? Ef svarið er já þá er Háskólinn á Akureyri mögulega með framhaldsnámið sem hentar þér og þínu áhugasviði því næsta haust ætlar HA að bjóða upp á tvær nýjar leiðir í framhaldsnámi. Leiðirnar eru hjúkrun einstaklinga með hjartasjúkdóma og hjúkrun einstaklinga með sykursýki og hefur slíkt sérhæft meistaranám fyrir hjúkrunarfræðinga ekki verið í boði áður á Íslandi. Allar upplýsingar um þessar nýju námsleiðir má finna á unak. is og við hvetjum öll áhugasöm að skella sér í meistaranám. Fyrir frekari upplýsingar er hægt að hafa samband við Áslaugu Lind Guðmundsdóttur, verkefnastjóra á Heilbrigðis-, viðskipta- og raunvísindasviði hjá HA í síma 460-8843 eða á netfangið aslaug@unak.is

Ráðstefna ICN

9. - 13. júní 2025 // Helsinki Finnlandi

Ráðstefna Alþjóðaráðs hjúkrunarfræðinga (ICN) árið 2025 verður haldin í Helsinki í Finnlandi.

Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga verður með bás á sýningarsvæðinu ásamt öðrum félögum hjúkrunarfræðinga á Norðurlöndunum.

Ráðstefnan er kjörið tækifæri fyrir hjúkrunarfræðinga til að víkka tengslanet sitt, læra af hver öðrum og kynnast leiðtogum frá öllum heimshornum.

Boðið verður upp á fróðleik frá framúrskarandi leiðtogum í hjúkrun.

Ráðstefnan er styrkhæf í starfsmenntunarsjóð Fíh.

Skráning á icncongress.org:

Þorsteinn Jónsson sérfræðingur í gjörgæsluhjúkrun mun halda erindi í aðalráðstefnusalnum um hjúkrun á Norðurlöndum.

Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga verður með norræna móttöku

10. júní milli kl. 18 og 21. Samkoman er sannkölluð gleðistund þar sem kynnast má hjúkrunarfræðingum frá hinum Norðurlöndunum. Öll sem vilja mæta í gleðina þurfa að skrá sig á nordicnurses.org:

Guðbjörg Pálsdóttir hættir eftir níu ár sem formaður Fíh

Baráttukonan í brúnni kveður og er stolt af stéttinni

Texti og myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Nú líður að því að Guðbjörg Pálsdóttir hætti formlega að berjast fyrir hagsmunum hjúkrunarfræðinga sem hefur verið hennar ástríða, ær og kýr, og eflaust líka kostað nokkrar svefnlausar nætur. Guðbjörg er að hætta sem formaður eftir níu ár í starfi og þá er tilvalið að fá að kynnast henni aðeins betur, konunni sem hefur staðið keik í brúnni og óhætt er að kalla baráttukonu, m.a. eftir margar samningalotur og eftirminnilega ræðu

á Arnarhóli á Kvennafrídaginn 2023. Hver er Guðbjörg Pálsdóttir og hvað tekur við í vor?

Við fengum hana til að svara nokkrum laufléttum og persónulegum spurningum.

Hvaða manneskja eða atburður hefur mótað þig mest í lífinu?

Ég á nána og góða fjölskyldu og traustan vinahóp og allt þetta góða fólk hefur mótað mig mest í gegnum lífið og alltaf verið mér stoð og stytta í hverju sem ég hef tekið mér fyrir hendur.

Ef þú hefðir ekki valið hjúkrun hvað hefðirðu valið?

Ég er ekki viss, ég er stúdent úr hagfræðideild Verslunarskóla Íslands en vissi alltaf að ég myndi ekki feta þá braut eftir menntaskóla. Ég vann með skóla á Hrafnistu í Reykjavík við umönnun og líkaði mjög vel og held að hjúkrun hafi bara verið leið sem mér var ætlað að fara í lífinu.

Það besta við háskólaárin?

Ég eignaðist ómetanlegar vinkonur í hjúkrunarfræðináminu.

Við köllum okkur Lespíurnar og erum tólf talsins sem hittumst reglulega og höfum gert í öll þessi ár síðan við útskrifuðumst. Þessi hópur er mér ómetanlegur því saman stöndum við allar sem ein í gegnum öll þau verkefni sem lífið hefur fært okkur.

Hvernig nemandi varst þú?

Ég var alltaf mjög skipulögð og samviskusöm. Ég hafði skoðanir á flestu en gerði yfirleitt samt það sem mér var sagt en mögulega eftir einhverjar rökræður.

Hvenær og hvers vegna bauðstu þig fyrst fram í stjórn félagsins?

Það var árið 2009 þegar stjórn félagsins var miklu stærri og þar sátu m.a. fulltrúar fag- og landsvæðadeilda. Þá kom ég inn sem fulltrúi fagdeildar bráðahjúkrunarfræðinga sem ég tók þátt í að stofna. Ég hef alla tíð brunnið fyrir fagið og það kom aldrei neitt annað til greina en að þessi fagdeild myndi taka þátt í störfum félagsins og hafa áhrif.

Hvaða lýsingarorð lýsa þínum karakter best?

Heiðarleg, samkvæm sjálfri mér, hvatvís, full af eldmóði og krafti og hef sterka réttlætiskennd. Ég viðurkenni að ég fékk aðstoð frá dóttur minni til að svara þessari spurningu.

Hvað stendur upp úr á formannsferlinum?

Það er að hafa kynnst öllum þessum fjölda af frábærum hjúkrunarfræðingnum, hafa fengið að ferðast um landið og kynnast og mynda persónuleg tengsl við alla þessa hjúkrunarfræðinga, það er það sem stendur upp úr. Á þessum árum hjá félaginu hef ég upplifað hvað net hjúkrunarfræðinga er sterkt um land allt og það er svo mikilvægt fyrir stéttina.

Hvaða óvæntu áskoranir fylgdu starfinu?

Þær hafa verið margar og líður ekki langt á milli þeirra en það finnst mér að sama skapi vera styrkleiki starfsins. Ég er vön

að takast á við óvæntar uppákomur sem hjúkrunarfræðingur og sérfræðingur í bráðahjúkrun. Það má því segja að mín menntun sé vel sniðin í þetta starf og hafi nýst mér ótrúlega vel. Á vissan hátt er ég alltaf að hjúkra en kannski ekki á hefðbundinn hátt.

Hverju ertu stoltust af?

Ég er stolt af síðustu miðlægu kjarasamningum og ég er líka endalaust stolt af þessari stétt sem lætur sig málin sín varða og hefur skoðanir. Það skiptir öllu máli og fyrir vikið er ég alltaf á tánum að gera mitt besta því ég þarf að standa mig og skila mínu. Fólkið sem ég vinn fyrir fylgist vel með og hefur áhuga og það gerir það að verkum að ég upplifi að starfið mitt er metið.

Mesta eftirsjáin?

Að það séu ekki fleiri klukkustundir í sólarhringnum svo ég nái að komast yfir öll verkefnin.

Hvernig nærir þú andann?

Ég ver tíma með dóttur minni, fer út að ganga með hundinn okkar hana Perlu og anda að mér súrefni. Svo er handavinnan mitt haldreipi og núvitund, án hennar gæti ég ekki verið.

Hvernig væri draumadagur í þínu lífi?

Allir dagar sem ég næ að hefja eldsnemma ein með sjálfri mér í kyrrð og ró með fyrsta tebolla dagsins eru draumadagar. Að ná stund með sjálfri mér áður en heimurinn fer á fætur leggur upp daginn og gerir nær allt mögulegt.

Ertu þá morgunhani?

Já, ég vakna oftast milli fimm og sex á morgnana og er klárlega A-týpa. Ég hef grínast með það að ég sé með árunum að verða eins og AAA-batteríin því ég vakna svo snemma.

Býrðu yfir leyndum hæfileikum?

Fólk er gapandi yfir því hversu oft ég get nýtt sama tepokann í tebollann minn.

Bestu ráð eða heilræði sem þú hefur fengið og tileinkað þér?

Að hafa það hugfast að það eru alltaf fleiri en tvær hliðar á öllum málum, oft þarf maður að leyfa tímanum að vinna með sér. Ég þreytist líka seint á að segja að við þurfum öll að sýna okkur mildi því við gerum oft svo miklar kröfur á sjálf okkur.

Mjög gott heilræði er líka að vera samkvæmur sjálfum sér, standa með sjálfum sér og sínum ákvörðunum.

Hefur hvatvísin hlaupið með þig í gönur?

Pottþétt mörgum sinnum en ég hef yfirleitt náð að snúa því upp í glens og gleði.

Eva Hjörtína og Guðbjörg á ferð um landið, þarna eru þær staddar á Akureyri að hitta hjúkrunarfræðinema við HA.

hefur verið

Formenn eiga bakland hvor í öðrum en þarna faðmast þær Guðbjörg og Steinunn Þórðardóttir formaður Læknafélagsins. Frá

Formenn hinna Norðurlandanna kvöddu Guðbjörgu með gjöfum á fundi norrænu hjúkrunarfélagana í Stokkhólmi í febrúar.

Hver var þín faglega fyrirmynd þegar þú varst að stíga þín fyrstu skref í starfi hjúkrunarfræðings?

Ég get ekki nefnt eina því þær eru svo fjölmargar í gegnum mína starfsævi og kalla þær fram í hugann allt eftir því hvað ég þarf hverju sinni. Við þurfum líka að vera duglegri að hampa okkar fyrirmyndum meira, láta þær vita og hrósa þeim.

Hvaða afreki ertu stoltust af?

Dóttir minni henni Auði sem er stórkostleg manneskja og karakter, ég er afskaplega stolt af henni.

Draumafríið, hvert og með hverjum?

Það er þegar við mæðgur leggjum land undir fót með Perlu okkar og þá skiptir ekki máli hvert við förum því við njótum þess að vera saman á ferðalagi.

Ánægð að skrifa undir nýjan kjarasamning eftir langa kjarabaráttu.

Hvað ætlar þú að fara að gera þegar þú hættir?

Ég ætla núna loksins að klára doktorsnámið mitt sem hefur setið á hakanum í mörg ár en þar ligg ég á miklu efni sem ég verð að koma frá mér. Svo ætla ég að setja mig og mína í meiri forgang en verið hefur.

Myndir þú segja að þú værir góð í að sýna sjálfri þér mildi þegar álagið er mikið?

Nei, alls ekki og fer samt með þá möntru daglega. En „svo lengi lærir sem lifir“ og það er alltaf von um að það takist betur hjá mér en fram að þessu.

Besta formannsráð sem þú gætir gefið Helgu Rósu sem tekur við af þér?

Finndu gott jafnvægi á milli vinnu og einkalífs, vertu trú sjálfri þér og stattu með þér því ef þú gerir það ekki, þá gerir það enginn annar.

Guðbjörg flutti eftirminnilega ræðu á Arnarhóli á Kvennafrídaginn 2023.

Það fylgir starfinu að mæta í viðtöl.

aðalfundi Fíh árið 2023.

Formaðurinn

duglegur að ferðast um landið og hitta hjúkrunarfræðinga, þessi er tekin á Húsavík.

Helga Rósa Másdóttir er næsti formaður Fíh

Texti: Sigríður Elín Ásmundsdóttir | Myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir og úr einkasafni

Helga Rósa Másdóttir hefur verið kjörinn næsti formaður Fíh með 63,85% atkvæða og mun taka við keflinu af núverandi formanni Guðbjörgu Pálsdóttur á aðalfundi félagsins þann 15. maí. Helga Rósa sest í formannssætið og við slík tímamót er tilvalið að fá að fá að kynnast aðeins konunni sem mun leiða Félag hjúkrunarfræðinga næstu árin.

Ferillinn

Helga Rósa lauk B.Sc.-prófi í hjúkrunarfræði frá Háskóla Íslands 2004 og meistaranámi í hjúkrun frá University of Toronto í Kanada 2011. Hún starfaði sem hjúkrunarfræðingur á Fjórðungssjúkrahúsi Neskaupsstaðar 2004 til 2006 og fór þá um sumarið á vegum Aisec-starfaskiptisamtaka til Indlands og starfaði þar sem hjúkrunarfræðingur á heilsugæslu á University Health Center í Baroda. Frá árinu 2011 starfaði Helga Rósa sem hjúkrunarfræðingur og aðstoðardeildarstjóri á Landspítala þar sem tók hún þátt í og stýrði fjölmörgum verkefnum er varða gæði hjúkrunar, skráningu og öryggi sjúklinga. Helga Rósa var ráðin hjúkrunardeildarstjóri bráðamóttöku Landspítala Fossvogi árið 2020 og þaðan tók hún við starfi sviðsstjóra fagsviðs hjá Félagi íslenskra hjúkrunarfræðinga á baráttudegi verkalýðsins 1. maí 2023.

Helga Rósa hefur verið klínískur sérfræðikennari í bráðahjúkrun á vegum Háskóla Íslands innan Landspítala og haft umsjón með verklegri kennslu, einnig hefur hún sinnt stundakennslu í HÍ, í grunnog meistaranámi. Þess utan hefur hún verið í rótargreiningahópum vegna alvarlegra atvika á Landspítala og ráðgjafi á vegum Landspítala í fjölmörgum hópslysaæfingum á vegum Almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra og Isavia. Það er ljóst að verðandi formaður Fíh hefur öðlast víðtæka reynslu og komið víða við.

Hvers vegna ákvaðstu að bjóða þig fram til formanns Fíh?

Síðustu tvö ár hef ég starfað sem sviðsstjóri fagsviðs hjá Fíh. Sú reynsla hefur sýnt mér hversu öflugur hópur hjúkrunarfræðingar eru og hversu verðugt það er að vinna fyrir þeirra hönd. Það var þessi reynsla sem hvatti mig til að taka næsta skref og bjóða mig fram til formanns. Gildi Félagsins: Ábyrgð, áræði og árangur voru mér hugleikin þegar ég tók ákvörðun um framboð. Ég vil þannig sýna ábyrgð með því að nýta þekkingu mína og reynslu til að vinna að framgangi hjúkrunar og hagsmunum hjúkrunarfræðinga. Ég hef áræði til að sjá og sækja þau tækifæri sem felast í starfi okkar. Árangur er festan sem ég mun sýna í að fylgja eftir hagsmunamálum okkar og tryggja að rödd okkar heyrist.

Hvað munt þú leggja áherslu á sem formaður félagsins?

Ég mun vinna að því að bæta kjör hjúkrunarfræðinga þannig að þau endurspegli ábyrgð, menntun, hæfni og reynslu þeirra. Ég mun berjast fyrir bættu starfsumhverfi og tryggja að hjúkrunarfræðingar geti sinnt störfum sínum af öryggi og með faglegri reisn. Þá þarf að hrinda í framkvæmd víkkun á starfssviði hjúkrunarfræðinga, þar sem rannsóknir sýna að slíkt er öruggt, hagkvæmt og bætir þjónustu sjúklinga. Jafnframt vil ég tryggja að hjúkrunarfræðistarfið

sé raunhæfur valkostur fyrir alla, óháð kyni eða uppruna, og að erlendir hjúkrunarfræðingar fái faglegan stuðning og sanngjarna aðlögun. Að lokum tel ég brýnt að staða yfirhjúkrunarfræðings verði innleidd í stjórnsýsluna hjá okkur, til dæmis til að ná yfirsýn yfir mönnun og vera ráðgefandi fyrir yfirvöld varðandi þróun og stefnumótun hjúkrunarþjónustu í landinu.

Hvernig formaður vilt þú verða?

Ég vil vera formaður sem leiðir með skýrri sýn og sem sýnir árangur. Opið og uppbyggjandi samtal við hjúkrunarfræðinga skiptir mig miklu máli, því ég trúi að samstaða og sameiginlegur skilningur séu lykillinn að árangri. Ég vil hlusta á félagsfólk, vinna með því og tryggja að þeirra rödd heyrist bæði innan heilbrigðiskerfisins og gagnvart stjórnvöldum. Ég vil vera formaður sem stendur vörð um fagið, eflir hjúkrunarfræðinga og vinnur markvisst að framgangi stéttarinnar.

Hvaða kostum þarf góður stjórnandi að búa yfir að þínu mati?

Góður stjórnandi þarf að hafa skýra stefnu og kjark til að taka ákvarðanir, jafnframt því að geta hlustað og leitað samvinnu. Hann þarf að vera lausnamiðaður og skipulagður og geta haldið utan um stór og krefjandi verkefni. Einnig þarf hann að hafa góða samskiptafærni og vera fær um að tala máli þeirra sem hann leiðir í samningum við stjórnvöld og aðrar stofnanir. Síðast en ekki síst þarf góður stjórnandi að vera sannfærður um málstaðinn og brenna fyrir honum og það geri ég fyrir fagið og hjúkrunarfræðinga.

Hvernig myndir þú lýsa sjálfri þér í einni setningu?

Jákvæð, brosmild, með ákveðni sem knýr mig áfram þannig að ég læt ekki auðveldlega undan þegar ég hef sett mér markmið.

Hvað drífur þig áfram?

Það sem drífur mig áfram er skýr sýn og þröngur tímarammi, það er ómótstæðileg blanda sem heldur mér við efnið.

Hvernig er morgunrútínan?

Morgunrútínan mín byrjar á því að hleypa hundinum út og gefa honum að borða. Ég fer aldrei út úr húsi án þess að þvo og blása hárið og mála mig. Á sama tíma þarf að græja þrjá stráka fyrir skólann; morgunmat í maga, skóladótið klárt og allt skipulagt fyrir tómstundir dagsins. Að lokum er ómissandi hluti rútínunnar að smella einum kveðjukossi á eiginmanninn áður en dagurinn hefst af fullum krafti!

Hvaða freistingu getur þú ekki staðist?

Ég get ekki staðist heitar laugar og þarf að baða mig í öllum uppsprettum landsins sem verða á vegi mínum. Svo er súkkulaði líka freisting sem ég stenst afar illa.

Fjölskylduhagir og áhugamál?

Ég er gift Rögnvaldi Ólafssyni lögreglumanni og saman eigum við þrjá stráka og einn hund. Áhugamálin mín eru göngur með gott nesti í góðum félagsskap og lestur góðra bóka, hvort sem það er til afslöppunar eða innblásturs.

Hvaða manneskja hefur mótað þig mest í lífinu?

Það eru margar manneskjur sem hafa mótað mig í lífinu. Ég hef áhuga á fólki og reyni að tileinka mér eftirsóknarverða eiginleika í öllum sem ég hitti. Því er listinn yfir þá sem hafa haft áhrif á mig og mótað mjög mjög langur. Auðvitað mótast maður helst af þeim sem standa manni næst eins og foreldrum, fjölskyldu, vinum og samstarfsfólki. Ég er svo heppin að vera ótrúlega rík af frábæru fólki í kringum mig, bæði að fjölda og gæðum.

Fjölskyldan á ferðalagi um Verslunarmannahelgi.

Leiðtogi í hjúkrun

Forstjóri Hrafnistu segir mikilvægt að móta álag

í takt við

getu

Viðtal og myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Leiðtoginn: María Fjóla Harðardóttir

Starfstitill: Forstjóri Hrafnistu

Fæðingardagur og ár: 25. desember 1975

Stjörnumerki: Steingeit

Hvers vegna valdir þú hjúkrun?

Það má segja að það hafi skrifað í skýin, ég ætlaði mér alltaf að verða hjúkrunarfræðingur en það var samt enginn hjúkrunarfræðingur í fjölskyldunni eða í kringum mig þegar ég var að alast upp. Eina æskuminningin sem tengist hjúkrun var þegar ég var lögð inn á Landakot 6 ára og sú upplifun var ekki góð í minningunni. Ég var sett í rannsóknir vegna þess að það var grunur um að ég væri flogaveik sem reyndist vera slæmt mígreni en ég man bara svo sterkt eftir því að vera sett í spítalaföt og svo fór mamma og var beðin um að taka fötin mín með sér. Hún mátti ekki vera hjá mér sem var mjög erfið lífsreynsla, ég man að mér leið eins og verið væri að taka mömmu frá mér. Með þessa spítalareynslu í farteskinu hef ég oft velt því fyrir mér hvers vegna ég ákvað samt að læra í hjúkrunarfræði. Ég byrjaði í náminu haustið 1999 og fyrsta árið efaðist ég oft um að þetta væri rétta námið fyrir mig. Þegar ég var svo komin á annað ár í náminu fór mér að líka betur og þá fór ég að sjá tækifærin sem eru nánast endalaus því störf hjúkrunarfræðinga eru svo fjölbreytt. Ég ætlaði mér að fara að starfa á Landspítala eftir útskrift en ákvað svo að fara að vinna á sjúkrahúsinu í Keflavík. Ég starfaði þar í tvö ár og það var frábær upplifun því fjölbreytnin var svo mikil. Ég kynntist þar mörgum sviðum hjúkrunar; heimahjúkrun, fæðingum, bráðamóttöku, hjúkrun eftir hinar ýmsu aðgerðir og öllu þar á milli má segja. Þetta var dýrmæt reynsla.

Hvað tók við eftir árin á Suðurnesjum? Ég eignaðist mitt fyrsta barn, fór svo að starfa á Hlévangi, þar var ég hjúkrunarfræðingur, aðstoðardeildarstjóri og svo deildarstjóri í tæp tvö ár. Andinn á Hlévangi var mjög góður, yfirmaður minn þegar ég hóf þar störf var Aðalheiður Valgeirsdóttir sem er einstaklega vönduð manneskja og mikil fagmanneskja. Aðalheiður hefur allar götur síðan verið mín fyrirmynd, því væntumþykjan og virðingin sem hún sýndi starfsfólkinu og þjónustuþegum var einstök og hennar leiðsögn var þjónandi, hún var alltaf til staðar fyrir okkur öll og stóð vörð um starfsemina. Hún kenndi mér mikið. Í febrúar árið 2008 fluttum við fjölskyldan svo frá Suðurnesjum í Mosfellsbæ, sveitasjarminn þar heillaði okkur en ég er alin upp í Þorlákshöfn. Ég var þá ólétt að öðru barni, dreng sem fæddist

í júní og eftir fæðingarorlofið fór ég að vinna á Eir. Ég starfaði þar með flottu fagfólki en ég hafði alltaf önnur plön og var ekki tilbúin að festa ræturnar strax. Ég tók svo við deildarstjórastöðu í Sunnuhlíð árið 2010 og starfaði þar í tvö ár en þá var ég búin að fá nóg af heilbrigðiskerfinu og skráði mig í MPM-nám í verkefnastjórnun. Ég valdi það nám af því ég vildi nýta grunninn sem ég hafði í hjúkrunarfræði. Á meðan ég var í náminu tók ég 60% næturvaktir í Mörkinni og vorið 2014 útskrifaðist ég og stofnaði þá ráðgjafafyrirtæki ásamt vinkonu minni sem var með mér í náminu.

Hvernig kom það til að þú fórst að starfa hjá

Hrafnistu?

Við sem stofnuðum ráðgjafafyrirtækið vorum bara búnar að starfa saman í nokkra mánuði þegar maðurinn minn heitinn sá auglýsingu þar sem var verið að auglýsa stöðu framkvæmdarstjóra heilbrigðissviðs sem var þá ný staða innan Hrafnistu. Honum fannst hún sniðin að mér og ég var sammála. Ég ákvað því að slá til og sækja um því mér fannst þetta spennandi staða. Þarna gat ég sameinað menntun mína í hjúkrun og verkefnastjórnun, auk þess hafði ég yfirgripsmikla þekkingu í starfið þar sem ég hafði starfað með öldruðum í mörg ár. Ég fékk stöðuna og hóf störf vorið 2015. Það verða því komin tíu ár núna í vor síðan ég byrjaði.

Ég hef verið lánsöm með samstarfsfólk á Hrafnistu og það er ómetanlega góður andi þar. Heilbrigðissviðið samanstóð upphaflega af mér og Nönnu Guðnýju Sigurðardóttur, sem starfaði sem gæðastjóri. Nanna Guðný hóf störf með mér og starfar enn. Svo fór að fjölga eftir því sem sviðið þróaðist og þegar ég tók við sem forstjóri Hrafnistu var heilbrigðissviðið orðið átta manna teymi. Á sama tíma var mannauðssvið Hrafnistu styrkt, þar sem við áttuðum okkur á því að það er ekki nóg að hafa sterkt gæðaeftirlit ef mannauðurinn fengi ekki gott utanumhald. Þessi tvö svið starfa því mikið saman.

Þú varst ráðin forstjóri Hrafnistuheimilanna árið 2021, hvað varð til þess að þú ákvaðst að sækja um forstjórastarfið?

Ég sótti ekki um starfið, þetta æxlaðist þannig að Pétur Magnússon fór í leyfi í upphafi árs 2020 og ég leysti hann af á meðan. Hann kom svo til baka í maí og sagði þá starfi sínu lausu. Stjórn Sjómannadagsráðs, sem er eigandi allra Hrafnistuheimilanna, bauð mér þá að taka við af honum sem ég gerði. Þeir stigu þannig stórt skref með því að ráða fyrstu konuna í stól forstjóra Hrafnistu. Hrafnista er stórt fyrirtæki, starfsfólk er rúmlega 1.700

talsins og auk þess að reka átta Hrafnistuheimili, á og rekur Sjómannadagsráð 350 leiguíbúðir. Svo má auðvitað ekki gleyma Happdrætti DAS sem hefur gert það að verkum að við höfum getað haldið uppi grunnviðhaldi á hjúkrunarheimilunum sem eru í eigu Sjómannadagsráðs, Hrafnistu í Laugarási og á Hraunvangi. Án Happdrættis DAS værum við ekki á þeim stað í dag, þar sem ekki hefur fengist greidd húsaleiga frá ríkinu. En það er vonandi að breytast.

Nú ertu búin að vera forstjóri í að verða fjögur ár, hvað hefur áunnist og hverju ertu stoltust af? Það sem hefur áunnist er að við, Sjómannadagsráð, forysta Hrafnistuheimilanna og starfsfólk, höfum skapað okkur sameiginlega framtíðarsýn og sameiginleg gildi sem eru virðing, frumkvæði, heiðarleiki og hugrekki sem byggist á gildum og sýn Sjómannadagsráðs. Framtíðarsýn sjómannadagsráðs er áhyggjulaust ævikvöld sem samræmist okkar framtíðarsýn. Mér finnst mikilvægt að við göngum í takt og mótum álag miðað við getu, að við séum ekki að keyra okkur í kaf, dropinn holar steininn á vel við í því samhengi. Maður þarf að geta andað djúpt og unnið verkefnin án þess að flýta sér um of að vinna þau, þó að auðvitað förum við stundum fram úr okkur. Við eigum það flest sameiginlegt að vilja gera hluti strax og ná árangri strax og erum dugleg að minna hvert annað á að slaka á.

Við sem hér störfum viljum veita bestu mögulegu þjónustu sem hægt er miðað við það fjármagn sem okkur er skammtað. Við erum alltaf að horfa á einstaklinginn og þjónustu til hans en svo að það sé sagt þá þurfum við líka að horfa á mannauðinn og búa honum gott starfsumhverfi. Því ef mannauðnum líður vel þá líður fólkinu okkar vel. Þetta tvennt hangir saman. Við höfum verið í stöðugri breytingastjórnun síðastliðin ár, með það að markmið að auka sjálfvirkni í alls konar skráningu og verkefnum sem aðrir geta gert eða tæknin getur séð um. Við höfum þannig verið að vinna að því að starfsfólkið geti einbeitt sér meira að skjólstæðingum okkar.

Hvaða eiginleika þarf góður leiðtogi í hjúkrun að hafa?

Númer eitt er auðmýkt, vera meðvitaður um að hann veit ekki allt og treysta starfsfólki sínu. Einnig er mikilvægt að hafa góða tilfinningagreind og samskiptahæfni. Góður leiðtogi þarf að hafa það að markmiði að lyfta öðrum upp fremur en sjálfum sér og leyfa starfsfólki sínu að skína og eiga verkefni sín og sigrana. Ekki upphefja sjálfan sig á kostnað annarra, þú gerir það með því að lyfta öðrum upp.

Hverjar eru helstu áskoranirnar í þínu starfi Það er án efa stefnuleysi stjórnvalda í heilbrigðismálum undanfarin ár, en það er verið að vinna í þeirri stefnu og ég er bjartsýn á betri tíma en á meðan heilbrigðiskerfið í heild sinni stefnir ekki allt í sömu átt þá munum við starfa í sílóum sem gerir allt erfiðara, ekki síst fyrir þá sem þurfa á þjónustunni að halda. Það eru endalausir biðlistar í heilbrigðiskerfinu og á sama tíma er öldruðum í samfélaginu að fjölga. Það þarf að byggja fleiri hjúkrunarheimili og styrkja enn frekar fjölbreyttan stuðning heim í formi öflugrar heimahjúkrunar, endurhæfingarúrræða, sveigjanlegrar dagvalar, bráðarýma, líknarrýma og svo mætti lengi telja. Á meðan ekkert er gert segir það sig sjálft að vandinn safnast upp. Við rekum líka dagdvalir og þar verðum við vör við hvað það vantar mikla þjónustu, stuðning og úrræði heim fyrir fólk. Oft vantar líka andlegan stuðning og meiri sveigjanleika í þjónustunni fyrir maka sem eru heima með veikan einstakling.

Bjargráð í starfi?

Ég veit að ég þarf ekki að vita allt og get alltaf leitað til samstarfsfólks. Ég hef einnig lært að ég hef, eins og aðrir, þann ofurkraft að geta valið mitt viðhorf á hverjum degi. Ég vel að vera jákvæð og að eiga við mál sem upp koma með jákvæðu hugarfari. Ég er líka svo heppin að gera mér grein fyrir því að ég er ekki ein og með mér starfa eintómir snillingar, faglegt og hugmyndaríkt fólk. Menningin okkar er þannig að við hjálpumst að þegar eitthvað kemur upp. Ég geri mér einnig grein fyrir að hvað sem mér finnst þá er ég fyrirmynd. Ég upplýsi þá sem standa mér næst í vinnunni ef ég

„Mér finnst ég því miður verða vör við fordóma í samfélaginu og held að rótin sé ótti við framtíðina og ellina; við verðum vonandi flest gömul“

er að ganga í gegnum erfiðleika í einkalífinu og þá er tekið tillit til þess og aðrir grípa boltana. Ég vil sömuleiðis að mitt starfsfólk láti mig eða sinn stjórnanda vita ef það þarf persónulegt svigrúm. Við erum ekki vélmenni og lífið færir okkur alls konar verkefni. Öll

erum við manneskjur og göngum í gegnum ýmislegt í lífinu og það er mikilvægt að fólk fái svigrúm þegar á þarf að halda. Það virkar í báðar áttir þegar vinnan þarf svo á starfsmanninum að halda ef krísuástand skapast.

Hvernig hlúir þú að þinni andlegu og líkamlegu heilsu?

Ég á einstaka fjölskyldu og vini og ver miklum tíma með mínu fólki, það er alltaf tilbúið að hlusta. Ég á líka hund sem gefur mér mikið og er alltaf til í að fara með mér út í náttúruna þegar við þurfum að fylla á orkuna. Ef mér líður mjög illa fer ég alla leið á Vestfirði því þar er einhver mögnuð orka sem hægt er að sækja. Ég kem alltaf endurnærð til baka. Ég stunda einnig power yoga hjá Icelandic Power Yoga, og með þeirri iðkun fullyrði ég að ég öðlaðist nýtt líf. Ég hef stundað það núna í um þrjú ár og finn róandi áhrifin á taugakerfið, kvíða finn ég nánast aldrei fyrir, ég sef mun betur, bakverkurinn og stirðleikinn hvarf og ég á almennt auðveldara með að hreyfa mig. Heilt yfir er ég glaðari og í meira jafnvægi.

Ertu meðvitað að vinna í því að efla leiðtogahæfileika þína til þess að verða betri yfirmaður?

Meðvitað reyni ég að taka til mín þær athugasemdir sem ég fæ. Er svo heppin að búa að þeim gæðum að fólkið í kringum mig segir mér til og ég hlusta. Ég legg mig fram um að verða betri stjórnandi, manneskja og ekki síst mamma á hverjum degi. Ég geri mitt besta, það er ekki hægt að fara fram á meira. Ég vil fá gagnrýni en ég vil fá hana sagða af virðingu en ekki dónaskap og ég geri það sama gagnvart mínu starfsfólki.

Hvernig sérðu að hjúkrun hér á landi muni þróast á næstu tíu árum?

Ég held að störf hjúkrunarfræðinga muni breytast, það verði meiri fókus á þau verkefni sem aðeins hjúkrunarfræðingar geta sinnt og aðrir munu sjá um önnur verk. Hjúkrunarfræðingar munu þannig í meira mæli sinna því sem þeir eru menntaðir til, skriffinnska verður minni í framtíðinni þar sem tæknin mun taka yfir að miklu leyti. Það verða fleiri menntunarstig tengd umönnun og hjúkrun, sem ég tel að sé styrkur fyrir hjúkrunarfræðinga til að veita betri þjónustu til þjónustuþega. Ég sé fyrir mér að hjúkrun verði meira krefjandi faglega og þar með enn skemmtilegri í framtíðinni, þar sem það mun reyna meira á þekkingu hjúkrunarfræðinga. Hvernig upplifir þú viðhorf fólks almennt gagnvart öldruðum?

Mér finnst viðhorf almennings gagnvart eldra fólki áhugavert. Það er eins og þetta sé annar hópur heldur en ég og þú eftir nokkur ár. Mér finnst ég því miður verða vör við fordóma í samfélaginu og held að rótin sé ótti við framtíðina og ellina; við verðum vonandi flest gömul. Við þurfum að taka okkur saman og uppræta þessa fordóma því þetta veldur svo miklum skaða. Þessi umræða til dæmis að það sé betra að vera í fangelsi en á hjúkrunarheimili er ekki að hjálpa okkur á hjúkrunarheimilum við að efla þjónustuna. Hver vill starfa á vinnustað sem er sagður verri en fangelsi. Ég verð líka vör við fordóma í þá átt að það að starfa á hjúkrunarheimili sé eitthvað verra fyrir faglega þróun og færni hjúkrunarfræðings en að vinna á sjúkrahúsi. Þetta er að mínu mati byggt á fáfræði á störfum hjúkrunarfræðinga inni á hjúkrunarheimilum. Hjúkrunarfræðingur á hjúkrunarheimili þarf að vera faglega sterkur því að hann stendur mikið einn í sinni ákvarðanatöku hverju sinni með lækni á bak við sig. Hann sinnir hópi fólks með fjölþætta sjúkdóma og því oft erfitt að greina hver af þeim er að setja af stað einkenni sem þarf að meðhöndla. Hann sinnir bráðveikum og deyjandi og þarf því að treysta á eigin getu. Einnig er þekking á fjölskylduhjúkrun mikilvæg ásamt þekkingu á stjórnun. Neikvæð umræða um aldraða og hjúkrunarheimili, sem byggð er á fordómum, veldur skaða. Það verða færri hjúkrunarfræðingar á hjúkrunarheimilum og við náum síður að ráða inn gott starfsfólk.

Er það framtíðin sem við viljum fyrir okkur sjálf þegar við þurfum vegna veikinda flytja á hjúkrunarheimili. Þessir fordómar gagnvart öldruðum sér maður t.d. í umferðinni og í framkomu fólks gagnvart öldruðum. Við þurfum þjóðarátak í að fara að bera virðingu fyrir elstu kynslóðum samfélagsins og sinna þeim betur.

Draumastarfið þitt ef þú værir að hætta sem forstjóri Hrafnistu?

Ég myndi vilja vera næsti David Attenborough og fá að ferðast um heiminn og skoða furðudýr. Ég hefði átt að alast upp í sveit því ég elska að vera í náttúrunni og í kringum dýrin. Mig dreymir um að flytja í sveit nærri borginni, eiga þar hesta, nokkrar hænur, hunda og ketti. Ég held ég eigi eftir að láta þann draum rætast fyrr en síðar, ég er alla vega með augun opin fyrir tækifærum.

Hvernig gengur þér að samræma vinnu og einkalíf?

Mjög vel. Vinnan er sveigjanleg í báðar áttir og ég er með góða aðstoð heima. Ég er raunsæ og kaupi því aðstoð með húsverkin ásamt því að mamma, sem lítur út eins og jafnaldri minn en er nærri 80 ára, hjálpar mér mjög mikið. Ég er nefnilega ekki ofurkona og vel að nýta tímann minn í að vera með fólkinu mínu utan vinnu og næra sjálfa mig. Ég er svo heppin að eiga tvo syni sem eru 16 og 20 ára og við hjálpumst að við að halda öllu gangandi. Veit ekki hvað ég myndi gera án þeirra.

Stærstu kostirnir við þitt starf?

Samstarfsfólkið og stjórn Sjómannadagsráðs eru það sem lætur skútuna sigla. Við búum að því að vera með sameiginlega sýn og samstarfið gengur mjög vel; líka þegar aldan skellur á. Samskiptin eru opin og heiðarleg, allt er sett upp á borð því þá er hægt að ganga í málin og leysa þau. Góð samskipti eru til staðar og þau eru grunnurinn að góðu samstarfi.

Þarft þú sem yfirmaður að eyða miklum tíma í skriffinnsku og skipulag?

Dagarnir mínir eru mjög fundasetnir. Minn tími fer mikið í að spegla og styðja við stjórnendur og halda yfirsýn. Ég hef einnig það hlutverk að halda stjórn Sjómannadagsráðs upplýstri um það sem er í gangi. Ég starfa einnig sem stjórnarformaður Samtaka fyrirtækja í velferðarþjónustu (SFV). Þar vinnum við að ýmsum hagsmunamálum, gerum þjónustusamninga og kjarasamninga fyrir nær öll hjúkrunarheimili og aðra velferðarþjónustu, t.d. SÁÁ og Reykjalund svo dæmi séu tekin.

Að lokum hvernig myndir þú vilja bæta öldrunarþjónustu í landinu?

Ég myndi vilja tengja öldrunarþjónustuna betur saman og horfa á einstaklinginn en ekki stofnanir eða úrræði. Þannig að þegar fólk eldist og fer að finna fyrir öldrunareinkennum þá taki kerfið utan um það og setji sér markmið með einstaklingnum í því skyni að efla hann til að halda uppi sjálfsbjargargetu og fá meðferð við þeim vanda sem er til staðar, rétt þjónusta á réttum stað. Kerfið haldi svo utan um einstaklinginn og leiði hann í gegnum þá þjónustu sem hann þarf alveg þar til yfir líkur. Kerfið á að halda utan um einstaklinginn, hann á ekki að þurfa að leita blindandi að þjónustu innan kerfisins sem er eins og völundarhús.

LSR er til staðar fyrir þig á mörgum helstu tímamótum ævinnar. Sem sjóðfélagi öðlastu víðtæk réttindi – kynntu þér þau á lsr.is.

Hjá okkur geturðu líka fengið séreignarsparnað, sem er ekki aðeins bein launahækkun fyrir þig, heldur líka ein besta sparnaðarleið sem völ er á. Við bjóðum einnig fasteignalán, bæði verðtryggð og óverðtryggð.

Nú geturðu sótt um bæði séreignarsparnað og fasteignalán á vefnum okkar. Kynntu þér málið á lsr.is.

Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins

Hrönn Harðardóttir, geðhjúkrunarfræðingur og svæðis- og fagstjóri Geðheilsuteymis HH vestur

Skortir úrræði og fagfólk í geðþjónustu á Íslandi

Texti og myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Hrönn Harðardóttir geðhjúkrunarfræðingur er svæðis- og fagstjóri geðheilsuteymis HH vestur. Hún útskrifaðist úr hjúkrun fyrir rúmlega 30 árum, starfaði á bráðamóttökunni við Hringbraut í mörg ár og fór svo samhliða því starfi að taka vaktir á geðdeild þar sem hún fann sig í að takast á við flókin samskipti. Hún flutti til Danmerkur, fór í meistaranám í heilbrigðisfræðum með áherslu á geðhjúkrun og árið 2011 flutti hún til Íslands og hóf störf hjá Heilbrigðisstofnun Suðurnesja þar sem hún þróaði og innleiddi nýja geðþjónustu. Hrönn hefur starfað í geðinu síðan og komið þremur geðþjónustuteymum á koppinn, hún segir að hlúa þurfi að þjónustunni og bæta hana svo hún geti sinnt hlutverki sínu. Blaðamaður hitti Hrönn og spurði hana spjörunum úr.

Aðspurð hvers vegna hún hafi farið að starfa í geðinu segir hún: „Ég stefndi á gjörgæsludeild eða bráðamóttökuna vegna þess að áhugi minn á hjúkrun kviknaði fyrst þegar ég starfaði sem sjúkraliði á gjörgæslunni á Landakoti þar sem veitt var framúrskarandi hjúkrunarmeðferð. Ég útskrifaðist sem sjúkraliði árið 1986, fór að vinna á Landakoti og kynntist þar frábærum hjúkrunarfræðingi, Mörtu Jónsdóttur, sem var sterk fagleg fyrirmynd og hvatinn að því að ég ákvað að skella mér í hjúkrunarfræði.“

Áskorun að takast á við flókin samskipti Eftir útskrift árið 1994 fór Hrönn á bráðmóttökuna við Hringbraut og starfaði þar í heil níu ár. „Ég fann mig á bráðamóttökunni og þegar ég var orðin þjálfuð í öllum helstu áskorunum sem fylgja því að starfa þar stóð kannski eftir sú áskorun að takast á við flókin mannleg samskipti sem fylgdu því líka að vera hjúkrunarfræðingur á bráðamóttöku. Meðfram starfinu þar tók ég því helgarvaktir á geðdeild og fann styrk minn eflast í erfiðum samskiptum samhliða því. Ég fann mig í því að takast á við flókin samskipti þar sem ég var aðalverkfærið og þjálfaði með tímanum færni í styðjandi samtalsmeðferð og að skapa traust milli mín og skjólstæðinga minna, lærði betur og betur að róa erfiðar aðstæður og þar fram eftir götunum,“ útskýrir hún yfirveguð.

Hrönn var í rannsóknarteymi á Landspítala sem rannsakaði erfðaþætti geðsjúkdóma með áherslu á geðklofa og geðhvörf. „Þessi rannsókn var í gangi í mörg ár og á þeim tíma sem ég var hluti af teyminu fannst fyrsta genið sem kóðar fyrir geðklofa og þá jókst áhugi minn á að vinna í geðinu enn frekar. Þarna fékk ég betri innsýn í geðsjúkdóma; erfðaþáttinn, sjúkdómsgreiningar og samskipti við sjúklinga og aðstandendur en samhliða þessu hlutastarfi starfaði ég líka á bráðmóttökunni. Árið 2003 var gert hlé á rannsókninni og þá fór ég í fullt starf á geðdeild 32C og svo í framhaldinu á bráðamóttöku geðsviðs við Hringbraut. Eftir rúmt ár í geðinu ákvað ég svo af persónulegum ástæðum að taka mér frí frá geðinu og fór þá að vinna hjá lyfjafyrirtæki þar sem ég var sölu- og markaðsfulltrúi geð- og krabbameinslyfja. Á þeim árum þjálfaðist ég vel í framkomu, öðlaðist meira sjálfsöryggi og lærði markaðs- og vinnutengdar greiningar og fleira sem hefur gagnast mér vel í störfum mínum í heilbrigðisþjónustu,“ útskýrir Hrönn i þegar hún fer yfir ferilinn.

Mikil munur á geðþjónustu hérlendis og í Danmörku

Hrönn hætti hjá lyfjafyrirtækinu og flutti til Danmerkur: „Ég flutti til Aarhus árið 2007 og til að byrja með starfaði ég á öldrunarheimili, fór svo í heimahjúkrun en saknaði þess mikið að vera ekki að vinna í geðþjónustunni. Ég ákvað þá, eftir um það bil ár í Danmörku, að hefja störf á göngugeðdeild sem var hluti af háskólasjúkrahúsinu í Aarhus og var hjúkrunarfræðingur í geðrofsteymi í þrjú ár.“ Hrönn segist hafa upplifað mikinn mun á íslenskri og danskri geðþjónustu og þá sérstaklega þegar kom að skjólstæðingum. „Mér fannst nálgunin á þessari göngudeild talvert ólík þeirri nálgun sem ég þekkti frá störfum mínum í geðinu heima því þarna var aldrei talað um sjúklinginn nema hann væri viðstaddur, sama hversu veikur hann var. Þarna var að mínu mati meiri jafnræðisnálgun, minni forræðishyggja og meiri batahugmyndafræði, auk þess sem ég fékk teymishandleiðslu og mikla og dýrmæta þjálfun og fræðslu,“ segir hún þegar hún rifjar upp reynsluna sem hún öðlaðist við það að starfa á geðdeild í öðru landi. Hrönn ákvað að fara í meistaranám í heilbrigðisfræðum með áherslu á geðhjúkrun við háskólann í Aarhus, tók það nám samhliða vinnu og útskrifaðist árið 2011 með MHH-meistaragráðu í humanistisk sundhedsvidenskap og praksisudvikling. „Í lokaritgerðinni fjallaði ég um hvernig hægt sé að fá notendur geðþjónustunnar meira inn í ákvarðanatöku varðandi eigin meðferð. Námið fékk mig til að sjá hlutina í stærra samhengi en það snérist að miklu leyti um hvernig hægt sé að aðlaga þjónustuna sem best að skjólstæðingum hennar.

Fyrsta samfélagsgeðteymið utan höfuðborgarsvæðisins

Hrönn flutti aftur til Íslands árið 2011 og þá tók nýtt starf við. „Sigríður Snæbjörnsdóttir réði mig á Heilbrigðisstofnun Suðurnesja til að þróa og innleiða nýja geðþjónustu fyrir fullorðna. Þar starfaði ég í fimm lærdómsrík ár, ég var yfirhjúkrunarfræðingur sálfélagslegrar þjónustu og kom á laggirnar fyrsta samfélagsgeðteymi sem var stofnað utan höfuðborgarsvæðisins. Til að koma af stað slíkri nýrri þjónustu var áherslan á samvinnu ólíkra þjónustuaðila og starf mitt snérist mikið um að byggja brýr og brjóta niður múra. Þetta tók tíma en teymið náði góðum árangri í að ná utan um veikasta hópinn á Suðurnesjum, sem var fólk með langa og erfiða geðsjúkdóma og vantaði eftirfylgni og utanumhald.

„Þarna var að mínu mati meiri jafnræðisnálgun, minni forræðishyggja og meiri batahugmyndafræði, auk þess sem ég fékk teymishandleiðslu og mikla og dýrmæta þjálfun og fræðslu, ...“

Góð samvinna við frábæran hóp hjúkrunarfræðinga á HSS gerði gæfumuninn, hvort sem það var heimahjúkrun, hjúkrunarmóttaka, legudeildin eða bráðadeildin þá upplifði ég sterkt hversu öflug fagstétt hjúkrunarfræðingar eru,“ segir hún.

Eftir fimm ár á HSS réði Hrönn sig til Landspítala í verkefni sem hafði það að markmiði að aðskilja bráðdeild geðsviðs og göngudeild geðsviðs. „Ég sá um bráðadeildina í þessu verkefni og við þróuðum ráðgjafateymi þar sem hjúkrunarfræðingar og annað fagfólk af bráðamóttöku geðsviðs fór á bráðamóttökuna í Fossvogi til að gera geðmat í samvinnu við vakthafandi geðlækni. Þetta var nýjung þar sem áður höfðu einungis geðlæknar farið í þessa ráðgjöf en þeir eru fáir og því oft löng bið.“

Vel heppnuð samráðsgeðþjónusta

Það var svo árið 2017 að Hrönn sagði upp á Landspítala til þess að koma á laggirnar geðheilsuteymi vestur. „Þetta er þriðja geðþjónustuteymið sem ég kem á koppinn og það er engin spurning að dýrmæt fyrri reynsla nýttist mér vel þegar ég hóf störf hérna og fór í þá vinnu að búa til geðteymi fyrir heilsugæsluna. Áherslan í geðheilsuteymi HH vestur hefur því verið með góða þverfaglega samvinnu þar sem góð þekking á teymisfræðum er lögð til grundvallar. Þar eru traust og góð samskipti grundvöllur að góðri þjónustu til skjólstæðinganna.“

Hrönn segir mikla vinnu liggja að baki þess að ná góðum árangri í teymisvinnu, það þurfi að vera hægt að setja orð á hlutina og að starfsfólk finni til samkenndar og ábyrgðar og líði vel í starfi. „Það hafa mörg góð þróunarverkefni litið dagsins ljós í geðheilsuteyminu en stoltust er ég af því að virkja biðlistann. Við ákváðum að teygja okkur út til einstaklinganna sem er búið að samþykkja í þjónustu en þurfa að bíða, með fræðslu og með því að færa þeim verkfæri til að undirbúa sig fyrir meðferð, ásamt því að benda þeim á úrræði sem þeir geta nýtt sér. Annað þróunarverkefni sem gefur góða raun og árangur er samráðsgeðþjónusta (liaison) en erlendis er þessi þjónusta vel þekkt þar sem geðhjúkrunarfræðingar fara á deildir þar sem ekki er sérþekking á geðþjónustu til samráðs og samvinnu. Við réðum öflugan geðhjúkrunarfræðing, Lovísu Guðbrandsdóttur, en hún mætir á heilsugæslustöðvar og er þar til samráðs, metur og greinir vanda, veitir styðjandi samtalsmeðferð og er eins konar áttaviti í geðþjónustunni. Ég hef því verið stjórnandi í 14 ár, meðvituð um mikilvægi þróunarvinnu með það að markmiði að bæta þjónustuna og það hentar mér vel að sinna frumkvöðlastarfi.“

Hún segist hafa lært af reynslunni hvað það skiptir miklu máli að hlúa vel að starfsfólki sem vinnur erfið störf í heilbrigðisþjónustu og ákvað að skella sér í nám í handleiðslufræðum. „Ég útskrifaðist núna í febrúar og vonandi get ég notað starfskrafta mína í framtíðinni til að handleiða fagfólk.“

Geðhjúkrunarfræðinga vantar í alla geðþjónustu Við vindum okkur yfir í aðra sálma. Hvar sérðu hlutverk hjúkrunarfræðinga í nýrri stefnu í geðheilbrigðismálum til 2030 sem yfirvöld samþykktu árið 2022? „Ég er sammála því að leggja áherslu á geðhjúkrun sem hingað til hefur verið mjög ósýnileg. Ég bind vonir við að með nýju klínísku meistaranámi í geðhjúkrun muni það breytast því mjög öflugir geðhjúkrunarfræðingar eru skila sér út á vinnumarkaðinn úr fyrsta hópnum sem er samvinnuverkefni á milli HÍ og HA. Ég tel vera gríðarleg sóknarfæri fyrir geðhjúkrunarfræðinga innan heilbrigðiskerfisins, sem og utan þess. Geðhjúkrunarfræðingar eru vanir að samþætta þjónustu, hafa yfirsýn og þann styrkleika að sjá geðrænan vanda

á mjög breiðum grundvelli. Það er því miður mikill skortur á geðhjúkrunarfræðingum sem eru mjög verðmætir starfskraftar og þá vantar inn í alla geðþjónustu en sérstaklega finnst mér vanta geðhjúkrun inn í heilsugæslu, heimahjúkrun og öldrunarþjónustu. Aldraðir einangrast oft heima hjá sér, eru kvíðnir og einmana og þyrftu á geðþjónustu að halda til að efla færni og bæta andlega líðan, þar eru því mörg sóknarfæri.“

Hrönn talar um að einmanaleiki sé vaxandi vandi þrátt fyrir aukin rafræn samskipti sem fækki á móti raunverulegum samverustundum þar sem fólk hittist. „Rannsóknir sýna að rafræn samskipti, þar sem fólk er að tala saman á spjallþráðum eða samfélagsmiðlum, koma ekki í staðinn fyrir samveru og samskipti í raunheimum, ef við getum orðað það þannig. Þetta er mjög áhugavert á tímum þegar heimurinn er alltaf að þróast í að verða tæknilegri og rafrænni en rannsóknir sýna að það bætir geðheilsu að draga úr þeim tíma sem fer í samfélagsmiðla til að mynda,“ segir hún en mörg okkar tengja eflaust við það að eyða of miklum tíma í skroll í tölvu eða síma.

„Ég sé víða sóknarfæri fyrir hjúkrunarfræðinga, það er hægt að nýta sérþekkingu geðhjúkrunarfræðinga á öllum stigum heilbrigðisþjónustunnar og tel ég að samráðsgeðþjónusta sé ótrúlega góð leið til að nýta þeirra þekkingu til margra. Þróunarverkefnið hjá geðheilsuteymi hefur gefið góða raun og þarna er því öflugt sóknarfæri fyrir hjúkrunarfræðinga og fólk til að fá betri þjónustu. Þarna gefst tækifæri til að grípa fólk snemma og koma því í réttan farveg. Það er staðreynd að það er gríðarlegt álag og undirmönnun á flestum heilsugæslustöðvum, þar er engum vísað frá og mörgum skjólstæðingum með alvarlegan geðrænan vanda er því sinnt af heilsugæslunni,“ segir Hrönn og við höldum áfram á sömu nótum og spyrjum hana hvernig henni finnist sú þverfaglega teymisvinna sem talað er um í stefnunni ganga og hvernig hún sjái hana þróast til framtíðar? „Ég held að víða vanti upp á góða teymisvinnu. Það að margir einstaklingar vinni saman í hóp þýðir ekki endilega að þar sé góð teymisvinna. Það getur hver verið að vinna út frá sínum markmiðum en ekki sameiginlegum markmiðum teymis þar sem allir hjálpast að og deila sinni fagþekkingu til hagsbóta fyrir skjólstæðinginn, þannig verða margfeldisáhrif. Þverfagleg teymisvinna gengur vel hjá okkur í geðheilsuteyminu en í því starfa tíu ólíkar fagstéttir. Af þeim er notendafulltrúi en það er einstaklingur sem er ráðinn vegna eigin reynslu af því að nota geðheilbrigðiskerfið og er tilbúinn að starfa sem jafningi í að styðja aðra notendur þjónustunnar. Í góðri teymisvinnu er mikilvægt að rödd allra í teyminu heyrist, þannig nýtist þekking og reynsla allra til hagsbóta fyrir skjólstæðinginn. Hvert mál er mikið rætt og speglað, teymið er mjög lausnamiðað og alltaf að leita leiða til að bæta þjónustuna. Við notum þjónustukannanir til að bæta og meta þjónustuna. Einnig leggjum við áherslu á að meta geðhag á mælanlegan hátt með matslistum við innskrift, endurmat og útskrift. Að mínu mati er geðheilsuteymið á réttri leið en það þyrfti samt að efla þjónustuna enn frekar sem strandar á fjármagni. Það veitti ekki af því að bæta við öðru geðheilsuteymi á höfuðborgarsvæðinu, þar sem takmörk eru fyrir því hvað hvert teymi getur orðið stórt, til að virka sem best og að góð teymisvinna náist. Við höfum náð að stytta biðlistann mikið, hann var 10 mánuðir í upphafi árs 2024 en í lok árs var hann tæplega þrír mánuðir sem er einn af gæðavísum Embætti landlæknis um að biðtími sé ekki lengri en það,“ útskýrir hún stolt af þeim árangri.

Þarf stórátak í fjarheilbrigðisþjónustu

Hvernig telur þú að fjarþjónusta muni nýtast þegar stefnan miðar að því að allir landsmenn hafi greitt aðgengi að þjónustu árið 2030?

„Ég er sannfærð um að fjarþjónustan geti leyst margar áskoranir í heilbrigðiskerfinu en það er mjög ósanngjarnt að fólk sem býr úti á landi hefur ekki eins greiðan aðgang að heilbrigðisþjónustu. Nú eru einungis fimm ár til 2030 og mikið vantar upp á að allir landsmenn hafi aðgang að fjarþjónustu en það þyrfti að fara í stórátak í þeim málaflokki. Fjarheilbrigðisþjónusta hefur gefið góða raun og hef ég heyrt kynningar á frábærlega vel heppnuðum verkefnum, t.d. á HSU þar sem hjúkrunarfræðingur fór í vitjanir, skoðaði sjúklinga og gat sent upplýsinga beint á viðeigandi sérfræðing. Varðandi geðþjónustu þá eru fleiri fagaðilar sem bjóða upp á fjarviðtalsmeðferðir og handleiðslu. Ég bíð eftir því að við getum nýtt gervigreindina betur í sambandi við túlkaþjónustu, sem er alls ekki í nógu góðum farvegi á Íslandi. Það er oft áskorun þegar veita á sértæka meðferð, líkt og áfallameðferð, þá er best að einstaklingur geti talað á sínu tungumáli og best ef ekki þarf millilið til að túlka. Það eru komin svo fullkomin forrit sem geta þýtt beint, vonandi verður hægt að nota þannig tækni í meira mæli.“

Hlúa þarf að þjónustunni svo hún geti sinnt hlutverki sínu

Hvernig er staðan í geðheilbrigðismálum á Íslandi í samanburði við hin Norðurlöndin? „Það vantar töluvert mikið upp á að geðheilbrigðisþjónustan sé ásættanleg hér á landi. Í fremstu línu geðþjónustu heilsugæslunnar skorti úrræði og fagfólk, það þarf að efla heilsugæsluna mikið. Annars stigs þjónusta heilsugæslunnar er til dæmis geðheilsuteymin og hafa mörg þeirra ekki undan og langir biðlistar hafa myndast, líkt og hjá Geðheilsumiðstöð barna og ADHD-teyminu. Geðheilsuteymin eru að sýna fram á mjög góðan meðferðarárangur en hér þarf að hlúa að þjónustunni og bæta svo þau geti sinnt hlutverki sínu. Það er alltaf tilhneiging á Íslandi ef eitthvað gengur vel, þá hljóti að vera hægt að bæta við enn fleiri verkefnum og það er ógn við þjónustu almennu teymanna að þau eigi að víkka út sinn skjólstæðingahóp enn frekar, í stað þess að þróa ný úrræði sem sinna sértækum hópum.

Í þriðju línu geðþjónustu er mikil þörf á fleiri leguplássum, fjöldi rúma á geðdeild hefur fækkað á þann hátt að það er ekki hægt að leggja fólk inn nema fólk sem er mjög veikt og legutíminn of stuttur. Einnig þyrfti að efla eftirfylgni eftir innlagnir og göngudeildarþjónustu spítalans. Það er gríðarlegt álag í geðþjónustunni sem þarf að taka alvarlega og það þarf að styrkja öll þjónustustig. Að mínu mati þarf að hlúa betur að starfsfólki sem vinnur öll þessi erfiðu störf í heilbrigðiskerfinu. Þar kemur faghandleiðsla sterk inn og endurmenntun en ég sá mikinn mun á því í Danmörku hversu mun meira var hugsað um geðheilsu og færni fagfólks,“ segir hún hreinskilin og þá liggur beint við að spyrja hvernig við hér á landi getum gert betur? „Það er svo margt. Ég vil nefna fyrst forvarnir, að við eflum alla geðrækt og fræðslu frá fyrstu skólastigum. Það eru allnokkrir leikskólar sem kenna börnum jóga og núvitund sem hlýtur að vera gott veganesti út í lífið. Það þyrfti að vera greiðari leið að hjálp þegar ungmennum líður illa og því fyrr sem hægt væri að grípa inn i vandann, eru meiri líkur á að hægt sé að koma í veg fyrir frekari versnun. Það er ekki langt síðan hjúkrunarfræðingar voru ráðnir til starfa hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins til að starfa í framhaldsskólum til að sinna geðrænum vanda og þar er mikil þörf. Farsældarlögin eiga vonandi eftir að breyta miklu þannig að hugað verði meira að börnum og gripið inn í með stuðningi þegar erfiðleikar eða veikindi steðja að í fjölskyldum. Það hefur mikil áhrif á börn þegar foreldri veikist af geðsjúkdómi og oft gleymist að ræða við börnin og útskýra. Sjálfsvígsforvarnir og fræðslu þarf að efla og það þarf að vekja enn meiri athygli á því að þetta er samfélagsleg ábyrgð, það er ekki hægt að benda á sjálfsvíg sem vanda heilbrigðiskerfisins,

eða bara fjölskyldunnar, heldur þarf að skoða þetta í samfélaginu í heild. Við þurfum líka að færa valdið meira til notenda, þannig að þeir sjálfir geti metið sinn vanda, svarað matslistum og komið með óskir um aðstoð, en valdinu fylgir sú ábyrgð notendanna að nýta sér þá þjónustu sem stendur til boða. Á Landspítala er til að mynda í boði fyrir ákveðinn hóp sjúklinga sem hafa tíðar innlagnir að baki tengda sjálfskaða að þeir geti lagt sig inn sjálfir í stuttan tíma og með ákveðnum forsendum. Það er mikil valdefling sem felst í því.

Það sem mér finnst vanta er að ólík kerfi vinni meira saman. Það vantar mikið upp á samvinnu milli heilbrigðis- og félagslega kerfisins, þó oft og tíðum séum við að þjónusta sama hópinn. Það var gerður formlegur samstarfssamningur milli Reykjavíkurborgar og Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins árið 2019 um aðkomu félagsráðgjafa frá borginni inn í geðheilsuteymin, sem gafst mjög vel, en sá samningur rann út og var ekki endurnýjaður.“

Upplifir oft vanmátt

Hvaða áskoranir upplifir þú krefjandi í þínu starfi? „Það eru margar áskoranir en ætli það taki ekki mestu orkuna „barátta við vindmyllur“ þá á ég við hvað það er oft erfitt að breyta kerfum og hafa áhrif á ákvarðanatökur um þjónustuna og að vera háður fjárveitingum sem þú hefur lítil áhrif á. Mannauðsmálin fyrir stjórnanda geta verið erfið og því nauðsynlegt að stjórnendur hafi góðan stuðning og handleiðslu. Einnig finnst mér alltaf erfitt þegar skjólstæðingar eru ósáttir eða við náum ekki að hjálpa einhverjum. Maður upplifir oft vanmátt, margir eru að glíma við alvarlega geð- eða fíknisjúkdóma sem skerða verulega lífsgæði og taka oft og tíðum vonina frá fólki og það allra erfiðasta er að við missum einnig einstaklinga úr geðsjúkdómum, eins og öllum öðrum sjúkdómum.“

Aðspurð hver sé hennar framtíðarsýn og hver væri draumastaðan í geðheilbrigðismálum hér á landi árið 2030 segist hún vonast til að forvarnir verði efldar til muna. ,,Að það verði til dæmis partur af foreldrafræðslu til verðandi foreldra hvernig hægt sé að hlúa að geðheilsu barna og veita þeim öryggi í uppvexti. Tengslavandi fer vaxandi og það er svo margt sem truflar foreldrahlutverkið og kallar á athygli foreldra, meira en var áður. Síðan að þjónustan væri meira aðgengileg og samþætt. Það er mjög erfitt fyrir notendur þjónustunnar að átta sig á hvert á að leita. Draumurinn væri að hægt væri að sjá alla þjónustu sem er í boði á einum stað og skýrari leiðbeiningar til notenda hvert eigi að snúa sér. Eins að það væru ekki langir biðlistar eftir þjónustu, en það gæti raungerst ef farið væri eftir geðheilbrigðisstefnunni og mönnun væri í takt við þjónustuþörfina. Og að það væri betri samvinna á milli ólíkra kerfa, s.s. félags- og heilbrigðisþjónustu og á milli ólíkra þjónustustiga innan heilbrigðiskerfisins. Einnig vantar upp á skýrleika hvaða þjónusta eigi heima hvar,“ svarar hún án þess að hika og ljóst að margt er hægt að gera til að bæta þjónustuna en við endum þetta spjall á örlítið léttari nótum og spyrjum Hrönn hvernig hún næri andann? „Ég stunda líkamsrækt og hreyfingu, mæti í ræktina klukkan sex á morgnana og einnig nýt ég þess að vera út í náttúrunni; skokka, fara í göngur og róa á kajak á sumrin. Ég finn hvað það er nauðsynlegt fyrir mig að hreyfa mig og fá útrás. Það er meiri áskorun fyrir mig að koma hvíld og slökun að en ég finn hvað hugleiðsla og núvitund eru öflugt tæki til að ná hugarró. Garðvinna og að elda góðan mat finnst mér líka mjög nærandi,“ segir hún að endingu eftir áhugavert og fræðandi spjall í húsnæði geðheilsuteymis HH Vestur.

Gegn flösu, kláða og flögnun í hársverði

Dermatín

20 mg/g hársápa

Dermatín inniheldur ketókónazól sem er sveppalyf og er notað við flösu og öðrum sveppasýkingum sem valda kláða og flögnun. Sýkt húðsvæði eða hársvörður er þveginn með hársápunni og hún látin liggja á húðinni í 3-5 mín. áður en skolað er. Hársápan notist tvisvar sinnum í viku í 2-4 vikur og síðan eftir þörfum. Dermatín er ætlað unglingum og fullorðnum. Kynnið ykkur notkunarleiðbeiningar, varnaðarorð og frábendingar áður en lyfið er notað. Lesið vandlega upplýsingar á umbúðum og fylgiseðli fyrir notkun lyfsins.

Leitið til læknis eða lyfjafræðings sé þörf á frekari upplýsingum um áhættu og aukaverkanir. Sjá nánari upplýsingar um lyfið á www.serlyfjaskra.is

Markaðsleyfishafi: Teva B.V. Umboðsaðili á Íslandi: Teva Pharma Iceland ehf.

Sóley S. Bender, prófessor emerita, gefur út handbók og er ekki hætt þótt hún sé hætt að kenna

Hefur barist fyrir bættu kynheilbrigði í áratugi

Texti og myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Sóley Sesselja Bender, prófessor emerita við Hjúkrunar- og ljósmóðurfræðideild Háskóla Íslands og sérfræðingur í kynheilbrigði gaf á síðasta ári út handbók fyrir unga karlmenn sem heitir Ertu klár í kynlífið? Bókin sem er rafbók vakti áhuga ritstýrunnar en hana skrifaði Sóley ásamt tveimur meistaranemum sínum. Sóley var til í viðtal um tilurð handbókarinnar og úr varð áhugavert og skemmtilegt kaffispjall á heimili Sóleyjar í Vesturbænum um bókina, starfsferilinn, mótunartímann í Nepal, baráttuna fyrir bættu kynheilbrigði og stóru sigrana sem kostuðu lagabreytingar. Sóley er formlega hætt að kenna við Hjúkrunar- og ljósmóðurfræðideild Háskóla Íslands en hún er ein af þeim sem er alltaf með nokkra bolta á lofti í einu og þótt hún sé búin að tæma skrifstofuna sína í Eirbergi þá er hún ekki hætt og er m.a. formaður samtaka um kynheilbrigði.

Tveir stórir sigrar standa upp úr

Sóley S. Bender hefur barist fyrir bættu kynheilbrigði samfélagsins í áratugi. Áhuginn kviknaði í Nepal þegar hún var nýútskrifaður hjúkrunarfræðingur. Hún hélt svo yfir hafið og tók meistaranám í fjölskylduáætlun við læknadeild University of Minnesota, kom heim og hefur allar götur síðan barist fyrir kynferðislega heilbrigðu samfélagi og er sannarlega frumkvöðull á því sviði.

Sóley segir að stærsti sigurinn hafi verið þegar hjúkrunarfræðingar og ljósmæður fengu, eftir áratuga baráttu, leyfi árið 2018 til að ávísa hormónagetnaðarvörnum. Þá hafi það einnig verið stór sigur þegar lagabreyting um þungunarrof tók gildi árið 2019. Sjálfsforræði kvenna sem velja þungunarrof átti að vera tryggt með þessari lagabreytingu og þá féllu úr gildi fyrri lög frá árinu 1975. „Í stærra samhengi þá var það gríðarlegur áfangi fyrir alla í Evrópu þegar náðist árið 2016 að samþykkja aðgerðaáætlun um kynheilbrigði. Það var svæðisskrifstofa Evrópudeildar Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar sem stóð að þessu máli og tók ég þátt í þeirri vinnu.“

Við mæltum okkur mót um miðjan vetrardag og settumst við meira en 100 ára gamalt sjarmerandi borðstofuborð sem Sóley segist hafa skrifað doktorsritgerð sína við. Þarna er góður andi og eftir létt spjall um heima og geima vindum við okkur að upphafinu að öllu saman og ég spyr hana hvers vegna hún hafi valið að læra hjúkrunarfræði? „Móðir mín var hjúkrunarkona eins og það hét þá og titlaði sig alla tíð sem slíka, hún lærði í Danmörku og kom heim með fyrsta skipinu sem sigldi til Íslands eftir seinni heimsstyrjöldina. Auðvitað hefur það leynt og ljóst haft einhver áhrif á mitt starfsval að hafa alist upp hjá móður sem starfaði á þessu sviði en hún sérhæfði sig í geðhjúkrun. Hún var að mestu heimavinnandi fyrstu árin sem ég var að alast upp í Hveragerði en svo þegar við fluttum til Reykjavíkur fór hún aftur að vinna á Kleppi og vann þar til starfsloka,“ segir Sóley þegar hún rifjar upp aðdragandann að sínu vali.

Úlfúð innan stéttarinnar á námsárunum

Sóley fór í Menntaskólann í Reykjavík og var á þeim tíma ekki ákveðin í hvað hún vildi læra en rifjar upp þegar hún var í munn-

legu prófi í ensku hjá Guðna Guðmundssyni rektor, hafi hann spurt hana hvað hún ætlaði að leggja fyrir sig í framtíðinni og hún hafi þá svarað því til að hún hefði mikinn áhuga á manninum. „Eftir útskrift árið 1973 hugsa ég með mér að það væri líklega best að læra sjúkraþjálfun, ég fer að undirbúa mig undir það nám og fer í því skyni að vinna á endurhæfingardeildinni á Grensás sem þá var nýlega opnuð. Síðan vill það þannig til að þá um haustið opnast möguleikinn á að læra hjúkrunarfræði við Háskóla Íslands. Við vorum nokkrar úr mínum bekk í MR sem höfðum leitt hugann að hjúkrunarfræðinámi og við fórum að ræða saman þegar þetta tækifæri bauðst og það varð úr að við þrjár ég, Guðrún H. Ragnarsdóttir og Jóhanna Bernharðsdóttir ákváðum að sækja um og komumst inn. Við vorum því allar þrjár í fyrsta árganginum sem útskrifaðist með B.S.-próf frá námsbraut í hjúkrunarfræði hér á landi árið 1977,“ útskýrir hún brosandi.

Sóley segir að nemahópurinn hafi verið mjög áhugasamur. „Við vorum sólgnar í að læra sem mest. Á þessum tíma vantaði kennara til að kenna hjúkrunarfræðiáfanga og því hafi kennarar komið frá öðrum löndum til að kenna, bæði frá Bandaríkjunum og Kanada. Það var svo mikil skortur á kennurum að ein úr bekknum okkar sem hafði útskrifast úr gamla Hjúkrunarskólanum var fengin til að kenna okkur. Á þessum árum var togstreita innan stéttarinnar vegna þess að þeir hjúkrunarfræðingar sem þá voru starfandi höfðu væntingar til þess að framhaldsnám í hjúkrunarfræði stæði til boða innan Háskólans en þess í stað hófst grunnnám sem vakti úlfúð innan stéttarinnar. Við sem vorum í þessum fyrsta hópi lentum iðulega eins og milli steins og sleggju í þessu deilumáli. Það reyndist mörgum erfitt.“

Áhuginn á kennslu kviknaði í Nepal

Sóley Sesselja útskrifaðist úr hjúkrunarfræðinámi í júní 1977 og í október sama ár fór hún til Nepal og kenndi þar við hjúkrunarskóla, Shanta Bhawan Nursing School í Kathmandu, í eitt ár: „Ég stóð frammi fyrir því að vera beðin um að kenna fjölskylduáætlun og faraldsfræði. Ég var bara 24 ára gömul og fannst ég fær í flestan sjó, var ung og ævintýragjörn og fannst þetta spennandi. Ég fór því að kafa ofan í þessi fræði. Í Katmandu var miðstöð fræða um fjölskylduáætlun og í þessu stóra húsi sem hýsti miðstöðina var

„Þá var sko fagnað því þetta var risastórt skref, loksins máttu hjúkrunarfræðingar og ljósmæður hér á landi ávísa hormónagetnaðarvörnum.“

heil hæð með göngudeild þar sem fólk fékk fræðslu og ráðgjöf um getnaðarvarnir og það gat farið í ófrjósemisaðgerðir því þar voru líka skurðstofur. Önnur heil hæð var bókasafn þar sem ég eyddi löngum stundum við að kynna mér hugmyndafræði fjölskylduáætlunar og þeirra plön um fjölskylduáætlanir næstu árin. Auk þess að kenna nemendum í skólastofum þá fylgdi ég þeim líka eftir á göngudeildum úti í samfélaginu og inni á spítala til að fylgjast þar með framkvæmd ófrjósemisaðgerða. Þarna má því alveg segja að áhugi minn á kennslu hafi fyrst kviknað bæði hvað varðar bóklegt og klínískt námi,“ útskýrir hún. Eftir lærdómsríkan tíma í Nepal fór Sóley heim til Íslands en hugurinn leitaði út fyrir landsteinana, hana þyrsti í að fara í framhaldsnám og um mitt ár 1980 flutti hún til Minneapolis í Minnesota í Bandaríkjunum þar sem hún hóf framhaldsnám. Hún byrjaði fyrst við hjúkrunarfræðiskólann en færði sig síðan yfir í læknadeild þar sem hún hafði kost á því að læra fjölskylduáætlun. Hún hafði kynnst eiginmanni sínum nokkru áður og voru þau bæði í framahaldsnámi við University of Minnesota. „Í nóvember árið 1983 flytjum við heim og á ég þá von á okkar öðru barni. Þá er ég fljótlega beðin um að leysa Maríu Björnsdóttur af en hún hafði verið hjúkrunarframkvæmdarstjóri á Kvennadeild Landspítalans. Ég leysti hana af í rúmt ár og þá fór ég að snúa mér meira að kennslu og var að vinna að ýmsum verkefnum samhliða eins og fyrir Embætti landlæknis. Það hentar mér einstaklega vel að vera alltaf með nokkra bolta á lofti í einu.“

Hugtakið kynheilbrigði varð til á stjórnarfundi Árin og lærdómurinn í Nepal höfðu sáð fræjum og áhuga í huga Sóleyjar sem segist oft, eftir að hún kom aftur heim til Íslands, hafa velt fyrir sér hvers vegna það væru ekki fjölskylduáætlunarsamtök hér á landi eins og í Nepal sem var samt svo vanþróað að mörgu öðru leyti samanborið við Ísland. Árið 1992 lét hún svo verða af því, með góðum stuðningi frá Reyni Tómasi Geirssyni kvensjúkdómalækni og Nönnu K. Sigurðardóttur félagsráðgjafa, að stofna Fræðslusamtök um kynlíf og barneignir. „Ég var formaður fyrstu átta árin og á þeim árum vorum við með móttöku í Hinu húsinu fyrir ungt fólk. Við kynntum neyðarpilluna fyrir heilbrigðisstarfsfólki sem þá var sögð vera eitt best geymda leyndarmálið því það var ekki almenn vitneskja um að neyðarpilla væri valkostur til að fyrirbyggja þungun. Á einum stjórnarfundi samtakanna varð til hugtakið kynheilbrigði. Okkur hafði mjög vantað íslenskt hugtak yfir sexual and reproductive health. Á þessum árum fengu samtökin fulla aðild að Alþjóðasamtökum um fjölskylduáætlun (IPPF) og sótti ég árlega Evrópufundi þeirra samtaka í rúman áratug.“

Sóley segir að tíminn í Nepal hafi orðið til þess að hún valdi að læra fjölskylduáætlun þar sem rauði þráðurinn lýtur að því að stuðla að kynheilbrigði fólks m.a. hvað varðar að taka ákvörðun um barneign og koma í veg fyrir barneign og þar kemur frjósemi, kynlíf, kynheilsa og réttur til kynheilbrigðis og aðrir þættir mikið við sögu þar sem kynheilbrigði er samspil fjölda þátta. Á níunda áratugnum var samfélagið ekki eins opið fyrir opinskáum umræðum um kynlíf og kynsjúkdóma, þetta var ákveðið tabú og Sóley var frumkvöðull á sínu sviði og óhrædd við að opna umræðuna. En varð hún vör við fordóma gagnvart umræðunni á þessum tíma? „Já, því ég var gjarnan að tala um mjög viðkvæm mál sem voru líka feimnismál og skilningsleysið var töluvert. Fjölskylduáætlun var nýtt hugtak í eyrum flestra og allt það sem er okkur framandi getur orðið skotspónn fordóma. Ég upplifði mig oft eina í fræðunum og var að reyna að berjast áfram á sviði sem á þessum tíma var mjög ómótað og mitt stærsta verkefni á ferlinum

var að þróa fræðasviðið kynheilbrigði. Fyrstu árin í námsbrautinni var ég að kenna staka fyrirlestra á mínu fræðasviði en svo kom að því að ég gat þróað heilu námskeiðin. Ég þróaði einnig námskeið í þverfræðilegu diplómanámi í kynfræði við deildina. Þegar ljósmóðurfræðin færðust yfir til námsbrautar í hjúkrunarfræði árið 1996 þá byrjaði ég strax að kenna þar um kynheilbrigði, fyrst með kennslu innan annars námskeiðs en síðar sem sjálfstætt námskeið um kynheilbrigði,“ útskýrir Sóley þegar hún rifjar upp hvenær hún byrjaði að kenna kynheilbrigði fyrst hér á landi. Það var ekki fyrr en árið 2018 að valnámskeið um kynheilbrigði var í boði bæði fyrir nemendur í hjúkrunar- og ljósmóðurfræði. Sóley segir að það námskeið hafi verið vinsælt og ástæðan hafi líklega verið sú að nemendur sáu að þeir gátu nýtt sér þekkinguna sem fagaðilar í framtíðinni með sínum skjólstæðingum en ekki síður í einkalífinu.

Barðist í aldarfjórðung fyrir mikilvægri lagabreytingu

Þegar sá áfangi náðist að hjúkrunarfræðingar og ljósmæður máttu samkvæmt lögum að ávísa hormónagetnaðarvörnum þurfti að þróa námskeið fyrir þá fagaðila sem vildu nýta sér þennan rétt. „Ég og Hildur Sigurðardóttir, ljósmóðir og lektor, vorum umsjónarkennarar námskeiðsins og fórum til Stavanger í Noregi í desember 2019 þar sem við sátum námskeið sem var ætlað hjúkrunarfræðingum og ljósmæðrum til að kynna okkur hvernig nágrannaþjóðirnar væru að skipuleggja svona námskeið. Það var svo í janúar árið 2020 sem fyrsta námskeiðið var kennt við HÍ en ég hefði kosið að það hefði verið miklu fyrr því ég var búin að berjast fyrir þessu í örugglega aldarfjórðung. Ég hélt að þetta myndi komast í gegn árið 2012 því það var mikill vilji fyrir því bæði innan Embættis landlæknis og heilbrigðisráðuneytisins en þá var það neikvæð fjölmiðlaumfjöllun sem fór á flug og eyðilagði það. Sérfræðingar eins og kvensjúkdómalæknar fóru gegn þessari hugmynd því þetta hafði auðvitað verið í þeirra verkahring og það myndaðist togstreita. Ég skrifaði greinargerð fyrir heilbrigðisráðuneytið, greinar í blöðin og nokkrum árum áður í Tímarit hjúkrunarfræðinga og margir lögðu hönd á plóg til að undirstrika mikilvægi þessa máls en allt kom fyrir ekki. Ég hafði gert rannsóknir á viðhorfum ungs fólks til kynheilbrigðisþjónustu hér á landi og hvernig hún ætti að vera og niðurstöður sýndu m.a. að því fannst þjónustan ekki vera nægilega góð. Læknar hafa, samkvæmt minni bestu vitund, ekki gert neinar rannsóknir á viðhorfum notenda til kynheilbrigðisþjónustunnar né hver þörfin er fyrir hana en héldu því samt fram að þjónustan væri alveg að koma til móts við þá sem þyrftu á henni að halda. Ástæðan fyrir andstöðunni var vafalítið tengd hagsmunum þeirra aðila sem áttu hlut að máli. Þrátt fyrir erfiðan mótbyr þá gafst ég ekki alveg upp og hélt áfram að berjast og svo rann upp sá eftirminnilegi dagur 13. desember árið 2018 þegar lögin voru samþykkt á Alþingi. Þá var sko fagnað því þetta var risastórt skref; loksins máttu hjúkrunarfræðingar og ljósmæður hér á landi ávísa hormónagetnaðarvörnum. Til þess að fá að ávísa þessum lyfjum þurfa þeir að sækja námskeið sem undirbýr þá undir þetta nýja hlutverk. Í kjölfar þess geta þeir sótt um leyfi frá Embætti landlæknis. En núna er þetta námskeið orðið hluti af ljósmóðurfræðináminu.“

Sóley segir að sér hafi alltaf verið annt um samfélagið. „Eftir að þessum áfanga var náð þá geta nýútskrifaðar og starfandi ljósmæður og hjúkrunarfræðingar sem taka námskeiðið, veitt þá faglegu ráðgjöf um getnaðarvarnir sem mér hefur alltaf fundist að þegnar þessa lands ættu rétt á að fá,“ segir hún.

Þorir að ræða viðkvæmu málin

Sóley hefur unnið að ýmsum öðrum verkefnum fyrir samfélagið, einkum fyrir Embætti landlæknis og heilbrigðisráðuneytið. „Má þar nefna að ég var beðin um að vera formaður nefndar á vegum velferðarráðuneytisins sem hafði það hlutverk að skrifa skýrslu sem fól það í sér að endurskoða lög um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir nr. 25/1975. Sú skýrsla var gefin út árið 2016 og lá til grundvallar við gerð frumvarps til nýrra laga um þungunarrof en þau lög tóku síðan gildi árið 2019. Stóra breytingin þar að mínu mati er viðurkenningin á því að það er konan sem ræður yfir sínum líkama og það er hún sjálf sem tekur ákvörðun um það hvort hún meti aðstæður sínar þess eðlis að hún geti ekki farið í gegnum meðgöngu og eignast barn. Að henni sé treyst til þess að meta það og þurfi ekki að fá mat frá tveimur fagaðilum til að segja sér hvað hún eigi að gera. Þetta var mikið baráttumál og erfitt mál því við vitum að þessi umræða er viðkvæm og veldur gjarnan fjaðrafoki. Það varð líka raunin en ég hélt því alltaf fram í fjölmiðlum að þessi nýju lög sem heimiluðu jafnframt þungunarrof til loka 22. viku þungunar myndu ekki breyta neinu um fjölda þungunarrofa og það er raunin. Það hefur ekki orðið aukning síðan lögin tóku gildi. Þetta mál snýst um ákvörðunarréttinn og að það sé borin virðing fyrir því að konum sé treyst til að taka þessa ákvörðun fyrir sig,“ segir hún ákveðin.

Það fer ekki á milli mála að á móti mér, við antík borðstofuborðið í Vesturbænum, situr ötul baráttukona sem má kannski segja að þrífist á því að berjast fyrir betra samfélagi og þorir að tala um viðkvæmu málin. En hvaða baráttumálum brennur hún fyrir núna þegar hún er búin að landa tveimur stórum málum er snerta rétt kvenna til kynheilbrigðis. „Mér finnst hafa verið hangandi háttur í sambandi við að hafa hér sérstakar unglingamóttökur. Kynheilbrigðisþjónustan verður brotakennd þegar unglingar þurfa að leita eftir þjónustu á mörgum stöðum í stað þess að bjóða upp á heildræna þjónustu á einum stað. Unglingar þurfa góða þjónustu sem fylgir ákveðnum stöðlum um unglingavæna þjónustu. Fyrir utan kynheilbrigðismál þá eru unglingar líka að glíma við alls konar geðheilbrigðismál eins og kvíða, þunglyndi og einmanaleika sem er vaxandi vandi. Við þurfum að grípa unglingana betur og ég tel að öflugar unglingamóttökur með vel þjálfuðu starfsfólki væru liður í því. Þetta er verkefni sem ég myndi vilja sjá að yrði að veruleika,“ svarar hún og er greinilega umhugað um unga fólkið.

Handbókin svar við ákalli ungra karlmanna um meiri fræðslu varðandi kynheilbrigðismál

Eitt af þeim verkefnum sem Sóley vildi klára eftir að hún hætti störfum við háskólann var handbók fyrir unga karlmenn sem heitir Ertu klár í kynlífið? og var gefin út á vegum Samtaka um kynheilbrigði í september 2024. Þetta er enn ein leið Sóleyjar til

Sóley fyrir utan Eirberg þar sem hún hefur kennt hjúkrunar- og ljósmóðurfræðinemum í fjöldamörg ár.

að koma þekkingu á sviði kynheilbrigðis til þegna þessa lands en handbókinni er ætlað að stuðla að kynheilbrigði ungra karlmanna á aldrinum 16-24 ára. Höfundar handbókarinnar auk Sóleyjar eru Katrín Hilmarsdóttir, hjúkrunar- og lýðheilsufræðingur, og Lóa Guðrún Gísladóttir, aðjúnkt og doktorsnemi við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Handbókin fjallar um sex mikilvæg málefni kynheilbrigðis sem eru sjálfsöryggi, samskipti um kynlíf, samþykki, sambönd, smokkanotkun og að stunda kynlíf. Í handbókinni eru alls kyns leiðbeiningar sem geta komið sér vel fyrir unga karlmenn varðandi kynlíf og kynferðisleg sambönd. „Með handbókinni erum við að koma upplýsingum til ungra karlmanna með rafrænum hætti því oft hefur kynfræðslu ekki verið nægilega vel sinnt í skólum eða á heimilum. Ég hef gert margar rýnihóparannsóknir meðal ungs fólks þar sem fram hefur komið að strákar telja sig ekki fá nægilega fræðslu varðandi kynheilbrigði og hvað gera þeir þá? Jú, þeir fara þá gjarnan að horfa á klám og fá þar iðulega ranghugmyndir um kynlíf. Rannsóknir hafa sýnt að strákar ræða þessi mál síður við foreldra sína en stelpur og mér fannst mikilvægt að við færum að einbeita okkur að drengjum sem varð til þess að ég ákvað að rannsaka þetta nánar. Ég gerði tvær eigindlegar rannsóknir meðal ungra karlmanna og var önnur þeirra grundvöllur að meistaraverkefni Katrínar og Lóa Guðrún gerði einnig eigindlega rannsókn meðal ungra karlmanna um kynheilbrigðismál. Sóley segir að handbókin sé svar við ákalli ungra karlmanna um meiri fræðslu varðandi kynheilbrigðismál en bókin byggir á eigindlegum rannsóknum höfunda hennar meðal

ERTU

KLÁR Í KYNLÍFIÐ?

HANDBÓK UM KYNLÍF FYRIR UNGA KARLMENN

SEX GRUNDVALLARATRIÐI

Höfundar handbókarinnar eru Sóley. S. Bender, prófessor emerita við Hjúkrunar- og ljósmóðurfræðideild Háskóla Íslands, Katrín Hilmarsdóttir, hjúkrunar- og lýðheilsufræðingur, og Lóa Guðrún Gísladóttir, aðjúnkt og doktorsnemi við Menntavísindasvið Háskóla Íslands.

ungra karlmanna hér á landi. „Þegar ég skoðaði rannsóknirnar var þetta ákall frá ungu mönnunum mjög skýrt. Þetta varð til þess að ég ákvað að hafa samband við Katrínu og Lóu Guðrúnu til að skoða hvort þær væru tilbúnar að vinna saman að því að skrifa þessa handbók. Mér fannst líka að ungu mennirnir ættu það inni hjá okkur að við kæmum niðurstöðunum líka til þeirra en áður vorum við búnar að birta niðurstöður hér á landi og erlendis.Við byrjuðum á því að greina þessi þrjú eigindlegu viðtöl út frá köflum handbókarinnar, ákváðum uppsetningu og grafískt útlit og úr varð þessi handbók sem vonandi eykur þekkingu, hvetur til jákvæðra viðhorfa til kynheilbrigðis og eykur færni þeirra eins og að geta tjáð sig um kynheilbrigðismál.“

Sóley Sesselja segir að handbókin geti jafnframt nýst foreldrum og hjúkrunarfræðingum og að auki öllum sem starfa með ungu fólki. Hún er ókeypis og hana er hægt að nálgast á heimasíðu Samtaka um kynheilbrigði (kynheilbrigdi.is). Höfundar telja að lestur handbókarinnar geti gagnast mörgum og getur verið liður í því að efla góð samskipti við ungt fólk sem þarf á leiðsögn, umhyggju og nærandi samveru að halda.

Full af eldmóði og alltaf að keppast við tímann

Þótt Sóley sé hætt að kenna námskeið við Háskóla Íslands segist hún samt alltaf vera að keppast við tímann, hún er með nokkrar fræðigreinar í smíðum, er aðalleiðbeinandi tveggja doktorsnema og segist alltaf hafa nóg að gera. Aðspurð um hvað henni hafi þótt mest gefandi við störf sín í gegnum árin segir hún: „Að ná að tengja saman kennsluna, rannsóknirnar og klíníkina. Að vera með ráðgjöf um getnaðarvarnir á Kvennadeild Landspítala og hitta þar fólk sem var að glíma við blákaldan veruleikann og alls kyns vandamál er snertu kynheilbrigði þess varð mér innblástur að þróun líkans sem ég nefndi VELJA líkanið. Það líkan fjallar um hvernig fagfólk eins og hjúkrunarfræðingar og ljósmæður geta á faglegan hátt veitt ráðgjöf um getnaðarvarnir og það hefur nýst mér í ráðgjöfinni en jafnframt í kennslunni. Þetta er gott dæmi um það hvernig störf í klíníkinni urðu hvati að því að bæta þjónustuna og einnig kennsluna. Það hefur reynst mér afskaplega dýrmætt að hafa haft tækifæri til þess að samþætta þetta þrennt, það er kennslu, rannsóknir og klíník. Rauði þráðurinn, þegar maður er í rannsóknum og kennslu, er að fá að hitta skjólstæðinga sem gefa manni jafnframt hugmyndir um frekari rannsóknarviðfangsefni,“ útskýrir Sóley.

Eldmóðurinn er enn til staðar, hún er ekki hætt að vinna og sest í helgan stein og eintóma slökun. „Ég er að leiðbeina mínum doktorsnemum og svo er ég formaður Samtaka um kynheilbrigði og verkefnin eru næg fram undan,“ segir hún og hlær innilega. Eftir gott spjall á heimili Sóleyjar í Vesturbænum kveðjumst við, síðdegissólin skartar sínu fegursta og fram undan er spjall við unglingssoninn á heimilinu um handbókina Ertu klár í kynlífið? sem mun án efa, gagnast honum að lesa fyrir komandi ár og ævintýri.

,,Rannsóknir hafa sýnt að strákar ræða þessi mál síður við foreldra sína en stelpur og mér fannst miklvægt að við færum að einbeita okkur að drengjum ...“

Hjúkrun 2025

25. - 26. september 2025 // Hofi Akureyri

Ráðstefnan Hjúkrun er uppskeruhátíð hjúkrunarfræðinga þar sem við komum saman til að fagna því sem hefur áunnist í faginu, deila nýjustu þekkingu og hvetjum hvert annað áfram

Dagskráin er fjölbreytt, með áhugaverðum fyrirlestrum, hvetjandi umræðum og tækifærum til að læra og tengjast öðrum

Opið er fyrir innsendingu ágripa til 1. maí

Skráning er hafin á radstefna.hjukrun.is

Júlíana Guðrún Þórðardóttir, forstöðuhjúkrunarfræðingur geðþjónustu II

Mikilvægt að horfa á geðheilbrigði sem hluta af almenna heilbrigðiskerfi

Texti: Ragnheiður Haralds Eiríksdóttir Bjarman | Myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Á liðnu ári varð sú breyting á skipuriti Landspítala að nýtt millilag stjórnenda, svokallað forstöðulag, var innleitt og 11 forstöðuhjúkrunarfræðingar ráðnir á klínísk meðferðarsvið spítalans. Einn þeirra er Júlíana Guðrún Þórðardóttir, forstöðuhjúkrunarfræðingur geðþjónustu II, en hún starfar þétt við hlið Halldóru Friðgerðar Víðisdóttur, forstöðuhjúkrunarfræðings geðþjónustu I, og Halldóru Jónsdóttur, forstöðulæknis geðþjónustu, undir forystu Nönnu Briem, framkvæmdastjóra geðþjónustu.

Nýtt hlutverk

Júlíana útskrifaðist úr grunnnámi í hjúkrunarfræði árið 2003 og hefur að mestu starfað innan geðþjónustu Landspítala síðan. „Það sem hefur alltaf heillað mig við geðþjónustuna er öflugt þverfaglegt samstarf og sú áhersla sem lögð er á stöðugar umbætur. Sterk samheldni, faglegt umhverfi og skýr stefna hafa skapað samhentan hóp sem gerir okkur kleift að þróa þjónustuna í takt við síbreytilegar þarfir sjúklinga. Oft sinnum við sjúklingum á viðkvæmum tímapunkti í lífi þeirra, þegar þeir eru í sinni verstu líðan og treysta okkur fyrir erfiðum og persónulegum upplifunum. Það fylgir því ábyrgð og auðmýkt að fá að vera partur af þeirri vegferð,“ segir Júlíana.

Samanburðurinn við handboltaíþróttina er iðulega skammt undan hjá henni enda spilaði Júlíana með meistaraflokki um árabil: „Handboltinn mótaði mig mikið og ég bý að ákveðinni hugsun um liðsheild og ólíka styrkleika einstaklinga sem ég held að skipti miklu máli í störfum mínum sem stjórnandi. Við þurfum ólík sjónarmið og fjölbreyttar raddir til að móta þjónustu við fjölbreyttan hóp okkar notenda.“

Hjúkrunarfræðingar gegna mikilvægu hlutverki í þverfaglegri samvinnu þar sem þeir eru jafnan í daglegum samskiptum við sjúklinga og fjölskyldur þeirra. „Þegar ólíkar fagstéttir koma saman og deila sérfræðiþekkingu sinni skapast ákveðinn kraftur til að veita sjúklingunum okkar öflugri og fjölbreyttari þjónustu þar sem mismunandi fagþekking vinnur saman og þjónustan verður betri. Það að læknar, hjúkrunarfræðingar, sálfræðingar, félagsráðgjafar og aðrar fagstéttir vinni saman gerir okkur kleift að veita markvissari meðferð og stuðning sem nær bæði til líkamlegra, andlegra og félagslegra þátta heilbrigðis.“

Að hennar mati er mikilvægt að styðja enn frekar við þessa samvinnu með markvissri þjálfun og símenntun. „Geðþjónustan er í stöðugri þróun og því er gott að læra hvert af öðru og þróa aðferðir okkar til að mæta breytilegum þörfum skjólstæðinga. Gott dæmi um þetta eru fræðsluprógrömm sem sálfræðiþjónustan hefur leitt og hafa nýst öðrum mjög vel.“

Gengur vel að byggja upp og þróa þjónustuna Í nýju hlutverki sem forstöðuhjúkrunarfræðingur er Júlíana

Guðrún Þórðardóttir að takast á við ný verkefni. Hún sér nú yfir stærra svið og þarf að horfa á spítalann í heild sinni, þar sem áherslan hefur færst í átt að stefnumótun, þróun verkefna og

samstarf milli deilda og klínískra sviða. „Í þessu nýja hlutverki felast mörg tækifæri. Við forstöðuhjúkrunarfræðingar vinnum nú að því að auka samráð til að samræma verklag og styrkja samstarf þvert á klínísk svið, sem er lykilatriði til að bæta þjónustu og tryggja samfellu í þjónustu.“ Þau sem þekkja Júlíönu af hennar fyrri störfum sem deildarstjóra göngudeildar lyndisraskana vita að hún hefur verið sýnilegur stjórnandi sem er í miklum tengslum við klínískt starfsfólk af öllum stéttum. Með sýnileika og þéttu samstarfi á þverfaglegum grundvelli hefur Júlíana leitt og stutt mikilvægt umbótastarf sem hefur skilað sér í bættri þjónustu við notendur og fjölskyldur þeirra: „Þótt daglegt vinnufyrirkomulag hafi breyst hjá mér, hefur verið ánægjulegt að sjá árangurinn af þeim breytingum sem hafa verið innleiddar. Það tekur tíma að byggja upp og þróa þjónustu, en með öflugu samstarfi innan geðþjónustunnar hefur það tekist vel, enda eru starfsmenn að leggja metnað og ástríðu í störf sín alla daga. Ég viðurkenni samt að sakna þess að vera ekki í eins nánum samskiptum við klínísku starfsmennina og ég var áður.“

Hver er Júlíana?

• Vestfirðingur, Kópavogsbúi og Mosfellingur

• Útskrifaðist sem B.Sc.-hjúkrunarfræðingur 2003

• Lauk meistaragráðu í verkefnastjórn 2017

• Gift og á þrjá syni og eina stjúpdóttur

• Spilaði lengi handbolta með Val, Stjörnunni og Aftureldingu

• Hefði mögulega orðið íþróttakennari ef hjúkrun hefði ekki orðið fyrir valinu

• Myndi líklega velja verkfræði eða tölvunarfræði ef hún þyrfti að skipta um starfsvettvang í dag

Jafningjasamráð og endurgjöf

Ákall síðustu ára um aukið notendasamráð hefur ekki farið fram hjá stjórnendum og öðru starfsfólki geðþjónustu. Landspítalinn hyggst gera gangskör í þeim málum og á komandi árum verður áfram lögð rík áhersla á að innleiða jafningjastuðning og tryggja virka þátttöku notenda og aðstandenda í þjónustunni. Einnig verður mikilvægur þáttur að koma á reglubundnum þjónustukönnunum, þar sem rödd sjúklinga og aðstandenda verður höfð að leiðarljósi við frekari þróun þjónustunnar. Júlíana segir mikilvægt að fá reglulega endurgjöf á hvað gengur vel og hvað mætti betur fara: „Að sama skapi þurfum við alltaf að tryggja að þróun

þjónustunnar sé í takt við nýjustu rannsóknir og faglega þekkingu. Okkar markmið er því að leita leiða til að bæta þjónustuna í takt við nýjungar í fræðum og viljum að á sama tíma sé hún í samhengi við þróun samfélagsins.“

Geðhjúkrun í brennidepli

Þróun geðhjúkrunar hefur verið hröð síðustu ár. Mikil nýliðun hefur átt sér stað, þar sem reyndir hjúkrunarfræðingar hafa látið af störfum og nýir hafa tekið við. Klíníska meistaranámið, sem hófst árið 2022 og er samstarfsverkefni Landspítala, Háskóla Íslands, Háskólans á Akureyri og Sjúkrahússins á Akureyri, hefur þegar skilað af sér 12 útskrifuðum geðhjúkrunarfræðingum, þar af starfa níu á Landspítala og hluti þeirra stefnir að sérfræðiviðurkenningu í geðhjúkrun. Haustið 2024 hófu tíu nýir hjúkrunarfræðingar klínískt meistaranám. Að auki hefur kennslustjóri geðhjúkrunar verið ráðinn og nýtt starfsþróunarár fyrir nýja hjúkrunarfræðinga hefur verið sett á laggirnar. Með nýju skipuriti hefur stefna verið mótuð um að forstöðumenn fræðasviða séu í nánari tengslum við klíníska þjónustu og taki virkan þátt í þróun hennar. „Þessi atriði munu skipta sköpum í faglegri þróun geðhjúkrunar á komandi árum og áratugum,“ segir Júlíana. „Við þurfum að standa á sterkum fræðilegum grunni og tengsl spítalans við háskólasamfélagið eru mikilvæg. Við þurfum að stuðla að því að rannsóknir og klínísk reynsla vinni saman. Oft er mikil þekking til staðar innan fræðasamfélagsins sem ekki er nægilega nýtt í klíníkinni. Ef við viljum þróa þjónustuna áfram þurfum við að skapa betri tengingar milli þeirra sem vinna á vettvangi og þeirra sem sinna rannsóknum í geðheilbrigðismálum.“ Auknar rannsóknir á árangursríkum úrræðum í geðheilbrigðisþjónustu geta stuðlað að því að draga úr fordómum og aukið skilning á geðheilbrigðisvanda í samfélaginu. „Það er mikilvægt að við horfum á geðheilbrigði sem hluta af almennu heilbrigðiskerfi og vinnum að því að veita fólki aðgengi að meðferð sem byggir á bestu fáanlegri þekkingu,“ bætir hún við. Júlíana bendir einnig á mikilvægi þess að sterkar fyrirmyndir séu til staðar fyrir geðhjúkrunarfræðinga komandi kynslóða: „Við vitum að geðhjúkrun er nú þegar spennandi vettvangur en ætlum að gera enn betur með virku fræðastarfi og þýðingarmikilli sérþekkingu innan fagsins.“

Geðþjónusta Landspítala Kjarni II

• Bráða- og ráðgjafarþjónusta

• Dag- og göngudeild geð- og fíknisjúkdóma

o Dagdeild - Teigur

o Samfélagsgeðteymi, Laufey

• Bráðalegudeild geð- og fíknisjúkdóma

o Afeitrunardeild ólögráða ungmenna

• Bráðalegudeild lyndisraskana

• Legudeild lyndisraskana

• Göngudeild lyndisraskana

Alltaf þörf á færni í geðhjúkrun Í upphafi starfsferilsins velti Júlíana stundum fyrir sér hvort hún ætti frekar að starfa á vefrænum deildum til að öðlast breiðari verklega reynslu innan hjúkrunar. „Ég man eftir að sumir furðuðu sig á því að ég væri ekki að leggja áherslu á að verða flink í að setja upp nálar og leggi.“ Hins vegar telur hún að færni í að sinna fólki í mikilli andlegri vanlíðan nýtist vel í hjúkrunarstarfinu óháð því hvaða sérsvið hjúkrunarfræðingar velji sér síðar á ferlinum. „Í mínum huga snýst hjúkrun svo mikið um samskipti, hlustun og stuðning. Það tekur á andlega að veikjast líkamlega og þannig er alltaf þörf á færni í geðhjúkrun. Hjúkrunarfræðingar eru lykilstarfsmenn að samþætta þjónustu sjúklinga og styrkur okkar liggur í að nálgast manneskjuna sem heild. Ég held að ungir hjúkrunarfræðingar séu í ríkari mæli að gera sér grein fyrir kostum þess að þjálfa upp færni í geðhjúkrun snemma á ferlinum.“

„Við þurfum að standa á sterkum fræðilegum grunni og tengsl spítalans við háskólasamfélagið eru mikilvæg. Við þurfum að stuðla að því að rannsóknir og klínísk reynsla vinni saman.“

Mönnun í geðhjúkrun er lykilatriði og verður áfram unnið markvisst að því að byggja upp sterka liðsheild innan hópsins, þar sem starfsmenn þekkja kerfin vel. Jákvætt merki um vaxandi faglegan áhuga er að eftirspurn eftir faglegri fræðslu hefur aukist og mæting á faglega viðburði hefur verið góð. Í annasömu umhverfi spítalans er nauðsynlegt að forgangsraða en framtíðarsýnin er skýr: „Þegar horft er til næstu þriggja ára eru þrjú verkefni í forgangi. Í fyrsta lagi er nauðsynlegt að endurskoða mönnunarviðmið í geðhjúkrun. Þrátt fyrir að ný skýrsla hafi verið gefin út fyrir bráðalegudeildir Landspítala, þarf að veita geðþjónustunni sérstaka athygli og þeirri vinnu er ekki lokið. Það er mikilvægt að við drögum lærdóm af þróun erlendis, því þó að við séum agnarlítið samfélag getum við grætt mikið á samanburði við aðra. Í öðru lagi er mikilvægt að efla geðhjúkrun í allri sinni mynd með fjölgun sérfræðinga, auknum gæðaverkefnum og þróun þjónustu innan sérhæfðra teyma. Rödd geðhjúkrunar er þar lykilatriði í þverfaglegu samstarfi. Þá er einnig mikilvægt að styrkja ráðgjöf geðhjúkrunarfræðinga innan heilbrigðiskerfisins og skapa vettvang fyrir nýsköpun. Í þriðja lagi þarf að gera geðþjónustuna að eftirsóknarverðum vinnustað fyrir hjúkrunarfræðinga. Við gætum til að mynda lært ýmislegt af Hollendingum. Þar er geðhjúkrun mjög sterk og sérfræðingar í geðhjúkrun leiðandi í geðþjónustu hvert sem litið er. Hlutfall karlmanna í hjúkrun er líka mun hærra í Hollandi og þeir velja einna helst geðhjúkrun sem starfsvettvang. Hreyfanleiki innan spítalans er líka jákvæður – hjúkrunarfræðingar sem fá reynslu í geðþjónustu geta nýtt hana hvar sem er í heilbrigðiskerfinu.“

Júlíana leggur áherslu á að hjarta geðþjónustunnar sé öflugur hópur hjúkrunarfræðinga sem vinnur óeigingjarnt starf á hverjum degi. Geðhjúkrun krefst ekki aðeins sérhæfðrar þekkingar, heldur líka dýpri skilnings á mannlegum tengslum, samkennd og hæfni til að sitja með fólki á erfiðum stundum. Það er mikilvægt að styðja við hjúkrunarfræðinga í faglegri vegferð þeirra, tryggja þeim tækifæri til þróunar og skapa umhverfi þar sem þeir geta vaxið í starfi. Með eflingu geðhjúkrunar, aukinni sérhæfingu og stöðugri faglegri nýsköpun er hægt að tryggja áframhaldandi framfarir í þjónustu við sjúklinga og fjölskyldur þeirra.

Aðgengi að meðferð mun aukast með stafrænum lausnum

Aðspurð segir Júlíana að ef hún hefði ekki orðið hjúkrunarfræðingur, hefði hún líklega farið í íþróttakennslu. Hins vegar ef hún myndi skipta um starfsvettvang í dag myndi hún ef til vill velja tölvunarfræði eða verkfræði, þar sem nýsköpun og tækni vekja áhuga hennar. „Ég held að við náum ekki einu sinni að setja í orð hvernig hlutirnir verða eftir 40 ár. Tæknin þróast á hraða sem gerir það nánast ómögulegt fyrir okkur. Í dag skil ég ekki hvernig ég gat ferðast áður fyrr án google-maps. Unga kynslóðin okkar mun hafa aðrar þarfir en við sem eldri erum og þess vegna munum við þurfa að haga alls konar þjónustu öðruvísi en áður – þar með talið heilbrigðisþjónustu.“ Júlíana segir vissulega áhyggjuefni að við munum ekki eiga heilbrigðisstarfsfólk í framtíðinni til að sinna öllu varðandi heilsuna okkar og skapandi lausna sé þörf. Hún telur að tæknin muni hafa veruleg áhrif á geðþjónustu í framtíðinni: „Við þurfum að efla sjúklinga í eigin meðferð við léttvægari vanda og eflaust mun tæknin hjálpa okkur við sjálfshjálp. Þannig er líklegt að það verði ekki fyrr en við alvarlegri vanda að við sjáum heilbrigðisstarfsfólk. Í geðheilbrigðisþjónustunni gæti þetta litið þannig út að tæknin styðji þig í að bregðast við breytingum á geðhag og geti svo leiðbeint þér til að takast á við vandann. Aðgengi að meðferð mun aukast með stafrænum lausnum og sjúklingar munu í auknum mæli geta nýtt sér sjálfshjálparleiðbeiningar. Þó tækni kosti mikla fjárfestingu, mun hún skila sér til lengri tíma litið og stuðla að betri þjónustu.“ Júlíana hefur trú á að komandi kynslóðir verði tilbúnar í að þiggja þjónustu með rafrænum hætti og allur hugsanagangur varðandi heilbrigðisþjónustu muni taka breytingum: „Þróunin verður mikil og gæðin í meðferðinni líka. Heilbrigðiskerfið er flókið en við verðum líka að horfast í augu við að það er margt í kerfinu sem er hægt að betrumbæta, sjálfvirknivæða og nýta tæknilausnir til að auðvelda vinnuna og á sama tíma bæta þjónustuna. Nýsköpun og tækniþróun kostar gríðarlegar fjárhæðir og ávinningur sést ekki fyrr en eftir langan tíma en ef fjármagni verður ekki varið í þessi verkefni verðum við áfram í sama farinu. Það þarf tíma og starfsfólk sem og að efla tengslin milli nýsköpunar- og tæknigeirans við heilbrigðisgeirann. Það eru ýmsir steinar í veginum en við erum að meðhöndla líf fólks og megum ekki slá af kröfum.“

Forréttindi að starfa með öflugu fagfólki

Júlíana er þakklát fyrir það traust sem henni hefur verið sýnt í þessu mikilvæga leiðtogahlutverki. „Það er virkilega spennandi að fá tækifæri til að hafa áhrif á framtíð geðhjúkrunar og þróun geðþjónustunnar.“ Hún lítur á það sem forréttindi að vinna með öflugum samstarfshópi hjúkrunarfræðinga og annarra fagstétta, sem deila sömu sýn um að veita bestu mögulegu þjónustu. Hún er sannfærð um að með sameiginlegum krafti, fagmennsku og metnaði verði geðhjúkrun áfram öflug og mikilvæg stoð í íslensku heilbrigðiskerfi. „Þetta er ekki starf sem maður vinnur einn,“ segir hún að lokum. „Það er liðið sem skapar árangur – og við erum með ótrúlega sterkan hóp hjúkrunarfræðinga sem leggur sitt af mörkum á hverjum einasta degi. Það er það sem gerir mig bjartsýna á framtíðina.“

Framtíðarsýn Júlíönu fyrir árið 2035

Árið 2035 hefur geðþjónustan á Landspítala tekið stakkaskiptum. Nýtt og nútímalegt húsnæði hefur verið tekið í notkun, sérstaklega hannað til að mæta þörfum sjúklinga, aðstandenda og starfsfólks. Hönnunin hefur verið hugsuð með vellíðan í huga, með góðri hljóðvist og hlýlegu umhverfi sem stuðlar að ró og öryggi Sveigjanleiki er lykilatriði, þar sem rýmið er hannað til að aðlagast ólíkum þörfum einstaklinga. Áhersla hefur einnig verið lögð á mikilvægi hreyfingar og virkni í bataferlin, sem hefur skilað sér í betri líðan sjúklinga og aukinni vellíðan meðal starfsfólks.

Klíníska meistaranámið í geðhjúkrun, sem var innleitt fyrir nokkrum árum, hefur nú sannað gildi sitt. Sérfræðingar í geðhjúkrun starfa í dag á öllum deildum geðþjónustunnar og styðja við þróun og umbætur í þjónustunni. Nýliðafræðsla hefur einnig verið efld með metnaðarfullu fræðslu- og þjálfunarprógrammi. Hjúkrunarfræðingar innan geðþjónustunnar starfa samkvæmt skýrum hæfniviðmiðum sem styðja við faglegan vöxt og tryggja stöðuga þróun í starfi. Auk þess er öflugt alþjóðlegt samstarf við hjúkrunarfræðinga á Norðurlöndunum, í Hollandi, Bretlandi og Kanada, sem styrkir bæði faglega umræðu og innleiðingu nýjunga í starfið

Þróun geðhjúkrunar hefur verið markviss og hlutfall hjúkrunarfræðinga innan geðþjónustunnar hefur aukist. Geðhjúkrun er nú eftirsótt starfsleið, þar sem ungir hjúkrunarfræðingar sjá gildi þess að öðlast sérhæfða færni í samskiptum og þverfaglegu samstarfi strax á fyrstu starfsárunum. Færni til að sitja með fólki í erfiðleikum og veita stuðning í flóknum aðstæðum hefur orðið lykilatriði í starfinu Að auki sinna geðhjúkrunarfræðingar ráðgjöf og stuðningi við önnur klínísk svið enda eru sjúklingar með geðrænar áskoranir á öllum deildum.

Hvort þessi framtíðarsýn Júlíönu muni raungerast verður svo bara að koma í ljós.

„Heilbrigðiskerfið er flókið en við verðum líka að horfast í augu við að það er margt í kerfinu sem er hægt að betrumbæta, sjálfvirknivæða og nýta tæknilausnir til að auðvelda vinnuna og á sama tíma bæta þjónustuna.“

Vaktin mín

-Sólveig

Auðar Hauksdóttir hjúkrunarfræðingur á skurðstofu

Skurðstofur E-5

Umsjón: Sölvi Sveinsson

Ég hef óafvitandi skilyrt köttinn minn til að búast við klappi og kúri þegar vekjaraklukkan hringir. Um leið og fyrstu tónarnir berast af náttborðinu hlammar hann sér niður við andlitið á mér. Það versta við þessa vakningu er hversu freistandi það er að sofna aftur. Eftir nokkrar mínútur af notalegheitum drífum við okkur á lappir. Ég reyni að ganga hljóðlega um, enda langt í að næsta vekjaraklukka á heimilinu hringi. Morgunvaktin á skurðstofunum hefst kl. 7:30 og ég gef mér góðan tíma á morgnana en næ samt einhvern veginn alltaf að vera á síðustu stundu.

Það brakar í ísnum á hjólastígnum þegar naglarnir í dekkjunum læsast í hann og mér verður hugsað til bráðalistans svokallaða, þ.e. fólkið sem bíður eftir að komast í aðgerðir vegna beinbrota eða annarra bráðra vandamála. Undanfarið hefur hálkan leikið okkur grátt og þrátt fyrir að við höfum mannað auka skurðstofu um helgina er listinn langur. Það gæti bæst á hann í dag.

Við byrjum vinnudaginn á stuttum stöðufundi á kaffistofunni þar sem deildarstjórinn fer yfir verkefni dagsins. Ég verð á skurðstofu þrjú, þar sem til stóð að gera þrjár liðskiptaaðgerðir en sökum stöðunnar á bráðalistanum hefur einni aðgerð verið skipt út fyrir bráðaaðgerð. Með mér er Lea skurðhjúkrunarfræðingur og með okkur eru svæfingahjúkrunarfræðingur og svæfingahjúkrunarnemi, ásamt svæfingalækni, sérnámslækni á svæfingu, skurðlækni og sérnámslækni í bæklunarskurðlækningum. Við Lea skiptum með okkur verkum. Ég sæki vagn með ígræðum og verkfærum sem þarf að nota í fyrstu aðgerðinni á meðan hún opnar tölvukerfin og undirbýr tækjabúnaðinn á skurðstofunni. Á meðan er svæfingateymið að draga upp lyf, undirbúa dælur og gera klárt fyrir mænudeyfingu. Hverri aðgerð fylgir mikill undirbúningur. Verkefnin eru ótrúlega fjölbreytt og það krefst mikillar yfirsýnar að þekkja allar aðgerðirnar, mismunandi útfærslur og aðferðir. Ég hef verið svo lánsöm að gegna hlutverki teymisstjóra bæklunarteymis síðustu sex árin og hef getað helgað mig þeirri sérgrein, þótt ég þurfi líka að geta stokkið í annarskonar aðgerðir utan dagvinnutíma.

Fyrsti sjúklingur dagsins er maður á miðjum aldri sem er með gervilið í mjöðm sem er farinn að gefa sig. Það á að skipta um hann að hluta.

„Fæ ég ekki að eiga það sem þið takið út?“ spyr sjúklingurinn, eins og svo margir. Fólk er einkennilega áhugsamt um að hirða skrúfur, plötur og úr sér gengna gerviliði.

„Nei, því miður, það er alveg búið að taka fyrir að fólk fái að eiga þessa hluti. Sýkingavarnir myndu fá fyrir hjartað.“

Á meðan Lea fer yfir gátlista með sjúklingnum og svæfingateyminu fer ég og „skrúbba mig“, þ.e. framkvæmi vandaðan handþvott og sprittun áður en ég fer í sterílan slopp og hanska. Ég dekka borð með sterílum dúkum og Lea opnar sterílan búnað sem ég tek við, set saman og undirbý fyrir aðgerðina. Á meðan er lögð mænudeyfing hjá sjúklingnum. Hann verður ekki svæfður en fær nægilegt magn af svæfingalyfjum til að vita ekki af sér í aðgerðinni. Þegar skurðlæknirinn kemur inn á stofuna förum við saman yfir planið og staðfestum að allt sem þarf sé til staðar. Svo skrúbbar hann sig ásamt aðstoðarskurðlækninum og við hefjum aðgerðina. „Ég var beðin um að vera með dálkinn Vaktin mín í Tímariti hjúkrunarfræðinga,“ segi ég á meðan við vinnum í rólegheitum að því að losa um gerviliðinn sem þarf að skipta um.

„Þú verður að skrifa að þú vaknir alltaf klukkan fimm og hlaupir tíu kílómetra og hugleiðir svo áður en þú mætir í vinnuna,“ segir skurðlæknirinn.

„Eða að þú hefjir daginn alltaf á að lesa rússnesku stórskáldin,“ segir sérnámslæknirinn.

„Það vill reyndar þannig til að ég er að taka áfanga í bókmenntasögu í HÍ,“ segi ég. „Ég gæti sagst lesa Gilgameskviðu á morgnana.“

Í kjölfarið berst talið um víðan völl, á milli þess sem skurðlæknirinn útskýrir það sem hann er að gera fyrir sérnámslækninum. Að aðgerðinni lokinni fylgir Lea sjúklingnum upp á vöknun ásamt svæfingahjúkrunarfræðingnum og ég geng frá ígræðunum.

„Kærar þakkir,“ segir sjúklingurinn milli svefns og vöku á leiðinni út af stofunni. „Þið eruð öll svo yndisleg.“ Það er þakklátt starf að vinna á skurðstofum.

Í næstu aðgerð skiptum við Lea um hlutverk. Ég tek á móti sjúklingnum en hún er steríl. Í þetta sinn er sjúkingurinn eldri kona með heilabilun og það krefst nærgætni og útsjónarsemi að staðfesta öryggisatriði og leggja mænudeyfingu. Fólk kemur til okkar í allskonar ástandi, bæði líkamlega og andlega og þótt samskiptin séu stutt geta þau verið gríðarlega þýðingarmikil fyrir upplifun og vellíðan fólks. Það að leggja mænudeyfingu hjá manneskju með mjaðmarbrot krefst til dæmis heilmikils af sjúklingnum sjálfum og það er mikilvægt að starfsfólkið vinni samhent að því að gera þá upplifun eins þolanlega og mögulegt er.

Þegar aðgerðin er hafin sest ég niður til að skrá nauðsynleg atriði í sjúkraskrárkerfin. Þegar því er lokið gefst tími til að kíkja á tölvupóstinn, en þó alltaf vakandi fyrir því sem er að gerast í aðgerðinni. Sjúklingurinn og aðgerðin hafa alltaf hæsta forgang. Ég sný baki í aðgerðina svo að það reynir á heyrnina. Það er gríðarlega mikilvægt að vera með athyglina í lagi þegar aðgerð er í gangi þar sem fyrsta merki þess að eitthvað sé að er oft frekar þögn en hávaði. Góðir skurðhjúkrunarfræðingar þróa með sér sjötta skilningarvitið þegar kemur að því að nema breytingu á andrúmslofti. Í þetta sinn reynir þó ekki á nein auka skilningarvit. Þegar aðgerðinni er lokið kemur skurðhjúkrunarfræðingur sem var að mæta á vaktina og býðst til að skila sjúklingnum fyrir okkur á vöknun og undirbúa skurðstofuna fyrir næstu aðgerð á meðan við förum í mat.

Síðasta aðgerð dagsins er liðskiptaaðgerð í hné. Nú er aftur komið að mér að skrúbba mig. Í þetta sinn gengur illa að leggja mænudeyfingu og sérnámslæknirinn þarf að kalla til sérfræðing. Að lokum er ákveðið að svæfa sjúklinginn. Það er verri kostur í liðskiptaaðgerðum þar sem mænudeyfingin veitir góða verkjastillingu fyrstu tímana eftir aðgerð. Svæfingalæknirinn ákveður því að leggja femoralis blokk til að draga úr verkjunum. Allt tekur þetta tíma en aðgerðin sjálf gengur vel og við náum að klára prógrammið á dagvinnutíma. Þegar ég geng út af skurðstofunni átta ég mig á að ég var í auga stormsins. Á skurðstofu tvö þurfti að fresta aðgerð vegna bráðrar heilablæðingar sem þurfti að hafa forgang, á skurðstofu fjögur reyndist fyrirhuguð aðgerð flóknari en gert var ráð fyrir og mun dragast fram eftir kvöldi. Næg verkefni eru fram undan fyrir næstu vakt. Prógrammstjóri stendur í ströngu við að forgangsraða, útdeila verkefnum og samhæfa störf margra sérgreina svo að allt gangi sem best upp. Hans hlutverk er að hlífa okkur á skurðstofunum við þessum óróleika svo að við getum einbeitt okkur sem best að því mikilvægasta, að veita sjúklingunum okkar örugga meðferð.

Ég geng út í milt vetrarveður og nýt þess að enn sé bjart. Ég stíg hjólið upp í Breiðholt og hugsa með mér að það sé kannski upplagt að taka tíu kílómetra hlaupatúr í Elliðaárdalnum – þegar ég er búin að klára að lesa Gilgameskviðu.

Verkefnin eru ótrúlega fjölbreytt og það krefst mikillar yfirsýnar að þekkja allar aðgerðirnar, mismunandi útfærslur og aðferðir.

Hrefna Hugosdóttir hjúkrunarfræðingur stofnaði fyrirtæki til að efla heilsuvitund

Sálfélagslegt

öryggi mikilvægt

Texti: Sigríður Elín Ásmundsdóttir | Myndir: Íris Helga Gígju Baldursdóttir

Hrefna Hugosdóttir hjúkrunar- og fjölskyldufræðingur ákvað fyrir áratug að fara út í sjálfstæðan rekstur þegar hún, ásamt bestu vinkonu sinni Ragnhildi Bjarkadóttur sálfræðingi, stofnaði fyrirtækið Auðnast sem síðan hefur vaxið og dafnað og átt sinn þátt í að breyta menningu á vinnustöðum en Hrefna segir að markmið þeirra sé að efla heilsuvitund, vera forvarnarmiðuð og stuðla að heilbrigðu íslensku atvinnulífi þar sem rauði þráðurinn er góð heilsa starfsfólks og góð heilbrigð samskipti sem aftur hefur svo jákvæð áhrif á líf einstaklinga sem og fjölskyldna í íslensku samfélagi. Við kíktum í heimsókn á Grensásveg þar sem Auðnast er til húsa og hittum Hrefnu sem tók á móti blaðamanni með bros á vör og rjúkandi kaffibolla.

Við byrjum á því að spyrja hana hvernig það hafi æxlast að hún fór út í sjálfstæðan rekstur? „Það má segja að ég hafi villst af leið því ég ætlaði mér alltaf að starfa á Slysa- og bráðamóttöku, byrjaði þar sem nemi og fann mig strax í því umhverfi. En svo er ég er líka mikil ævintýrakona og elska íslenska náttúru og landsbyggðina og þegar ég var nýútskrifuð árið 2004 ákvað ég, ásamt tveimur öðrum nýútskrifuðum hjúkrunarfræðingum og vinkonum að flytja í Neskaupsstað og vinna á Fjórðungssjúkrahúsinu þar í tvö ár sem var rosalega góður lærdómur. Þegar ég kom til baka fór ég aftur á Slysó og starfaði þar til ársins 2008 en þá var haft samband við mig úr sveitinni minni á Reykhólum og mér boðið að taka við hjúkrunarheimilinu þar sem ég ákvað að gera. Við fjölskyldan fluttum á Reykhóla í ágúst, rétt fyrir hrunið og ég tók við starfi sem var mikill lærdómur því þarna bar ég ábyrgð á faglegri hjúkrun, mönnun, rekstri og öðru. Sem stjórnandi þurfti ég að hugsa út í hverja einustu krónu þar sem þetta voru mjög strembnir tímar.“

Nýr vettvangur skapaði ný tækifæri Þegar Hrefna og hennar fjölskylda fluttu svo aftur suður ætlaði hún að fara aftur á Slysó en þá var ráðningabann þar og hún segist aldrei hafa upplifað aðra eins höfnun. En hvað tók þá við? „Þá fór ég að starfa hjá Vinnuvernd. Ég skildi ekki alveg hugmyndafræðina, fannst vanta heildrænni sýn á heilsu fólks úti í atvinnulífinu og sá strax vannýtt tækifæri. Ég heillaðist fljótt af þessum vinnuverndarbransa,“ segir hún brosandi og bætir við að í framhaldinu hafi hún ákveðið að fara í nám í fjölskyldumeðferð því hún hafi alla tíð haft áhuga á heildrænni heilsu og hvernig til að mynda veikindi eins fjölskyldumeðlims geti haft áhrif á líðan annarra fjölskyldumeðlima. „Ég og Ragnhildur vinkona mín sem er sálfræðingur og fjölskyldufræðingur fórum saman fjölskyldumeðferðarnámið og þegar ég horfi til baka þá var mjög mikill eldmóður í okkur að gera eitthvað meira með þetta nám.

Við sátum löngum stundum saman yfir kaffibolla og skröfuðum um það hvernig við gætum látið gott af okkur leiða, okkur fannst vanta fjölskyldutengingu og heildræna hugsun inn í atvinnulífið.“

Vilja tryggja skilning stjórnenda á mikilvægi sálfélagslegra þátta

Hrefna og Ragnhildur létu svo verða af því árið 2014 að stofna Auðnast og voru í fyrstu báðar aðallega að sinna fjölskyldumeðferð en fljótlega fóru að fæðast fyrirlestrar sem við fórum með inn á vinnustaði eins og t.d. heildræna heilsu, líðan í vinnu, hamingju hversdagsins og fleiri á þeim nótum. Hægt og rólega þróast Auðnast svo út í að fara að sinna atvinnulífinu frekar með fjölbreyttari verkefnum, við tókum báðar réttindi hjá Vinnueftirlitinu til að verða sérfræðingar í vinnuvernd og fljótlega fórum við að fá verktaka með okkur í lið en vorum alltaf meðvitaðar um að sníða okkur stakk eftir vexti,“ útskýrir hún og segir að til að byrja með hafi einungis verið leitað til þeirra með vandamál sem þurfti að leysa en að það hafi breyst með tímanum og núna sé alltaf að fjölga þeim fyrirspurnum þar sem fyrirtæki eru að óska eftir ráðgjöf og þjónustu sem er forvarnarmiðuð. „Ef ég útskýri í einföldu máli þá er starfsemi okkar tvíþætt; við erum með þjónustusamninga við fyrirtæki og stofnanir og erum þeim innan handar með flestallt sem flokkast undir sálfélagslegt öryggi þar sem við tryggjum aðgengi fyrir stjórnendur og mannauðsteymi að okkar sérfræðingum. Við viljum vera fyrirbyggjandi og tryggja skilning stjórnenda á mikilvægi sálfélagslegra þátta sem er mjög fyrirferðarmikill liður þegar kemur að fjarvistum, framleiðni, vexti og þroska vinnustaða. Við erum að sjá það að flestir heilsubrestir í dag hjá fólki í atvinnulífinu tengjast sálfélagslegum þáttum og streitan skorar þar mjög hátt. Eitt af okkar markmiðum er að þjálfa stjórnendur í því að sýna hlutleysi og skýran skilning á hvað er að valda vegna þess að stjórnendur bera ábyrgð á því sem vinnustaðurinn bíður upp á. Það þarf alltaf að vera skýrt hver gegnir hvaða hlutverki og hver hefur umboð til hvers því um leið og það er ekki nógu skýrt er kominn ákveðinn áhættuþáttur.“

Hrefna segir að stjórnun skipti miklu máli og einnig samsetning hópsins og menningin innan hans. „Störfin okkar þurfa að þjóna tilgangi og fólk þarf að upplifa að það tilheyri. Við getum tekið dæmi um starfsmann sem vinnur einn og er stakur með sína sérfræðiþekkingu, samstarfsfólk hans veit ekki nákvæmlega hvað hann er að gera í vinnunni eða hvaða tilgangi hann þjónar og hann fær jafnvel ekki hvatningu né endurgjöf, auk þess að vera einn um ábyrgð og skyldur. Þessi starfsmaður er í áhættu fyrir vinnutengdri streitu sem getur birst í mörgum myndum. Til að mynda að hann komist ekki í frí því enginn geti leyst hann af eða vegna þess að enginn sér hann eða veit hvað hann gerir og hann fær jafnvel ekki viðurkenningu fyrir sín störf sem við þurfum öll að fá þótt við séum ólík. Þetta er gott dæmi um atriði sem við greinum með sálfélagslegu áhættumati,“ segir Hrefna og heldur áfram. „Við vinnum með marga málaflokka á okkar borði, t.d. EKKO sem er lögbundinn málaflokkur, EKKO flokkast sem einelti, kynferðisleg áreitni, kynbundin áreitni og ofbeldi. Eins og ég nefndi þá eru það forvarnirnar sem við viljum helst leggja áherslu á og þar er EKKO ekki undanskilið, að mínu mati er atvinnulífið að taka stórt þroskaskref með forvörnum.“

Hún segir að mikill vilji sé til að þjálfa stjórnendur þannig að þeir hafi hæfni til að bregðast við og þekkja einkenni og vísbendingar EKKO og óheilbrigðra samskipta. „Ef við tökum dæmi um starfsmann sem upplifir óviðeigandi samskipti eða atvik á vinnustað þá þarf að vera búið að tryggja að stjórnandinn kunni rétt viðbrögð til að tryggja öryggi starfsmanns. Það er lykilatriði að

skapa traust, öryggi og ró þannig að viðkomandi upplifi að erfið mál sé unnið að af fagmennsku og yfirvegun og þeim málum fundinn farvegur.“

Veik stjórnun getur skapað togstreitu og samskiptavanda

Hrefna segir að þegar upp komi samskiptavandi sé mikilvægt að leita að rauðum þræði, skoða samhengi hlutanna og greina hvar skekkjur eru að finna og leiðrétta þær. „Oft eru hlutverk óskýr og óljós en það er mjög mikilvægt að þau séu skýr og eins þarf að vera alveg skýrt hver heldur utan um starfsmanna- og öryggismál til að lágmarka hættuna á samskiptavanda og að fólk upplifi sig óöruggt. Umboð finnur sér alltaf farveg og ef það er veik stjórnun á vinnustað getur það skapað togstreitu og samskiptavanda. Eins er farið með menningu ef henni hefur verið ábótavant lengi tekur tíma að laga hana og yfirleitt telur það í mánuðum og árum. Við í Auðnast erum oft lengi að styðja við slíka vinnu. Stjórnendur þurfa að að vera mjög meðvitaðir um hlutverk sitt og hvað þeir þurfa að tryggja hjá sínu starfsfólki til þess að heilsa þess, framleiðni og fagmennska sé í lagi. Ef sálfélagslega öryggið er í lagi þá eru meiri líkur á að aðrir þættir séu líka í lagi. Okkar fókus er að fólk sé upp á sitt besta, að það sé rétt fólk á réttum stöðum, eins er mikilvægt að það sé vel tekið á móti fólki og að það fái góða aðlögun þegar það er að byrja á vinnustað,“ útskýrir hún og fær sér kaffisopa.

Erum að læra að setja mörk Þá út í aðeins aðra sálma, hver myndir þú segja að væri stærsti vandinn í okkar samfélagi; hvað getum við gert betur? „Mín tilgáta er að samfélagið sé að breytast hratt og við séum ekki alveg farin að ganga í takt við þessar breytingar. Sem dæmi um slíkar breytingar er t.d. sveigjanleiki, við sjáum oft að stjórnendur eru óöryggir í sínu eftirlitshlutverki, starfsmaður er í fjarvinnu, hvað þýðir það? Hvernig á að fylgjast með verkefni, verklagi og vinnu starfsmanns? Þetta reynir á traust og tryggð. Við erum komin með margar samskiptaleiðir milli fólks á vinnustöðum og stundum notum við þær allar; sendum tölvupóst og skilaboð og hringjum jafnvel líka til að fylgja því eftir, þetta er mikið áreiti fyrir þann sem tekur á móti. Það þarf líka að skilgreina sveiganleikann í báðar áttir því yfirmenn eru oft ragir við að setja mörk en það er svo mikilvægt að fólk setji mörk. Auðvitað tengist of mikil streita oft of miklu vinnuálagi og ég held að við séum almennt enn að læra að setja mörk, þetta er fín lína því það getur bæði skapað streitu að hafa mörkin of stíf og líka að hafa þau of sveigjanleg.“

Rúmur áratugur er síðan þær stöllur stofnuðu Auðnast og Hrefna segir að núna sé vinnuverndarhlutinn stærstur en samtals starfa um 30 manns hjá fyrirtækinu, bæði í föstu starfi og svo verktakar en hver er framtíðarsýn Auðnast? „Markmið okkar er og hefur alla tíð verið að efla heilsu og sjálfsvitund fólks, við viljum setja forvarnir efst á blað og tryggja að ef eitthvað er að þá séum við að beita gagnreyndum og viðeigandi inngripum. Einnig er okkar markmið að vera alltaf skrefi á undan vandanum og stuðla þannig að heilbrigðu íslensku atvinnulífi, þar getum við lagt mikið á vogarskálarnar þegar kemur að heilsu og líðan okkar allra,“ útskýrir hún og þá spyr ég hana hvaða ráð hún myndi gefa stjórnendum? „Að hafa það að markmiði að staðna ekki, vera stöðugt að læra og vera í dínamískum tengslum við sjálfa sig og aðra, leita sér ráðgjafar til að tryggja sjálfélagslegt öryggi í sínum hópi og viðhalda áhuga sínum bæði á fólki og verkefnum,“ svarar hún og þá fer að líða að lokum hjá okkur, kaffið er búið og Hrefna er á leiðinni á fund og við kveðjumst með handabandi og bros á vör.

Hver á sýn Fíh varðandi dánaraðstoð að vera?

Texti: Helga Rósa Másdóttir | Myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Hjúkrun við lífslok var yfirskrift hjúkrunarþings Fíh sem haldið var á Edition-hótelinu við Reykjavíkurhöfn þann 3. október síðastliðinn. Umræðuefnið var dánaraðstoð frá ýmsum sjónarhornum með það að markmiði að skapa sýn Fíh á málefnið sem er bæði viðkvæmt og flókið. Einmitt þess vegna er mikilvægt að ræða og skoða dánaraðstoð frá sem flestum sjónarhornum til að fá góða innsýn, öðlast skilning og þekkingu svo með tímanum sé hægt að móta sýn Fíh á dánaraðstoð. Fyrsta skrefið í þá átt var hjúkrunarþingið á Edition í haust þar sem fimm meginþemu komu út úr umræðum hjúkrunarfræðinga á þinginu og eftir það.

Rúmlega 100 hjúkrunarfræðingar mættu á Edition-hótelið, auk þess fylgdust fjölmargir hjúkrunarfræðingar með í streymi og enn fleiri hlýddu á upptökur erinda þingsins á lokuðu vefsvæði Fíh eftir að því lauk en upptökurnar voru aðgengilegar í þrjá mánuði. Á dagskrá þingsins var m.a. umræðufundur þar sem hjúkrunarfræðingar ræddu spurninguna: „Hver á sýn Fíh varðandi dánaraðstoð að vera?“ og fengu þá tækifæri til að setja fram sín sjónarmið. Hvert borð hafði ritara sem skráði niður svör og skoðanir þátttakenda. Að auki gátu hjúkrunarfræðingar svarað spurningunni rafrænt á innra vefsvæði Fíh. Svör hjúkrunarfræðinga ásamt umræðum af þinginu hafa nú verið tekin saman og greind í fimm meginþemu, ásamt helstu atriðum sem fram komu í svörum hjúkrunarfræðinga.

Samantekt um hver sýn Fíh varðandi dánaraðstoð eigi að vera?

Fimm meginþemu komu fram:

1. Þörf fyrir heildræna umræðu og öflugt heilbrigðiskerfi Í umræðum og svörum hjúkrunarfræðinga kom fram að þeir telja íslenska heilbrigðiskerfið ekki í stakk búið fyrir innleiðingu dánaraðstoðar. Bent var á ýmsa veikleika í kerfinu og menningu þess, þar á meðal skort á úrræðum og stuðningi sem nauðsynlegur er til að tryggja öfluga heilbrigðisþjónustu á öllum þjónustustigum. Þó að hjúkrunarfræðingar sem tóku þátt og skiluðu afstöðu telji Ísland almennt ekki tilbúið til að innleiða dánaraðstoð, skortir þá ekki skilning á því að hún gæti verið valmöguleiki í ákveðnum tilvikum. Sumir einstaklingar upplifa óbærilegar þjáningar, bæði líkamlegar og andlegar, þrátt fyrir bestu mögulegu líknarmeðferð. Að veita fólki val um dánaraðstoð getur aukið virðingu fyrir sjálfsákvörðunarrétti þeirra og tryggt að lífslok verði eins mannúðleg og kostur er. Aftur á móti með því að opna á möguleika um dánaraðstoð skapast ákveðinn þrýstingur á sjúklinga með kostnaðarsama og langvinna sjúkdóma að velja dánaraðstoð sem leið út úr heilbrigðiskerfi þar sem skortur á umönnun er vaxandi vandamál. Gæði hjúkrunar- og heilbrigðisþjónustunnar, virðing og umhyggja fyrir einstaklingnum verður að vera í fyrirrúmi í allri þjónustu við þá sem eru deyjandi og heilbrigðiskerfið þarf að tryggja að hver einstaklingur fái þá umönnun sem hann á rétt á til hinstu stundar.

2. Líknarmeðferð veigameiri í heilbrigðisþjónustu

Hjúkrunarfræðingar sem sátu þingið og svöruðu rafrænt lögðu áherslu á að líknandi meðferð þyrfti að vera veigameiri í heilbrigðisþjónustunni. Líknandi meðferð miðar að því að bæta lífsgæði einstaklinga með því að lina þjáningar, draga úr einkennum og veita heildrænan stuðning sem tekur mið af líkamlegum, sálrænum, félagslegum og andlegum þáttum. Markmið hennar er ekki að flýta fyrir lífslokum heldur að tryggja einstaklingum reisn og vellíðan eins lengi og mögulegt er, óháð sjúkdómsgreiningu eða batahorfum.

Hjúkrunarfræðingar þingsins töldu mikilvægt að líknandi meðferð væri veitt samhliða skýrt skilgreindum meðferðarmarkmiðum, sem geta verið full meðferð (FM), full meðferð að endurlífgun með eða án annarra takmarkana (FME) eða lífslokameðferð (LLM). Þeir sem tóku þátt á þinginu bentu á að aðgengi að líknandi meðferð þyrfti að bæta verulega og tryggja að henni væri sinnt strax við greiningu langvinnra eða lífsógnandi sjúkdóma.

Líknandi meðferð ætti að vera órjúfanlegur hluti af grunnheilbrigðisþjónustu, þar sem hún styður við læknandi meðferð og heldur áfram þegar lækning er ekki lengur möguleg. Þegar líknandi meðferð nær lokastigi og ljóst er að einstaklingur er deyjandi, ætti lífslokameðferð að vera skráð sem meðferðarmarkmið. Þrátt fyrir að áherslan færist yfir á umönnun á lokastigi lífsins er meginmarkmiðið alltaf það sama: að tryggja sem best lífsgæði.

3. Skortur á gagnreyndri þekkingu og mögulegt ósamræmi við grunngildi hjúkrunar Í svörum sínum bentu hjúkrunarfræðingar á að ekki er til nægjanleg gagnreynd þekking um dánaraðstoð. Hjúkrunarfræði byggir á gagnreyndum aðferðum og siðareglum sem leggja áherslu á að bæta líðan, lina þjáningar og virða líf og mannhelgi en framkvæmd dánaraðstoðar gæti stangast á við þessi grunngildi í hjúkrun. Þetta gæti skýrt af hverju dánaraðstoð hefur ekki verið mikið rannsökuð innan hjúkrunarfræði og hvers vegna hjúkrunarfræðingar eiga erfitt með að sjá hvernig hún gæti fallið að starfi þeirra án siðferðilegra og faglegra árekstra.

Í þessu samhengi töldu hjúkrunarfræðingar að áður en hvatt yrði til frekari rannsókna á dánaraðstoð þyrfti að nást sameiginlegur skilningur á því hvort dánaraðstoð rúmist innan hjúkrunarfræði yfirhöfuð en ekki er einhugur meðal hjúkrunarfræðinga á því í dag. Ef niðurstaðan yrði sú að dánaraðstoð gæti átt heima innan hjúkrunarfræði, þyrfti að þróa gagnreyndar aðferðir og leiðbeiningar og veita svo dánaraðstoð byggða á þeim grunni.

4. Samtal um meðferðarmarkmið er ábótavant Áður en umræða um dánaraðstoð er tekin lengra þarf að eiga sér stað heildræn umræða um heilbrigðisþjónustu í íslensku samfélagi. Mikilvægt er að hefja opinskátt samtal um dauðann sem eðlilegan hluta af lífinu en í svörum hjúkrunarfræðinga kom fram að oft skortir samtal um meðferðarmarkmið milli heilbrigðisstarfsfólks og þeirra sem þurfa á heilbrigðisþjónustu að halda. Með því að ræða meðferðarmarkmið tímanlega skapast betra tækifæri til að taka vel ígrundaðar ákvarðanir um meðferð og umönnun við lífslok. Slík samtöl skipta ekki aðeins sköpum fyrir einstaklinginn sjálfan heldur einnig fyrir fjölskyldu hans og heilbrigðisstarfsfólk, svo hægt sé að mæta væntingum og þörfum sem upp koma á lokastigi lífsins.

5. Smæð samfélagsins gerir dánaraðstoð flókna

Smæð íslensks samfélags og náin tengsl innan þess geta skapað sérstakar áskoranir fyrir hjúkrunarfræðinga þegar kemur að dánaraðstoð. Persónuleg tengsl við sjúklinga eða fjölskyldur þeirra geta aukið siðferðilega byrði heilbrigðisstarfsfólks og ef álitamál koma upp getur það reynst sérstaklega þungbært þegar persónulegar tengingar eru til staðar. Í litlu samfélagi skiptir enn meira máli að regluverk sé skýrt og að fagstéttir og samfélagið í heild sinni séu samstíga í afstöðu sinni til málaflokksins. Svo er ekki í dag og því ekki tímabært að innleiða dánaraðstoð að mati hjúkrunarfræðinga þingsins.

Svör og umræður hjúkrunarfræðinga á hjúkrunarþingi 2024 sýna að dánaraðstoð er málefni sem krefst yfirvegaðrar og faglegrar umræðu. Þó að sjónarmið um sjálfsákvörðunarrétt við lífslok hafi komið fram, er ljóst að stöndugt heilbrigðiskerfi, gott aðgengi að líknandi meðferð, skýr lagarammi og fagleg þekking þarf að vera til staðar áður en frekari ákvarðanir eru teknar varðandi dánaraðstoð. Umræður og svör sem fram komu á þinginu sýna að umhverfi hjúkrunarfræðinga og samfélagsins í heild er ekki á þeim stað að hægt sé að taka afstöðu til þess hvort og hvernig dánaraðstoð gæti átt sér stað á Íslandi í dag.

Trúnaðarmaðurinn

Nafn: Guðrún María Þorsteinsdóttir

Aldur: 41 árs

Starf: Hjúkrunarfræðingur á blandaðri sjúkradeild

Hvar og hvenær og hófst þú störf sem hjúkrunarfræðingur?

Ég hóf minn feril á 12G þegar ég var að klára annað árið í hjúkrunarfræði vorið 2008. Þá var deildin meltingarfæraskurðdeild – kviðarholsskurðdeild. Það var góð reynsla að starfa þar en eftir ár færði ég mig yfir á D-deildina á HSS þar sem ég bjó þá suður með sjó. Það var virkilega fjölbreytt og skemmtileg deild að starfa á og góður undirbúningur fyrir framhaldið en árið 2011 fluttum við fjölskyldan til Eyja þar sem við hjónin erum bæði fædd og uppalin. Þá var ég í fæðingarorlofi og um haustið sama ár hóf ég störf á sjúkradeildinni á HSU þar sem ég starfa enn.

Hversu lengi hefur þú verið trúnaðarmaður?

Það eru komin ansi mörg ár, líklega hef ég verið trúnaðarmaður í um tíu ár en ég hef reynt að hleypa öðrum að en það hefur ekki gengið.

Hvað ertu tengiliður fyrir marga hjúkrunarfræðinga sem trúnaðarmaður?

Þetta eru samtals um 40 hjúkrunarfræðingar; í vaktavinnu og dagvinnu, íslenskir og erlendir núna nýlega, sem starfa þá á deildinni, heilsugæslunni og á hjúkrunarheimilinu í Eyjum. Það er alveg rými fyrir annan trúnaðarmann ef einhver er áhugasamur.

Hefur þú sótt þér fræðslu eða námskeið sem nýtist þér sem trúnaðarmanni?

Já, ég hef farið á trúnaðarmannanámskeið hjá Fíh. Á því námskeiði er farið yfir mikið efni og ég hef því farið oftar en einu sinni enda búin að vera trúnaðarmaður í mörg ár en það er alltaf hægt að bæta við sig þekkingu

á þessu sviði. Ég hef einnig mætt á þrjár kjararáðstefnur á vegum félagsins sem allar voru frábærar. Það er svo gott að tengja trúnaðarmenn og stilla saman strengi svo við stöndum sterkari sem heild á eftir. Ég held einnig að þessar kjararáðstefnur séu mjög mikilvægar fyrir félagið, til dæmis þá sem sátu í samninganefndum fyrir miðlægu kjarasamningana.

Hefur það eflt þig sem starfskraft og sem manneskju að vera trúnaðarmaður?

Já, mér finnst það eflandi, það er gott að vera vel að sér í réttindum hjúkrunarfræðinga og kjarasamningum og geta aðstoðað aðra sem eru jafnvel nýkomnir til starfa. Það getur verið flókið að skilja launaseðilinn eða þekkja ekki elskulega vaktahvatann, sumir átta sig ekki fyllilega á vinnuskyldunni, stofnanasamningum eða öðru tengt okkar launakjörum. Mér finnst gott að finna þegar samstarfsfólk leitar til mín með hin ýmsu mál og það að vera trúnaðarmaður hefur klárlega eflt mig til að standa með sjálfri mér og mínum gildum.

Hvaða áskorunum mætir þú helst sem trúnaðarmaður á vinnustað?

Það er áskorun þegar framkvæmdastjórn hunsar það í á þriðja ár að yfirfara og endurnýja stofnanasamninga og við finnum okkur dragast aftur úr launalega séð. Það er erfitt við ríkið að eiga að mörgu leyti og mér finnst það helsta áskorunin. Ég hef ekki lent í mörgum áskorunum sem tengjast mínum trúnaðarmannastörfum en mínir næstu yfirmenn hafa alltaf verið hjúkrunarfræðingar sem bera hag stéttarinnar fyrir brjósti. Nýjasta áskorunin á mínum vinnustað er móttaka erlendra hjúkrunarfræðinga og aðlögun þeirra. Þar er að mörgu að huga svo allt gangi vel og öllum líði vel.

Umsjón: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Nefndu þrjá eiginleika sem góður trúnaðarmaður þarf helst að hafa?

Réttlætiskennd, yfirvegun og raunsæi.

Það besta við starf þitt?

Það er að sjá fólk rísa upp úr veikindum og komast aftur út í lífið og samfélagið. Það er gefandi að vera til staðar fyrir sjúklinga og aðstandendur á erfiðum tímum og geta veitt stuðning. Starf mitt á sjúkradeildinni er mjög fjölbreytt, hér sinnum við nánast öllu sem hægt er að sinna utan háskólasjúkrahússins og erum bæði að lækna og líkna fólki, nánast frá vöggu til grafar. Mér finnst fjölbreytileikinn heillandi.

Hvernig tekstu á við erfið mál sem upp koma á vinnustaðnum?

Ég hef ekki mikla reynslu af erfiðum málum en í hvívetna reyni ég að halda ró minni og kynna mér allar hliðar málsins. Ef ég tel mig ráða við að aðstoða við að leysa málið sjálf þá ræði ég við hlutaðeigandi en ef ekki þá fæ ég félagið með mér í lið til að leysa það.

Áhugamál utan vinnutíma?

Þar sem ég er í 85% vaktavinnu er tíminn utan vinnunnar oft dýrmætur fyrir hálfgerða endurheimt. Mér finnst mikilvægt að hlúa að sjálfri mér og hef reynt að temja mér það í auknum mæli á síðustu árum. Ég passa upp á að ég nái að stunda hreyfingu og fái tíma fyrir sjálfa mig. Það má eiginlega segja að vinnan sé mitt áhugamál og lífsstíll en mér þykir gott og gaman að fara út að hlaupa, ferðast, lesa góða bók og svo finnst mér sérlega gaman að gera mér glaðan dag og hitta vini.

Hver er þín faglega fyrirmynd?

Það er frænka mín Steinunn Jónatansdóttir, hjúkrunarfræðingur og verðandi doktor, með meiru. Ég held að hún hafi vitað það á

undan mér að ég myndi enda sem hjúkrunarfræðingur og hún hefur átt sinn þátt í að móta mig sem fagmanneskju þar sem hún var deildarstjóri á sjúkradeildinni þegar ég byrjaði þar. Steinunn hefur líka alla tíð verið mér mikilvægt bakland.

Fallegasti staður á Íslandi?

Ég er afskaplega stolt Eyjakona og finnst Vestmannaeyjar mjög fallegar. Ég var líka alveg hugfangin af Austurlandi þegar ég ferðaðist þar fyrir nokkrum árum en finnst að sama skapi allar þessa bröttu hlíðar yfir snjóþunga vetrarmánuðina ógnvekjandi. Ásbyrgi á svo alltaf stað í hjarta mínu, það er fallegt og mikilfenglegt og svo verð ég líka að nefna Akureyri þar er veðráttan önnur og betri en ég á að venjast.

Markmið fyrir 2025?

Kannski bara að ferðast eitthvað með krakkana mína. Annars er markmiðið alltaf að hafa gaman af lífinu og reyna að gera betur en á árinu á undan.

Trúnaðarmannaráðstefna Fíh komin til að vera

Texti: Eva Hjörtína Ólafsdóttir og Guðbjörg Pálsdóttir

Trúnaðarmannráðstefna Fíh fór fram á Hótel Selfossi dagana 13. - 14. febrúar síðastliðinn þar sem um 70 trúnaðarmenn víðs vegar af landinu mættu og fóru yfir hin ýmsu mál er snerta störf þeirra. Þetta er þriðja árið í röð sem slík ráðstefna er haldin á vegum félagsins og hafa þær allar gefist mjög vel og ljóst að trúnaðarmannaráðstefnan verður fastur liður árlegu starfi trúnaðarmanna héðan í frá.

Að þessu sinni var ekki unnið að nýrri kröfugerð fyrir miðlæga kjarasamninga og var því hægt að beina sjónum að öðrum mikilvægum þáttum.

Á ráðstefnunni í ár var meðal annars farið yfir nýsamþykkta kjarasamninga 2024 og þá vegferð sem þeir fela í sér, til að mynda vegna ýmissa bókanna. Guðbjörg Pálsdóttir formaður félagsins fór sérstaklega yfir bókanir vegna sérfræðinga í hjúkrun, faglegs stuðnings í starfi og mönnunarviðmiða í hjúkrun en þær skipta mjög miklu máli fyrir frekari þróun hjúkrunar og bætt starfsumhverfi hjúkrunarfræðinga. Einnig voru ræddar skipulagðar ráðningar hjúkrunarfræðinga af erlendu þjóðerni og siðferðileg álitamál því tengdu, sem og mikilvægi þess að trúnaðarmenn og Fíh séu vakandi fyrir því að ekki sé brotið á réttindum þeirra eins og annarra en því miður eru dæmi um það hér á landi.

Að lokum spurðum við trúnaðarmenn tveggja spurninga:

Sú fyrri var: Hvaða einkennisorð myndir þú nota til að lýsa nýgerðum kjarasamningum og vegferðinni til 2028?

Og sú síðari var: Hvaða uppbyggjandi ráð myndir þú gefa nýjum trúnaðarmanni sem væri að stíga sín fyrstu skref?

Á síðunni hægra megin má sjá þau orð sem komu upp þegar þessar spurningar voru ræddar á ráðstefnunni.

Ráð fyrir nýja trúnaðarmenn. →

Einkennisorð nýgerðra kjarasamninga.

URKÚJH N ARFRÆÐINEMINN SITURFYR I R VS MURÖ ?

Edda Emelía Arnarsdóttir

Stjórnvöld ættu að hækka laun hjúkrun

Á hvaða ári ertu í hjúkrun?

Fjórða ári.

Ertu búin að ákveða hvar þú vilt starfa eftir útskrift?

Nei, það er ekki svo gott. Mér líkar mjög vel á gjörgæslu, ég er nýbyrjuð að vinna þar og ég varð líka mjög áhugasöm um svæfingahjúkrun eftir þriðja árið. Svo hef ég alltaf kunnað vel við öldrunarhjúkrun þannig þetta er erfitt val.

Hafðir þú lengi stefnt að því að læra hjúkrunarfræði eða varstu að íhuga eitthvert annað nám?

Ég hef alltaf vitað að ég vildi verða heilbrigðisstarfsmaður, ég reyndi einu sinni að komast í gegnum klásus í tannlæknisfræði áður en ég ákvað að fara í hjúkrun.

Gætir þú hugsað þér að starfa við fagið erlendis í framtíðinni?

Já, ég gæti vel hugsað mér það. Skemmtilegasta fagið?

Lífeðlisfræði I og II.

Erfiðasta fagið?

Örveru- og sýklafræði.

Eitthvað sem hefur komið á óvart í náminu?

Aðallega hvað starfið er ótrúlega fjölbreytt.

Eitthvert fag sem þér finnst vanta í námið?

Nei, það er ekkert sem mér dettur í hug. Ætlar þú að fara í framhaldsnám?

Já, eins og staðan er þá langar mig að fara í svæfingahjúkrun eða öldrunarhjúkrun.

Hressasti kennarinn?

Þau eru öll svo hress og skemmtileg en ég ætla að velja Sigrúnu Sunnu og Þorstein sem hressustu kennarana.

Eftirminnilegasta kennslustundin til þessa?

Mun aldrei gleyma því þegar ég gleymdi að setja mig á mute á zoom-fundi á fyrsta ári. Við getum orðað það þannig að ég var að gera allt annað en að fylgjast með tímanum og allir voru að hlusta á mig tala við kærasta minn.

Flottasta fyrirmyndin í faginu?

Florence Nightingale okkar allra.

Aldur 24 ára

Stjörnumerki Krabbi

En í lífinu?

Mamma og pabbi, þau eru duglegust og best.

Eiginleikar sem þú vilt tileinka þér í starfi?

Hlýleiki, kurteisi, samúð, góð samskiptahæfni, hæfni til að vinna í teymi og hugrekki.

Uppáhalds læknadrama?

Alltaf Grey's Anatomy.

Besta ráðið við prófkvíða?

Hreyfa sig! Gefa sér tíma fyrir sjálfan sig í prófum, það er svo mikilvægt að drekkja sér ekki í lærdómi.

Kaffi, te, kók, orkudrykkir eða allt saman?

Coke zero og NOCCO er best í heimi.

Annars á maður nú bara að drekka vatn.

Besta næðið til að læra?

Heima eða niðri á skrifstofu Curators.

Hvernig nærir þú andann?

Fer í fjallgöngur eða út að ganga með hundinn og hlusta á tónlist.

Líkamsrækt eða letilíf á frídögum?

Líkamsrækt svona oftast, ég á mjög erfitt með að slaka á.

Þrjú stærstu afrek í lífinu?

Hjúkrunarfræðinámið samhliða því að vera í stjórn Curators, að hafa æft fimleika í 13 ár og náð langt í þeim og vera heilsuhraust og heppin með fólkið mitt.

Hefur þú áhyggjur af hlýnun jarðar?

Að sjálfsögðu. Ég reyni að hafa samt ekki áhyggjur af of mörgu í einu, það er nóg að gera á síðasta ári í hjúkrunarfræði.

Hvað gerir þú til að sporna við gróðurhúsaáhrifum?

Ég flokka eftir bestu getu og nota fjölnota poka.

Hvað gleður þig mest í lífinu?

Samvera með fjölskyldu og vinum, það er ekkert betra.

Hvað hryggir þig helst?

Það er svo rosalega margt en ég myndi segja ótímabær dauði fólks og fólk sem á

það mjög erfitt bæði andlega, líkamlega og félagslega.

Hvernig fáum við fleiri karlmenn til að læra hjúkrun?

Sennilega með því að hækka launin.

Ef þú ættir eina ósk?

Að lina þjáningar allra þeirra sem eru að þjást.

Fallegasta borg í heimi?

Florence á Ítalíu.

Falin perla í náttúru Íslands?

Helgufoss í Mosfellsdal.

Besta baðið?

Það er voða fínt að baða sig í Lágafellslaug.

Hvernig myndir þú lýsa þér í einni setningu?

Ég myndi segja að ég væri orkumikil og lífsglöð manneskja með mikla samkennd, ágætlega skemmtileg líka enda formaður skemmtinefndar.

Hvernig nemandi ertu?

Fínn nemandi.

Að lokum hvað finnst þér að stjórnvöld gætu gert til að hvetja fleiri til að læra hjúkrun?

Fyrst og fremst hækka laun hjúkrunarfræðinga í samræmi við vinnuálag og bæta vinnuaðstæður.

Alveg að lokum hvað, ef eitthvað, finnst þér vanta í Tímarit hjúkrunarfræðinga?

Mér finnst ekkert vanta, flott tímarit!

?

Hjálmar

Á hvaða ári ertu í hjúkrun?

Fjórða ári.

Ertu búin að ákveða hvar þú vilt starfa eftir útskrift?

Ég sé fyrir mér að starfa á þeim stöðum sem ég starfa á í dag samhliða námi sem eru gjörgæslan við Hringbraut og á Grund.

Hafðir þú lengi stefnt að því að læra hjúkrunarfræði eða varstu að íhuga eitthvert annað nám?

Ég er sjúkraliði í grunninn en hjúkrunarfræði var alltaf á listanum yfir það sem mig langaði að læra.

Gætir þú hugsað þér að starfa við fagið erlendis í framtíðinni?

Já heldur betur.

Skemmtilegasta fagið?

Heilbrigðismat.

Erfiðasta fagið?

Tölfræði.

Eitthvað sem hefur komið á óvart í náminu?

Aðallega bara hvað allt fléttast saman á seinni önninni á þriðja árinu, oft fannst mér eitthvert fag vera rosa skrítið eða einhvern veginn ekki passa við námið en svo smellpassaði þetta allt saman.

Eitthvert fag sem þér finnst vanta í námið? Ekkert sem mér dettur í hug en mér finnst að við gætum fengið meiri tíma í færnissetri.

Ætlar þú að fara í framhaldsnám? Já, mig langar í framhaldsnám í svæfinga- eða gjörgæsluhjúkrun, ég er ekki alveg búinn að ákveða hvort námið verður fyrir valinu.

Hressasti kennarinn?

Sigrún Sunna, það er alltaf gaman í tímum hjá henni.

Eftirminnilegasta kennslustundin til þessa?

Kannski ekki kennslustund en prófið í heilbrigðismati eru erfiðustu 15 mínútur lífs míns. Mér fannst mjög stressandi að taka líkamsmat á öðrum nema með kennara standandi yfir mér.

Flottasta fyrirmyndin í faginu? Þorsteinn Jónsson, hann er „legend“ í bransanum, ef við getum orðað það þannig.

URKÚJH N ARFRÆÐINEMINN SITURFYR I

R VS MURÖ

Svanur Hjálmarsson

Þorsteinn Jónsson flottasta fyrirmyndin í faginu

En í lífinu?

Verð að segja Elsa Kristín Gunnlaugsdóttir hjúkrunarfræðingur. Það er henni að þakka að ég er í hjúkrunarfræði og hún hefur má segja kennt mér allt sem ég kann.

Eiginleikar sem þú vilt tileinka þér í starfi?

Góð rökhugsun, að hugsa hratt og örugglega undir álagi, ásamt því að vera með klíníska hæfni í hjúkrun upp á 10.

Uppáhalds læknadrama?

Ég horfi ekki á læknadrama, bara alvörulækna og -hjúkrunarfræðinga á YouTube og Instagram, sem miðla því sem þau hafa lent í og eru þannig að kenna okkur hinum sem höfum ekki sömu reynslu.

Besta ráðið við prófkvíða?

Að trúa á sjálfan mig, hugtakið að falla á ekki að vera til í orðabókinni, svo að hlusta á lagið „Án djóks“ með Emmsjé Gauta rétt áður en ég geng inn í prófið. Þetta hefur virkað vel fyrir mig.

Kaffi, te, kók, orkudrykkir eða allt saman? Hvítur Monster kemur manni langt.

Besta næðið til að læra?

Ég veit það ekki, ég nota oftast bara matarpásur í vinnunni til þess að læra.

Hvernig nærir þú andann?

Bruna niður fjöll á hjólinu mínu, þannig næ ég að endurstilla mig.

Líkamsrækt eða letilíf á frídögum?

Alltaf upp á fjöll, annaðhvort á hjóli eða gangandi með stelpuna mína með mér.

Þrjú stærstu afrek í lífinu, fyrir utan börnin þín ef þú átt börn?

Að stunda fjallahjólamennsku gjörsamlega breytti lífi mínu, í dag er ég fjallahjólaþjálfari. Að hafa byrjað í hjúkrunarfræði en ég var ekki með stúdentspróf svo ég þurfti að byrja á því að klára það í fjarnámi. Svo ferðaðist ég til Senegal til þess að giftast eiginkonu minni, það var heljarinnar lífsreynsla.

Hefur þú áhyggjur af hlýnun jarðar?

Já, ég hef áhyggjur.

Hvað gerir þú til að sporna við gróðurhúsaáhrifum?

Ég geng og hjóla eins og ég get svo ég þurfi ekki að nota bílinn.

Hvað gleður þig mest í lífinu?

Göngu- og hjólatúrarnir með dóttur minni.

Hvað hryggir þig helst? Ástandið í heiminum, það er eins og allir hafi misst vitið.

Hvernig fáum við fleiri karlmenn til að læra hjúkrun?

Ég persónulega hef aldrei litið á þetta sem kvennastétt. Hjúkrunarfræði er gríðarlega spennandi og bíður upp á mikla starfsmöguleika. Ég held að fólk hafi oft skakka mynd af starfinu og kannski væri hægt að nota samfélagsmiðla til að gefa innsýn í störfin á spítalanum til dæmis, hef samt á tilfinningunni að það sé að aukast.

Fallegasta borg í heimi?

Dakar í Senegal.

Falin perla í náttúru Íslands?

Hengilinn, beint fyrir framan nefið á okkur en það eru ekki margir sem fara þangað, gríðarlega stórt og fallegt svæði þar sem bíður upp á svo mikið.

Besta baðið?

Heiti lækurinn í Innstadal.

Hvernig nemandi ertu?

Vonandi bara fínn. Ég er orðinn miðaldra og á það til að vera með kjaft ef mér mislíkar eitthvað.

Að lokum hvað finnst þér að stjórnvöld gætu gert til að hvetja fleiri til að læra hjúkrun?

Að hækka launin væri fín byrjun, þessu starfi fylgir gríðarleg ábyrgð og mér finnst að launin ættu að endurspegla það.

Aldur 42 ára

Stjörnumerki Vatnsberi

Góð stemmning á aðalfundi Öldungadeildar

Texti og myndir: Sigríður Elín Ásmundsdóttir

Aðalfundur Öldungadeildar Fíh var haldinn þann 13. mars á Hótel Natura. Fundurinn var mjög vel sóttur, sól og blíða var úti og góð stemmning í loftinu á fundinum. Ragnheiður Haraldsdóttir hætti sem formaður stjórnar eftir vel unnin störf og Ásta Möller tók við af henni.

Ritstýran leit við á Natura og tók nokkrar skemmtilegar myndir af hressum öldungum sem brostu sínu breiðasta fyrir myndavélina.

Nýtt starfsþróunarsetur Fíh

aukin tækifæri fyrir hjúkrunarfræðinga til sí¯ og endurmenntunar

Texti: Eva Hjörtína Ólafsdóttir og Guðbjörg Pálsdóttir

Í síðustu miðlægu kjarasamningum Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga var samið um stofnun

Starfsþróunarseturs fyrir hjúkrunarfræðinga. Að Starfsþróunarsetrinu standa, auk Fíh, ríkið, Samband íslenskra sveitarfélaga, Reykjavíkurborg og Samtök fyrirtækja í velferðarþjónustu. Starfsþróunarsetrið mun taka yfir starfsemi Starfsmenntunarsjóðs Fíh og áætlað er að það taki til starfa þann 1. maí næstkomandi. Með stofnun Starfsþróunarsetursins hækkar framlag launagreiðenda til sí- og endurmenntunar upp í 0,92% frá 1. apríl 2027.

Sí- og endurmenntun skiptir hjúkrunarfræðinga gífurlega miklu máli þar sem þróunin í heilbrigðisþjónustunni er mjög ör og því sífellt aukin krafa um frekari þekkingu, hæfni og nýsköpun í hjúkrun. Því skapast hér aukin tækifæri til að styrkja hjúkrunarfræðinga til frekari menntunar, starfsþróunar, nýsköpunar og rannsókna í hjúkrun. Jafnframt munu stofnanir sem hjúkrunarfræðingar starfa hjá, geta sótt um styrk til frekari sí- og endurmenntunar sem miðar að því að auka faglega hæfni og þróun hjúkrunar. Dæmi um slíkt sem færist yfir til stofnana eru kynnisferðir hjúkrunarfræðinga.

Styrkupphæðin hækkar verulega Áætlað er að hjúkrunarfræðingar geti sótt um 600.000 kr. styrk á 24 mánaða tímabili en áður var upphæðin 350.000 kr. Nánari

útfærslu verður hægt að finna í úthlutunarreglum sjóðsins á vef félagsins www.hjukrun.is.

Með tilkomu Starfsþróunarseturs Fíh skapast nú nýir möguleikar fyrir hjúkrunarfræðinga til að efla þekkingu sína og hæfni, sem er lykilatriði í því að tryggja öfluga og örugga heilbrigðisþjónustu. Með markvissum stuðningi við starfsþróun mun Starfsþróunarsetrið gegna mikilvægu hlutverki í að bæta starfsaðstæður hjúkrunarfræðinga og styðja við faglega framþróun greinarinnar til framtíðar.

Hjúkrunarfræðingar eru hvattir til að kynna sér úthlutunarreglur Starfsþróunarsetursins á www.hjukrun.is og sækja um á mínum síðum.

Aðalfundur 2025

15. maí 2025 // Hilton Reykjavík Nordica

Aðalfundur er æðsta vald Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga, hjúkrunarfræðingar með fulla aðild og eru skráðir hafa þar atkvæðisrétt. Á fundinum í ár munum við kveðja fráfarandi formann og nýr formaður tekur við.

Óskað er eftir framboðum í eftirfarandi embætti fyrir kjörtímabilið 2025-2027.

• Þremur aðalmönnum og einum varamanni í stjórn Fíh

• Tveimur skoðunarmönnum reikninga

• Fimm aðalmönnum í orlofssjóð

• Þremur aðalmönnum og tveimur varamönnum í styrktarsjóð

• Þremur aðalmönnum og einum varamanni í kjörnefnd

• Fjórum aðalmönnum í ritnefnd

Framboðsfrestur er til og með 17. apríl, framboð sendist á kjornefnd@hjukrun.is.

Nauðsynlegt er að skrá sig til að taka þátt í atkvæðagreiðslu.

Skráning á aðalfund stendur yfir dagana 1. maí til 8. maí á hjukrun.is.

Stillanlegir þrýstingsvafningar frá Juzo

Áhrifarík meðferð við bjúg og langvinnum sárum.

Juzo stillanlegir þrýstingsvafningar eru byltingarkennd vara til meðferðar á bjúg á útlimum og langvinnum sárum. Hönnun vörunnar einfaldar til muna hefðbundna vafningsmeðferð, bæði sparar hún mannafla og mun skemmri tíma tekur að vefja meðferðarsvæðið. Með einfaldari vafningsmeðferð er einnig stuðlað að auknu sjálfstæði einstaklinga og betri meðferðarheldni sem skilar sér í betri árangri.

Þrýstingsvafningana má nota allan sólarhringinn. Ástæðan fyrir því er að efnið hefur háan vinnuþrýsting en lágan hvíldarþrýsting. Þrýstingurinn er 30-60mmHg eða sem svarar þrýstingsflokki 3-4. Í daglegu amstri gefa vafningarnir mjög góðan þrýsting en í hvíld er lítill þrýstingur og því ekki of mikið álag á kerfið. Hár vinnuþrýstingur er áhrifaríkasta leiðin til að vinna á bláæðasárum og bjúg. Vafningarnir koma í stöðluðum stærðum.

Þrýstingsvafningana er hægt að aðlaga að breyttu ummáli á einfaldan og fljótlegan hátt. Sterkur riflás er á vafningunum sem hægt er að færa til að aðlaga þrýstingsmeðferðina að þörfum hvers og eins. Einnig er hægt að bæta við framlengingu ef þörf er á. Herða þarf vafningana reglulega til halda uppi þrýstingi ef því sem bjúgurinn minnkar.

Sérstök hönnun á endum vafninganna kemur í veg fyrir myndun bjúgs á milli vafningslaga. Lítil grip efst og neðst

á vafningunum auðvelda að koma þeim haganlega fyrir. Ef opin sár eru á því svæði sem verið er að meðhöndla verður fyrst að hylja þau sárasvæði með viðeigandi sáraumbúðum áður en vafningarnir eru settir á. Mælt er með að nota Juzo undirsokk til að halda sáraumbúðum á sínum stað undir þrýstingsvafningunum. Undirsokkurinn er úr mjúku efni og án þrýstings.

Þrýstingsvafningar á fætur skiptast í fjóra hluta; fyrir læri, hné, fótlegg og fót. Þrýstingsvafningar fyrir hendur skiptast í tvo hluta; fyrir handlegg og hendi.

Hægt er að snúa vafningunum við til að velja lit, þeir eru eru svartir á annarri hliðinni og drappaðir á hinni. Vafningana má þvo í þvottavél á 30°C

Stuðlaberg heilbrigðistækni ehf. býður fagaðilum og almenningi vandaðar heilbrigðisvörur og faglega ráðgjöf. Meðal starfsfólks eru hjúkrunarfræðingar, iðjuþjálfi, sjúkraþjálfari, þroskaþjálfi og aðrir sérfræðingar í velferðartækni.

Í sýningarsal Stuðlabergs á efstu hæð Stórhöfða 25 er fjölbreytt úrval hjálpartækja til sýnis og prófunar. Stuðlaberg býður margskonar hjálpartæki sem eru í samningi við Sjúkratryggingar.

Gígja Grétarsdóttir og Úlfhildur Guðjónsdóttir hjúkrunarfræðingar Stuðlabergs sinna ráðgjöf vegna Juzo þrýstingsvara.

Fyrirspurnir sendist á stb@stb.is.

„ Við hjá Bjargi endurhæfingu höfum mjög góða reynslu af Juzo vafningum bæði fyrir hendur og fætur. Meðferðin býður upp á þrýstingsmeðferð bæði á nóttu og degi og er sú eina sem býður upp á það hér á landi. Það getur gjörbreytt meðferð og árangri enda mikilvægt fyrir marga að nota vafninga allan sólarhringinn. Það að einstaklingar geti aukið þrýstinginn jafnóðum og bjúgur minnkar er líka lykilatriði til að ná meiri árangri og það er ekki hægt með stöðluðum eða sérsaumuðum sokkum og ermum.“

Þórdís Úlfarsdóttir, sjúkraþjálfari á Bjargi endurhæfingarstöð á Akureyri

„Ég upplifði að verða nánast lömuð af ótta:“ Álag foreldra á gjörgæsludeildum Landspítala

árin 2017-2019 mælt með PSS:PICU

doi: 10.33112/th.101.1

ÚTDRÁTTUR

Tilgangur

Rannsóknir sýna að foreldrar barna á gjörgæsludeild upplifa mikið álag og erfiðar tilfinningar í kjölfar legunnar. Álagið er margþætt og þeir foreldrar sem ekki ná að vinna úr álaginu eru líklegri til að þróa með sér langtíma líkamlegan og geðrænan vanda, til dæmis áfallastreituröskun. Mælitækið PSS:PICU (Parental stressor scale: Pediatric intensive care unit) var þróað til að meta upplifað álag foreldra barna á gjörgæsludeild. Tilgangur þessarar rannsóknar, sem er hluti af stærri rannsókn, var að nota mælitækið PSS:PICU til að meta eðli og umfang þess álags sem foreldrar upplifa þegar barn leggst inn á gjörgæsludeild á Landspítala og bera það saman við niðurstöður erlendra rannsókna. Einnig að kanna með opinni spurningu hvað stóð upp úr hjá foreldrum eftir gjörgæsludvölina.

Aðferð

Rannsóknin var framkvæmd með framskyggnu rannsóknarsniði með þátttöku foreldra barna sem legið höfðu í 48 klukkustundir eða lengur á gjörgæsludeildum Landspítala á tímabilinu janúar 2017 til maí 2019. Bakgrunnsupplýsingum var safnað frá foreldrum og lagður var fyrir þau spurningalistinn PSS:PICU í íslenskri útgáfu. Alvarleiki veikinda barna var metinn með PRISM-gildi (Pediatric Risk of Mortality).

Niðurstöður

Samtals tóku 29 foreldrar 19 barna þátt í rannsókninni. Heildarupplifun foreldra af gjörgæsludvölinni reyndist álagsvaldandi en 70% foreldra upplifðu miðlungs álag eða meira af dvölinni samkvæmt PSS:PICU. Niðurstöður sýndu að flokkurinn breytt hlutverk foreldra olli mestu álagi en því tilheyrir að geta ekki haldið á barni, að geta ekki sinnt barninu og geta ekki verið hjá grátandi barni. Sá staki þáttur í PSS:PICU sem olli foreldrum mestu álagi voru skyndileg viðvörunarhljóð en 55% foreldra töldu það valda miklu eða mjög miklu álagi. Flokkurinn hegðun fagfólks olli minnstu álagi.

Ályktanir

Niðurstöður eru í samræmi við erlendar rannsóknir með sama mælitæki. Niðurstöðurnar varpa ljósi á áður óþekkt umfang álags á foreldra barna á gjörgæsludeildum Landspítala. Hjúkrunarfræðingar á gjörgæsludeildum eru í störfum sínum í lykilhlutverki til að greina álagsþætti sem foreldrar verða fyrir. Í hjúkrun sinni og umönnun foreldra barnanna geta hjúkrunarfræðingar markvisst unnið að því að fyrirbyggja og draga úr álagi sem foreldrar verða fyrir.

Lykilhugtök

Gjörgæsla, börn, foreldrar, álag, PSS:PICU

HAGNÝTING

RANNSÓKNARNIÐURSTAÐNA

Nýjungar: Rannsóknin er fyrsta rannsóknin sem gerð er á Íslandi sem kannar upplifað álag foreldra barna á gjörgæsludeild.

Niðurstöðurnar sýna að það sem veldur foreldrum barna á gjörgæslu mestu álagi er breyting á foreldrahlutverki, hegðun barns og breytt útlit.

Hagnýting: Niðurstöðurnar nýtast hjúkrunarfræðingum á gjörgæsludeildum sem sinna foreldrum og fjölskyldum alvarlegra veikra barna.

Þekking: Niðurstöðurnar eru góð viðbót við þá fjölskylduhjúkrun sem hjúkrunarfræðingar á gjörgæsludeildum sinna nú þegar.

Niðurstöðurnar veita aukna innsýn í hvað það er sem veldur foreldrum mikið veikra barna mestu álagi í veikindunum.

Áhrif á störf hjúkrunarfræðinga:

Hjúkrunarfræðingar geta nýtt sér niðurstöðurnar og tileinkað sér þær í sínu starfi.

Með því að vera meðvituð um hvaða aðstæður valda foreldrum mestu álagi er hægt að vinna markvisst að því að fræða foreldra og aðlaga vinnubrögð á þann hátt að þau valdi mögulega minna álagi.

Höfundar

SIGRÍÐUR ÁRNA GÍSLADÓTTIR

hjúkrunarfræðingur, M S 1,3

HENNÝ BJÖRK BIRGISDÓTTIR

hjúkrunarfræðingur, M S 1,2

GUÐRÚN KRISTJÁNSDÓTTIR

prófessor og forstöðumaður fræðasviðs barnahjúkrunar1,2,4

1Hjúkrunarfræðideild, Háskóla Íslands

2Barna- og kvennaþjónusta Landspítala

3Gjörgæsludeild Landspítala í Fossvogi

4Lund University, Faculty of Medicine, Department of Health Science

„Ég upplifði að verða nánast lömuð af ótta:“ Álag foreldra á gjörgæsludeildum Landspítala árin

2017-2019 mælt með

PSS:PICU

INNGANGUR

Að eiga barn sem veikist eða slasast alvarlega og þarfnast innlagnar á gjörgæsludeild er mikið álag fyrir foreldra (Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Innlögn barns á gjörgæsludeild er ógnvekjandi og gerir foreldra hrædda um að barnið þeirra muni jafnvel ekki lifa af eða sé í hættu á að hljóta skaða af (Kumar og Avabratha, 2015; Young Seideman o.fl., 1997).

Foreldrar lýsa í rannsóknum hvað allt er yfirþyrmandi á gjörgæsludeildum. Þar sé margt veikt fólk, heilbrigðisstarfsfólk á þönum, mikið af tækjum, framandi hljóð og lykt, mikið um að vera alls staðar og flókið læknisfræðilegt tungumál (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017; Kumar og Avabratha, 2015; Young Seideman o.fl., 1997; Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Að auki bætist við að sjá barnið sitt tengt í fjölda snúra og flókin tæki. Foreldrar geta upplifað hræðslu við að nálgast rúm barnsins og oft er lítið pláss vegna fjölda fyrirferðarmikilla tækja. Foreldrar geta jafnvel upplifað vanmáttarkennd gagnvart þessu öllu, sérstaklega í upphafi (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017).

Vitað er að innlögn barns á gjörgæsludeild veldur meira álagi og kvíða hjá foreldrum en innlögn á almenna barnadeild (Diaz-Caneja o.fl., 2005). Rannsóknir og aukin þekking á upplifun foreldra til að kanna hvað veldur þeim mestu álagi og hvað þeim þykir hjálplegast í þeim aðstæðum er því mikilvæg. Niðurstöður fyrri rannsókna á upplifun foreldra barna á barnagjörgæsludeildum varpa ljósi á ákveðna þætti sem eru líklegir til að valda foreldrum álagi. Fyrst er að nefna óvissu um framhaldið og hvernig barninu muni reiða af, aðskilnað frá barninu og óvissu um hvernig foreldrar geti viðhaldið sínu fyrra foreldrahlutverki gagnvart barninu í veikindum þess á gjörgæslu (Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Foreldrar líkja þessu jafnvel við sorgarferli, trúa ekki því sem er að gerast, finna fyrir sektarkennd og kenna jafnvel sjálfum sér um (Diaz-Caneja o.fl., 2005).

Hefðbundin foreldrahlutverk raskast þegar farið er frá því að sinna heilbrigðu barni yfir í að vera foreldrar bráðveiks barns og sú breyting getur verið erfið (Kumar og Avabratha, 2015). Á gjörgæslu tekur heilbrigðisstarfsfólk gjarnan yfir ábyrgð á umönnun barnsins. Í eigindlegri rannsókn sem gerð var á upplifun foreldra af því að eiga barn á gjörgæsludeild kom fram að foreldrar „upplifi gjörgæsludeildina sem óraunverulegan undarlegan sýndarheim. Aðstæður þeirra hafi breyst á ógnarhraða úr því að vera venjulegar yfir í að vera allt í einu stödd á þessum framandi stað þar sem þau skilja hvorki upp né niður í neinu. Þeim finnist algjörlega óraunverulegt að það sé þeirra barn sem sé þarna í miðjum glundroðanum“ (Dahav og Sjostrom-Stand, 2017). Foreldrar í þessari stöðu geta því upplifað vankunnáttu og hjálparleysi (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017).

Foreldrar telja mikilvægast fyrir sig að fá að vera hjá barninu sínu, taka þátt í umönnun barnsins og eiga möguleika á að styðja og hugga barnið sitt (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017; Diaz-Caneja o.fl., 2005). Það getur reynst þeim erfitt og nánast ógerlegt að horfa upp á barnið þjást án þess að geta hjálpað en við alvarleg veikindi getur gjörgæsludvölin jafnvel

varað um langan tíma (Kumar og Avabratha, 2015; Nelson og Gold, 2012; Pooni o.fl., 2013).

Sársauki sem fylgir nauðsynlegum inngripum á gjörgæsludeild, til dæmis nálaísetningum, uppsetningu þvagleggs, barkaþræðingu og fleiri aðgerðum (Ward-Begnoche, 2007) getur verið bæði óhugnanlegt og erfitt fyrir foreldra að horfa upp á. Sama gildir um útlit barnsins sem stundum leiðir til þess að foreldrar treysta sér ekki til að koma við barnið sitt eða taka þátt í umönnun þess (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017). Gjörgæslulegu barns fylgir einnig það að verða vitni að áhyggjum og áföllum annarra sjúklinga og aðstandenda þeirra (Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Það er því ekki óalgengt og í raun óhjákvæmilegt að foreldrar og aðrir aðstandendur verði vitni að inngripum, meðferðum og jafnvel dauða annarra sjúklinga á deildinni (Ward-Begnoche, 2007).

Fyrir foreldra er mikilvægt að þeir treysti þeim sem hugsa um barnið en óvissa um hvort barnið sé að fá bestu þjónustu getur valdið auknu álagi á foreldra (Pooni o.fl., 2013; Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Ástand barnsins getur verið flókið og það reynist foreldrum oft erfitt að skilja þau flóknu fræði sem notuð eru til útskýringa en það að skilja ekki hvað sagt er veldur auknu álagi (Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Því er mikilvægt að foreldrar beri traust til heilbrigðisstarfsfólksins og að þeir fái jafnóðum hreinskilnar og skýrar upplýsingar um ástandið. Góð samskipti við heilbrigðisstarfsfólk dregur úr álagi á foreldra, þeim líður betur og eiga auðveldara með að taka ákvarðanir (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017; Pooni o.fl., 2013; Stremler o.fl., 2017).

Tilgangur þessarar greinar er að kynna mælitækið PSS:PICU (Parental Stress Scale: Pediatric Intensive Care Unit) sem algengast er að nota til að meta álag á foreldra sem átt hafa börn á gjörgæsludeildum og niðurstöður alþjóðlegra rannsókna með mælitækinu. Einnig að kynna niðurstöður íslenskrar rannsóknar þar sem mælitækið var notað til að meta eðli og umfang þess álags sem foreldrar upplifa þegar barn leggst inn á gjörgæsludeildir

Landspítala. Að lokum verður sagt frá svörum foreldra við opinni spurningu um hvað stóð upp úr eftir gjörgæsludvölina.

Um mælitækið PSS:PICU

PSS:PICU er spurningalisti með 37 spurningum sem metur álag hjá foreldrum barna á gjörgæsludeildum. Mælitækið nær yfir þrjú svið álags; álag tengt eigin persónu eða fjölskyldu, álag tengt aðstæðum og álag tengt umhverfi (Kumar og Avabratha, 2015). Mælitækið byggir á ítarlegum rannsóknum á upplifun og aðstæðum foreldra á gjörgæsludeildum (Carter o.fl., 1985; Miles og Carter, 1982, 1983, 1985; Miles o.fl., 1984). PSS:PICU er mest notaða mælitækið í alþjóðlegum rannsóknum til að meta álag á foreldra á gjörgæsludeildum (Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016; Alzawad o.fl., 2021). Búið er að þýða og forpófa mælitækið á íslensku og var sú útgáfa notuð í þessari rannsókn (mælitækið í heild alpha = 0,89) (Aðalbjörg Ellertsdóttir o.fl., 2018; Aðalbjörg Ellertsdóttir o.fl., 2017). Nýlega var gerð rannsókn þar sem spurningalistinn var lagður fyrir 15 foreldra barna á gjörgæsludeild í Bandaríkjunum. Tilgangur þeirrar rannsóknar var að kanna réttmæti spurningalistans í nútíma og athuga hvort framfarir og breytingar í tækni og samfélagi sem átt hafa sér stað á þeim árum frá því honum var síðast breytt hefðu áhrif á svör fólks og mikilvægi hverrar spurningar. Niðurstöðurnar benda til þess að breytinga sé þörf og tími sé kominn til að nútímavæða spurningalistann (Alzawad o.fl., 2021).

Í töflu 1 er yfirlit yfir helstu rannsóknir þar sem PSS:PICU mælitækið var notað. Höfundar þess gerðu rannsókn þar sem metið var álag hjá foreldrum barna á gjörgæsludeildum. Alls tóku 165 foreldrar 128 barna þátt og sýndu niðurstöður að þeir þættir sem foreldrar töldu valda mestu álagi á gjörgæsludeildinni var breyting á foreldrahlutverki, hegðun barnsins ásamt tilfinningum og útliti þess. Það sem fékk fæst stig á PSS:PICU mælitækinu var hegðun og framkoma starfsfólks (Carter o.fl., 1985). Önnur rannsókn þar sem PSS:PICU var svarað af 51 foreldri, sýndi svipaðar niðurstöður hjá foreldrum barna á nýbura- og barnagjörgæslu (Young

Tafla 1. Yfirlit

Seideman o.fl., 1997). Þrjár rannsóknir skera sig úr hvað stigun varðar og virðist sem önnur aðferð hafi verið notuð til að reikna meðalstig í flokkum en höfundar hafa kynnt, skýringar eru ekki gefnar upp á því hvers vegna (Aamir o.fl., 2013; Haine o.fl.,1995). Gæði rannsóknanna er breytileg og úrtök spanna 15-165 foreldra barna á barnagjörgæsludeildum. Nær allar rannsóknirnar eru framskyggnar (tafla 1).

Rannsóknir á langtímaáhrifum gjörgæsludvalar þar sem PSS:PICU var notað til að mæla álag hjá foreldrum sýndu að mæður eru undir meira álagi en feður. Það sem olli mestu álagi hjá foreldrum voru sársaukafullar aðgerðir á börnunum og breytt foreldrahlutverk (Board og Ryan-Wenger, 2002; Board og Ryan-Wegner, 2003; Board, 2004; Debelić o.fl., 2022) en í nýrri rannsókn Debelić o.fl. (2022) hafði flokkurinn hljóð og sýn einnig mikil áhrif. Colville og Gracey (2006) birtu niðurstöður fyrir mæður eingöngu og voru niðurstöðurnar samsvarandi, mesta álag á þær var missir á foreldrahlutverkinu og aðgerðir og íhlutanir sem ollu barni þeirra vanlíðan.

Nokkrar rannsóknir mæla einnig alvarleikastig veikinda og skoða álag foreldra í því sambandi og styðjast þá við PRISM gildi sem metur alvarleika veikinda hjá börnum (Pollack o.fl., 2016-Pollack o.fl., 1996).

AÐFERÐ

Rannsóknaraðferð

Um var að ræða framskyggna ferilrannsókn (prospective cohort study) sem var ætlað að varpa nánara ljósi á líðan foreldra sem átt hafa barn á gjörgæsludeildum Landspítala. Framkvæmd rannsóknar fólst í þátttöku foreldra barna sem voru lögð inn á gjörgæslu á framkvæmdartímabili rannsóknar. Rannsóknin var samþykkt af Siðanefnd Landspítala (40/2016), framkvæmdastjóra lækninga á Landspítala, ásamt hjúkrunarstjórnendum og yfirlæknum gjörgæsludeildanna í Fossvogi (E6) og Hringbraut (12B). Rannsóknin var tilkynnt til Persónuverndar. Þátttakendum var boðin þjónusta sálfræðings eða prests ef á þyrfti að halda í tengslum við rannsóknina. Leyfi var fengið frá höfundum mælitækisins PSS:PICU fyrir notkun og íslenskri þýðingu.

Þátttakendur

Í úrtak voru valdir allir foreldrar sem uppfylltu þau skilyrði að barnið þeirra hefði legið á gjörgæsludeildum Landspítala í meira en 48 klukkustundir á tímabilinu 2017-2019, höfðu gott vald á íslensku og gætu svarað spurningalista á íslensku og höfðu ekki tekið þátt í forrannsókn, til dæmis ef um endurinnlögn barns var að ræða. Þýði voru foreldrar barna sem höfðu legið tvo sólarhringa á gjörgæsludeildum Landspítala. Báðir foreldrar höfðu tækifæri til að svara fyrir sína hönd.

Framkvæmd

Þegar barn lagðist inn á gjörgæsludeild Landspítala og barnið ásamt foreldrum þess uppfylltu þátttökuskilyrði fyrir rannsókn, hitti rannsakandi þátttakendur meðan á gjörgæslulegu stóð og kynnti þeim rannsóknina. Ef þau voru jákvæð fyrir þátttöku var þeim sagt að haft yrði samband við þau að lokinni gjörgæslulegu. Um það bil sex vikum eftir útskrift barns af gjörgæsludeild hringdi rannsakandi í foreldra og kynnti nánar fyrir þeim rannsóknina. Leyfi var fengið frá foreldrum til að senda þeim hefti með spurningalistum og kynningarbréf í bréfpósti. Foreldrar sendu svo útfyllta spurningalista ásamt undirrituðu upplýstu samþykki

til baka með bréfpósti en merkt umslag með frímerki fylgdi. Í tengslum við rannsóknina var foreldrum boðin aðstoð prests eða sálfræðings sem þau gætu haft samband við ef þau teldu sig þurfa þess.

Mælitæki

Bakgrunnur foreldra og mat á alvarleika veikinda barna (PRISM) Foreldrar voru spurðir um kyn, aldur, hjúskaparstöðu, fjölda barna á heimili, hæstu loknu prófgráðu foreldris, atvinnuþátttöku og áætlaðar heildartekjur heimilis. Í lok þess spurningalista var foreldrum gefinn kostur á að segja stuttlega frá sinni upplifun af því að eiga alvarlega veikt barn á gjörgæsludeild og hvað stæði upp úr þegar hugsað væri til baka. Einnig voru skráðar upplýsingar um börnin úr sjúkraskrám, aldur þeirra, lengd legu og alvarleiki veikinda metinn með PRISM-gildi sem metur hversu alvarlega veik börnin voru við innlögn og metur þannig hættu á andláti. Notuð var þriðja útgáfa mælitækisins, PRISM-III en í því er alvarleiki veikinda barns metinn út frá lífsmörkum: blóðþrýstingi, púls, hita, meðvitundarstigi og blóðgildum þar sem horft er í sýrustig í blóði (pH), koldíoxíð (PCO2), súrefni (PO2), blóðsykursgildi, kalíum, úrea, kreatín, hvít blóðkorn og blóðflögur ásamt blæðingarprófum og lifrarprófum (Pollack o.fl., 2016; Pollack o.fl., 1996). Stig eru gefin þegar gildin eru utan viðmiða og því lengra sem gildi eru frá viðmiðum því hærri stig fást. Eftir því sem stigin eru fleiri því alvarlegri eru veikindin og auknar líkur eru á andláti (Pollack o.fl., 2016; Pollack, Patel og Ruttimann, 1996). Í gögnum Landspítala var ekki skráð heildarkoldíoxíð sem er eitt atriðanna í PRISM-III og voru því gefin núll stig fyrir það. Því getur skráð gildi verið nokkuð vanreiknað.

Aðferð til að meta upplifað álag á foreldra barna á gjörgæsludeild PSS:PICU (Parental Stress Scale: Pediatric Intensive Care Unit) er spurningalisti sem metur álag foreldra barna á gjörgæsludeildum. Upphaflegi PSS:PICU spurningalistinn var 79 atriði en hann er nú 37 atriði. Mælitækið metur sjö flokka upplifunar foreldra barna á gjörgæsludeild (Carter og Miles, 1982; Carter o.fl., 1985; Carter og Miles, 1989; Kumar og Avabratha, 2015; Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016). Flokkarnir sjö eru taldir upp hér að neðan en sjá má undirþætti í töflu 4:

• Útlit barns: Breyting á útliti barns getur valdið foreldrum miklu álagi. Undir þennan flokk falla þrjár spurningar sem fjalla um þrota/bjúg, litarhátt og hvort foreldrar telji að barninu sé kalt.

• Hljóð og sýn: Í gjörgæsluumhverfinu eru mörg tæki sem eru foreldrum framandi. Tækin geta gefið frá sér hávær hljóð sem geta valdið ótta. Þessi þáttur inniheldur þrjár spurningar um upplifun foreldra varðandi að sjá og heyra í sírita og öðrum tækjum sem barn tengist og metur þannig upplifun foreldra á tæknivæddu umhverfinu.

• Framkvæmd aðgerða: Mat á upplifun foreldra á inngripum eða aðgerðum sem barnið gengst undir. Sjáanlegir skurðir, mar og plástrar valda foreldrum álagi hvort sem þeir eru tengdir slysi/ veikindum barnsins beint eða hjúkrunar-/læknisfræðilegu inngripi.

• Hegðun fagfólks: Þessi þáttur metur framkomu starfsfólks við foreldra og barn með fjórum spurningum. Einnig er metin hegðun starfsfólks í umhverfi sjúklingsins og hvort hún sé viðeigandi miðað við aðstæður.

• Breytt foreldrahlutverk: Sú staða foreldra að geta ekki sinnt barni sínu, haldið á því og huggað líkt og áður eru meðal þeirra álagsþátta sem leitað er eftir. Sex spurningar tilheyra þessum flokki en þær tengjast nánd við barnið og útilokun foreldra.

• Samskipti við starfsfólk: Snýr að samskiptum milli foreldra og fagfólks og hvort upplýsingaþörfum foreldra sé fullnægt. Í þessum flokki eru fimm spurningar sem snúa meðal annars að því hvort foreldrar hafi skilið það sem fagfólk sagði, hvort upplýsingaþörfum sé fullnægt og hvort hreinskilnislega væri sagt frá.

• Hegðun barns og líðan: Hegðun barns og viðbrögð þess við veikindunum og framandi aðstæðum geta haft áhrif á líðan foreldra. Hegðunin getur verið ólík því sem foreldrar þekkja hjá barninu. Innan flokksins eru einnig spurningar um hvernig foreldrar upplifa að barninu líði. Alls eru 10 spurningar í þessum flokki.

Íslensk þýðing á PSS:PICU (Aðalbjörg Ellertsdóttir o.fl., 2018; Aðalbjörg Ellertsdóttir o.fl., 2017) var notuð til að meta álag á foreldra í úrtakinu. Líkt og fyrr segir inniheldur spurningalistinn 37 spurningar og metur sjö flokka innan gjörgæsludeildarinnar. Innan hvers flokks voru foreldrar beðnir um að meta sig frá 0 og upp í 5 eftir því hversu upplifað álag er mikið. Í boði voru sex valmöguleikar; að upplifa ekki, að atburður valdi ekki álagi, valdi litlu álagi, valdi miðlungs álagi, valdi miklu álagi og valdi mjög miklu álagi.

Mælitækið mælir álag fyrir einstaka atburði, samanlagt álag flokka og heildarálag. Fyrst var skoðað álag sem foreldrar verða fyrir af hverri staðhæfingu um atburð fyrir sig (t.d. A1, A2 o.s.frv.) og þannig má finna hvar álagsvaldarnir liggja sem hafa áhrif á foreldra. Samkvæmt leiðbeiningum höfunda, Miles o.fl. (1989) skal taka út þann þátt í útreikningum þar sem foreldrar upplifa ekki álag, þar sem álagið er þá ekki talið vera til staðar. Ein ástæða fyrir því getur verið að atburðurinn eigi ekki við um þeirra barn, t.d. slöngur tengdar við barn. Gildi 0 er því tekið út úr útreikningum og gildi sem ekki liggur fyrir (missing value) notað í staðinn og myndar hlutleysi fyrir það atriði. Þannig verður minnst hægt að fá 1 stig fyrir hvern flokk og mest 5. Sé þetta gert koma þeir þættir sem valda foreldrum álagi nákvæmar í ljós. Með þessum útreikningum má sjá hvaða flokkar atburða það eru sem hafa mestu áhrifin á álagsupplifun foreldra.

Heildarálag var metið út frá álagi allra flokka. Í þeim útreikningi þarf svarmöguleikinn að upplifa ekki (núllið) að vera með. Ekki er hægt að finna meðaltal úr þáttum flokksins sem heild sé það ekki með. Að lokum var reiknað heildarstig foreldra en það er fundið út með því að leggja saman þau stig sem foreldrarnir fengu úr hverri spurningu. Upplifað álag af dvöl á gjörgæsludeild var svarað út frá einni spurningu með sömu valmöguleikum og hvert álagsatriði frá 0-5. Unnið var úr gögnum í gegnum tölfræðiforritið Statistical Package for Social Sciences (SPSS®) útgáfu 24,0 (IBM, Armonk, NY, USA).

NIÐURSTÖÐUR

Alls tóku 29 foreldrar 19 barna þátt í rannskókninni. Börn þátttakenda voru á aldrinum fimm mánaða til 17 ára, tíu drengir og níu stúlkur. Tvær innlagnir voru vegna skipulagðra aðgerða en aðrar innlagnir voru bráðar. Meðalgildi PRISM þessara barna var 6,06 þar sem lægsta gildi var 0 og hæsta gildi var 14.

Bakgrunnur foreldra var kannaður (tafla 2). Af þeim foreldrum sem svöruðu reyndust 60% þeirra vera mæður og 40% feður, um helmingur þeirra á aldrinum 30 til 39 ára og voru þau gift í 90% tilfella. Flestir foreldrar (90%) voru með fleiri börn á heimilinu. Flestir foreldrar höfðu lokið menntun á háskólastigi. Um 65% foreldra voru skráð í fulla vinnu, eitt foreldri var í hlutastarfi en

aðrir voru utan vinnumarkaðar eða í leyfi frá vinnu m.a. vegna veikinda barns.

Heildarupplifun foreldra af gjörgæsludvölinni reyndist þeim töluvert álagsvaldandi en meðaltal allra flokkanna úr PSS:PICU mælitækinu voru 2,91 stig. Í töflu 3 er farið nánar í hvern flokk fyrir sig og hversu mikið álag foreldrar upplifðu af atburðunum.

Niðurstöður sýndu að flokkurinn breytt foreldrahlutverk, sem inni-

Tafla 2. Bakgrunnur foreldra, N=29

Breytur n (%) Kyn

Faðir 12 (41,4%)

Móðir 17 (58,6%)

Aldur foreldra 20-29 ára

Hjúskaparstaða

Staðfestri sambúð

Í föstu sambandi

Fjöldi barna á heimili 1 barn 3 (10,3%)

2 börn 12 (41,4%)

lokna prófgráða

(6,9%)

Framhaldspróf/iðngrein 4 (13,8%)

Háskólapróf B.S./B.A. 12 (41,1%)

Háskólapróf M.S./M.A.

Atvinna

Í fullri vinnu

(17,2%)

(3,4%)

Utan vinnumarkaðar/ í leyfi 9 (31%) Áætlaðar tekjur heimilis á mánuði

200-300 þús. 1 (3,4%)

400-500 þús. 1 (3,4%)

500-600 þús. 2 (6,9%)

600-700 þús. 4 (13,8%)

700-900 þús. 7 (24,1%)

900-1.200 þús. 3 (10,3%)

1.200-1.500 þús. 5 (17,5%)

Meira en 1.500 þús. 5 (17,5%)

Veit ekki 1 (3,4%)

heldur breytingu á foreldrahlutverki við gjörgæsluinnlögn barns, olli foreldrum mesta álaginu með meðaltalið 3,52. Þar á eftir komu flokkarnir hegðun barnsins í veikindunum (3,28) og útlit barns (3,09). Hegðun fagfólks (2,33) olli foreldrum minnstu álagi af þáttum PSS:PICU.

PSS:PICU Útlit barns

Tafla 3. Heildarupplifun foreldra á álagi skv. álagsþáttum PSS:PICU á árunum 2017 til 2019, N=29

a) Mest álagsvaldandi þátturinn innan PSS:PICU.

b) Niðurstöður eru gefnar upp í stigum þar sem 0 er talið sem „missing“ með meðalgildi til að áætla álag hvers þáttar sem er til staðar.

Fyrsti flokkurinn innan PSS:PICU metur útlit barns (tafla 4). Flokkurinn sem heild olli foreldrum miklu álagi, en hann reyndist vera þriðji mest álagsvaldandi þátturinn með meðaltal stiga 3,09. Um þriðjungur (24,1-34,5%) foreldra upplifði ekki álag af þessum flokki en hins vegar sýna niðurstöður að af þeim foreldrum sem upplifðu álag var meðaltalið heldur hátt.

Innan flokksins voru litabreytingar að valda flestum foreldrum álagi en 44,8% foreldra upplifðu mikið til mjög mikið álag af litabreytingu barnsins. Alls 27,6%, sögðust upplifa mikið til mjög mikið álag af því að horfa á barnið sitt þrútið á gjörgæslunni en 31% taldi það valda miðlungs álagi. Upplifunin um hvort barni sé kalt fannst 20,7% foreldra valda þeim miklu eða mjög miklu álagi.

PSS:PICU Hljóð og sýn

Nánast allir foreldrar fundu fyrir því að álag væri til staðar af þeim þáttum sem tilheyra þessum flokki, hvort sem þeir síðan upplifðu það álag eða ekki (tafla 4). Sá þáttur sem olli foreldrum mestu álagi innan flokksins hljóð og sýn voru skyndileg viðvörunarhljóð frá sírita en 69% foreldra upplifðu miðlungs álag eða meira af atburðinum og þar af voru 34,5% sem upplifðu mjög mikið álag. Þetta er sá staki þáttur sem olli foreldrum mesta álaginu í heildina.

Fyrir foreldra að sjá hjartsláttinn á síritanum olli almennt ekki miklu álagi en hljóðin frá honum ásamt öðrum tækjum voru meira álagsvaldandi fyrir foreldra.

PSS:PICU Aðgerðir á barni

Aðgerðir á barni var sá flokkur sem olli foreldrum næstminnsta álaginu, með meðaltal stiga 2,59 (tafla 4). Misjafnt var hvort börn þurftu á inngripum að halda sem tilheyra flokknum og því misjafnt hvort foreldrar upplifðu álag af flokknum eða ekki. Sá þáttur sem olli foreldrum mesta álaginu innan þessa flokks var að mar, rispur og skurðir væru á barni en 75% foreldra töldu það valda sér miðlungs álagi eða meira. Að slöngur væru í barni og að soga þurfti upp úr öndunarvegi barns fylgdi þar strax á eftir sem mjög

álagsvaldandi þættir fyrir foreldra. Inndæling/sprautugjöf olli almennt ekki miklu álagi.

PSS:PICU Hegðun fagfólks

Hegðun fagfólks virtist ekki valda foreldrum miklu álagi en þetta er sá þáttur sem olli foreldrum minnsta álaginu af sjö flokkum

PSS:PICU (tafla 4). Allt upp í rúmlega helmingur (34,5-51,7%) foreldra upplifði ekki álag af þessum þáttum. Af þeim þáttum þar sem álag var til staðar tjáðu foreldrar almennt lítið álag.

PSS:PICU Breytt foreldrahlutverk

Breytt foreldrahlutverk er sá flokkur sem olli foreldrum mesta álaginu samkvæmt niðurstöðum þessarar rannsóknar. Líkt og sjá má í töflu 4 var misjafnt á milli þátta hversu mikið álag foreldrar upplifðu af atburðum innan flokksins. Niðurstöður benda til að í flestum tilfellum virðist lítið hafa verið um hindraðan aðgang foreldra að barni en í um 80% tilfella upplifðu foreldrar ekki að álag væri af því að geta ekki heimsótt eða séð barnið sitt þegar þeir vildu. Mest álagsvaldandi þátturinn innan þessa flokks var að geta ekki haldið á barni sínu. Rúmlega helmingur (58,6%) foreldra upplifði að miðlungs álag eða meira væri af þessum atburði en af þeim foreldrum var tæplega þriðjungur (27,6%) sem upplifði mjög mikið álag.

Sé valmöguleikinn um að foreldrar upplifi ekki álag af atburðinum tekinn út kemur í ljós að sú tilfinning foreldra að geta ekki verið hjá grátandi barni sínu olli hlutfallslega mesta álaginu miðað við þann fjölda sem svaraði því álagsvaldandi eða með álagsstig 3,9 af 5 mögulegum samkvæmt PSS:PICU.

PSS:PICU Hegðun barns

Flokkurinn hegðun barns var í öðru sæti sem mest álagsvaldandi flokkurinn. Misjafnt var á milli foreldra hvort þeir hafi upplifað þá atburði sem tilheyra þessum flokki um hegðun barns en veikindi barna voru misjöfn sem og viðbrögð þeirra við veikindunum. Líkt og sjá má í töflu 4 voru tveir þættir sem ollu foreldrum mesta álaginu en það voru verkjahegðun barns þar sem 55% foreldra upplifðu mikið eða mjög mikið álag og ótti barns en þar voru 45,8 % foreldra sem upplifðu mikið eða mjög mikið álag. Þar af voru 31% sem upplifði ótta barns sem mjög mikið álag.

PSS:PICU Samskipti við fagfólk

Samskipti milli foreldra og starfsfólks gjörgæsludeildar virðast almennt hafa gengið vel en 48,3-65,5% foreldra upplifðu ekki álag af þeim atburðum sem tilheyra flokknum. Helstu þættir innan flokksins sem ollu miklu eða mjög miklu álagi voru að starfsmenn veiti misvísandi upplýsingar (20,6%), að starfsmenn segi ekki nákvæmlega hvað amar að barni (20,6%) og að þeir tali ekki nægilega mikið við foreldra (20,7%).

PSS:PICU Heildarálag af gjörgæsludeild

Svör foreldra um heildarálag af gjörgæsludvölinni sýndu að hún var þeim mjög álagsvaldandi. Allir foreldrar sem tóku þátt í rannsókninni upplifðu dvölina í heild álagsvaldandi hvort sem dvölin olli þeim álagi eða ekki í einstökum þáttum spurningalistans. Um 86% foreldra upplifðu einhvers konar álag af veru sinni þar en 51,7% foreldra upplifðu mikið eða mjög mikið álag af gjörgæsludvölinni. Ekkert foreldri svaraði þeim valmöguleika um að upplifa ekki álag tengt heildarálagi af gjörgæsludvöl þeirra.

Tafla 4. Dreifing svara foreldra við PSS:PICU eftir flokkum álags, N=29

PRISM-gildi barna og álag á foreldra

Þegar borið var saman hvort aukin alvarleiki í veikindum barna (hærra PRISM-gildi) hafði áhrif á álagsupplifun foreldra kom í ljós að hækkað PRISM-gildi hafði marktæk tengsl við þáttinn útlit barns (r=0,385, p<0,05). Heildarstig foreldra úr PSS:PICUmælitækinu hafði ekki marktæk tengsl við PRISM-gildi barnsins (r=0,157; p>0,05).

Það sem stendur upp úr gjörgæsludvölinni: skrifleg svör foreldra við opinni spurningu Foreldrum var boðið að svara opinni spurningu um þeirra upplifun og hvað stæði upp úr þegar horft væri til baka á gjörgæsludvölina. Upp komu nokkur atriði sem flokka mætti undir útlit barns, hljóð og sýn, breytt foreldrahlutverk og samskipti við heilbrigðisstarfsfólk en einnig aðstæður fyrir foreldra.

Foreldrar geta upplifað mikið álag af því að eiga barn á gjörgæsludeild og lýstu því á eftirfarandi hátt: „Það er afar erfitt og mikið álag að eiga alvarlega veikt barn á gjörgæsludeild. Það eru fá orð sem lýsa vanlíðaninni að sjá barnið sitt eftir stóra aðgerð tengt í alls konar tæki.“ „Fyrstu dagana upplifði ég ótta og óvissu um að hann myndi ekki lifa af.“ „Ég upplifði að verða nánast lömuð af ótta“ og „Vanmáttarkennd“ var meðal þess sem kom upp þegar foreldrar sögðu frá gjörgæsludvölinni. Margir nefndu einnig upplifun á breyttu hlutverki: að „fara úr því að sjá um allt í að mega ekki gera neitt, bara vera mamma hans“, sem hafði mikil áhrif á líðan foreldra.

Umhverfi gjörgæslunnar er framandi og getur aukið á það álag að eiga mjög veikt barn: „Þá er afar mikið álag sem fylgir þeim mismunandi hljóðum sem tækin gefa frá sér og óttinn sem grípur mann þegar t.d. súrefnismettunin fellur.“ „Hljóðin í mónitorunum ollu mér álagi.“ „Auk þess að heyra í öllum tækjunum sem barnið manns var tengt við“, „[…] átti oft í fyrstu erfitt með að átta sig á ef viðvörunarhljóð fór af stað hvaðan það kom“.

Undir gjörgæsluumhverfið fellur einnig aðstöðuleysi foreldra en það gat aukið á álag þeirra. Að „deila aðstandendaherbergi með mörgum öðrum var erfitt þar sem aðstandendur voru misjafnlega staddir. „Að vera með lítið barn […] í kringum deyjandi fólk, [þar sem fólk var að missa] ömmu eða afa og [við að] sitja yfir ungbarni á meðan sem tvísýnt var með.“

En þrátt fyrir mikið álag fjölluðu skriflegar niðurstöður mikið um fagmennsku starfsmanna á gjörgæsludeildinni þar sem sagði meðal annars að „Þrátt fyrir afar erfiðan og álagsmikinn tíma þar sem svefnleysi og algjört lystarleysi fylgdi með, þá er ég starfsfólkinu á gjörgæsludeild ævinlega þakklát fyrir umhyggjuna í garð barnsins okkar sem og okkar foreldranna.“ „[Við erum] þakklát fyrir að starfsfólkið gerði allt sem í þeirra valdi stóð til að gera afar erfiðan tíma eins bærilegan og unnt var og fyrir að hugsa um barnið okkar og sinna því af jafn mikilli alúð og raun bar vitni.“ „Ég upplifði mikið öryggi og traust í garð alls starfsfólks sem hugsaði um [barnið mitt]. Hvort sem það var læknir, sjúkraliði eða hjúkrunarfræðingur.“ „Mjög faglegt starfsfólk sem vinnur á gjörgæsludeildinni, sem var umhugað um heilsu barnsins og okkar líðan. Þau sýndu okkur hlýhug, stuðning og útskýrðu allt fyrir okkur vel.“

UMRÆÐA

Það voru foreldrar 60,4% þeirra barna sem sem lögðust inn á gjörgæsludeildir Landspítala á tímabilinu og uppfylltu þátttökuskilyrði rannsóknarinnar. Töluverður munur var á alvarleika veikinda barnanna en PRISM-gildi voru á bilinu 0-14.

Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að heildarupplifun af gjörgæsludvölinni var foreldrum álagsvaldandi en um 70% foreldra sem tóku þátt í rannsókninni upplifðu miðlungs eða meira álag meðan á dvölinni stóð. Niðurstöður sýndu að flokkarnir breytt foreldrahlutverk, hegðun barns og útlit barns ollu foreldrum mestu álagi. Þetta er í samræmi við fyrri rannsóknir Carter o.fl., (1985); Colville og Gracey (2005); Debelić o.fl. (2022); Nizam og Norzilla (2001) og Young o.fl., (1997). Niðurstöður annarra rannsókna sýndu að það væru flokkarnir hljóð og sýn og útlit barns sem væru að valda mestu álagi á foreldra (Rei og Fong, 1996; Aamir o.fl., 2014). Í rannsókn Board og Ryan-Wenger (2002) var það flokkurinn aðgerðir á barn sem olli mestu álagi og þar á eftir kom flokkurinn breytt foreldrahlutverk. Þær niðurstöður eru ólíkar niðurstöðum þessarar rannsóknar en í rannsókn Board og Ryan-Wenger (2002) var útlit barns sá flokkur sem olli þriðja minnsta álagi á foreldra af flokkunum sjö.

Fyrri rannsóknir á foreldrum barna á gjörgæsludeild hafa sýnt að flestir foreldrar nefna eftirfarandi atriði sem þau atriði sem valda sér mestu álagi: Óvissa um framhaldið, að geta ekki viðhaldið sínu fyrra foreldrahlutverki, að upplifa hjálparleysi og vita ekki hvernig þeir eigi að hugsa um barnið sitt, að þurfa að treysta öðrum fyrir barninu sínu og erfiðleika við að horfa upp á barnið sitt upplifa sársauka. Einnig tala foreldrar um erfiðleika við að skilja flókið læknisfræðilegt tungumál auk þess sem hljóð og viðvaranir í vökturum geta valdið óþægindum. Þá tala foreldrar gjarnan um að það valdi þeim vanlíðan að sjá hin veiku börnin á deildinni (Dahav og Sjostrom-Strand, 2017; Kumar og Avabratha, 2015; Pooni o.fl., 2013; Rodriguez-Rey og Alonso-Tapia, 2016; Ward-Begnoche, 2007). Þessar niðurstöður eru að einhverju leyti sambærilegar niðurstöðum þessarar rannsóknar þar sem sá staki þáttur sem olli foreldrum mestu álagi var að hegðun barns benti til verkja og skyndileg hljóð frá vaktara. Fáir foreldrar töldu samskipti við fagfólk valda sér álagi en lítill hluti foreldra nefndi að fá misvísandi upplýsingar eða vera ekki sagt nákvæmlega hvað væri að barninu ylli þeim álagi.

Hafa þarf í huga þegar niðurstöður annarra rannsókna um sama efni eru skoðaðar að um ákveðinn menningarmun getur verið að ræða. PSS:PICU-spurningalistinn hefur verið þýddur og staðhæfður yfir á mörg tungumál og rannsóknir gerðar í mörgum löndum og mismunandi menningarheimum. Ýmsir þættir kunna að spila inn í svo sem misjöfn aðstaða á sjúkrahúsum og mismikið aðgengi foreldra að börnunum. Einnig má hafa í huga að spurningalistinn er kominn til ára sinna og mögulega eru því ákveðnar spurningar eða þættir sem mældir eru sem eiga ekki jafn vel við í dag og þegar hann var upprunalega útbúinn líkt og Alzawad o.fl. (2021) gera að umtalsefni í rannsókn sinni.

Helstu takmarkanir rannsóknarinnar voru hversu fámennur hópur þátttakenda var en í þessari rannsókn sem og í öðrum rannsóknum (tafla 1) á þessum hópi foreldra er úrtakið frekar lítið og því eðlilegt að einhverjar sveiflur séu í röðun álagsflokka. Einnig gæti haft áhrif að hluti af rannsakendum og meðrannsakendum

voru starfsmenn á gjörgæsludeildunum á rannsóknartímanum og því ekki hægt að útiloka að það hafi haft áhrif á svörun foreldra við spurningalistum.

Styrkleiki rannsóknarinnar var að svarhlutfall foreldra þeirra barna sem uppfylltu þátttökuskilyrði reyndist gott (60,4%). Það að svo stór hluti foreldra skuli samþykkja þátttöku í rannsókn sem þessari gefur til kynna að margir foreldrar séu tilbúnir að deila sinni reynslu og virðast líta jákvæðum augum á slíka upplýsingasöfnun.

Niðurstöðurnar gefa vísbendingar um eðli og umfang þess álags sem foreldrar alvarlegra veikra barna á gjörgæsludeildum upplifa. Eftir sitja vangaveltur um líðan þeirra foreldra sem ekki svöruðu spurningalistunum. Því verður ekki svarað hér en er verðugt umhugsunarefni.

Fyrir bæði stjórnendur og starfsmenn á gjörgæsludeildum eru þessar niðurstöður mikilvægar en í þeim má finna ýmsa þætti sem hafa má áhrif á og gætu verið mikilvægir til að bæta líðan og upplifun foreldra á deildunum en þar gegna hjúkrunarfræðingar lykilhlutverki. Má þar meðal annars nefna að hljóð og skyndilegar viðvaranir frá síritum valda miklu álagi á foreldra. Ef til vill mætti útskýra betur fyrir foreldrum tilgang síritans og hvað mismunandi viðvörunarhljóð merkja en með því væri hugsanlega hægt að minnka álagið af þessum hljóðum. Annað atriði sem veldur foreldrum miklu álagi er að geta ekki haldið á barninu sínu. Það er mögulega hægt að hafa áhrif á það með því að leyfa foreldrum að taka barnið sitt oftar upp, því jafnvel þótt barnið sé alvarlega veikt er oft og tíðum hægt að bjóða foreldrum að hafa barnið í fangi eða jafnvel að bjóða foreldri að leggjast hjá barninu í rúmið. Slíkt myndi hugsanlega hafa áhrif til góðs og gæti dregið úr álagi á foreldra.

ÁLYKTUN

PSS:PICU-spurningalistinn metur sjö álagsflokka sem allir hafa með fyrri rannsóknum og athugunum verið staðfestir sem þekktir álagsvaldar hjá foreldrum barna á gjörgæsludeildum. Þessir álagsflokkar virðast ná vel utan um þau atriði sem foreldrar upplifa sem álag á gjörgæsludeild og því ætti að vera með góðri vissu hægt að nýta sér niðurstöður þessara rannsókna. Niðurstöðurnar er hægt að nýta af hjúkrunarfræðingum gjörgæsludeilda sem eru við rúm sjúklings allan sólarhringinn og eru því í kjöraðstæðum til að nýta sér þessa þekkingu þegar kemur að hjúkrun og umönnun fjölskyldu barnanna. Með því er hægt að hafa áhrif á líðan foreldra með beinum hætti og freista þess að minnka álag á foreldra í þessum erfiðu aðstæðum.

ÞAKKIR

Höfundar þakka öllum þeim foreldrum sem tóku þátt í rannsókninni með því að deila með okkur sinni líðan og sínum hugleiðingum í kjölfar gjörgæslulegu barns þeirra. Einnig þökkum við öllu fagfólki og nemendum sem tóku þátt gagnasöfnun og forprófun mælitækja sem notuð voru í undirbúningi rannsóknar.

ENGLISH SUMMARY

„I felt almost paralyzed with fear:“ Parental stress on Intensive Care Units in Landspitali University Hospital in the years 2017-2019 using PSS:PICU

doi: 10.33112/th.101.1

Gisladottir, S.A., Birgisdottir, H.B., Kristjansdottir, G.

ABSTRACT

Aim

Studies show that parents of children admitted to ICU experience environmental stress and overwhelming emotions after intensive care experience. Parental stress is multifaceted and those parents who are ineffectively coping with these stressful situations are more likely to develop long-term mental and physical symptoms and are at risk for PTSD. PSS:PICU (Parental stressor scale: Pediatric intensive care unit) was developed to measure environmental stressors of ICU on parents. This study, a part of a larger study, aimed to assess the impact of environmental stressors on parents in ICU and to compare the results to other studies. Furthermore to examine with an open question the highlights from the ICU stay for parents.

Method

A prospective cohort design was used. Parents of children who were hospitalized for more than 48 hours in the ICU’s of Landspitali in January 2017 to May 2019 participated. Questionnaires used were PSS:PICU, background questions of parents and child’s illness severity using PRISM (Pediatric Risk of Mortality).

Results

A total of 29 parents of 19 children participated. The whole ICU experience proved to be moderately or very stressful for 70% of parents according to PSS:PICU. Results indicated that the dimension Parental Role Remission had the highest score. Within that dimension are the items of not being able to hold the child, not to be able to take care of the child and not being able to be with a crying child. The most stressful item of PSS:PICU was the sound of monitor alarms, 55% of parents felt that to be moderately or very stressful. Staff’s behavior was the least stressful item.

Conclusions

The results are in accordance with previous research using PSS:PICU. The results show previously unknown extent of environmental parental stressors in ICU’s in Landspitali. ICU nurses have the opportunity to use nursing interventions directed to reduce parental stress and help parents cope better with these extremely stressful situations.

Keywords PICU, children, parents, stress, PSS:PICU

Correspondent sigrgisl@landspitali.is

HEIMILDIR

Aamir, M., Mittal, K., Kaushik, J. S., Kashyap, H og Kaur, G. (2014). Predictors of Stress Among Parents in Pediatric Intesive Care Unit: A Prospective Observational Study. The Indian Journal of Pediatrics, 81(11), 1167-1170. https://doi.org/10.1007/s12098-014-1415-6

Aðalbjörg Ellertsdóttir, Þorbjörg Anna Steinarsdóttir og Guðrún Kristjánsdóttir (L) (2017). Þýðing og forprófun á Parental Stressor Scale: Pediatric Intensive Care Unit. (PSS:PICU). Lokaritgerð til B.S.-prófs í hjúkrunarfræði frá Háskóla Íslands. https://skemman.is/ handle/1946/27730

Aðalbjörg Ellertsdóttir, Þorbjörg Anna Steinarsdóttir, Sigríður Árna Gísladóttir og Guðrún Kristjánsdóttir (2018). Forprófun á aðferð til að meta álag á foreldrum barna á nýburagjörgæslu (PSS:PICU). Veggspjald flutt á Vísindi á vordögum þriðjudaginn 24. apríl 2018 á Landspítala í Reykjavík. https://www.laeknabladid.is/fylgirit/fylgirit/2018/ fylgirit-97/agrip/

Alzawad, Z., Lewis, F. M. og Li, M. (2021) Content Validity of Parental Stressor Scale: Pediatric Intensive Care Unit (PSS:PICU). Western Journal of Nursing Research, 43(4) 381-301 doi.org/10.1177/0193945920951223

Blevins, C. A., Weathers, F. W., Davis, M. T., Witte, T. K. og Domino, J. L. (2015). The Posttraumatic Stress Disorder Checklist for DSM-5 (PCL-5): Development and Initial Psychometric Evaluation. J Trauma Stress, 28(6), 489-498. DOI: 10.1002/jts.22059

Board, R. (2004). Father stress during a child’s critical care hospitalization. Journal of Pedi atric Health Care, 18(5), 244-249. DOI: 10.1016/j.pedhc.2004.06.003

Board, R. og Ryan-Wenger, N. (2002). Long-term effects of pediatric intensive care unit hospitalization on families with young children. Heart Lung: The Journal of Acute Critical Care, 31(1), 53-66. DOI: 10.1067/mhl.2002.121246

Carter, M. C. og Miles, M. S. (1982). The Parental Stressor Scale: Pediatric Intensive Care Unit. Óútgefið handrit.

Carter, M. C. og Miles, M. S. (1989). The Parental Stressor Scale: Pediatric Intensive Care Unit. Matern Child Nurs J, 18(3), 187-198.

Carter, M. C., Miles, M. S., Buford, T. H. og Hassanein, R. S. (1985). Parental environmental stress in pediatric intensive care units. Dimens Crit Care Nurs, 4(3), 180-188. DOI: 10.1097/00003465-198505000-00009

Colville, G. A. og Gracey, D. (2006). Mothers' recollections of the Paediatric Intensive Care Unit: associations with psychopathology and views on follow up. Intensive Crit Care Nurs, 22(1), 49-55. doi:10.1016/j.iccn.2005.04.002

Dahav, P. og Sjöström-Strand, A. (2018). Parents' experiences of their child being admitted to a paediatric intensive care unit: a qualitative study–like being in another world. Scand J Caring Sci 32(1), 363-370. doi:10.1111/scs.12470

Debelić, I., Mikolčić, A., Tihomirović, J., Barić, I., Lendić, Ð., Nikšić, Ž., Šencaj, B. og Lovrić, R. (2022). Stressful experiences of parents in pediatric intensive care unit: Searching for the most intensive PICU stressors. Int. J. Environ. Res. Public Health, 19(18), doi.org/10.3390/ ijerph191811450

Derogatis L. R., Lipman R. S., og Covi L. (1973). SCL 90: An outpatient psychiatric rating scale - Preliminary report. Psychopharmacology Bulletin, 9, 13-28.

Diaz-Caneja, A., Gledhill, J., Weaver, T., Nadel, S. og Garralda, E. (2005). A child's admission to hospital: a qualitative study examining the experiences of parents. Intensive Care Med, 31(9), 1248-1254. doi:10.1007/s00134-005-2728-8

Kristjánsdóttir, G., Hallström, I. K. and Vilhjálmsson, R. (2020). Sociodemographic and health status predictors of parental role strain: A general population survey. Scandinavian Journal of Public Health. 48, 519-526. https://doi.org/10.1177/1403494819846361

Kumar, B. S. og Avabratha, K. S. (2015). Parental stress: a study from a pediatric intensive care unit in Mangalore. International journal of contemporary pediatrics, 2(4), 401-405. doi:http://dx.doi.org/10.18203/2349-3291.ijcp20150983

Miles, M. S., Carter, M. C. Hennessey, J., Eberly, T, W, og Riddle, I. (1989). Testing a theoretical model: correlates of parental stressor responses in the pediatric intensive care unit. Matern Child Nurs J, 18(3), 207-219.

Mortensen, J., Simonsen, B. O., Eriksen, S. B., Skovby, P., Dall, R. og Elklit, A. (2015). Family-centred care and traumatic symptoms in parents of children admitted to PICU. Scand J Caring Sci, 29(3), 495-500. doi:10.1111/scs.12179

Mowery, B. D. (2011). Post-traumatic stress disorder (PTSD) in parents: is this a significant problem? Pediatr Nurs, 37(2), 89-92.

Nelson, L. P. og Gold, J. I. (2012). Posttraumatic stress disorder in children and their parents following admission to the pediatric intensive care unit: a review. Pediatric Critical Care Medicine, 13(3), 338-347. DOI: 10.1097/PCC.0b013e3182196a8f

Nizam, M. og Norzila, M. (2001). Stress among parents with acutely ill children. The Medical Journal of Malaysia, 56(4), 428-434.

Offord, R. J. (2010). Caring for critically ill children within an adult environment–an educational strategy. Nursing in critical care, 15(6), 300-307. DOI: 10.1111/j.1478-5153.2 010.00411.x

Pearson, G., Shann, F., Barry, P., Vyas, J., Thomas, D., Powell, C. og Field, D. (1997). Should paediatric intensive care be centralised? Trent versus Victoria. Lancet, 349(9060), 12131217. doi:10.1016/s0140-6736(96)12396-5

Pollack, M. M., Holubkov, R., Funai, T., Dean, J. M., Berger, J. T., Wessel, D. L., . . . Tamburro, R. (2016). The Pediatric Risk of Mortality Score: Update 2015. Pediatr Crit Care Med, 17(1), 2-9. doi:10.1097/pcc.0000000000000558

Pollack, M. M., Patel, K. M. og Ruttimann, U. E. (1996). PRISM III: an updated Pediatric Risk of Mortality score. Crit Care Med, 24(5), 743-752. DOI: 10.1097/00003246-199605000-00004

Rodríguez-Rey, R. og Alonso-Tapia, J. (2016). Development of a screening measure of stress for parents of children hospitalised in a Paediatric Intensive Care Unit. Australian Critical Care, 29(3), 151-157. DOI: 10.1016/j.aucc.2015.11.002

Sigríður Árna Gísladóttir. (2017). Börn og foreldrar á gjörgæsludeildum Landspítala.Megindleg lýsandi rannsókn (Óútgefin meistararitgerð). Háskóli Íslands Reykjavík, Ísland. Sótt af https://skemman.is/handle/1946/30787

Vilhjalmsson, R. (2015). The Health and Ways of Living Survey [HWLS]–Method and administration. Reykjavik: Faculty of Nursing, University of Iceland.

Young Seideman, R., Watson, M. A., Corff, K. E., Odle, P., Haase, J. og Bowerman, J. L. (1997). Parent stress and coping in NICU and PICU. J Pediatr Nurs, 12(3), 169-177 DOI: 10.1016/ s0882-5963(97)80074-7

„Sinnuleysið olli vanlíðan en stuðningurinn vellíðan:“ Reynsla ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum og áhrif á úrvinnslu

doi: 10.33112/th.101.2

ÚTDRÁTTUR

Tilgangur

Tilgangur rannsóknarinnar var að varpa ljósi á reynslu ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við starfstengdu ofbeldi og hvort viðbrögðin höfðu áhrif á úrvinnslu þolenda á því að hafa orðið fyrir ofbeldi í starfi.

Aðferð

Notast var við eigindlega rannsóknaraðferð Vancouver-skólans í fyrirbærafræði. Þátttakendur voru ráðgjafar á geðsviði Landspítala sem höfðu orðið fyrir starfstengdu ofbeldi fyrir yfir sex mánuðum síðan. Gagnaöflun fór fram með einu 42-69 mínútna löngu viðtali við hvern þátttakanda. Þátttakendur voru 12 talsins, sex konur og sex karlar.

Niðurstöður

Yfirþema rannsóknarinnar var „Sinnuleysi stjórnandans jók á vanlíðan mína en mér leið betur þegar ég fann fyrir stuðningi“. Ráðgjafar sem fundu fyrir stuðningi stjórnenda í kjölfar ofbeldisatvika voru yfirleitt ánægðari í starfi og töldu stuðninginn auðvelda þeim úrvinnslu ofbeldisins. Ráðgjafar sem upplifðu sinnuleysi stjórnenda höfðu margir gefist upp á að vinna úr ofbeldinu eða upplifðu neikvæðar tilfinningar gagnvart sinnuleysinu. Meginþemun voru tvö: sinnuleysi stjórnenda og stuðningur stjórnenda sem vísar til mismunandi viðbragða stjórnenda við starfstengdum ofbeldisatvikum. Undirþemu fyrir sinnuleysi stjórnenda voru: úrræðaleysi: „Maður veit ekkert hvað er í boði“, gjaldfelling: „Eins og við séum ruslið í tunnunni hjá þeim“ og viðbragðsleysi: „Þetta er bara svona“. Undirþemu fyrir þemað stuðningur stjórnenda voru: samkennd: „Ég finn að fólki er ekki sama um mig“, úrræði: „Að fá stuðninginn var til mikilla bóta“ og viðurkenning: „Þá leið mér betur“.

Ályktanir

Niðurstöður þessarar rannsóknar benda til þess að sinnuleysi stjórnenda gagnvart starfstengdu ofbeldi auki á vanlíðan þátttakenda en stuðningur stjórnenda í slíkum aðstæðum sé líklegur til að bæta líðan þeirra. Álykta má að aukinn stuðningur stjórnenda við ráðgjafa sem verða fyrir starfstengdu ofbeldi sé líklegur til að draga úr neikvæðum afleiðingum slíkrar reynslu.

Lykilorð

Ofbeldi á íslenskum geðdeildum, ráðgjafar, viðbrögð stjórnenda, áhrif á úrvinnslu, Vancouver-skólinn í fyrirbærafræði

HAGNÝTING

RANNSÓKNARNIÐURSTAÐNA

Nýjungar: Um er að ræða fyrstu birtu rannsóknina á reynslu ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við starfstengdu ofbeldi og mögulegum áhrifum á úrvinnslu þolenda.

Hagnýting: Hagnýta má niðurstöðurnar til að finna leiðir til að stuðla að markvissum stuðningi við það starfsfólk spítalans sem hefur orðið fyrir starfstengdu ofbeldi, auka öryggi þess og starfsánægju og draga úr starfsmannaveltu og þeim kostnaði sem hlýst af ofbeldinu.

Þekking: Niðurstöðurnar bæta við mikilvægri þekkingu á því hvað ráðgjöfum á geðsviði Landspítala þykir vel gert í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi en einnig hvað betur mætti fara.

Áhrif á störf hjúkrunarfræðinga:

Niðurstöður rannsóknarinnar gætu auðveldað hjúkrunarstjórnendum á geðsviði Landspítala að koma auga á og styrkja það sem vel er gert í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi og bæta úr því sem upp á vantar.

Höfundar

ERNA VALDÍS JÓNSDÓTTIR málastjóri LSH geðheilbrigðisfræði, MS1,2

KRISTÍN LINDA HJARTARDÓTTIR hjúkrunarfræðingur, DNP1

HULDA SÆDÍS BRYNGEIRSDÓTTIR hjúkrunarfræðingur, Ph.D.1

1Háskólinn á Akureyri

2Landspítali

„Sinnuleysið olli vanlíðan en stuðningurinn vellíðan:“ Reynsla ráðgjafa á

geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum og

áhrif á úrvinnslu

INNGANGUR

Heilbrigðisstarfsfólk, sér í lagi geðheilbrigðisstarfsfólk, er talið vera í umtalsvert meiri hættu en nokkur önnur starfsstétt á að verða fyrir starfstengdu ofbeldi (Moeini o.fl., 2016; Phillips, 2016). Rannsóknir sýna að á ársgrundvelli verður 80-99% starfsfólks geðdeilda fyrir yrtu ofbeldi og 70% fyrir líkamlegu ofbeldi (Morphet o.fl., 2019; Odes o.fl., 2021; Schablon o.fl., 2018). Rannsókn á ofbeldi innan íslenskra geðdeilda sýndi að á ársgrundvelli hafði 80% starfsfólks orðið fyrir starfstengdu ofbeldi. Þar af höfðu 24% orðið fyrir líkamlegu ofbeldi, 60% fyrir munnlegu ofbeldi og 19% fyrir kynferðislegu ofbeldi. Um 90% þeirra höfðu orðið fyrir ofbeldi oftar en einu sinni á tímabilinu. Nær undantekningarlaust voru ráðgjafar í meirihluta þeirra sem höfðu orðið fyrir starfstengdu ofbeldi, enda tilheyra ráðgjafar þeirri starfsstétt sem er í mestu návígi við þjónustuþega (Jón Snorrason og Jón F. Sigurðsson, 2022).

Þrátt fyrir títt ofbeldi í heilbrigðisþjónustu sýna rannsóknir að einungis 5-12% heilbrigðisstarfsfólks notast við atvikaskráningarkerfi spítalans (Niu o.fl., 2019; Odes o.fl., 2021). Rannsóknir sýna að ástæður þess séu m.a. ríkjandi viðhorf stjórnenda og starfseininga um að ofbeldi sé eðlilegur þáttur í heilbrigðisstörfum, að starfsfólk þekkir ekki hvað telst til ofbeldis né hvort atvikaskrá eigi ofbeldi þeirra sem ekki eru ábyrgir gjörða sinna, að flókin skriffinnska torveldi skráningu og að starfsfólk upplifi skráninguna tilgangslausa vegna viðbragðsleysis stjórnenda (Brophy o.fl., 2018; Dafny og Beccaria, 2020; Phillips, 2016). Viðbrögð við atvikaskráningum ofbeldis á Landspítala liggja í því að stjórnanda ber að upplýsa þolandann um möguleikann á sálrænum stuðningi á vegum stuðnings- og ráðgjafarteymis spítalans og í samráði við þolandann að ákveða hvort kæra eigi ofbeldið til yfirvalda (Landspítali, Verklagsregla: Skjalnúmer 055, munnleg heimild, 25. október 2016).

Ráðgjafar tilheyra starfsstétt sérhæfðs starfsfólks sem starfar undir hjúkrunarstjórnun á innlagnardeildum geðsviðs Landspítala. Starfið krefst víðtækrar þjálfunar en við ráðningu er ekki er gerð krafa um menntun. Þó er algengast að ráðgjafar hafi menntun á borð við grunnpróf í sálfræði, félagsliðanám eða aðra menntun sem nýtist í starfi (Hulda Dóra Styrmisdóttir, mannauðsstjóri geðsviðs, munnleg heimild, 31. október 2024; Landspítali, Útgefið gæðaskjal: Vinnulýsing. Skjalnúmer 1299, munnleg heimild, 9. febrúar 2019). Ráðgjafar eru hluti af meðferðarteymi inniliggjandi þjónustuþega. Helstu verkefni þeirra eru meðal annars að sinna daglegri umönnun, útbúa og framfylgja meðferðaráætlunum

auk þess sem þeir framfylgja hjúkrunar- og öryggismeðferðum sérhvers þjónustuþega. Þá sinna þeir einnig störfum varnarteymis, sem starfrækt er í geðdeildarbyggingum Landspítala (Landspítali, Útgefið gæðaskjal: Verklagsregla. Skjalnúmer 2006, munnleg heimild, 27. janúar 2023; Landspítali, Útgefið gæðaskjal: Vinnulýsing. Skjalnúmer 1299, munnleg heimild, 9. febrúar 2019).

Varnarteymi er mikilvægur þáttur í öryggi þjónustuþega, starfsfólks og heimsóknargesta í geðþjónustu. Slík teymi þurfa að búa yfir góðri þekkingu og þjálfun á leiðum til að róa þjónustuþega með orðum (e. de-escalation) og hafa skýra og samhæfða stefnu og verklag þegar þörf er á þvingandi aðgerðum, þ.e. aðgerðum sem ganga gegn vilja einstaklingsins á einhvern hátt (Landspítali, Útgefið gæðaskjal: Verklagsregla. Skjalnúmer 2006, munnleg heimild, 27. janúar 2023; Wand, o.fl., 2020; Wong, o.fl., 2020). Til að koma í veg fyrir að atvikið endurtaki sig og tryggja sálrænan stuðning við starfsfólk þarf að boða til viðrunar (e. debriefing) eftir varnarteymisatvik, með öllum hlutaðeigandi (Landspítali, Útgefið gæðaskjal: Vinnulýsing. Skjalnúmer 2785, munnleg heimild, 13. febrúar 2020; Mangaoil, o.fl., 2020; Roppolo, o.fl., 2020). Viðranir geta haft jákvæð áhrif á sálræna úrvinnslu og dregið úr hugrænni byrgði (e. cognitive load), depurð, leiða, streitu og kvíða (Duncan o.fl., 2018) og bætt skilvirkni starfsfólks um 20-25% (Tannenbaum og Cerasoli, 2013; MacKenna, o.fl., 2021).

Helstu afleiðingar starfstengds ofbeldis fyrir stofnunina og þjónustuþega eru neikvæð áhrif á gæði þjónustunnar, minni starfsánægja (og Liu o.fl., 2019; Somani o.fl., 2021) lægri afkastageta starfsfólks og aukið brottfall þeirra úr starfi (Nyberg o.fl., 2021; Odes o.fl., 2021; Phillips, 2016). Fyrir þolandann eru sálrænar afleiðingar oft og tíðum verri og vara lengur en þær líkamlegu (Jón Snorrason og Jón F. Sigurðsson, 2022; Nyberg o.fl., 2021). Heilbrigðisstarfsfólk sem orðið hefur fyrir ofbeldi í starfi, eða orðið vitni að ofbeldi gegn samstarfsfólki sínu, lýsir afleiðingum á borð við ótta og óöryggi, þunglyndi og kvíða, sektarkennd, svefnleysi, vanmáttarkennd, almenna streitu, yfirþyrmandi streitueinkenni, áfallastreitueinkenni og kulnun og geta afleiðingarnar haft áhrif á bæði starf og einkalíf þolandans (Khan o.fl., 2021; Konttila o.fl., 2021). Auk þess upplifir meiri hluti þolenda afleiðingar á borð við ofurárverkni (e. hypervigilance), ágengar endurminningar (e. repeated disturbing memories), forðun, ótta við þjónustuþega, kulnun (e. burnout) og minni starfsánægju (Jón Snorrason og Jón F. Sigurðsson, 2022; Khan o.fl., 2021; Phillips, 2016).

Eigindlegar rannsóknir sýna að stór hluti heilbrigðisstarfsfólks upplifir að ekki sé farið að verklagsreglum í viðbrögðum stjórnenda við starfstengdu ofbeldi og að þeim sé ekki veittur viðunandi stuðningur (Dafny og Muller, 2022; Ham o.fl., 2022; Rodrigues o.fl., 2021). Þá upplifa þolendur að þeim sé ekki sýndur skilningur vegna afleiðinga ofbeldisins, að stjórnendur geri lítið úr ofbeldinu og gefi í skyn að starfsfólk sem ráði ekki við starfstengt ofbeldi sé í raun ekki starfi sínu vaxið (Brophy o.fl., 2018; Dafny og Beccaria, 2020; Ham, o.fl., 2022). Sú upplifun jók á streitu þolenda (Ham o.fl., 2022). Verulegt ósamræmi virðist vera í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi innan heilbrigðisstofnana, sér í lagi innan geðdeilda (Brophy o.fl., 2018; Ham o.fl., 2022; Rodrigues o.fl., 2021).

Við vinnslu rannsóknarinnar var notast við skilgreiningu Landspítala á starfstengdu ofbeldi: Hverskyns athafnir sem valda öðrum einstaklingi andlegum eða líkamlegum sársauka, hvort sem um ásetning er að ræða eður ei. Undir þá skilgreiningu fellur líkamlegt ofbeldi, munnlegt ofbeldi, ofbeldi gagnvart hlutum, ógnun, hótun, kynferðislegt ofbeldi og einelti (Landspítali Háskólasjúkrahús, 2010).

Rannsóknin er fyrsta sinnar tegundar á íslenskum vettvangi. Markmið hennar er að svara eftirfarandi rannsóknarspurningum:

1. Hver er reynsla ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum sem ráðgjafarnir hafa orðið fyrir í starfi?

2. Hvaða áhrif, ef einhver, telja ráðgjafarnir að viðbrögð stjórnenda hafi haft á eftirköst og úrvinnslu þeirra á því að hafa orðið fyrir ofbeldi í starfi?

Tafla 1. Tólf meginþrep rannsóknarferlis Vancouverskólans í fyrirbærafræði og framkvæmd þeirra í þessari rannsókn

Þrep í rannsóknarferlinu Það sem var gert í þessari rannsókn

Þrep 1

Val á þátttakendum – úrtak

Þrep 2

Undirbúningur hugans

Þrep 3

Þátttaka í samræðum – gagnasöfnun

Þrep 4

Skerpt vitund – hugmyndir, hugtök

Þrep 5

Þemagreining

Þrep 6

Bygging einstaklingsgreiningarlíkana

Þrep 7

Þátttakendur staðfesta einstaklingsgreiningarlíkön

Notast var við tilgangsúrtak. Þátttakendur voru ráðgjafar á geðsviði Landspítala sem höfðu orðið fyrir starfstengdu ofbeldi fyrir meira en sex mánuðum síðan. Þátttakendur voru 12 talsins, sex konur og sex karlar.

Rannsakandi leitaðist við að átta sig á fyrirframgefnum hugmyndum sínum um rannsóknarfyrirbærið með það fyrir augum að leggja þær til hliðar.

Tekið var eitt 42–69 mínútna langt viðtal við hvern þátttakanda. Meðallengd viðtala var 57 mínútur.

Unnið var samhliða að gagnasöfnun og gagnagreiningu. Viðtölin voru hljóðrituð og rituð orðrétt upp, hugmyndum komið í orð og þær ígrundaðar.

Viðtölin voru endurtekið lesin yfir og rauði þráður þeirra ígrundaður. Samhliða yfirlestri hvers viðtals var útbúinn litakóðaður orðalisti yfir þau atriði sem rannsakanda þótti lýsandi fyrir hverja frásögn. Litakóðunin var notuð til að yfirstrika áherslur hvers viðtals og greina þau í megin- og undirþemu.

Rannsóknargögn hvers þátttakanda voru ígrunduð og einstaklingsgreiningarlíkan smíðað upp úr meginþemum og undirþemum.

Hver þátttakandi fékk sitt einstaklingsgreiningarlíkan ásamt skýringartexta sent með tölvupósti til staðfestingar. Tíu þátttakendur staðfestu sitt greiningarlíkan án athugasemda. Tveir þátttakendur gerðu athugasemdir en staðfestu greiningarlíkön sín eftir að rannsakandi hafði gert breytingar í samræmi við þær athugasemdir.

Þrep 8

Bygging heildargreiningarlíkans

Þrep 9

Heildargreiningarlíkan og rannsóknargögn borin saman

Þrep 10

Rannsókninni valið lýsandi heiti fyrir niðurstöðurnar

Þrep 11

Heildargreiningarlíkan og yfirþema staðfest

Þrep 12

Niðurstöður rannsóknarinnar ritaðar upp

í margradda stíl

Staðfest einstaklingsgreiningarlíkön allra þátttakenda voru borin saman til að greina samhljóm þeirra. Sá samhljómur, sameiginleg þemu, voru notuð til að byggja upp eitt heildargreiningarlíkan fyrir niðurstöðurnar.

Til að tryggja samsvörun á milli viðtala og heildargreiningarlíkana var hvert viðtal þaullesið að nýju og borið saman við heildargreiningarlíkanið. Heildargreiningarlíkanið var uppfært í kjölfarið.

Yfirþema rannsóknarinnar var: „Sinnuleysi stjórnandans jók á vanlíðan mína en mér leið betur þegar ég fann fyrir stuðningi“ sem er lýsandi fyrir heildarreynslu þátttakenda og svarar báðum rannsóknarspurningum. Yfirþemað er byggt úr orðum þátttakenda.

Heildargreiningarlíkanið var kynnt fjórum þátttakendum sem samþykktu og staðfestu líkanið.

Niðurstöðurnar voru ritaðar upp með hjálp heildargreiningarlíkansins. Til að auka trúverðugleika niðurstaðnanna var vitnað í orð þátttakenda og gætt að því að raddir allra þátttakenda fengju sitt pláss í niðurstöðukaflanum.

AÐFERÐ

Við framkvæmd þessarar rannsóknar var farið eftir fyrirbærafræðilegri aðferðafræði Vancouver-skólans sem ætluð er til að bæta mannlega þjónustu á borð við heilbrigðisþjónustu. Í rannsóknarferlinu er litið svo á að sérhver einstaklingur upplifi raunheim sinn á einstakan hátt sem mótist af lífsreynslu hans og tilfinningalegri úrvinnslu. Aðferðin samanstendur af lýsingu, túlkun, skýringu og framkvæmd (Halldorsdottir, 2000; Sigríður Halldórsdóttir, 2021). Gagnaöflun fer fram með viðtölum og lítur rannsakandi á þátttakendur sem meðrannsakendur. Aðferðinni er ætlað að varðveita frásögn þátttakenda, túlka hana á réttmætan hátt og draga fram heildarmynd af reynslu þátttakenda (Halldorsdottir, 2000; Sigríður Halldórsdóttir, 2021).

Þátttakendur

Þýði rannsóknarinnar voru starfandi ráðgjafar á innlagnardeildum geðsviðs Landspítala sem höfðu reynslu af því að verða fyrir starfstengdu ofbeldi fyrir yfir sex mánuðum síðan. Notast var við tilgangsúrtak (e. purposive sampling) og þátttakendur valdir út frá ódæmigerðri og dæmigerðri reynslu af rannsóknarfyrirbærinu. Auglýst var eftir þátttakendum á kaffistofum og á samskiptavef geðsviðs Landspítala og áhugasömum sent kynningarbréf rannsóknarinnar. Til að minnka líkur á kynjuðum áhrifum og einsleitni úrtaksins voru fyrstu sex einstaklingarnir af hvoru kyni sem uppfylltu skilyrði fyrir þátttöku valdir, alls 12 þátttakendur.

Framkvæmd

Gagnasöfnun og gagnagreining fylgdu rannsóknarferli Vancouverskólans sem byggir á 12 megin rannsóknarþrepum. Yfirlit yfir rannsóknarþrepin ásamt lýsingu á því hvernig þeim var fylgt við framkvæmd þessarar rannsóknar má sjá í töflu 1 á bls 68 Í hverju rannsóknarþrepi Vancouver-skólans fór rannsakandi ítrekað í gegnum hringlaga vinnuferli sem inniheldur sjö vitræna þætti (mynd 1) sem ætlað er að ganga úr skugga um að rannsakandi sjái og túlki rannsóknarfyrirbærið alfarið út frá reynslu viðmælenda (Sigríður Halldórsdóttir, 2013).

Siðfræðileg sjónarmið

Siðanefnd stjórnsýslurannsókna innan Landspítala gaf samþykki fyrir rannsókninni (umsóknarnr. 3/2024) áður en framkvæmd hennar fór fram. Kynningarbréf rannsóknarinnar og upplýst samþykki fyrir þátttöku innihéldu nákvæmar upplýsingar, settar fram með velferð þátttakenda að leiðarljósi. Þátttakendur voru m.a. upplýstir um tilgang rannsóknarinnar, hvað fælist í þátttöku, að þátttaka væri valfrjáls sem og úrsögn úr rannsókninni og nafnleynd og fullum trúnaði heitið. Öllum þátttakendum bauðst tími í sálrænni handleiðslu á vegum stuðnings- og ráðgjafarteymis Landspítala, þeim að kostnaðarlausu. Fimm þátttakendur þáðu þann stuðning.

Réttmæti og áreiðanleiki Þar sem rannsakandi starfar á geðsviði Landspítala þurfti að huga sérstaklega vel að réttmæti (e. validity) og áreiðanleika (e. reliability) rannsóknarinnar. Rannsakandi starfar sem málastjóri í göngudeildarteymi geðsviðs Landspítala en þátttakendur starfa allir á innlagnardeildum. Enginn þátttakandi starfar á sömu starfsstöð og rannsakandi og því ekki hætta á ójafnvægi í valdastöðu milli rannsakanda og þátttakenda. Rannsóknaraðferð Vancouver-skólans er vel til þess fallin vegna þess hve skýrt fram sett hin tólf rannsóknarþrep og sjö vitrænu þættir eru. Sérstök áhersla var lögð á ígrundun og opið hugarfar rannsakanda í gegn um allt rannsóknarferlið. Rannsakandi hélt ígrundunardagbók meðan á rannsókninni stóð, þar sem hún skráði fyrirframgefnar hugmyndir sínar af fyrirbærinu. Í rannsóknarþrepi sjö í rannsóknarferli Vancouver-skólans staðfestu allir þátttakendur túlkun rannsakanda á orðum þeirra og fjórir þátttakendur staðfestu heildargreiningarlíkanið í rannsóknarþrepi 11. Notast var við tilvitnanir í orð þátttakenda við ritun niðurstaðna og gætt að því að raddir allra þátttakenda heyrðust.

NIÐURSTÖÐUR

Yfirþema rannsóknarinnar var: „Sinnuleysi stjórnandans jók á vanlíðan mína en mér leið betur þegar ég fann fyrir stuðningi“. Yfirþemað lýsir reynslu ráðgjafa á geðsviði Landspítala af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum gegn ráðgjöfunum og áhrifum þeirra viðbragða á úrvinnslu þolenda af því að verða fyrir starfstengdu ofbeldi. Meginþemun voru tvö: sinnuleysi stjórnenda og stuðningur stjórnenda. Heilt yfir var það reynsla þolenda að viðbrögð stjórnenda við ofbeldi gegn ráðgjöfum væru misjöfn eftir deildum og stjórnendum. Stuðningur stjórnenda hafði gjarnan jákvæð áhrif á úrvinnslu þolenda af ofbeldinu. Sinnuleysi í viðbrögðum stjórnenda hafði gjarnan þau áhrif að þolendur unnu ekki úr reynslu sinni eða upplifðu neikvæðar tilfinningar. Undirþemun voru sex: úrræðaleysi, gjaldfelling, viðbragðsleysi, samkennd, úrræði og viðurkenning. Niðurstöður rannsóknarinnar eru settar fram sem heildargreiningarlíkan (mynd 2).

Sinnuleysi stjórnenda

Fyrra meginþemað var sinnuleysi stjórnenda, sem lýsir meginreynslu viðmælenda af viðbrögðum stjórnenda við ofbeldisatvikum gegn ráðgjöfunum. Meiri hluti þátttakenda upplifði úrræðaleysi í viðbrögðum stjórnenda við ofbeldinu og öllum þátttakendum fannst ofbeldi gegn þeim gjaldfellt á einn eða annan hátt. Sú reynsla hafði neikvæð áhrif á úrvinnslu þeirra á ofbeldinu. Undirþemun sem lýstu áhrifum sinnuleysis stjórnenda á líðan og úrvinnslu þátttakenda voru þrjú: úrræðaleysi, gjaldfelling og viðbragðsleysi.

Að koma auga á

Að vera kyrr

Speglun

Að velja Að túlka

Að raða saman

Að sannreyna

(Sigríður Halldórsdóttir, 2021) Mynd 1: Vitrænt vinnuferli Vancouver-skólans í fyrirbærafræði.

Sinnuleysi stjórnandans jók á vanlíðan

mína en mér leið betur þegar ég fann fyrir stuðningi

Sinnuleysi stjórnenda

Úrræðaleysi

„Maður veit ekkert hvað er í boði“

Viðbragðsleysi

„Þetta er bara svona“

Gjaldfelling

„Eins og við séum ruslið í tunnunni hjá þeim“

Mynd 2. Heildargreiningarlíkan fyrir niðurstöður rannsóknarinnar.

Úrræðaleysi: „Maður veit ekkert hvað er í boði“ Sinnuleysi stjórnenda í viðbrögðum við ofbeldinu komu meðal annars fram í því að meiri hluti þátttakenda upplifði úrræðaleysi og fannst stjórnendur ekki benda þeim á fullnægjandi úrræði til að vinna úr ofbeldinu, líkt og Bára lýsti:

Mér finnst vanta alveg ótrúlega mikið upp á fræðslu um það hvað ég get gert ef ég lendi í einhverju … Það er ekki frætt nógu mikið um úrræði í kjölfar ofbeldis … ekki neitt svona verið að segja manni hvaða rétt maður hefur á bótum eða ókeypis sálfræðingum eða neitt þannig. Ég fékk engin tól. (Bára)

Helmingur þátttakenda upplifði úrræðaleysið sem skort á stuðningi stjórnenda sinna í kjölfar ofbeldisatvika, þrátt fyrir augljósa vanlíðan þolenda:

Það hefði verið gott ef [stjórnandi] hefði pikkað í mig og bara svona: „heyrðu, viltu ekki bara aðeins anda“. Ég bara gat varla andað mér brá svo mikið … en það var enginn sem gerði það. (Guðrún)

Ein birtingarmynd úrræðaleysisins sneri að atvikaskráningarkerfi spítalans. Meirihluti þátttakenda kvaðst ekki hafa haft vitneskju um tilvist eða tilgang kerfisins, þekkingu á notkun þess, hvernig eða hverjir skyldu nota það, hvert atvikaskráningar bærust og hvernig bregðast ætti við atvikaskráningum þegar þau lentu í fyrsta ofbeldisatvikinu. Selma lýsti þessari reynslu á eftirfarandi hátt: „Ég man ekki eftir að einhver hafi sagt mér eitthvað um atvikaskráningu … ég veit eiginlega ekkert um atvikaskráningar, ég veit ekki hvað fellur undir atvikaskráningu“. Þátttakendur með reynslu af notkun atvikaskráningarkerfisins sögðu skráninguna það flókna, tímafreka og streituvaldandi að sjaldnast gæfist tími eða þrek til að atvikaskrá á vinnutíma og því væri slíkri skráningu oft sleppt. Erna lýsti þessari reynslu á eftirfarandi hátt: Atvikaskráningin er ótrúlega löng, hún er tvö blöð og ég verð að viðurkenna að ég hef ekki atvikaskráð allt. Ég hefði þurft hjálp [stjórnanda] þarna. Algjörlega. Bara að [stjórnandinn] þá fengi það sem gerðist og allt það munnlega frá mér og síðan setja þetta niður fyrir okkur. Af því að já, þetta eykur mikið á álagið. (Erna)

Eftirfarandi orð Jóhönnu lýsa því hvernig meirihluti þátttakenda sá ekki tilganginn í því að skrá ofbeldisatvik og upplifði úrræða-

Stuðningur stjórnenda

Samkennd

„Ég finn að fólki er ekki sama um mig“

Viðurkenning

„Þá leið mér betur“

Úrræði

„Að fá stuðninginn var til mikilla bóta“

leysi varðandi atvikaskráningu vegna sinnuleysis stjórnenda í að bregðast við skráningunni: „Í rauninni hætti maður að nenna [að atvikaskrá], af því að ég nennti ekki að eyða hálftíma eftir vakt í að gera eitthvað sem ég fékk ekki borgað fyrir og skipti mig engu því það bar ekki tilsettan árangur“. Freyr var sama sinnis: „Ég veit ekki hvort það skili sér nú alltaf einhver viðbrögð til manns þegar maður atvikaskráir, ég held að þetta týnist svolítið“.

Tæpur helmingur þátttakenda lýsti úrræðaleysi stjórnenda varðandi viðbrögð í ofbeldisfullum aðstæðum og sagði að ekki væri brugðist við úrbótatillögum ráðgjafanna í þeim efnum, líkt og Aron lýsti: „Öllum ráðgjöfunum finnst að það þurfi að gera eitthvað ákveðið en [stjórnandi] segir annað … við erum á gólfinu en það er einhver annar sem tekur allar ákvarðanir“. Gunnar lýsti sömu reynslu: „Stundum er bara eitthvað sem mér finnst þurfa að gera á stundinni en það er ekki gert og þá endar það kannski með einhverjum ósköpum seinna“.

Gjaldfelling: „Eins og við séum ruslið í tunnunni hjá þeim“ Annað undirþemað var gjaldfelling, sem vísar til þess að þátttakendur upplifðu sinnuleysi í viðbrögðum stjórnenda sem gjaldfellingu á því ofbeldi sem þau höfðu orðið fyrir í starfi. Þolendur sögðu jafnvel frá því að stjórnendur hefðu gjaldfellt starfstengt ofbeldi á vinnustaðnum strax í fyrsta atvinnuviðtali, líkt og Hilmar lýsti: „Þegar ég spurðist fyrir um [ofbeldi] í atvinnuviðtalinu … þá fannst mér ekki gert jafn mikið úr því og ég sá síðan þegar ég byrjaði að starfa“.

Gjaldfellingin birtist einnig í því að stjórnendur brugðust ekki við atvikaskráningum en nær allir þátttakendur sögðust sjaldan eða aldrei hafa fengið viðbrögð við atvikaskráningum sínum, líkt og Bára lýsir: „Ég hef aldrei fengið símtal eða neitt [frá stjórnanda] þegar ég hef atvikaskráð.“ Dagbjört var sama sinnis: „Það er enginn sem tékkar á manni hvort eð er“.

Flestir þátttakendur lýstu því hvernig þeir upplifðu samkennd stjórnenda í orði, án þess að frekari úrlausnir ættu sér stað sem ákveðna gjaldfellingu á ofbeldinu, líkt og Jóhanna lýsir: „Það er ekki nóg að spyrja bara á ganginum eða inni á vakt þar sem aðrir eru hvernig maður hefur það. Það þarf að passa að þetta fari í réttan farveg“. Bára tekur í sama streng:

Með því að vera bara: „Hæ elskan mín, er ekki örugglega allt í góðu“ að þá erum við að gera lítið úr alvarleika þess að verða

fyrir ofbeldi, af því að svo er ekkert meira … stjórnandi hefði átt að grípa mig betur og segja mér … „þetta ætlum við að gera fyrir þig til að þú náir að vinna úr þessu og líða betur“. (Bára)

Nokkrir þátttakendur sögðust hafa upplifað gjaldfellingu stjórnenda á því ofbeldi sem þau höfðu orðið fyrir í starfi þegar þau fengu hispurslaus svör frá stjórnendum, á borð við: „en þú ert að velja þér að vinna hérna“ (Selma), „hvað, þetta er bara hluti af vinnunni“ (Freyr) og „þú ert kannski bara ekki nógu harður til þess að vinna hérna“ (Gunnar).

Allir þátttakendur voru einnig varnarteymismeðlimir og allir upplifðu gjaldfellingu ofbeldis í þeirra garð af hendi stjórnenda þegar kom að varnarteymisstörfum. Selma lýsti því hvernig hún upplifði að stjórnendur færu fram á að allir ráðgjafar sinntu varnarteymisstörfum, burtséð frá tilfinningalegu ástandi þeirra:

Ef þú vilt ekki gera eitthvað að þá finnst mér ekki að stjórnendur eigi að þvinga þig í það … sérstaklega ef þú ert búin að lenda í atviki sem þér fannst óþægilegt og það er kannski bara trauma [áfall] fyrir þig, skilurðu. Sem þú ert að reyna að vinna úr en svo ertu kannski neyddur aftur í samskonar atvik. (Selma) Þátttakendum fannst tregða stjórnenda við að koma til móts við kröfur ráðgjafa um að hækka greiðslur fyrir varnarteymisstörf lýsa ákveðnu sinnuleysi í viðbrögðum við ofbeldi og vera gjaldfelling á virði þeirra og velferð. Freyr komst svo að orði:

Peningar koma ekki í veg fyrir ofbeldi en þetta er leið spítalans til að sýna virði starfsfólks sem er að stíga inn í mjög hættulegar aðstæður oft og tíðum … Þetta mat á okkur er bara eins og við séum nánast ruslið í tunnunni hjá þeim. (Freyr)

Þátttakendur lýstu einnig hvernig samstarfsfólk og aðrar fagstéttir gjaldfelldu ofbeldið sem þau urðu fyrir í varnarteymisstörfum sínum. Hluti þeirra sagðist ekki geta óskað eftir fríi frá varnarteymisstörfum án neikvæðra viðbragða frá samstarfsfólki sínu úr öllum stéttum, líkt og Bára lýsti: „það er alveg sagt á kaffistofunni bara; „guð, þessi lenti í einhverju smá og vill bara hætta í varnarteyminu“. Ráðgjafar sem hafa sagst ekki ráða við að vera í þessu teymi, það er talað illa um það sko“.

Viðbragðsleysi: „Þetta er bara svona“ Þriðja undirþemað var viðbragðsleysi, sem lýsir því hvaða áhrif sinnuleysi stjórnenda hafði á úrvinnslu þolenda á ofbeldinu. Flestir þátttakendur lýstu ákveðinni uppgjöf gagnvart því að reyna að vinna úr ofbeldinu, líkt og orð Dagbjartar bera með sér: „Ég veit ekki hvort það [stuðningur stjórnenda] hefði haft áhrif ... Því það hafa aldrei verið nein viðbrögð. Maður pælir ekkert í því af því að þetta er bara svona“. Jóhanna tekur í svipaða strengi: „í raun kannski sleppir maður bara úrvinnslunni af því að þetta er bara svona“. Aron er sama sinnis: „Svona er bara okkar raunveruleiki“.

Viðbragðsleysi stjórnenda gagnvart ofbeldinu olli aukinni, neikvæðri stéttarvitund, vanlíðan og gremju meðal þátttakenda, líkt og orð Freys bera með sér: „Þetta er raunveruleikinn sem við göngum inn í … þetta brennur djúpt hjá fólki … það er rosalega mikil reiði sem situr þarna eftir“. Orð Báru segja sömu sögu:

… skjólstæðingar komast upp með miklu meira ofbeldi gagnvart okkur heldur en [öðrum stéttum]. Sem er sárt og asnalegt. Þessi stéttaskipting og að við eigum að sætta okkur við verri framkomu en aðrir. (Bára)

Upplifun þátttakenda af stéttaskiptingu og viðbragðsleysi stjórnenda leiddi til þess að þau leituðu öll stuðnings hjá öðrum ráðgjöfum í stað þess að leita til stjórnenda sinna:

Það er mjög mikil stéttaskipting á þessum vinnustað … við þurfum að halda hópinn og sjá um okkur og við getum ekki treyst á að stjórnendur geri það fyrir okkur … Þessi virðingarröð er ekki réttlætanleg og hún er til skaða. (Gunnar)

Meirihluti þátttakenda hafði myndað nokkurs konar brynju, sálrænar varnir við neikvæðum áhrifum ofbeldisins og viðbragðsleysi stjórnenda. Brynjan virtist yfirleitt sterkari eftir því sem starfs- og/eða lífaldur þolenda var hærri og voru orð Freys: „Ég þarf ekkert frá þeim [stjórnendum]“, lýsandi fyrir þá brynju. Selma sagðist hafa myndað „harðan og þykkan skráp“ gegn ofbeldinu og segir Gunnar þetta vera „eins og ég sé með einhvern svona vatnsheldan ham sem hleypir ekki þessum hugsunum og tilfinningum inn heldur hristir þetta af sér, af því að ég er bara orðinn svo vanur þessu“.

Þriðjungur þátttakenda lýsti því yfir að hann hygðist segja starfi sínu lausu vegna sinnuleysis stjórnenda, sem fól í sér úrræðaleysi, gjaldfellingu og viðbragðsleysi stjórnenda gagnvart starfstengdu ofbeldi gegn ráðgjöfum: „Ég er aktíft [markvisst] að leitast við að flytjast af deildinni … Fyrst og fremst er það út af þessu stóra og óútreiknanlega ofbeldi en hitt [sinnuleysi stjórnenda] spilar rosalega mikið inn í það líka“ (Hilmar).

Stuðningur stjórnenda

Seinna yfirþemað var stuðningur stjórnenda sem vísar til þess að um það bil helmingur þátttakenda lýsti jákvæðri reynslu sinni af viðbrögðum stjórnenda í kjölfar þess að hafa orðið fyrir starfstengdu ofbeldi. Stuðningurinn birtist einkum í samkennd en einnig í upplýsingagjöf varðandi þau úrræði sem spítalinn býður starfsfólki upp á við úrvinnslu ofbeldis. Slíkur stuðningur hafði jákvæð áhrif á bataferli og úrvinnslu þolenda á ofbeldinu. Undirþemun sem lýstu áhrifum stuðnings stjórnenda á úrvinnslu og líðan þátttakenda voru þrjú: Samkennd, úrræði og viðurkenning.

Samkennd: „Ég finn að fólki er ekki sama um mig“ Fyrsta undirþemað var samkennd, sem vísar til þess að um helmingur þátttakenda sagðist hafa fundið fyrir samkennd frá yfirmönnum sínum í kjölfar ofbeldisatvika, þó einkum í kjölfar líkamlegs ofbeldis. Ingimar lýsti þeirri reynslu svona: „Þegar maður mætir aftur til vinnu eftir slysið [ofbeldið] að þá vilja [stjórnendurnir] ræða við mann og ráðleggja manni að hika ekki við að koma og tala við sig ef eitthvað er að angra mann“. Vilhjálmur var sama sinnis: „Það er alltaf tékkað á mér sko … Ég finn alveg fyrir því að fólki er ekki sama um mig ef eitthvað kemur upp á“. Erna tók í sama streng: „Ég hef aldrei verið með svona góða yfirmenn. Eins og þegar ég lenti [í ofbeldi] þá voru [stjórnendurnir] strax komnar til að peppa mann upp; bara þú gerðir ekkert rangt og svona.“

Í tilfelli Báru lýsti samkennd stjórnenda sér í jákvæðum viðbrögðum við ósk hennar um frí frá varnarteymisstörfum á meðan á bataferlinu stóð: „Þá bað ég um að vera ekki í varnarteyminu í einhvern tíma og ég fékk það“. Dagbjört lýsti sams konar stuðningi: „Ég [byrjaði] aftur í varnarteyminu og var í nokkra mánuði þar til ég gat ekki meira. Þá er ég komin með nýjan deildastjóra sem bara sýndi því mikinn skilning“.

Í tilfelli Ernu birtist samkennd stjórnenda í viðbrögðum við atvikaskráningum hennar: „Þegar ég atvikaskrái að þá taka [stjórnendurnir] eftir því og hafa alveg komið til mín og athugað hvernig maður hefði það og svona.“

Úrræði: „Að fá stuðninginn var til mikilla bóta“

Annað undirþemað var úrræði sem vísar til upplifunar hluta þolenda af því að stjórnendur legðu sig fram um að benda þeim á hvaða faglegu úrræði stæðu þeim til boða við úrvinnslu ofbeldisins, líkt og Freyr segir frá: „Svo fór ég einmitt og talaði um þetta við deildarstjórann og hún benti mér á rétta farveginn ef ég vildi tala við einhvern um þetta áfram. Þannig að mér fannst það allt bara mjög vel gert.“ Erna hafði svipaða sögu að segja:

Svo hefur önnur deildastjóranna samband við mig þegar hún veit að ég ætla að kæra og þá bendir hún mér á ráðgjafar- og stuðningsteymið og allt svoleiðis … Það er alltaf verið að hvetja okkur til þess að nýta okkur sálfræðingana og svona. (Erna)

Úrræðin birtust þátttakendum einnig sem snögg viðbrögð stjórnenda við yfirstandandi ógnun á deild. Erna lýsti þeirri reynslu svona: „Þær [stjórnendur] eru alltaf að minna mann á að skipta um um gang og fara úr aðstæðunum ef eitthvað er“. Jóhanna sagði frá sams konar reynslu: „Deildarstjórinn dró mig til hliðar og ég fór bara svona aðeins í time out [hvíld].“

Í tilfelli Vilhjálms birtust úrræði stjórnenda í því að yfirleitt hafi verið brugðist við úrbótatillögum hans vegna yfirstandandi ofbeldishættu: „Mér finnst einhvern veginn eins og þegar ég bið um eitthvað að þá er hlustað. Oftast er farið að þeim tilmælum sem ég legg fram“. Ingimar lýsti því síðan hvernig stjórnendur notuðu mönnun sem úrræði við slíku ástandi: „Þegar það er viðvarandi ofbeldisástand á deild þá eru stjórnendur aktívir [virkir] í því að styrkja deildina með mönnun og þess háttar.“

Það úrræði sem flestir þolendur höfðu reynslu af og hafði reynst vel voru svokallaðar viðranir, líkt og Hilmar sagði frá: „Maður hefur tækifæri til að viðra og spegla aðstæður, um – mér finnst alltaf hafa verið mikill stuðningur hvað það varðar“. Dagbjört hafði svipaða reynslu: „Deildarstjórinn setti inn svona örviðrun eftir allar vaktir þar sem við getum tjáð okkur.“

Ingimar, sem hefur langa starfsreynslu, segir mikla bætingu undanfarin ár í viðbrögðum stjórnenda og úrræðum við ofbeldi gegn ráðgjöfum: „Núna er bara sagt: „Heyrðu, þú varst hérna sleginn og núna ferð þú bara niður á Fossvog og lætur líta á þig“, þú veist. Sem er til mikilla bóta.“

Viðurkenning: „Þá leið mér betur“ Þriðja undirþemað var viðurkenning, sem vísar til þess að sá stuðningur sem stjórnendur sýndu ráðgjöfunum í kjölfar ofbeldisatvika hafði jákvæð áhrif á líðan þolenda, úrvinnslu þeirra á ofbeldinu og bataferlið. Dagbjört lýsti þessari upplifun af viðurkenningu eftir að hún hafði orðið fyrir kynferðisofbeldi í starfi: Þar voru mjög góð viðbrögð. [Stjórnandinn] kom til mín og spurði mig hvernig ég hefði það og sagði síðan við mig að ef [þjónustuþeginn] héldi áfram að þá færi [þjónustuþeginn] bara út, þetta yrði ekki liðið. Svo það var mjög gott. Þá leið mér betur. (Dagbjört)

Erna lýsti reynslu sinni af viðurkenningu á því að hafa orðið fyrir alvarlegu líkamlegu ofbeldi í starfi: „Ég held að þetta liggi ekki

eins þungt á sálinni minni af því að [stjórnendurnir] gefa mér svo mikinn stuðning. Ég væri örugglega verri ef að ég hefði ekki upplifað þennan góða stuðning.“

Guðrún lýsti því hvernig styðjandi viðbrögð stjórnanda og viðurkenning á því ofbeldi sem hún hafði orðið fyrir höfðu þau áhrif að hún náði aftur innri ró og stjórn á neikvæðum hugsunum í eigin garð:

[Stjórnandinn] talaði við mig í örugglega hálftíma um þetta. Bara: „Þú ert ekki ein hérna. Þetta er allt í lagi. Þú ert ekki lélegur starfsmaður.“ Og bara já, þannig að mér fannst mjög gott viðmót frá fólkinu sem er yfir. (Guðrún)

Fjórðungur þátttakenda taldi að þrátt fyrir að starfstengt ofbeldi væri algengt væri viðurkenning yfirmanna á ofbeldinu til þess fallin að stuðla að tilfinningalegu öryggi þeirra og starfsánægju. Erna var ein þeirra: „Ég hef bara ekki upplifað neitt neikvætt í sambandi við öll þessi atvik sem ég hef lent í, í sambandi við yfirmenn … sem lætur mig líka vilja vera þarna áfram.“

UMRÆÐA

Niðurstöður rannsóknarinnar varpa ljósi á mikilvægi þess að hjúkrunarstjórnendur á geðsviði Landspítala veiti ráðgjöfum sem verða fyrir starfstengdu ofbeldi markvissan stuðning og aðstoð við að sækja sér viðeigandi úrræði til úrvinnslu á ofbeldinu. Allir þátttakendur lýstu reynslu af sinnuleysi stjórnenda í viðbrögðum við starftengdu ofbeldi en sumir einnig stuðningi. Þeir sem fundu fyrir stuðningi voru yfirleitt ánægðari í starfi og áttu auðveldara með úrvinnsluna en þeir sem ekki fundu fyrir stuðningi upplifðu neikvæðar tilfinningar og voru líklegri til að segja starfi sínu lausu. Þær niðurstöður eru studdar af fyrri rannsóknum (Odes o.fl., 2021) sem sýna einnig að allt að 92% geðrænna áskorana heilbrigðisstarfsfólks er af völdum starfstengds ofbeldis (Khan o.fl., 2021). Það er því til mikils að vinna þegar kemur að því bregðast við starfstengdri vanlíðan ráðgjafa á geðsviði Landspítala, sem og annarra heilbrigðisstarfsmanna sem útsettir eru fyrir starfstengdu ofbeldi.

Allir þátttakendur þekktu til viðrana eftir atvik og allir lýstu vanlíðan í kjölfar varnarteymisútkalla. Rannsóknir sýna að til að viðrun hafi jákvæð áhrif á sálræna útkomu starfsfólks þarf áhersla hennar að vera á öruggt umhverfi fyrir starfsfólk til að tjá líðan sína gagnvart atvikinu. Þrátt fyrir það er áhersla í viðrunum yfirleitt á hvað starfsfólk hefði mátt gera betur (Harder, Lemoine og Harwood, 2019; Rose og Cheng, 2018). Í því ljósi er athyglivert að samkvæmt gæðaskjali Landspítala (Vinnulýsing. Skjalnúmer 2785, munnleg heimild, 13. febrúar 2020) snúa varnarteymisviðranir að yfirferð á því hvað betur hefði mátt gera í atvikinu. Niðurstöður þessarar rannsóknar benda til þess að breytt áhersla í varnarteymisviðrunum gæti reynst starfsfólki sem beitt hefur verið starfstengdu ofbeldi gagnleg í úrvinnslu slíkrar reynslu og stuðlað að ánægju þeirra í starfi.

Allir þátttakendur þessarar rannsóknar töldu afleiðingar ógnunar, andlegs, kynferðislegs og annars stigs ofbeldis, þ.e. ofbeldi gegn öðrum, hafa neikvæðustu áhrifin á líðan sína sem samræmist fyrri rannsóknum (Khan o.fl., 2021; Konttila o.fl., 2021). Þrátt fyrir það væri nær eingöngu brugðist við líkamlegum ofbeldisatvikum á þeirra vinnustað. Skortur virðist vera á rannsóknum á því hvort misjafnri birtingarmynd ofbeldis fylgi misjöfn viðbrögð stjórnenda. Það væri því verðugt framtíðarrannsóknarefni.

Þeir vankantar sem þátttakendur þessarar rannsóknar lýstu varðandi atvikaskráningarkerfi spítalans eru vel þekktir úr fyrri rannsóknum sem sýna að starfsfólk er líklegra til að atvikaskrá starfstengt ofbeldi þegar skráningin er í einföldu handrituðu formi sem síðan er afhent stjórnendum til að fylla út rafrænt (Morphet o.fl., 2019; Rodrigues o.fl., 2021; Thomas o.fl., 2021). Þær niðurstöður eru í takt við reynslu og óskir viðmælenda þessarar rannsóknar varðandi atvikaskráningu.

Einungis ein rannsókn fannst um ástæður þess að stjórnendur í heilbrigðisþjónustu bregðist á óviðunandi hátt við starfstengdu ofbeldi. Stjórnendur sem tóku þátt í þeirri rannsókn töldu að þó að verklag í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi væri gott þá stæði fjárskortur í vegi fyrir því að fylgja því, auk þess sem ofbeldi væri eðlilegur þáttur í heilbrigðisstörfum (Morphet o.fl., 2019). Þær niðurstöður samræmast reynslu þátttakenda þessarar rannsóknar af gjaldfellingu stjórnenda á starfstengdu ofbeldi. Í þessari rannsókn leituðust margir þátttakendur við að skýra viðbragðsleysi stjórnenda sinna. Sumir töldu viðbragðsleysið geta stafað af tímaskorti og starfsálagi stjórnenda en aðrir að stjórnendur væru of fjarlægir vandanum. Hvorutveggja samræmist hugtakinu samúðarþreyta (e. compassion fatigue), sem lýsir því þegar langvarandi álag veldur því að þjónustuveitandi verður fjarlægur í starfi og finnur síður til samkenndar (Coetzee og Klopper, 2010). Einnig má velta því fyrir sér hvort stjórnendur á geðsviði séu nægjanlega vel upplýstir um verklag í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi eða hvort þá skorti stuðning frá sínum stjórnendum við að bregðast við starfstengdu ofbeldi.

Í þessari rannsókn höfðu margir þátttakendur gefist upp á að vinna úr ofbeldinu og þess í stað brynjað sig gegn sinnuleysi stjórnenda. Engar rannsóknir fundust sem studdu þá niðurstöðu í tengslum við viðbrögð stjórnenda, sem væri verðugt rannsóknarefni. Velta má fyrir sér hvort niðurstöðurnar endurspegli vinnustaðamenningu þar sem þátttakendur sögðu gjaldfellingu á starfstengdu ofbeldi ekki bundið við stjórnendur heldur fólk úr öllum stéttum. Þeim hætti jafnvel sjálfum til að gjaldfella ofbeldið og höfðu brynjað sig fyrir afleiðingum þess. Hvorutveggja, gjaldfelling á starfstengdu ofbeldi og myndun sálrænnar brynju meðal heilbrigðisstarfsfólks er vel þekkt úr fyrri rannsóknum (Dafny og Beccaria, 2020; Morphet o.fl., 2019; Rodrogues o.fl., 2021). Á ákveðinn hátt er hægt að líta svo á að ráðgjafarnir hafi ómeðvitað viðhaldið þeirri vinnustaðamenningu að ofbeldi sé eðlilegur partur af þeirra störfum. Fyrri rannsóknir á reynslu heilbrigðisstarfsfólks af starfstengdu ofbeldi styðja þá ályktun þar sem heilbrigðisstarfsfólk sagði ofbeldi eðlilegan hluta af sínu starfi og að menning starfseiningarinnar í heild sinni gjaldfelldi starfstengt ofbeldi en þeir kölluðu jafnframt eftir að stjórnendur ynnu að því að vinda ofan af þeirri menningu (Morphet o.fl., 2019; Rodrogues o.fl., 2021). Þetta samræmist niðurstöðum þessarar rannsóknar.

Þátttakendur rannsóknarinnar töldu að viðbrögð stjórnenda við starfstengdu ofbeldi hefðu farið batnandi á undanförnum árum sem væri mikilvægt til að draga úr þeirri menningu að ofbeldi væri eðlilegur þáttur í starfinu og að ekki væri þörf á úrvinnslu slíkrar reynslu. Þetta samræmist rannsóknarniðurstöðum Rodrigues og félaga (2021) sem einnig lýstu jákvæðri þróun í þessum efnum. Því kann að vera að með þróun í stjórnunarháttum og nýliðun í hjúkrunarstjórnun komi sú menning til að breytast á jákvæðan hátt.

STYRKLEIKAR OG TAKMARKANIR RANNSÓKNARINNAR

Helstu styrkleikar rannsóknarinnar snúa að því að með því að fylgja rannsóknarferli Vancouver-skólans til hins ýtrasta kemur rannsakandi á framfæri djúpum skilningi á rannsóknarfyrirbærinu og stuðlar að réttmæti og áreiðanleika rannsóknarinnar. Rannsóknin er fyrsta sinnar tegundar á Íslandi og ekki fannst sambærileg erlend rannsókn. Því má segja að niðurstöðurnar auki þekkingu á rannsóknarefninu. Helstu takmarkanir rannsóknarinnar liggja í smæð úrtaksins og því er ekki hægt að alhæfa um niðurstöðurnar.

ÁLYKTANIR

Niðurstöður rannsóknarinnar benda til þess að sinnuleysi stjórnenda í viðbrögðum við starfstengdu ofbeldi gegn ráðgjöfum á geðsviði Landspítala auki á vanlíðan þolenda en stuðningur stjórnenda sé líklegur til að bæta líðan þeirra. Álykta má að aukinn stuðningur stjórnenda við ráðgjafa sem verða fyrir starfstengdu ofbeldi, svo sem að benda þolendum á réttan farveg til úrvinnslu eða sýna staðföst viðbrögð við atvikaskráningum, sé líklegur til að draga úr neikvæðum afleiðingum slíkrar reynslu. Hagnýta mætti niðurstöðurnar við að finna leiðir til að auka sálrænt öryggi og starfsánægju starfsfólks sem er útsett fyrir starfstengdu ofbeldi, draga úr fjarveru og starfsmannaveltu. Slíkt gæti bætt meðferð þjónustuþega og dregið úr fjárútlátum stofnunarinnar.

ÞAKKARORÐ

Sérstakar þakkir fá viðmælendur rannsóknarinnar fyrir traustið, samstarfið og hugrekkið við að deila reynslu sinni. Einnig fær Landspítali þakkir fyrir sveigjanleika gagnvart rannsakanda, afnot af aðstöðu spítalans og veittan stuðning við viðmælendur.

ENGLISH SUMMARY

"The manager’s indifference added to my distress, but I felt better when I felt supported by them"

doi: 10.33112/th.101.2

Jonsdottir,

E.V., Hjartardottir, K. L., Bryngeirsdottir, H.S.

ABSTRACT

Aim

The aim of the study was to shed light on the experience of counselors, working at the Icelandic psychiatric departments, of workplace violence and in particular their perception of the managerial responses and whether these influenced the victims processing of the violence.

Method

The research design was qualitative, using the method of Vancouver-School of doing Phenomenology. The sample consisted of counselors working in Icelandic psychiatric departments, that had experienced workplace violence at least 6 months prior. Data collection was conducted by 42-69-minute interview with each of the 12 participants, 6 women and 6 men.

Results

The overarching theme of the study was: „The manager’s indifference added to my distress, but I felt better when I felt supported by them“. The main themes were 2: managers indifference and managers support, which refers to difference in manager’s response to workplace violence. Counselors who felt supported by their managers following workplace violence were more satisfied at work and felt that the support made it easier for them to work through the impact of violence. Counselors who did not feel supported by their managers had given up on working through the impact of violence or experienced negative feelings towards the lack of support. Sub-themes for managers' indifference were: helplessness: “you don't know what resources are available to you”, belittling: “It is as if we are the trash in their bin” and unresponsiveness: “that's just how it is”. Sub-themes for managers' support were: empathy: “I can feel that people care about me”, recognition: “Having the support was very beneficial” and reaction: “I felt better afterwards”.

Conclusions

The results indicate that managers’ indifference towards workplace violence increases participants’ distress, but management’s support is likely to improve their well-being. It is concluded that increased management support for counselors who experience workplace violence is likely to reduce the consequences of such experiences.

Keywords

Violence in Icelandic psychiatric departments, counselors, manager support, processing violence, the Vancouver-School of doing phenomenology.

Correspondent ernavjo@landspitali.is

HEIMILDIR

Brophy, J. T., Keith, M. M. og Hurley, M. (2018). Assaulted and unheard: Violence against healthcare staff. New Solutions, 27(4), 581-606. https://doi.org/10.1177/1048291117732301

Coetzee, S. K. og Klopper, H. C. (2010). Compassion fatigue within nursing practice: A concept analysis. Nursing and health sciences, 12(1), 235-243.

https://doi.org/10.1111/j.1442-2018.2010.00526.x

Dafny, H. A. og Beccaria, G. (2020). I do not even tell my partner: Nurses’ perceptions of verbal and physical violence against nurses working in a regional hospital. Journal of Clinical Nursing, 29(17-18), 3336-3348. https://doi.org/10.1111/jocn.15362

Dafny, H. A. og Muller, A. (2022). Australian nurses’ suggestions for the management of violence in the workplace: ‘The people who make the policy are not the people on the floor’. Journal of Nursing Management, 30(6), 1454-1461. https://doi.org/10.1111/jonm.13378

Duncan, S. E., Arnon, R., DiPietrantonio, C., Ehrlich, K., Knight, C. S., Chu, J. og Annunziato, R. A. (2018). Pediatric liver transplant teams coping with patient death. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition, 67(2), 169 - 172. https://doi.org/10.1097/MPG.0000000000001991

Halldorsdottir, S. (2000). The Vancouver School of doing phenomenology. Í B. Fridlund og C. Haldingh (ritstjórar), Qualitative research methods in the service of health, (bls. 46-81). Lund: Studentlitteratur. https://www.researchgate.net/profile/Sigridur-Halldorsdottir/publication/ 312136055_The_Vancouver-School_of_Doing_Phenomenology /links/5877409c08ae329d6227eda0/The-Vancouver-School-of-DoingPhenomenology.pdf

Ham, E., Ricciardelli, R., Rodrigues, N. C., Hilton, N. Z. og Seto, M. C. (2022). Beyond workplace violence: Direct and vicarious trauma among psychiatric hospital workers. A qualitative study. Journal of Nursing Management, 30(6), 1482-1489. https://doi.org/10.1111/jonm.13420

Harder, N., Lemoine, J. og Harwood, R. (2019). Psychological outcomes of debriefing healthcare providers who experience expected and unexpected patient death in clinical or simulation experiences: A scoping review. Journal of clinical nursing. 29 (3-4). 330–346. https://doi.org/10.1111/jocn.15085

Jón Snorrason og Jón F. Sigurðsson. (2022). Ofbeldi gagnvart starfsfólki geðdeilda Landspítala. Tímarit hjúkrunarfræðinga. 98(2), 67 – 73. https://hdl.handle.net/20.500.11815/3527

Khan, M. N., Haq, Z. U., Khan, M., Wali, S., Baddia, F., Rasul, S., Khan, S., Polkowski, M. og Ramirez-Mendoza, J., Y. (2021). Prevalence and determinants of violence against health care in the metropolitan city of Peshawar: a cross sectional study. BMC Public Health, 21(1). https://doi.org/10.1186/s12889-021-10243-8

Konttila, J., Holopainen, A., Pesonen, H. og Kyngas, H. (2021). Occurrence of workplace violence and the psychological consequences of it among nurses working in psychiatric outpatient settings. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 28 (4), 706-720. https://doi.org/10.1111/jpm.12723

Landspítali Háskólasjúkrahús. (2010). Ofbeldi. Ofbeldi gagnvart starfsmönnum Landspítala. Tillögur starfshóps maí 2010. https://innri.lsh.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=28966

Liu, J., Gan, Y., Jiang, H., Li, L., Dwyer, R., Lu, K., Yan, S., Sampson, O., Xu, H., Wang, C., Zhu, Y., Chang, Y., Yang, Y., Yang, T., Chen, Y., Song, F. og Lu, Z. (2019). Prevalence of workplace violence against healthcare workers: A systematic review and meta-analysis. Occupational and Environmental Medicine, 76(12), 927-937. https://doi.org/10.1136/oemed-2019-105849

MacKenna, V., Díaz, D. A., Chase, S. K., Boden, C. J. og Loerzel, V. (2021). Self-debriefing in healthcare simulation: An integrative literature review. Nurse education today, 102(1). doi:10.1016/j.nedt.2021.104907

Mangaoil, R. A., Cleverley, K. og Peter, E. (2020). Immediate Staff Debriefing Following Seclusion or Restraint Use in Inpatient Mental Health Settings: A Scoping Review. Clinical Nursing Research, 29(7). 479 - 495. doi:10.1177/1054773818791085

Moeini, Z., Fallahi Khoshknab, M., Hossaini, M. A., & Dalvandi, A. (2016). Nurse's knowledge, attitude and practice toward workplace violence in hospitals of Isfahan University of Medical Sciences. Journal of Health Promotion Management, 5(3), 69-80.

Morphet, J., Griffiths, D., Beattie, J., og Innes, K. (2019). Managers’ experiences of prevention and management of workplace violence against health care staff: A descriptive exploratory study. Journal of Nursing Management, 27(1), 781–791. https://doi.org/10.1111/jonm.12761

Niu, S. F, Kuo, S. F., Tsai, H.T., Kao, C. C., Traynor, V. og Chou, K. R. (2019). Prevalance of workplace violent episodes experienced by nurses in acute psychiatric settings. Plos one 4(1). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0211183

Nyberg, A., Kecklund, G., Hanson, L. M., & Rajaleid, K. (2021). Workplace violence and health in human service industries: A systematic review of prospective and longitudinal studies. Occupational and Environmental Medicine, 78(2), 69-81. https://doi.org/10.1136/oemed-2020-106450

Odes, R., Chapman, S., Harrison, R., Ackerman, S. og Hong, O. (2021). Frequency of violence towards healthcare workers in the United States’ inpatient psychiatric hospitals: A systematic review of literature. International Journal of Mental Health Nursing, 30(1), 27- 46. https://doi.org/10.1111/inm.12812

Phillips, J. P. (2016). Workplace violence against health care workers in the United States. New England Journal of Medicine, 374(17), 1661-1669.

Rodrigues, N. C., Ham, E., Kirsh, B., Seto, M. C. og Hilton, N. Z. (2021). Mental health workers' experiences of support and help-seeking following workplace violence: A qualitative study. Nursing and Health Sciences, 23(2), 381-388. https://doi.org/10.1111/nhs.12816

Roppolo, L. P., Morris, D. W., Khan, Downs, R., Metzger, J., Carder, T., Wong, A. H. og Wilson, M. P. (2020). Improving the management of acutely agitated patients in the emergency department through implementation of Project BETA (Best Practices in the Evaluation and Treatment of Agitation). Journal of the American college of emergency physicians open, 1(5). 898–907. https://doi.org/10.1002/emp2.12138

Rose, S. og Cheng, A. (2018). Charge nurse facilitated clinical debriefing in the emergency department. Canadian Journal of Emergency Medicine, 20(5). 781-785. doi:10.1017/cem.2018.369

Schablon, A., Wendeler, D., Kozak, A., Nienhaus, A., og Steinke, S. (2018). Prevalence and Consequences of Aggression and Violence towards Nursing and Care Staff in Germany - A Survey. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(6), 1274. http://dx.doi.org/10.3390/ijerph15061274

Sigríður Halldórsdóttir. (2021). Fyrirbærafræði sem rannsóknaraðferð. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstjóri). Rannsóknir: Handbók í aðferðafræði (bls. 255-275). Háskólinn á Akureyri

Somani, R., Muntaner, C., Hillan, E., Velonis, A. J. og Smith, P. (2021). A systematic review: Effectiveness of interventions to de-escalate workplace violence against nurses in healthcare settings. Safety and Health at Work, 12(3), 289-295. https://doi.org/10.1016/j.shaw.2021.04.004

Tannenbaum, S. I. og Cerasoli, C.P. (2013). Do team and individual debriefs enhance performance? A meta-analysis. (2013). Human Factors, 55(1). 231-425. doi: 10.1177/0018720812448394

Thomas, B., McGillion, A., Edvardsson, K., O´Meara, P., Vuuren, J. V. og Spelten, E. (2021). Barriers, enablers, and opportunities for organisational follow-up of workplace violence from the perspective of emergency department nurses: a qualitative study. BMC Emergency Medicine, 21(19). https://doi.org/10.1186/s12873-021-00413-7

Wand, T., Bell, N., Stack, A., Collett, G., Cutten, A., Murphy, M. og White, K. (2020), Multi-site study exploring the experiences of security staff responding to mental health, drug health and behavioural challenges in the emergency department. Emergency Medicine Australasia, 32(1), 793-800. https://doi.org/10.1111/1742-6723.13511

Wong, A. H., Jessica, M. R., Marc, A. A., Arjun, K. V., Caitlin, V., Danielle, B., Christopher, C., Thomas, S., Mark, S., Colin, T. F., Amitkumar, P., Travis, W., James, D. D., Kimberly, A. Y., Andrew, U. og Steven, L. B. (2020). Study protocol for the ACT response pilot intervention: development, implementation and evaluation of a systems-based Agitation Code Team (ACT) in the emergency department. BMJ Open, 10(6). https://bmjopen.bmj.com/content/10/6/e036982

Veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins

doi: 10.33112/th.101.3

ÚTDRÁTTUR

Bakgrunnur

Heilbrigðiskerfið er ein af grunnstoðum samfélagsins og mikilvægt að það starfi eins vel og mögulegt er. Stofnanir verða fyrir miklum kostnaði vegna veikinda starfsfólks, bæði vegna afleysinga og ráðninga. Hægt er að grípa til aðgerða til að lækka veikindatíðni, tryggja fullnægjandi mönnun og draga þar með úr kostnaði.

Tilgangur

Að skoða veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins (HH) á árunum 2018–2023. Markmiðið var að geta sagt til um hvaða hópar væru helst frá vinnu vegna veikinda í því augnamiði að geta unnið að því að fækka veikindafjarvistum.

Aðferð

Lýsandi afturskyggn langtímapanelrannsókn þar sem notuð voru fyrirliggjandi gögn frá HH um veikindafjarvistir starfsfólks. Veikindafjarvistir voru metnar út frá stigum vegna veikindafjarvista síðustu 52 vikna ár hvert samkvæmt Bradford-kvarðanum. Skilyrði fyrir þátttöku í rannsókninni var að hafa verið starfandi öll sex árin sem rannsóknin náði til, alls 290 einstaklingar (87% konur).

Niðurstöður

Veikindafjarvistum fækkaði milli áranna 2018 og 2020 en jukust fram til ársins 2023, munurinn á veikindafjarvistum reyndist þó ekki marktækur á rannsóknartímanum (F(5,285)=1,75; p>0,05). Nánari greining á gögnunum sýndi að hlutfall þeirra sem var yfir viðmiðunarmörkum HH um veikindafjarvistir þannig að bregðast þurfti við þeim var marktækt yfir rannsóknartímann (p<0,05). Sama niðurstaða kom fram hjá konum, starfsfólki með minnstan starfsaldur, læknum, hjúkrunarfræðingum/ ljósmæðrum, starfsfólki á skrifstofu og starfsfólki á heilsugæslu/ geðheilsuteymum. Niðurstöðurnar sýndu einnig að tími var eini þátturinn sem spáði fyrir um líkur á inngripi vegna veikindafjarvista að teknu tilliti til kyns, aldurs, starfsaldurs, starfsstéttar og starfsstöðvar (p<0,05).

Ályktanir

Niðurstöðurnar sýna að veikindafjarvistir hafa aukist hjá starfsfólki HH og á þessi þróun við um langflesta hópa innan HH. Til þess að leitast við að fækka veikindafjarvistum er mikilvægt að skoða starfsumhverfi starfsfólks HH og jafnvel að innleiða vellíðunaráætlun og viðverusamtöl og beina sjónum að öllu starfsfólki HH.

Lykilorð

Veikindafjarvistir, heilbrigðisstarfsfólk, Bradford-kvarðinn, heilsugæsla, megindleg aðferðafræði

HAGNÝTING RANNSÓKNARNIÐURSTAÐNA

Nýjungar: Rannsóknin gefur mikilvæga innsýn í hvernig þróun veikindafjarvista var hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins árin 2018–2023 og er sú fyrsta sinnar tegundar sem er framkvæmd hér á landi.

Hagnýting: Með því að vera meðvituð um þróun veikindafjarvista má með aðgerðum vinna með niðurstöður til að minnka tíðni fjarvistanna. Dæmi um slíkar aðgerðir geta verið vellíðunaráætlun og/eða viðverusamtöl.

Þekking: Niðurstöður sýna fram á að innri þættir starfsfólksins sjálfs valda ekki auknum veikindafjarvistum, eins og kyn, aldur eða starfsstétt, heldur getur eitthvað í vinnuumhverfinu haft áhrif.

Áhrif á störf hjúkrunarfræðinga: Mikilvægt er fyrir stjórnendur að þekkja þróun á veikindafjarvistum á sínum vinnustað, vita hvernig hægt er að fylgjast með þróun þeirra og hvaða þætti er mikilvægt að vinna með til að minnka tíðni veikindafjarvista.

Höfundar

EYRÚN ÖSP GUÐMUNDSDÓTTIR

hjúkrunarfræðingur, fagstjóri hjúkrunar1

HJÖRDÍS SIGURSTEINSDÓTTIR

dósent í stjórnun við viðskiptadeild2

1Heilsugæslan Grafarvogi

2Háskólinn á Akureyri

Veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins

INNGANGUR

Heilbrigðiskerfið er ein af grunnstoðum samfélagsins og mikilvægt að það starfi eins vel og mögulegt er. Mönnun í heilbrigðiskerfinu er áskorun en skortur á heilbrigðisstarfsfólki er þekkt vandamál um allan heim, þ. á m. á Íslandi (heilbrigðisráðuneytið, 2019). Helstu ástæður skortsins er brottfall heilbrigðisstarfsfólks úr starfi og hækkandi lífaldur þjóða sem eykur þörfina á heilbrigðisstarfsfólki (Boniol o.fl., 2022). Önnur stór áskorun fyrir heilbrigðiskerfið er kostnaður við rekstur og þjónustu í samræmi við kostnaðaráætlanir. Mikill kostnaður fellur á stofnanir vegna veikinda starfsfólks þar sem veikindafjarvistir valda auknum launakostnaði (Aysun og Bayram, 2017). Veikindafjarvistir eru fjarvera frá vinnu vegna líkamlegra og/eða andlegra veikinda starfsfólks sem vinnuveitandi hefur gefið leyfi fyrir (Johnson o.fl., 2003). Fjarvera starfsfólks vegna veikinda hefur margvísleg áhrif, ekki aðeins á starfsfólkið sjálft sem er frá vegna veikinda sinna, heldur einnig á það samstarfsfólk sem þarf að ganga í þeirra störf eða starfsfólk sem er kallað úr fríi til afleysinga (Baydoun o.fl., 2016). Veikindafjarvistir geta borið brátt að, eins og þegar starfsfólk fær flensu eða önnur bráð veikindi (Ajayi o.fl., 2024). Þá getur aukið álag í vinnu eða heima fyrir orsakað að starfsfólk treystir sér ekki til vinnu. Alban o.fl. (2021) telja að auðveldara sé að vinna með veikindafjarvistir vegna álags en annarra veikinda. Skortur á starfsfólki getur sömuleiðis orsakað álag í starfi sem verður til þess að starfsfólk treystir sér ekki í vinnu og verður fjarverandi vegna veikinda. Veikindafjarvistir, hvaða nafni sem þær kunna að nefnast, hafa mikil áhrif á mönnun stofnana (de Paiva o.fl., 2021).

Árið 2020 skall Covid-19 faraldur á um allan heim með tilheyrandi álagi á heilbrigðisstarfsfólk umfram það sem hafði áður verið, m.a. vegna fjölgunar á smituðum sjúklingum og skorti á starfsfólki (Al-Nuaimi o.fl., 2023). Þetta aukna álag olli andlegri vanlíðan hjá heilbrigðisstarfsfólki og tíðni veikindafjarvista jókst (Roberts o.fl., 2021). Covid-19 smit á meðal heilbrigðisstarfsfólks voru tíðari en hjá öðrum starfsstéttum (Al-Nuaimi o.fl, 2023) og í byrjun faraldursins var heilbrigðisstarfsfólk fyrst og fremst fjarverandi vegna Covid-19 smita (Edge o.fl., 2021; Gholami o.fl., 2021) og veikindafjarvistir vegna annarra veikinda, s.s. stoðkerfisvanda, slysa, beinbrota og krabbameina fækkaði (Edge o.fl., 2021). Jafnframt telja Al-Nuaimi o.fl. (2023) að veikindafjarvistir heilbrigðisstarfsfólks hafi aukist enn frekar í annarri bylgju Covid-19 (febrúar – apríl 2021).

Veikindafjarvistir eru vaxandi vandamál á vinnumarkaði um heim allan (de Paiva o.fl., 2021). Hins vegar er hægt að grípa til ákveðinna aðgerða til að minnka veikindatíðni starfsfólks og tryggja fullnægjandi mönnun og draga úr kostnaði sem fylgir veikindafjarvistum (van den Berg o.fl., 2017). Dæmi um slíkar aðgerðir er vellíðunaráætlun (e. well-being program) sem heilbrigðisstofnanir hafa innleitt til að auka vellíðan starfsfólks með góðum árangri (Lamont o.fl., 2017) og viðverusamtöl sem nýtast við markvissa stjórnun fjarvista og forvarnarstarf á vinnustöðum (Þekkingarmiðlun.is, e.d.). Til að aðgerðir eins og vellíðunaráætlun eða viðverusamtal hafi áhrif á veikindatíðni starfsfólks er grundvallaratriði að afla upplýsinga um hvaða starfsfólk það er sem er helst frá vinnu vegna veikinda (Aysun og Bayram, 2017) en það er meðal annars markmið þessarar rannsóknar að skoða breytingar á veikindafjarvistum hjá starfsfólki HH á þessum tíma. Einnig benda de Paiva o.fl. (2021) á mikilvægi þess að hafa áætlun fyrir starfsfólk sem oft er frá vinnu vegna veikinda og jafnvel gæti þurft að endurskipuleggja vinnuskipulagið til að laga það að þörfum þess.

Niðurstöður rannsókna eru misvísandi varðandi veikindafjarvistir heilbrigðisstarfsfólks eftir kyni. Mjög nýleg rannsókn Ajayi o.fl. (2024) sýnir engan kynjamun varðandi veikindafjarvistir á meðan rannsóknir Aysun og Bayram (2017) og de Paiva o.fl. (2021) sýna að konur eru meira fjarverandi vegna veikinda en karlar. Félagslegt hlutverk kynja í nútímasamfélögum getur haft áhrif en de Paiva o.fl. (2021) benda á að konur sinni frekar svokallaðri þriðju vakt

sem felur m.a. í sér barnaumönnun og heimilisstörf. Það getur orsakað meiri streitu hjá þeim en körlum sem eru ólíklegri til að sinna þessu hlutverki inni á heimilum (de Paiva o.fl., 2021). Aldur og starfsaldur eru einnig þættir sem tengjast veikindafjarvistum heilbrigðisstarfsfólks. Aldur hefur meðal annars áhrif á lengd veikindafjarvista þannig að yngra starfsfólk er oftar frá vegna veikinda í styttri tíma en það eldra (Leineweber o.fl., 2020; Sukhee o.fl., 2023). Yngra starfsfólk er einnig fljótara að jafna sig á veikindum og slysum en hins vegar með hærri aldri eykst hættan á langvinnum sjúkdómum (Sukhee o.fl., 2023). Hvað varðar tengsl starfsaldurs og veikindafjarvista þá kemur fram í rannsókn Sukhee o.fl. (2023) að heilbrigðisstarfsfólk með minna en níu ára starfsreynslu er helst fjarverandi frá vinnu vegna veikinda.

Mismikið andlegt og líkamlegt álag er á heilbrigðisstarfsfólki eftir því hvaða starfi það sinnir en hvoru tveggja getur haft áhrif á veikindafjarvistir (Bassi o.fl., 2016; Gianino o.fl., 2021). Þegar munur starfsstétta á veikindafjarvistum er skoðaður kemur fram að læknar eru með fæstar veikindafjarvistir (Bassi o.fl., 2016; Rocha o.fl., 2019). Gianino o.fl. (2021) benda á að það sé erfitt að fá afleysingu fyrir lækna sem leiði til þess að þeir mæta frekar í vinnu þrátt fyrir að finna fyrir veikindum. Hvað hjúkrunarfræðinga varðar þá sýna sumar rannsóknir að þeir séu meðal þeirra sem eru með fæstar veikindafjarvistir heilbrigðisstarfsfólks (Bassi o.fl., 2016) en í öðrum rannsóknum kemur fram að hjúkrunarfræðingar séu meðal þeirra starfsstétta sem eru með flestar veikindafjarvistir (Ajayi o.fl., 2024; Alexis, 2011; Sukhee o.fl., 2023). Í rannsókn Sukhee o.fl. (2023) er starfsfólk sem sinnir stoðþjónustu, eins og t.d. á skrifstofu, með fæstar veikindafjarvistir og í rannsókn Rocha o.fl. (2019) eru það aðstoðarmenn hjúkrunar (e. nursing assistants) sem eru með flestar veikindafjarvistir en læknar og hjúkrunarfræðingar fæstar.

Fáar rannsóknir hafa verið gerðar á veikindafjarvistum starfsfólks í heilbrigðisþjónustu á Íslandi. Halla Skúladóttir (2022) gerði rannsókn á skammtímaveikindum starfsfólks í hjúkrun á klínískum deildum Landspítala árið 2019. Niðurstöður hennar sýna að hjúkrunarfræðingar, ljósmæður, ráðgjafar og félagsliðar voru að meðaltali oftast frá vegna skammtímaveikinda en nemar að meðaltali sjaldnast frá vinnu. Ekki kom fram kynjamunur í hennar rannsókn en hún ályktar að skammtímaveikindi tengist bakgrunni og eiginleikum starfsfólks og telur fulla ástæðu til að rannsaka hvað eykur líkur á eða dregur úr fjarvistum vegna skammtímaveikinda starfsfólks í heilbrigðisþjónustu. Tilgangur þessarar rannsóknar var að skoða veikindafjarvistir hjá Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins (HH) á árunum 2018–2023 til að geta sagt til um hvaða hópar væru helst frá vinnu vegna veikinda. Með slíkum upplýsingum er hægt að vinna að því að fækka veikindafjarvistum með markvissari hætti. Þessi rannsókn er fyrsta sinnar tegundar hér á landi. Rannsóknarspurningin er: Hvernig hafa veikindafjarvistir hjá starfsfólki og einstaka hópum Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins þróast á árunum 2018–2023?

AÐFERÐ

Til að svara rannsóknarspurningunni var notast við lýsandi afturskyggna langtímapanelrannsókn þar sem notuð voru fyrirliggjandi gögn frá HH.

Þátttakendur

Þátttakendur voru starfsfólk HH á heilsugæslu, í heimahjúkrun og geðheilsuteymum. Einungis var notast við upplýsingar um starfsfólk sem hafði unnið hjá stofnuninni öll sex árin sem til

skoðunar voru (2018-2023). Ekki var gerð krafa um ákveðið starfshlutfall þátttakenda.

Mælitæki

Bradford-kvarðinn

Til að meta veikindafjarvistir starfsfólks var Bradford-kvarðinn notaður en hann metur veikindi út frá heildarlengd veikinda og tíðni þeirra. Kvarðinn auðveldar stjórnendum að meta lengd og tíðni veikinda starfsfólks (Mikulec og Špačková, 2017). Því oftar og lengur sem starfsfólk er fjarverandi vegna veikinda því fleiri stigum safnar það. Bradford-stig eru reiknuð með ákveðinni reikniformúlu: B = S² x D, þar sem B stendur fyrir Bradford, S stendur fyrir skipti í burtu og D stendur fyrir daga (Bradford Factor Calculator, e.d.). Ef einstaklingur er til að mynda með tíu veikindadaga þá fær hann 10 stig en ef hann er þrisvar sinnum frá vegna veikinda í samtals 10 daga fær hann 90 stig.

Í leiðbeiningum HH á notkun Bradford-kvarðans kemur fram að stjórnendur eiga að nota hann til viðmiðunar og stuðnings við að meta veikindafjarvistir starfsfólks og hvort og hvaða inngripa er þörf. Samkvæmt viðmiðum HH er ekki þörf á inngripi ef viðkomandi er með minna en 90 stig á hverjum 12 mánuðum. Hins vegar er þörf á inngripi ef einstaklingur fer yfir 90 stig og er þá gripið til mismunandi inngripa eftir því sem stigin eru fleiri. Ef stig liggja á bilinu 90–199 á starfsfólk að ræða við næsta yfirmann og við 200–499 stig er samtal við næsta yfirmann og aðgerðaáætlun sett fram. Þegar stig vegna veikindafjarvista eru á bilinu 500–849 þá er samtal við næsta yfirmann og framkvæmdastjóra mannauðs og nýliðunar og ef stig fara í 850 eða fleiri þá þarf að fara í mat hjá trúnaðarlækni og gera aðgerðaáætlun. (upplýsingar fengnar úr Þekkingarbrunni HH, tekið af innri vef fyrir starfsfólk, 31. október 2023). Aðeins er hér um að ræða veikindafjarvistir starfsfólksins en ekki fjarveru vegna veikinda barna.

Bakgrunnsbreytur

Bakgrunnsbreytur rannsóknarinnar voru kyn, lífaldur, starfsaldur hjá HH, starfsstétt og starfsstöð.

Framkvæmd

Mannauðssvið HH veitti rannsakendum aðgang að gögnum sem innihéldu upplýsingar um stig vegna veikindafjarvista fyrir árin 2018–2023 ásamt starfsmannanúmeri, kyni, aldri, starfsaldri, starfsstétt og starfsstöð. Aðeins voru notuð þau starfsmannanúmer sem komu fyrir öll sex árin.

Gagnagreining

Notuð var bæði lýsandi tölfræði og ályktunartölfræði við greiningu gagnanna og niðurstöður settar fram í myndum og töflum með viðeigandi tölfræðiprófum og útskýringum. Marktektarkrafa var sett við 95% öryggismörk og tölfræði unnin í SPSS.

Reiknað var út meðaltal fyrir stig vegna veikindafjarvista. Til að skoða mun á meðalstigum yfir rannsóknartímann var notuð dreifigreining fyrir endurteknar mælingar (ANOVA). Parað t-próf var notað til að skoða muninn eftir einstaka árum. Til að skoða hvort hlutfall þeirra sem þurfti inngrip (viðtal, mat, aðgerðaáætlun) hefði breyst á rannsóknartímanum var notað Cochran’s Q-próf. Auk þess var notað GEE-tölfræðilíkan til að spá fyrir um líkur á inngripi vegna veikindafjarvista með tilliti til rannsóknartímans (áranna), kyns, aldurs, starfsaldurs, starfsstétta og starfsstöðvar. GEE-líkan er góður kostur til að greina langtímagögn þar sem líkanið notar alla tímapunkta sem eru til staðar, finnur þannig

fylgni með endurteknum mælingum og gerir grein fyrir mynstri breytinga yfir tíma (Hjördís Sigursteinsdóttir og Guðbjörg Linda Rafnsdóttir, 2015). Byggð voru upp fimm líkön þar sem líkan eitt sýndi niðurstöður á áhrifum rannsóknartímans, í líkani tvö bættist við kyn, í líkani þrjú var lífaldri bætt við, í líkani fjögur var starfsaldri bætt við og að lokum var starfsstétt og starfsstöð bætt við í líkani fimm.

Réttmæti og áreiðanleiki Í þessari rannsókn var stuðst við Bradford-kvarðann til að meta veikindafjarvistir og fyrirliggjandi gögn úr honum frá HH. Kvarðinn er notaður af HH til að vinna með veikindafjarvistir síns starfsfólks og því er talið að hann sé réttmætt og áreiðanlegt mælitæki til að nota í rannsókn sem þessari.

Siðfræði

Sótt var um leyfi fyrir rannsókninni til vísindanefndar Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins (HH) og Háskóla Íslands (HÍ) auk þess sem framkvæmdastjórar hjúkrunar og mannauðs HH samþykktu rannsóknina.

NIÐURSTÖÐUR

Tafla 1 sýnir bakgrunnsupplýsingar þátttakenda. Alls voru 290 þátttakendur í rannsókninni, tæp 87% konur. Aldur og starfsaldur miðaðist við árið 2023. Aldur lá á bilinu 30–74 ár, meðalaldur var 53 ár. Starfsaldur þátttakenda var á bilinu fimm til rúmlega 33 ár en meðalstarfsaldur var 14 ár. Hjúkrunarfræðingar/ljósmæður (38%) og læknar (30%) voru fjölmennustu starfsstéttirnar en til viðbótar var starfsfólk á skrifstofu tæp 16%, sjúkraliðar tæp 8%, sálfræðingar 4% og aðrir klínískir starfsmenn 4%. Í langflestum tilfellum störfuðu þátttakendur á heilsugæslu eða í geðheilsuteymum, eða tæp 82%. Aðrir störfuðu við heimahjúkrun. Þróun stiga vegna veikindafjarvista

Mynd 1 sýnir þróun meðaltals fyrir stig vegna veikindafjarvista á árunum 2018–2023. Árið 2018 var meðaltal stiga fyrir veikindafjarvistir 1.299 og jókst töluvert árið 2019 en þá snarlega lækkaði meðaltalið og mældist 850 stig árið 2020. Eftir það hækkaði meðaltalið ár eftir ár og mældist hæst árið 2023. Breytingin á meðaltali stiganna reyndist ekki marktæk yfir rannsóknartímann (F(5,285)=1,75; p>0,05) en hins vegar kom fram marktæk aukning milli áranna 2021 (925 stig) og 2023 (1.767 stig) (t(289)=-2,06; p<0,05).

Viðmið um inngrip

Mynd 2 sýnir hlutfallslega skiptingu í flokka eftir viðmiðum um inngrip vegna veikindafjarveru. Sjá má að á bilinu 60–70% þátttakenda voru undir viðmiðum fyrir inngrip ef frá er talið árið 2022

Tafla 1. Bakgrunnsupplýsingar

Heild

Kyn

Aldursflokkar: 53,06 30–74

<39 ára 32 11,0

40–49 ára 84 29,0

50–59 ára 71 24,5

>60 ára 103 35,5

Starfsaldur: 14,3 5–33,4

<5 ár 47 16,2

6–10 ár 77 26,6

11–15 ár

16–20 ár

Starfsheiti:

Hjúkrunarfræðingar/ ljósmæður 111 38,3

Sálfræðingar 11 3,8

Sjúkraliðar 22 7,6 Aðrir klínískir starfsmenn 12 4,1 Starfsfólk á skrifstofu 46 15,8

Starfsstöð:

heilsuteymi

en þá lækkaði það hlutfall í 47%. Þegar aðeins er horft til þeirra sem þurftu á inngripi að halda má sjá að öll árin var flokkurinn með fjölmennustu stigin (850 eða fleiri stig) hlutfallslega stærstur og var hlutfall hans hæst árið 2022 (22%) og lægst árið 2020 (10%) en þetta er hópurinn sem þurfti mat hjá trúnaðarlækni og aðgerðaáætlun.

Tafla 2 sýnir hlutfall þeirra sem þurftu á inngripi að halda á hverju ári fyrir sig eftir bakgrunni þátttakenda. Hlutfallsleg breyting þeirra sem þurftu á inngripi að halda yfir rannsóknartímann var tölfræðilega marktæk samkvæmt Cochran‘s Q-prófi (p<0,05). Heilt á litið var hlutfallið nokkuð stöðugt á árunum 2018-2021, þar sem

Mynd 1. Þróun meðaltals stiga samkvæmt Bradford-kvarða vegna veikindafjarvista.

Mynd 2. Hlutfallsleg skipting eftir viðmiðunum HH um inngrip vegna veikindafjarvista.

Kyn:

Tafla 2. Hlutfall þeirra sem þurftu á inngripi vegna veikindafjarvista að halda eftir árum og bakgrunni þátttakenda

Sálfræðingar

Starfsstöð:

Heilsugæsla/

Ath.: Marktækni ***p<0,001, **p<0,01, *p<0,05.

á bilinu 30-37% þurftu á inngripi að halda. Hlutfallið hækkaði svo í 53% árið 2022 og lækkaði lítillega árið 2023 og mældist 46%. Ekki kom fram munur á breytingum á hlutfalli karla sem þurftu inngrip vegna veikindafjarvista á rannsóknartímanum (p>0,05) en hins vegar var breyting á hlutfalli inngripa marktæk hjá konum (p<0,05). Hjá konum hækkaði hlutfallið árið 2022 (57%) eftir að hafa verið á bilinu 30-39% árin á undan, líkt og hjá þátttakendum í heild. Athygli vekur að aðeins kom fram marktæk breyting á hlutfalli þeirra sem þurftu á inngripi að halda á rannsóknartímanum hjá þeim sem höfðu starfað hjá HH í 10 ár eða skemur (p<0,05) en fæstir þurftu inngrip árið 2020 og flestir 2022 og fór þá hlutfallið um og yfir 60%. Hvað starfsstétt varðar þá kom ekki fram marktækur munur á breytingu á hlutfalli inngripa yfir rannsóknartímann hjá sálfræðingum, sjúkraliðum og öðrum klínískum stéttum (p>0,05). Hins vegar kom fram marktæk breyting á hlutfalli inngripa hjá læknum, hjúkrunarfræðingum/ljósmæðrum og skrifstofuhópnum (p<0,05) og var þróun hlutfallsins með sama hætti og fyrir heildina, lægst árið 2020 og hæst árið 2022 hjá hjúkrunarfræðingum/ljósmæðrum og skrifstofuhópnum. Hjá læknum var hins vegar hlutfall inngripa lægst í upphafi rannsóknartímans árið 2018 eða um 30% og stóð í stað milli áranna 2021 og 2022 í 33%. Marktækur munur var á hlutfalli inngripa meðal starfsfólks á heilsugæslu/ geðheilsuteymum yfir rannsóknartímann (p<0,05) og var þróun á hlutfalli inngripa sú sama og fyrir heildina hjá þeim hópi. Hins vegar kom ekki fram munur á breytingum á hlutfalli inngripa hjá þeim sem störfuðu í heimahjúkrun (p>0,05).

Líkur á inngripi vegna veikindafjarvista Í töflu 3 má sjá GEE-greiningar þar sem spáð var fyrir um líkur á því að fjöldi veikindafjarvista færi yfir viðmið um inngrip (90 stig eða meira), að teknu tilliti til rannsóknartímans, kyns, aldurs, starfsaldurs, starfsstétta og starfsstöðvar. Niðurstöðurnar sýndu að aðeins tíminn spáði fyrir um líkur á inngripi vegna veikindafjarvista að teknu tilliti til annarra þátta í líkaninu. Sjá má að árið 2022 voru meira en tvöfalt meiri líkur á inngripi vegna veikindafjarvista en árið 2018 (OR=2,125) að teknu tilliti til annarra þátta, og 56% meiri líkur árið 2023 en árið 2018.

Tafla 3. GEE-líkön til að spá fyrir um líkur á inngripi vegna veikindafjarvista

klínískar starfsstéttir

á skrifstofu

Heilsugæsla/geðheilsuteymi 0,85

Ath.: Marktækni ***p<0,001, **p<0,01, *p<0,05. Viðmiðunarhópar: Árið 2018, karlar, sálfræðingar og heimahjúkrun.

UMRÆÐA

Í þessari rannsókn var leitast við að svara því hvernig veikindafjarvistir hjá starfsfólki og einstaka starfshópum HH þróuðust á árunum 2018–2023. Niðurstöðurnar sýndu marktæka breytingu á hlutfalli þeirra sem þurftu á inngripi að halda vegna veikindafjarvista á rannsóknartímanum (p<0,05). Hlutfallslega fæstir þurftu á inngripi að halda á árunum 2018-2021 en flestir árið 2022. Stór hluti starfsfólks þurfti samkvæmt viðmiðum HH að fara í mat til trúnaðarlæknis. Hugsanlega má skýra lægra hlutfall inngripa árið 2020 með því að heilbrigðisstarfsfólk var framlínustarfsfólk og hafði mikilvægu hlutverki að gegna í baráttunni við Covid-19

faraldurinn og því hafi starfsfólk upplifað sig sem mikilvægan hlekk í keðjunni sem ekki mátti slitna. Edge og félagar (2021) benda líka á að fjarvistir vegna veikinda eins og stoðkerfisvanda, slysa, beinbrota og krabbameina lækkuðu á þessum tíma.

Veikindafjarvistir lækkuðu lítillega árið 2020 frá því sem var árin á undan. Þetta er ekki í samræmi við t.d. rannsóknir Edge og félaga (2021) eða Gholami og félaga (2021) sem sýndu að veikindafjarvistir heilbrigðisstarfsfólks jukust mjög í fyrstu bylgju Covid-19. Al-Nuaimi og félagar (2023) telja að Covid-19 smit hafi verið algengari meðal heilbrigðisstarfsfólks en hjá öðrum starfsstéttum. Það er ekki ólíklegt þar sem heilbrigðisstarfsfólk bar ábyrgð á að sinna Covid-19 smituðum einstaklingum (Roberts o.fl., 2021). Slíkt átti mögulega ekki við um þátttakendur í þessari rannsókn þar sem starfsfólk HH sinnti Covid-19 smituðum einstaklingum ekki eins mikið og starfsfólk sjúkrahúsa, því eins og bent er á í grein í Helgu Ólafs þá fækkaði vitjunum í heimahjúkrun í Covid-19 faraldrinum og starfsemi heilsugæslunnar einkenndist af símaráðgjöf, sýnatöku og síðar bólusetningu. Við þessu má bæta að þær hertu sóttvarnarreglur sem fylgt var inni á heilsugæslustöðvum kunna að hafa veitt starfsfólki aukna vernd gegn smiti.

Aukning á inngripum vegna veikindafjarvista á árinu 2021 er í samræmi við niðurstöður Al-Nuaimi og félaga (2023) á heilbrigðisstarfsfólki í Katar sem komst að því að veikindafjarvistir höfðu aukist verulega í annarri bylgju Covid-19 sem var í febrúar til apríl 2021. Það vekur þó athygli að hlutfallslega flest inngrip hér á landi mældust þegar öllum hömlum vegna Covid-19 faraldursins var aflétt. Það kann að vera að aflétting á öllum takmörkunum hafi orðið til þess að fleiri hafi veikst í kjölfarið enda voru Covid-19 smit enn í samfélaginu. Einnig má velta því fyrir sér hvort að þá hafi starfsfólkið loksins leyft sér að taka veikindaleyfi eða langvarandi álag farið að segja til sín.

Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að kyn hafði ekki áhrif á líkur á inngripi vegna veikindafjarvista að teknu tilliti til annarra þátta sem til skoðunar voru. Þessar niðurstöður eru í takt við niðurstöður rannsóknar Ajayi og félaga (2024) sem sýnir heldur engan mun á veikindafjarvistum kvenna og karla, ólíkt rannsóknum Aysun og Bayram (2017) og de Paiva o.fl. (2021) sem sýna að konur eru meira fjarverandi vegna veikinda heldur en karlar.

Eftir Covid-19 hefur yngsti hópur starfsfólk helst þurft á inngripum að halda varðandi stig vegna fjarvista. Krane o.fl. (2014) telja sína rannsókn gefa til kynna mismunandi viðhorf til veikindafjarvista eftir aldri þannig að yngri einstaklingar eigi það til að vera frjálslegri gagnvart veikindafjarvistum en þeir eldri. Fram kom marktæk breyting yfir rannsóknartímabilið á hlutfalli þeirra sem þurftu á inngripi að halda sem höfðu starfað í 10 ár eða skemur hjá HH. Þetta er í samræmi við rannsókn Sukhee o.fl. (2023) en þar kemur fram að heilbrigðisstarfsfólk sem hefur starfaði í níu ár eða skemur er frekar fjarverandi vegna veikinda heldur en þeir sem hafa starfað lengur. Áhugavert er að sjá hversu lágt hlutfall skrifstofuhópsins þurfi á inngripi að halda árið 2020 en hugsanlega er það vegna þess að sá hópur gat unnið að hluta til að heiman og var í minni nánd við sjúklinga.

Mikilvægt er að skoða hvernig ólíkar aðgerðir geti hentað til að draga úr kostnaði vegna veikindafjarvista (Aysun o.fl., 2017) eins og t.d. vellíðunaráætlanir eða viðverusamtöl. Ljóst er að kostnaður við sjálfar veikindafjarvistirnar er mikill og inngrip samkvæmt viðmiðum HH eru einnig kostnaðarsöm. De Paiva o.fl. (2021) benda á að gott væri að vera með áætlun til að fylgja eftir

starfsfólki sem er oft fjarverandi frá vinnu vegna veikinda. Meðal annars gæti þurft að endurskipuleggja vinnuumhverfi til að laga það að þörfum hvers og eins. Það er eitthvað sem HH þarf að skoða vel.

ÁLYKTUN OG LOKAORÐ

Leitast var við að svara því hvernig veikindafjarvistir hjá starfsfólki og einstaka hópum HH hafa þróast á árunum 2018-2023. Niðurstöðurnar sýna að veikindafjarvistir hafa aukist hjá starfsfólki HH frá árinu 2020 og markviss aukning þeirra sem þurfa á inngripi að halda vegna veikindafjarvista. Sú þróun á við um langflesta hópa innan HH og reyndist breytingin marktæk hjá konum, starfsfólki með innan við 10 ára starfsaldur, starfsfólki á heilsugæslu/geðheilsuteymi, hjúkrunarfræðingum/ljósmæðrum, læknum og skrifstofuhópnum. Til þess að leitast við að fækka veikindafjarvistum er mikilvægt að skoða starfsumhverfi starfsfólks HH og jafnvel að innleiða vellíðunaráætlun og/eða viðverusamtöl og beina sjónum að öllu starfsfólki HH. Niðurstöðurnar gefa til kynna að Covid-19 hafði áhrif á veikindafjarvistir starfsfólks HH. Athygli vekur að veikindafjarvistir fækkuðu verulega árið 2020 þegar Covid-19 faraldurinn braust út og því er mikilvægt að skoða betur ástæðu fyrir því. Stjórnendur HH þurfa að skoða betur hvaða mögulegu breytingar á starfsemi HH í kringum Covid-19 hafði áhrif á veikindafjarvistir starfsfólks og hvort að þær breytingar sem stofnunin þurfti að gera á sinni starfsemi sökum heimsfaraldurs sé eitthvað sem hentar rekstrinum því að það er augljóst að veikindatíðnin minnkaði við þessar breytingar en er að aukast aftur. Mikilvægt er að rannsaka betur hvaða veikindi valda veikindafjarvistum sem fram koma í rannsókninni því að sú vitneskja mun hjálpa HH enn betur að vinna með tíðar veikindafjarvistir.

STYRKLEIKAR OG TAKMARKANIR RANNSÓKNARINNAR

Í þessari rannsókn var verið að vinna með fyrirliggjandi gögn frá HH um skráð stig vegna veikindafjarvista og því er unnið með raungögn en ekki sjálfsmetin veikindi. Styrkleiki rannsóknarinnar felst í því að hér er verið að vinna með panelgögn þar sem sömu einstaklingum var fylgt eftir yfir sex ára tímabil og allir sem tilheyrðu þessum vinnustöðum voru teknir með. Líta má á það sem veikleika að starfsfólk sem byrjaði í starfi hjá HH á rannsóknartímanum eða hætti störfum er ekki með í greiningunum en metið var mikilvægara að vinna með panelgögn í þessari rannsókn. Ekki eru tekin með veikindi vegna barna en þau koma meira niður á yngra starfsfólkinu og auka líklega fjarvistir þeirra. Veikindaskráning samkvæmt Bradford-kvarðanum hófst árið 2017 hjá HH og því er þessi skráning á veikindafjarvistum nokkuð nýleg og hugsanlega getur reynsluleysi sumra stjórnenda haft áhrif á skráninguna fyrstu árin og þannig haft áhrif á skráningar á árinu 2018. Mikilvægt er að rannsaka frekar þekkingu yfirmanna HH á Bradford-kvarðanum og þeirra viðhorf og reynslu af honum.

ÞAKKARORÐ

Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins fær þakkir fyrir aðgang að gögnum og aðstoð við gerð rannsóknar.

ENGLISH SUMMARY

Sickness absences within The Health Care Centre of the Capital Area

doi: 10.33112/th.101.3

Gudmundsdottir, E. O., Sigursteinsdottir, H.

ABSTRACT

Background

The healthcare system is one of society’s foundations, and it is essential it functions effectively. Organizations incur high costs due to the illness of employees regarding substitutes and recruitment. Interventions can be implemented to reduce absenteeism, ensure adequate staffing, and reduce costs.

Aim

To examine sickness absences at The Health Care Centre of the Capital Area (HH) from 2018-2023. The aim was to determine which groups were most dismissed from work due to illness in order to be able to work towards reducing the number of sickness absences.

Method

Descriptive retrospective longitudinal panel study using available data from HH on employee sickness absences. According to the Bradford scale, sickness absences were assessed based on scores for sickness absences in the last 52 weeks of each year. The criteria for participation in the study was to have been employed for all six years covered by the study, a total of 290 persons (87% female).

Results

The number of sickness absences decreased between 2018 and 2020 but increased until 2023. However, the difference in sickness absences was not statistically significant during the study period (F(5,285)=1,75;(p>0.05). Further data analysis showed that the proportion of those who exceeded HH's reference limits for sickness absences, requiring intervention due to sickness absences, was significant over the study period (p<0.05). The same result was found for women, employees with the shortest work experience, doctors, nurses/midwives, office staff, and employees in primary care/mental health teams. The results also showed that time was the only factor predicting the likelihood of intervention due to sickness absences, considering gender, age, work experience, profession, and workplace (p<0.05).

Conclusions

The results show that sickness absences have increased among HH employees, and this trend applies to the vast majority of groups within HH. In order to reduce the number of sickness absences, it is important to examine the working environment of HH employees and even implement a wellness program, focusing on all HH employees.

Keywords

Sickness absences, healthcare employee, Bradford-scale, healthcare, quantitative methodology

Correspondent eyrun.osp.gudmundsdottir@heilsugaeslan.is

HEIMILDASKRÁ

Ajayi, P., Olanrewaju, T. M., Ipinnimo, T., Akinwumi, A. F., Esan, D. T., Fakayode, L. A. og Adeyemi, F. O. (2024). Prevalence and determinants of sickness absenteeism among healthcare workers in a tertiary hospital in Southwestern Nigeria. International Journal of Occupational Safety and Health, 14(1), 134–143. https://doi.org/10.3126/ijosh.v14i1.56461

Alban, L. L., de Carvalho, M. og Carvalho, A. C. (2021). Reasons for sickness absenteeism among nursing workers in Brazil: An integrative review. Revista Brasileira de Medicina do Trabalho, 19(3), 351–362. https://doi.org/10.47626/1679-4435-2021-629

Alexis, O. (2011). The management of sickness absence in the NHS. British Journal of Nursing, 20(22), 1437–1442. https://doi.org/10.12968/bjon.2011.20.22.1437

Al-Nuaimi, A. A., Abdeen, S., Abed Alah, M., AlHajri, S., Semaan, S. og Al-Kuwari, M. G. (2023). Sickness absenteeism among primary health care workers in Qatar before and during the COVID-19 pandemic. Journal of Occupational Medicine and Toxicology, 18, 3. https://doi.org/10.1186/s12995-023-00369-3

Aysun, K. og Bayram, Ş. (2017). Determining the level and cost of sickness presenteeism among hospital staff in Turkey. International Journal of Occupational Safety and Ergonomics, 23(4), 501–509. https://doi.org/10.1080/10803548.2016.1274159

Bassi, I., Assunção, A. Á., Pimenta, A. M., Benavides, F. G. og Ubalde-Lopez, M. (2016). Sickness absence among health workers in Belo horizonte, Brazil. Journal of Occupational Health, 58(2), 179–185. https://doi.org/10.1539/joh.15-0121-OA

Baydoun, M., Dumit, N. og Daouk-Öyry, L. (2016). What do nurse managers say about nurses’ sickness absenteeism? A new perspective. Journal of Nursing Management, 24(1), 97–104. https://doi.org/10.1111/jonm.12277

Boniol, M., Kunjumen, T., Nair, T. S., Siyam, A., Campbell, J. og Diallo, K. (2022). The global health workforce stock and distribution in 2020 and 2030: A threat to equity and ‘universal’ health coverage? BMJ Global Health, 7(6), e009316. https://doi.org/10.1136/bmjgh-2022-009316

Bradford Factor Calculator. (e.d.) Bradford Factor https://www.bradfordfactorcalculator.com/

de Paiva, L. G., Dalmolin, G. L. og dos Santos, W. M. (2021). Absenteeism-disease in health care workers in a hospital context in southern Brazil. Revista Brasileira de Medicina do Trabalho, 18(4), 399–406. https://doi.org/10.47626/1679-4435-2020-521

Edge, R., van der Plaat, D. A., Parsons, V., Coggon, D., van Tongeren, M., Muiry, R., Madan, I. og Cullinan, P. (2021). Changing patterns of sickness absence among healthcare workers in England during the COVID-19 pandemic. Journal of Public Health, 44(1), e42–e50. https://doi.org/10.1093/pubmed/fdab341

Gholami, M., Fawad, I., Shadan, S., Rowaiee, R., Ghanem, H., Hassan Khamis, A. og Ho, S. B. (2021). COVID-19 and healthcare workers: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Infectious Diseases, 104, 335–346. https://doi.org/10.1016/j.ijid.2021.01.013

Gianino, M. M., Kakaa, O., Politano, G., Scarmozzino, A., Benso, A. og Zotti, C. M. (2021). Severe and moderate seasonal influenza epidemics among Italian healthcare workers: A comparison of the excess of absenteeism. Influenza and Other Respiratory Viruses, 15(1), 81–90. https://doi.org/10.1111/irv.12777

Halla Skúladóttir (2022). Fjarvistir vegna skammtímaveikinda starfsfólks hjúkrunar í heilbrigðisþjónustu – Lýsandi rannsókn. Óbirt meistararitgerð: Háskóli Íslands, Hjúkrunarfræðideild.

Heilbrigðisráðuneytið. (2019). Heilbrigðisstefna: Stefna fyrir íslenska heilbrigðisþjónustu til ársins 2030. https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/ Heilbrigdisraduneytid/ymsar-skrar/Heilbrigdisstefna_4.juli.pdf

Helga Ólafs. (ritstjóri). (2020). Heilsukvíði og streita á tímum COVID-19. Tímarit hjúkrunarfræðinga, 96(3), 26–27. https://timarit.is/page/7381730#page/n25/mode/2up

Hjördís Sigursteinsdóttir og Guðbjörg Linda Rafnsdóttir. (2015). Sickness and sickness absence of remaining employees in a time of economic crisis: A study among employees of municipalities in Iceland. Social Science & Medicine, 132, 95–102. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2015.03.023

Johnson, C. J., Croghan, E. og Crawford, J. (2003). The problem and management of sickness absence in the NHS: Considerations for nurse managers. Journal of Nursing Management, 11(5), 336–342. https://doi.org/10.1046/j.1365-2834.2003.00404.x

Krane, L., Larsen, E. L., Nielsen, C. V., Stapelfeldt, C. M., Johnsen, R. og Risør, M. B. (2014). Attitudes towards sickness absence and sickness presenteeism in health and care sectors in Norway and Denmark: A qualitative study. BMC Public Health, 14, 880. https://doi.org/10.1186/1471-2458-14-880

Lamont, S., Brunero, S., Perry, L., Duffield, C., Sibbritt, D., Gallagher, R. og Nicholls, R. (2017). ‘Mental health day’ sickness absence amongst nurses and midwives: Workplace, workforce, psychosocial and health characteristics. Journal of Advanced Nursing, 73(5), 1172–1181. https://doi.org/10.1111/jan.13212

Leineweber, C., Marklund, S., Gustafsson, K. og Helgesson, M. (2020). Work environment risk factors for the duration of all cause and diagnose-specific sickness absence among healthcare workers in Sweden: A prospective study. Occupational and Environmental Medicine, 77(11), 782–789. https://doi.org/10.1136/oemed-2020-106510

Mikulec, O. og Špačková, A. (2017, 26.–27. júní). Assessing and managing absenteeism with Bradford factor score analysis [fyrirlestur]. Í J. Nešleha, T. Plíhal og K. Urbanovský (ritstjórar), European Financial Systems 2017: Proceedings of the 14th International Scientific Conference (Part 2) (bls. 70–77). Brno, Tékklandi. https://www.ceeol.com/search/chapter-detail?id=1159082

Roberts, T., Daniels, J., Hulme, W., Hirst, R., Horner, D., Lyttle, M. D., Samuel, K., Graham, B., Reynard, C., Barrett, M., Foley, J., Cronin, J., Umana, E., Vinagre, J. og Carlton, E. (2021). Psychological distress during the acceleration phase of the COVID-19 pandemic: A survey of doctors practising in emergency medicine, anaesthesia and intensive care medicine in the UK and Ireland. Emergency Medicine Journal, 38(6), 450–459. https://doi.org/10.1136/emermed-2020-210438

Rocha, F. P., Saito, C. A. og Outeiro Pinto, T. C. N. (2019). Sickness absenteeism among health care workers in a public hospital in São Paulo, Brazil. Revista Brasileira de Medicina do Trabalho, 17(3), 355–362. https://doi.org/10.5327/Z1679443520190333

Sukhee, E., Sovd, T., Khaltar, U., Hamajima, N., Sereenen, E., Davaakhuu, N. og Yamamoto, E. (2023). Sickness absence among employees of healthcare organizations in the public sector in Mongolia: A cross-sectional study. Journal of Occupational Health, 65(1), e12390. https://doi.org/10.1002/1348-9585.12390

van den Berg, S., Burdorf, A. og Robroek, S. J. W. (2017). Associations between common diseases and work ability and sick leave among health care workers. International Archives of Occupational and Environmental Health, 90(7), 685–693. https://doi.org/10.1007/s00420-017-1231-1

Þekkingarbrunur Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins (e.d.) Upplýsingar um Bradford-kvarðann. Sótt af innri vef fyrir starfsfólk 31. október 2023.

Þekkingarmiðlun (e.d.). Viðverusamtal. Sótt af: https://thekkingarmidlun.is/index.php/namskeid/vidverusamtalid

„Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini:“ Reynsla hjúkrunardeildarstjóra af störfum sínum á tímum Covid-19. Fyrirbærafræðileg rannsókn.

doi: 10.33112/th.101.4

ÚTDRÁTTUR

Tilgangur

Erlendar rannsóknir sýna að hjúkrunarstjórnendur bráða- og legudeilda upplifðu margvíslegar áskoranir í störfum sínum í heimsfaraldrinum.

Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna áður ókannaða reynslu íslenskra hjúkrunarstjórnenda af störfum sínum í heimsfaraldrinum.

Aðferð

Í þessari fyrirbærafræðilegu rannsókn voru tekin 15 opin einstaklingsviðtöl við hjúkrunarstjórnendur, 14 konur og einn karlmann, sem störfuðu á Landspítalanum (LSH) og Sjúkrahúsinu á Akureyri (SAk) a.m.k. síðan í ársbyrjun 2020. Gagnasöfnun fór fram árið 2023 og við gagnasöfnun og gagnagreiningu var stuðst við Vancouver-skólann.

Niðurstöður

Yfirþema rannsóknarinnar er „Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini,“ sem er lýsandi fyrir reynslu allra þátttakenda sem upplifðu í heimsfaraldrinum samstöðu og stuðning úr öllum áttum, frá samstarfsfólki, yfirmönnum og samfélaginu í heild sinni. Stjórnendurnir fundu fyrir mikilvægi stjórnendahlutverksins og upplifðu tímabilið valdeflandi og lærdómsríkt. Niðurstöðurnar sýna einnig að hjúkrunarstjórnendurnir upplifðu mikið álag og minni tími var fyrir ýmsar skyldur sem fylgja stjórnunarstörfum vegna mikillar óvissu, tíðra breytinga og óviðunandi aðstöðu. Mikill tími fór í að vera til staðar fyrir starfsfólk á öllum tímum sólarhringsins, halda því upplýstu og tryggja öryggi þess og sjúklinga. Stjórnendurnir upplifðu að mestu áskoranirnar tengdust stjórnun mannauðsins og smitrakningu. Flestir þátttakendur voru ánægðir með frammistöðu sína en sáu ekki fram á að geta staðið til lengdar undir álaginu sem almennt fylgir starfinu.

Ályktanir

Megináskorun hjúkrunarstjórnendanna í heimsfaraldrinum var að tryggja mönnun, vera til staðar fyrir starfsfólk, smitrakning og halda uppi hæfni á hverri vakt. Stjórnendurnir upplifðu að mönnunarvandi olli stöðugu álagi í starfi og höfðu allir íhugað að hætta störfum. Þetta undirstrikar nauðsynina á aukinni aðstoð í mannauðsmálum, sérstaklega á álagstímum. Þrátt fyrir álagið fundu stjórnendur fyrir aukinni hæfni og ánægju vegna samvinnu og samstöðu í heilbrigðisþjónustunni og í samfélaginu.

Lykilorð Covid-19, fyrirbærafræði, hjúkrunarstjórnendur, samfélagslegur stuðningur, stuðningur í starfi

HAGNÝTING

RANNSÓKNARNIÐURSTAÐNA

„Hvers vegna ættir þú að lesa þessa grein?“

Nýjungar: Rannsóknin veitir innsýn í áður ókannaða reynslu hjúkrunarstjórnenda á bráða- og legudeildum á Íslandi á tímum Covid-19 heimsfaraldursins.

Hagnýting: Þörf er á auknum stuðningi við hjúkrunarstjórnendur í mannauðsmálum, sérstaklega á álagstímum eins og þegar farsótt geisar. Reglulegt og einstaklingsbundið mat á þörf hjúkrunarstjórnenda fyrir aðstoð ætti að eiga sér stað, ekki aðeins í krísuástandi.

Þekking: Samfélagslegur stuðningur ásamt góðri samstöðu frá yfirstjórnendum og öðru heilbrigðisstarfsfólki getur stuðlað að því að hjúkrunarstjórnendur upplifi starf sitt ánægjulegt, gefandi og lærdómsríkt á álagstímum og við nýjar áskoranir. Hjúkrunarstjórnendur geta einnig sjálfir dregið úr álagsþáttum með því að huga vel að eigin heilsu, nýta þá aðstoð sem er í boði, deila ábyrgðinni og leita stuðnings hjá öðrum hjúkrunarstjórnendum.

Áhrif á störf hjúkrunarfræðinga: Sú þekking sem rannsóknin hefur skapað má nota sem leiðarvísi fyrir yfirstjórnendur heilbrigðisstofnana til að bæta starfsumhverfi og draga úr álagi á hjúkrunarstjórnendur í krísuástandi, sem getur einnig komið í veg fyrir brottfall úr stéttinni. Aukinn skilningur á reynslu hjúkrunarstjórnenda í heimsfaraldri getur einnig nýst til að undirbúa stjórnendur betur fyrir heimsfaraldra í framtíðinni.

Höfundar

REBEKKA HÉÐINSDÓTTIR

hjúkrunarfræðingur, M.Sc.1

SIGRÍÐUR HALLDÓRSDÓTTIR

hjúkrunarfræðingur, Ph D., prófessor2

1Sjúkrahúsið á Akureyri

2Háskólinn á Akureyri

„Það ætluðu allir að

vinna saman gegn þessum óvini:“

Reynsla hjúkrunardeildarstjóra af störfum sínum á tímum Covid-19.

Fyrirbærafræðileg rannsókn.

INNGANGUR

Fyrsta tilfelli kórónuveirunnar á Íslandi greindist 28. febrúar 2020 (Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra, 2023) og hrinti af stað fordæmalausum aðgerðum af hálfu íslenskra stjórnvalda. Markmið stjórnvalda voru skýr frá upphafi faraldurs, þar sem lögð var megináhersla á að tryggja nauðsynlega innviði landsins með sérstakri áherslu á heilbrigðiskerfið. Stjórnvöld skipuðu almannavarnateymi sem kallað var „þríeykið“, en það samanstóð af landlækni, sóttvarnalækni og yfirlögregluþjóni Almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra. Hlutverk teymisins var að koma með tillögur til stjórnvalda um viðbrögð við veirunni í samfélaginu, halda þegnum landsins upplýstum um sóttvarnarreglur og framgang faraldursins ásamt hvatningu til samfélagsins (Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra, 2022).

Í heimsfaraldrinum tókust hjúkrunarstjórnendur á við fordæmalausa óvissu og óreiðu í heilbrigðisþjónustu og höfðu til þess takmarkaðar leiðbeiningar og undirbúning (Aydogdu, 2023; Peltokoski o.fl., 2022). Erlendar rannsóknir sýna að hjúkrunarstjórnendur upplifðu ýmsar áskoranir í starfi sínu m.a. vegna mikils vinnuálags, tvíræðni, kvíða og streitu á meðal starfsfólks, erfiðra ákvarðana og úthlutunar verkefna (Gab Allah, 2021). Yfirflæði var á upplýsingum og dagleg starfsemi stofnana varð óútreiknanleg (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Nánast á hverjum degi voru tilkynningar um breytingar á verklagi sem varð að yfirfæra á hverja einingu og miðla til starfsfólks (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Torvelt gat verið að fá starfsfólk í lið með sér, því leiðbeiningar breyttust svo hratt að fólk missti trú á þeim (Monroe o.fl., 2022). Víða var einnig skortur á öruggum hlífðarbúnaði og áttu stjórnendur oft erfitt með að tryggja öryggi og vellíðan starfsfólks (Gab Allah, 2021; Jackson og Nowell, 2021).

Mönnunarvandi var einnig stór hluti áskorana í heimsfaraldrinum (Gab Allah o.fl., 2020; Hølge-Hazelton o.fl., 2021). Hjúkrunarfræðingar voru fluttir til í starfi og hjúkrunarstjórnendur upplifðu áskoranir í því að þjálfa starfsfólk á nýjum vettvangi (Poortaghi o.fl., 2021; Zhao o.fl., 2020). Hjúkrunarstjórnendur í Bandaríkjunum lýstu því að þegar sjúkrahúsin fylltust af Covid-19 skjólstæðingum hafi oft ekki verið hægt að tryggja lágmarksmönnun á vöktum. Margir stjórnendur fóru því sjálfir í umönnun til að létta undir álagi á starfsfólki. Einnig sögðu þeir að mikil áskorun hefði verið að ná tökum á sjúklingaflæði en að lítill tími hafi gefist til að sinna pappírsvinnu og öðrum skyldum sem fylgja stjórnunarstöðum (Freysteinson o.fl., 2021).

Rannsóknir sýna að í faraldrinum hafi hjúkrunarstjórnendur upplifað erfiðleika í samskiptum við yfirstjórnendur og hafi þá skort gagnsæi, stuðning og viðurkenningu (Hølge-Hazelton o.fl., 2021; Penconek o.fl., 2021). Þeir urðu að treysta því að samstarfsfólk og heilbrigðisyfirvöld tækju réttar ákvarðanir og aðgerðir væru í takt við bestu upplýsingar sem völ væri á (Freysteinson o.fl., 2021). Í heimsfaraldrinum upplifðu margir hjúkrunarstjórnendur neikvæðar tilfinningar, svo sem vonbrigði, vanmátt og reiði vegna þess mikla álags sem lagt hafði verið á herðar þeirra (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022). Sumir lýstu einnig líkamlegum einkennum tengdum streitu, líkt og svefnleysi, hjartsláttarónotum og höfuðverkjum (Zhao o.fl., 2020). Aðrir fundu fyrir mikilli sorg vegna þjáninga starfsfólks og sjúklinga, sem víða létust án þess að nokkuð væri við það ráðið (Hu o.fl., 2020; White, 2021).

Ekki var þó öll upplifun hjúkrunarstjórnenda af Covid-19 slæm. Margir stjórnendur fundu fyrir mikilli ábyrgðartilfinningu gagnvart starfsmönnum sínum. Þeir leiddu þá í gegnum eitthvað nýtt og óþekkt (Bianchi o.fl., 2021; Poortaghi o.fl., 2021) og voru staðráðnir í að gæta öryggis starfsmanna sinna (Freysteinson o.fl., 2021; Poortaghi o.fl., 2021). Flestir fundu fyrir samstöðu og samhug frá samstarfsfólki, voru stoltir af fagstéttinni (Bianchi o.fl., 2021; Monroe o.fl., 2022).

Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna reynslu íslenskra hjúkrunarstjórnenda af störfum sínum í heimsfaraldrinum. Slík rannsókn hefur ekki verið birt til þessa á Íslandi. Markmiðið með rannsókninni var að dýpka skilning á störfum hjúkrunarstjórnenda við fordæmalausar aðstæður í nútímaheilbrigðiskerfi og skapa þekkingu sem gæti nýst hjúkrunarstjórnendum til undirbúnings fyrir heimsfaraldra í framtíðinni.

Rannsóknarspurningin er: Hver er reynsla hjúkrunarstjórnenda í deildarstjórastöðu á bráða- og legudeildum á Landspítalanum (LSH) og Sjúkrahúsinu á Akureyri (SAk) af starfi sínu í heimsfaraldri á tímum Covid-19?

AÐFERÐ

Rannsóknaraðferð

Til þess að svara rannsóknarspurningunni var notuð eigindleg rannsóknaraðferð Vancouver-skólans í fyrirbærafræði. Fyrirbærafræðin leitast við að rannsaka viðfangsefni í sínu náttúrulega umhverfi og reynir að skilja eða túlka mannleg fyrirbæri á huglægan og heildrænan hátt með tilliti til þeirrar merkingar sem einstaklingar gefa því (Halldorsdottir, 2000). Tilgangur skólans er að auka skilning á ákveðnu viðfangsefni frekar en að spá fyrir um eitthvað (Sigríður Halldórsdóttir, 2021) og hentar því vel til þess að reyna að komast að kjarna þeirrar reynslu sem þátttakendur í þessari rannsókn hafa af viðfangsefninu.

Þátttakendur

Notað var tilgangsúrtak við val á þátttakendum. Þýðið var deildarstjórar sem unnið höfðu á bráða- og legudeildum á LSH eða SAk a.m.k. síðan í ársbyrjun 2020 eða höfðu verið deildarstjórar yfir sérstökum Covid-19 legudeildum. Einnig var gerð krafa um að þátttakendur gætu skilið, ritað og talað íslenskt mál og tjáð sig á íslensku. Hjúkrunarforstjórar á LSH og SAk útveguðu lista yfir alla sem mögulega tilheyrðu þýðinu. Alls 39 hjúkrunarstjórnendur uppfylltu þátttökuskilyrði og fengu þeir allir boð um þátttöku í gegnum vinnutölvupóst. Var það gert með það að leiðarljósi að finna þátttakendur sem væru til í að deila reynslu sinni og að

Mynd 1. Vitrænn vinnuferill Vancouver-skólans í fyrirbærafræði (Sigríður Halldórsdóttir, 2021 bls. 262).

mögulega yrði hægt að velja þátttakendur sem hefðu fjölbreytta reynslu af viðfangsefninu. Í Vancouver-skólanum er miðað við að fjöldi þátttakenda sé um 10-12 manns eða a.m.k. fimmtán viðtöl (Sigríður Halldórsdóttir, 2021) og markast af mettun, þ.e.a.s. hvort gögnin nægi til að svara rannsóknarspurningunni (Margrét Hrönn Svavarsdóttir og Sigríður Halldórsdóttir, 2021). Alls tóku 15 hjúkrunarstjórnendur þátt í rannsókninni, eða rétt rúmlega þriðjungur af þýðinu, en nánari lýsingu á þátttakendum og hvernig vali á þeim var háttað má finna í töflu 1.

Gagnasöfnun og gagnagreining

Gagnasöfnunin hófst í seinni hluta janúar 2023 og stóð hún yfir fram í miðjan maí sama ár. Gagnasöfnunin fór fram með opnum viðtölum, sem stóðu yfir í 35-73 mínútur og voru að meðaltali 50 mínútna löng. Upphafsspurningin í hverju viðtali var: „Hver er reynsla þín af því að vinna sem hjúkrunarstjórnandi á tímum Covid-19?“ til þess að reyna að fá fram þá reynslu sem var þátttakendum efst í huga af fyrirbærinu, án þess að spurningar rannsakenda hefðu áhrif. Eftir það var stuðst við 20 spurninga viðtalsramma en viðtölin voru þó frjáls og í samræðustíl. Flest viðtöl voru tekin í einrúmi og næði á vinnustað þátttakenda, eitt á heimili þátttakanda og fjögur voru tekin með fjarfundarbúnaðinum Teams að ósk þátttakenda. Öll viðtölin voru tekin upp á hljóðupptökutæki og síðan vélrituð orðrétt. Við gagnasöfnun og gagnagreiningu var farið eftir 12 þrepa rannsóknarferli Vancouver-skólans (tafla 1). Litið var á hvern þátttakanda sem tilfellarannsókn (e. case-study) og hvert tilfelli greint fyrir sig jafnóðum í gegnum ferlið, áður en heildargreining átti sér stað. Þrepin í rannsóknarferlinu fela í sér afbyggingu (e. deconstruction), þar sem leitað var að lykilsetningum og efnisatriðum í hverju viðtali sem hjálpa til við að svara rannsóknarspurningunni og þau dregin fram. Hvert tilfelli var marglesið og lykilatriði dregin úr viðtölunum, þemagreind í meginþemu og undirþemu og sett upp í greiningarlíkan. Þegar greining á hverju tilfelli lá fyrir hófst samþætting og endurbygging (e. reconstruction). Öll greiningarlíkönin voru borin saman og reynt að koma auga á samnefnara eða mynstur jafnt sem frávik og sett saman í heildargreiningarlíkan. Nánari lýsingu á gagnasöfnun og gagnagreiningu er að finna í töflu 1.

Að vera kyrr 1.

Að ígrunda 2.

Að koma auga á 3.

Að velja 4.

Að túlka 5.

Að raða saman 6.

Að sannreyna 7.

Tafla 1. Tólf meginþrep rannsóknarferlis Vancouver-skólans í fyrirbærafræði og hvernig þeim var fylgt í þessari rannsókn

Þrep

Þrep 1

Val á þátttakendum (úrtakið)

Þrep 2

Undirbúningur hugans (áður en samræður hefjast)

Þrep 3

Þátttaka í samræðum (gagnasöfnun)

Staðfesting 1

Þrep 4

Skerpt vitund varðandi hugmyndir og hugtök (byrjandi gagnagreining)

Þrep 5 Þemagreining

Þrep 6

Smíða greiningarlíkan fyrir hvern þátttakanda

Þrep 7

Staðfesting á hverju greiningarlíkani (niðurstöður um hvern þátttakanda) með hverjum þátttakanda

Staðfesting 2

Þrep 8

Heildargreiningarlíkan er smíðað úr öllum greiningarlíkönunum (fyrir hvern þátttakanda)

Þrep 9

Heildargreiningarlíkanið borið saman við viðtölin Staðfesting 3

Þrep 10

Að velja rannsókninni heiti sem lýsir niðurstöðum í örstuttu máli

Þrep 11

Staðfesting á heildargreiningarlíkani og yfirþema með einhverjum þátttakendum

Staðfesting 4

Þrep 12

Niðurstöður rannsóknarinnar skrifaðar niður þannig að raddir þátttakenda heyrist

Lýsing á þrepum Í þessari rannsókn

Leitast er við að velja þátttakendur sem hafa dæmigerða og ódæmigerða reynslu af fyrirbærinu.

Fyrirframgefnar hugmyndir ígrundaðar og settar meðvitað til hliðar.

Tekin eru eitt til tvö viðtöl við hvern þátttakanda. Fjöldi þátttakenda er ekki ákveðinn fyrir fram, heldur markast það af mettun (e. saturation) hversu marga þátttakendur er rætt við.

Þátttakendur voru 14 konur og einn karlmaður á aldrinum 43-62 ára, meðalaldur 54 ár. Þátttakendur höfðu starfað sem hjúkrunarstjórnendur á bilinu 5-30 ár, að meðaltali 12 ár, tíu af þeim höfðu einhverja menntun í stjórnun á háskólastigi, allt frá stöku námskeiði upp í M.Sc.-gráðu. Starfsaldur þátttakenda sem hjúkrunarfræðingar voru 17-37 ár eða að meðaltali 27 ár.

Rannsakandi (Rebekka) leitaðist við að átta sig á fyrirframgefnum hugmyndum um viðfangsefnið sem mótast höfðu við hjúkrunarstörf í Covid-19 faraldrinum til að lágmarka áhrif þeirra á viðtöl og rannsóknarniðurstöður. Hugmyndir voru skrifaðar niður og ígrundaðar. Fyrir hvert viðtal gaf rannsakandi sér tíma til að vera kyrr og reyna eftir fremsta megni að leggja hugmyndir sínar til hliðar. Erfitt er að meta hversu mikil áhrif fyrirframgerðar hugmyndir hafa, en áreiðanlega einhver.

Tekið var eitt viðtal við hvern þátttakanda. Tíu hjúkrunarstjórnendur samþykktu strax að taka þátt í rannsókninni. Sendur var annar tölvupóstur á sjö hjúkrunarstjórnendur á ákveðnum deildum sem rannsakendur töldu að vöntun væri á til að fá betri dreifingu í þýðinu. Með þeirri aðferð fengust fimm þátttakendur til viðbótar. Eftir 15 viðtöl var komin mjög góð þéttni í gögnin og rannsakendur mátu það svo að mettun væri næg til að svara rannsóknarspurningunni. Enginn neitaði þátttöku en þeir einstaklingar sem ekki tóku þátt í þýðinu svöruðu ekki boði. Rannsakandi tók öll viðtöl. Meðrannsakandi (Sigríður), sem var jafnframt leiðbeinandi rannsakanda og meðhöfundur, er með mikla reynslu af eigindlegum rannsóknum og sem leiðbeinandi. Rannsakandi fékk leiðsögn við fjögur fyrstu viðtölin.

Unnið er samhliða að gagnasöfnun og gagnagreiningu sem hefst strax í viðtölunum.

Rannsakandi les yfir rituð viðtöl og finnur lykilsetningar og merkingu þeirra. Greinir síðan í þemu og undirþemu.

Leitast var við að fá staðfestingu á túlkun rannsakanda jafnóðum í viðtölum og dregin saman aðalatriði út frá punktum rannsakanda í lok viðtals með samtali við þátttakendur. Einnig voru þátttakendur beðnir um að lýsa nánar ákveðnum atriðum ef þörf var á. Viðtöl voru rituð upp orðrétt með aukahljóðum og þögnum. Þemagreining unnin jafnóðum í gegnum allt gagnasöfnunarferlið. Eftir hvert viðtal var hlustað á það nokkrum sinnum á meðan ritun stóð.

Hvert viðtal var marglesið og ígrundað. Notaður var áherslupenni til að draga fram mikilvæg efnisatriði. Meðrannsakandi las yfir öll viðtöl, ígrundaði þau með aðalrannsakenda, leiðbeindi og kom með ábendingar í öllu greiningarferlinu. Leitað var að lykilsetningum og merkingu þeirra í hverju viðtali og efnisatriðum raðað saman og þau greind í meginþemu og undirþemu. Haldið var áfram að þróa meginhugmyndir af viðfangsefninu með því að fara ítrekað í gegnum áðurnefnt vitrænt hringferli fyrir hvert viðtal.

Að átta sig á heildarmynd reynslu hvers einstaklings. Meginþemu í sögu hvers þátttakanda eru dregin fram og aðalatriðin sett fram í greiningarlíkan fyrir hvern og einn.

Í hverju greiningarlíkani felst ákveðin túlkun rannsakanda. Hver þátttakandi er fenginn til að staðfesta þessa túlkun rannsakandans.

Rannsakandi reynir að átta sig á heildarmyndinni af fyrirbærinu sjálfu, átta sig á hver er sameiginleg reynsla þátttakenda og hvað er frábrugðið. Rannsakandi setur fram heildargreiningarlíkan fyrir alla þátttakendur.

Rannsakandi ber saman rituðu viðtölin við heildar greiningarlíkanið.

Rannsakandinn setur fram niðurstöðu sína um fyrirbærið í örstuttu máli. Það verður yfirþema rannsóknarinnar.

Þróun heildargreiningarlíkans byggir alltaf að einhverju leyti á túlkun rannsakandans. Þessa túlkun er nauðsynlegt að fá staðfesta af einhverjum þátttakendum.

Að skrifa upp niðurstöður rannsóknarinnar. Beinar tilvitnanir í orð allra þátttakenda úr viðtölunum til að rödd þeirra fái að heyrast og auka þannig trúverðugleika niðurstaðna.

Notað var hugarkort (e. mindmap), Word og Excel til að fá heildarmynd af upplifun þátttakenda. Meginefnisatriði í hverri frásögn sem endurspegla mynstur raðað saman og meginþemu og undirþemu greind og sett fram sem greiningarlíkan fyrir hvern og einn.

Allir þátttakendur samþykktu greiningarlíkön rannsakanda af upplifun þeirra, með eða án athugasemda, með tölvupóstsamskiptum. Farið yfir athugasemdir og greiningarlíkön lagfærð eftir þörfum.

Öll greiningarlíkönin borin saman, reynt að koma auga á samnefnara og frávik og kjarni upplifunar allra þátttakenda sett upp í eitt heildargreiningarlíkan.

Til þess að sannreyna heildarniðurstöður voru öll gögn lesin aftur og borin saman við heildargreiningarlíkan og nokkur atriði ígrunduð betur og bætt. Eftir ritrýni á niðurstöðum ígrunduðu höfundar vel hvort samþætta mætti betur niðurstöður og fóru aftur yfir öll gögn. Engin breyting varð á heildarniðurstöðum, en nokkur þemu voru sameinuð.

Niðurstaða rannsakenda og jafnframt yfirþema rannsóknarinnar: „Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini.“

Sex þátttakendur staðfestu að heildargreiningarlíkan endurspeglaði vel reynslu þeirra af fyrirbærinu en gerð var ein athugasemd, sem leiddi til lagfæringar. Valdir voru þrír hjúkrunarstjórnendur af LSH og þrír af SAk með mismikla reynslu af stjórnunarstarfi (8, 5, 10, 25 og 7 ár) og á misjöfnum aldri (54, 47, 51, 57, 62 og 48 ára) og störfuðu á mismunandi sviðum.

Orð og lýsingar þátttakenda voru notaðar til að smíða samfelldan texta, þannig að rödd hvers og eins heyrist og notaðar voru beinar tilvitnanir frá öllum þátttakendum til að auka trúverðugleika.

Reynt var eftir fremsta megni að fá fram dæmigerða og ódæmigerða reynslu af fyrirbærinu með því að fá þátttakendur frá mismunandi sviðum innan bráða- og legudeilda. Í hverju rannsóknarþrepi gáfu rannsakendur sér einnig tíma til að staldra við og fara í gegnum vitrænan vinnuferil skólans (mynd 1) og tryggðu þannig samræmda vinnuaðferð í gegnum allt rannsóknarferlið (Sigríður Halldórsdóttir, 2021). Í skrefum 3, 7, 9 og 11, sem lýst er í töflu 1, voru þátttakendur beðnir um staðfestingu (e. verification) á túlkun rannsakenda sem er meginstyrkur Vancouver-skólans og eykur réttmæti og áreiðanleika rannsóknarniðurstaðna (Sigríður Halldórsdóttir, 2021).

Rannsóknarsiðfræði Vísindasiðanefnd úrskurðaði að rannsóknin væri ekki leyfisskyld (VSN-22-162). Fengið var leyfi fyrir rannsókninni frá Siðanefnd stjórnsýslurannsókna á Landspítala (nr. 01_2023) og hjúkrunarforstjórum á SAk og LSH. Rannsóknin var einnig tilkynnt til Persónuverndar. Áður en rannsókn hófst fengu þátttakendur kynningarbréf með upplýsingum um rannsóknina, í hverju þátttaka þeirra fælist og hver væri skýlaus réttur þeirra. Allir þátttakendur skrifuðu einnig undir samþykkisyfirlýsingu og fengu dulnefni til þess að gæta nafnleyndar. Einn karlmaður tók þátt í rannsókninni og aðeins þrír karlmenn voru í öllu þýðinu. Var því ákveðið í samráði við þátttakandann að tilgreina ekki kyn hans í texta.

NIÐURSTÖÐUR

Yfirþema niðurstaðnanna er: „Það ætluðu allir að vinna saman gegn þessum óvini.“ Tilvitnunin er lýsandi fyrir reynslu allra þátttakenda, sem upplifðu í heimsfaraldrinum mikla samstöðu á meðal heilbrigðisstarfsfólks og stuðning úr öllum áttum. Niðurstöðurnar skiptast í þrjú meginþemu: 1) „Maður var bara í krísustjórnun,“ ásamt þremur undirþemum 2) „Samstaða og stuðningur úr öllum áttum“ og 3) „Gefandi og lærdómsrík reynsla.“

Heildarniðurstöðum og tengslum á milli þema er lýst á mynd 2

„Maður var bara í krísustjórnun“

Þemað lýsir reynslu þátttakenda af þeim undirbúningi sem átti sér stað áður en faraldurinn kom til landsins og þeim áskorunum sem þeir mættu í starfi sínu þegar Covid-19 barst inn á sjúkrahúsin.

Þemað skiptist í þrjú undirþemu.

Óvissa, undirbúningur og óviðunandi aðstaða Í upphafi faraldurs fylgdust stjórnendurnir með ógnvænlegum fréttum af neyðarástandi í heilbrigðiskerfum og samfélögum um allan heim vegna Covid-19: „Það voru allir hræddir … því á þessum tíma liggur það í loftinu að fólk er að fara að deyja úr þessu“ (Marta). Þátttakendur upplifðu spennu, kvíða og óöryggi vegna þeirrar óvissu sem ríkti um sjúkdóminn og óttuðust öryggi sjúklinga og starfsfólks síns. Stjórnendur bráðadeilda og þeirra deilda sem fyrir fram var ákveðið að myndu taka á móti Covid-19 smituðum einstaklingum sögðu að mikið hafi verið lagt í undirbúning. Töluverður tími stjórnenda fór í það að funda og skipuleggja hvernig ætti að taka á móti Covid-19 smituðum sjúklingum: „Við vorum búin að leggja mikið í að gera viðbragðsáætlanir um það hvernig við ætluðum að loka deildinni og það gekk eiginlega alveg ótrúlega vel“ (Dísa). Þátttakendurnir voru sammála um að þeir hefðu í raun ekki getað undirbúið sig neitt betur, en töldu þó fæstir að þeir hefðu verið vel undirbúnir fyrir faraldurinn: „Nei, ... ég var náttúrlega engan veginn undirbúin ... Því það voru svo ofsalega margir óvissuþættir“ (Marta). Tveir þátttakendur sem höfðu tekið þátt í einhvers konar undirbúningsstarfi fyrir farsóttir, töldu að sú reynsla hafi verið góður grunnur til að byggja á í heimsfaraldrinum. Fjórir stjórnendur legudeilda upplifðu að í upphafi faraldurs hafi fókusinn verið mestur á bráðadeildir því það var eins og „ekkert hefði verið búið að spá í því eða skipuleggja hvað ætti að gera ef ske kynni að Covid-19 kæmi upp á almennum legudeildum“ (Sandra).

Þegar taka þurfti á móti Covid-19 smituðum sjúklingum, var það ljóst að einhverju leyti hjá öllum þátttakendum að aðstaða á deildunum var óviðunandi: „Þetta var endalaust flækjustig

„Maður var bara í krísustjórnun“

Óvissa, undirbúningur og óviðunandi aðstaða

Hræðsla, kvíði, spenna, óöryggi

Breyttar áherslur í starfi og aukið álag

Krísustjórnun Tíðar breytingar

Minni tími fyrir ýmis stjórnunarstörf Langir vinnudagar Streita

„Samstaða og stuðningur úr öllum áttum“

Allir lögðu sitt af mörkum

Stuðningur frá þríeiki og samfélaginu Góður stuðningur frá yfirmönnum

Mönnunarmálin alltaf stærsta áskorunin

Vera til staðar fyrir starfsfólk

Tryggja öryggi

Mönnun og smitrakning flókin

„Gefandi og lærdómsrík reynsla“

Mikilvægi stjórnenda- og leiðtogahlutverksins

Valdefling og aukin hæfni sem stjórnandi

Breytingar til frambúðar og bjargráð

... húsnæðið náttúrlega bara bauð ekki upp á þetta“ (Erla). Gera þurfti breytingar á deildum: „Það þurfti alveg að kúvenda allri starfseminni“ (Unnur) en því fylgdi oft mikil vinna, bæði í skipulagningu og framkvæmd. Í mörgum tilfellum þurfti að fá aukalega tækjabúnað eða húsgögn og í öðrum tilfellum voru reist bráðabirgðafordyri eða heilu veggirnir til að aðskilja rými. Sums staðar voru aðstæður mjög erfiðar og tóku stjórnendur það nærri sér ef hægt var að rekja Covid-19 smit starfsmanna eða sjúklinga til óviðunandi aðbúnaðar. Á þeim tímabilum sem mest á reyndi, lentu margir hjúkrunarstjórnendur í því að þurfa að loka deildum alfarið fyrir Covid-19 smitaða eða flytja hluta af starfsemi út af deildum.

Breyttar áherslur í starfi og aukið álag

Breyttar áherslur urðu í starfi þátttakenda og upplifðu þeir allir aukið álag: „Maður var bara í krísustjórnun“ (Regína) eða líkt og annar þátttakandi tók til orða: „Maður var einhvern veginn bara alltaf að róa bátnum og halda öllu á floti“ (Marta). Þeir voru sammála um að „það var miklu, miklu minni tími fyrir pappírsvinnu og hefðbundin stjórnunarstörf á þessum tíma“ (Guðrún). „Öll vinna sem ekki tengdist Covid-19 eins og þróun í hjúkrun, gæðastörf og starfsmannaviðtöl voru sett til hliðar“ (Hrefna). Mönnunarmálin urðu flóknari og töluverður tími fór í fylgja eftir breytingum á reglum og verklagi því „það voru alltaf að koma nýjar og nýjar leiðbeiningar á öllum tímum sólarhringsins“ (Marta). Þátttakendum fannst einnig áskorun fólgin í því að halda starfsfólkinu upplýstu og „hafa starfsfólkið með í öllum breytingunum ... Að fólk gæfist ekki upp og vildi ekki vera með“ (Guðrún).

Vinnudagarnir urðu lengri og stjórnunarstörf voru töluvert unnin upp heima. Flestir þátttakendurnir þurftu líka að fara mun meira í klínísk störf eða sinna vaktstjórn á deildunum: „Þegar Covid-19 stóð sem hæst var ég bara meira og minna á gólfinu“ (Marta). Stjórnendur upplifðu á tímum „yfirgengilegt álag á starfsfólki“ (Anna) sökum mikillar yfirvinnu og krefjandi hjúkrunar Covid-sjúklinga og einn stjórnandi upplifði að það hafi líka verið „mikil áskorun að fylgjast með skjólstæðingum og líðan þeirra og fjölskyldna“ (Erla). Fimm þátttakendur tóku það fram að álagið sem tengdist því að stjórna deild með sólarhringsþjónustu væri einnig vanmetið: „Það er fyrst og fremst þetta álag að reka 24/7 starfsemi“ (Margrét). Stjórnendurnir þurftu „að vera alltaf til taks … og hringt í mann hvenær sem er sólarhringsins til að fá upplýsingar eða aðstoð“ (Gréta). Einn þátttakandi lýsti því að verða „bara algjörlega bensínlaus“ (Guðlaug) og fór í veikindaleyfi vegna kulnunar eftir faraldurinn. „Það kom alveg fyrir að maður var bara svo þreyttur að maður fór bara að gráta þegar maður kom heim, sko“ (Hrefna). Tveir þátttakendur tjáðu svefntruflanir, fjórir einangrun og tíu fundu fyrir streitu á tímabilinu:

Maður svaf ekki vel. Það eina sem maður gerði var að vinna og maður kom heim … maður einangraði sig … að láta vinnuna ganga svo mikið á sitt einkalíf að það snérist bara um vinnuna. Það held ég að hafi verið mesti streituvaldurinn (Sandra)

Aðrir upplifðu að fjölskyldan hafi setið á hakanum: „Eftir á að hyggja hefði maður þurft að hugsa betur um sjálfan sig ... óska eftir aukinni aðstoð á þessum tíma. Maður var bara svolítið fjarverandi heima hjá sér“ (Anna). Þátttakendur upplifðu starfið almennt slítandi og streituvaldandi á köflum: „Stundum hugsar maður að þetta sé ekki þess virði. Þannig að maður veit ekki hvað maður endist lengi í þessu í rauninni“ (Dísa). Allir þátttakendurnir höfðu á einhverjum tímapunkti, hvort sem það var í heimsfaraldrinum eða eftir hann, íhugað að hætta sem stjórnendur.

Mönnunarmálin alltaf stærsta áskorunin Þátttakendurnir voru sammála um að mesta áskorunin í stjórnunarstarfinu sé alltaf mönnunarmálin, bæði fyrir, í og eftir Covid-19, líkt og einn þátttakandi tók til orða: „Mönnunarmálin eru alltaf stærsta áskorunin“ (Regína).

Í upphafi faraldursins „voru allir hræddir, við áttum það bara sameiginlegt“ (Auður). Allir „stukku um borð ... voru til í að hjálpa“, einn þátttakandi taldi að það hafi skapast vegna ótta, því „á þessum tíma liggur það í loftinu að fólk er að fara að deyja úr þessu“ (Marta). Starfsfólkið óttaðist um heilsu skjólstæðinga sinna og sína eigin og þátttakendur lýstu því að „vera með suma starfsmenn nánast í sálgæslu“ (Anna). „Það var mikil áskorun takast á við líðan starfsfólks ... vera til staðar ... og veita skilning og stuðning“ (Laufey). Þátttakendur reyndu það sem þeir gátu til að styðja við starfsfólk sitt, t.d. með því að veita umhyggju og hvatningu, hrós, vera sýnilegir og hafa veitingar í boði sem einhvers konar umbun fyrir álag í starfi. Stjórnendur veittu einnig mikinn stuðning í gegnum símtöl við starfsmenn sem voru frá vinnu vegna sóttkvíar eða einangrunar. Tveir hjúkrunarstjórnendurnir upplifðu áskoranir í tengslum við ófaglærða og erlenda starfsmenn: „Það þurfti að kenna þeim að umgangast hlífðarbúnaðinn og viðhafa smitvarnir ... og passa að fullur skilningur væri til staðar og reglum væri framfylgt“ (Erla).

Þátttakendum kom á óvart að mesta álagið skapaðist ekki vegna fjölda smitaðra sjúklinga, heldur við að tryggja fullnægjandi mönnun á vöktum og smitrakningu, líkt og einn þátttakandi lýsti: „Smitrakning, hún var mikil áskorun. Að halda utan um smitrakningu og sóttkví og hvenær fólk datt út og hver og hvar og hvenær og við hvaða aðstæður og hvenær það mátti koma aftur til vinnu“ (Unnur). Annar þátttakandi tók svona til orða: „Það var náttúrlega meiriháttar vinna þessar smitrakningar, hringja í fólk og starfsfólk og rekja smit endalaust“ (Auður).

Á mörgum deildum varð mannekla sökum sóttkvíar og einangrunar starfsmanna: „Þetta voru flækjustig sem voru gígantísk“ (Dóra). Hjúkrun Covid-19 smitaðra einstaklinga var einnig mannkrefjandi og þurfti því fleiri hendur á hverja vakt. Sumir stjórnendur gátu fengið lánað starfsfólk frá öðrum deildum og aðrir fengu starfsfólk úr bakvarðasveitum. Einn þátttakandi upplifði stemninguna á þessum tíma „bara eins og það væri vertíð“ (Guðlaug). Annar þátttakandi lýsti því að „ekki hafi allir sem komu til að hjálpa verið tilbúnir í að sinna Covid-19 … Ég varð um tíma að stíga niður úr stjórnendahlutverkinu til að fara á gólfið vegna þessa“ (Sandra). Erfitt gat verið að halda utan um utanaðkomandi starfsfólk: „... því það kom kannski bara eina og eina vakt og hafði mismunandi bakgrunn og hæfni og ég þekkti það kannski ekki einu sinni í útliti“ (Erla). Á deildum þar sem starfsemi er mjög sérhæfð var „stór þáttur í starfinu að finna mannskap og manna vaktirnar með starfsfólki með næga reynslu og hæfni“ (Dísa). Hjá flestum þátttakendum gekk ágætlega að manna í fyrstu bylgjum faraldursins, því „það voru allir tilbúnir að leggja á sig til að láta hlutina ganga upp“ (Margrét) en þegar líða tók á faraldurinn varð starfsfólk þreytt. Sumir hjúkrunarstjórnendurnir þurftu þá að neyða örþreytt starfsfólk sitt til að koma til vinnu:

Þegar maður er að hringja þriðja hringinn í starfsfólk sem eru allir búnir að segja nei og þurfa að segja: „Þú verður bara að koma í vinnu.“ Mér finnst þetta bara ekki mannúðlegt sko. Þetta er það sem tekur mest á í vinnunni (Guðrún).

„Samstaða og stuðningur úr öllum áttum“

Allir þátttakendurnir upplifðu „mikla samstöðu og ... stuðning einhvern veginn úr öllum áttum ... ekki bara innan spítalans eða á meðal samstarfsfólks ... og öðrum stofnunum heldur líka í samfélaginu“ (Unnur). Var það yfirgnæfandi reynsla þátttakenda sem hafði áhrif á alla frásögn þeirra. Einn þátttakandi lýsti reynslunni á þennan hátt: „Það er kannski ekki beint hægt að segja að reynslan hafi verið skemmtileg en það var margt sem var ánægjulegt í þessu, til dæmis bara vilji fólks til að taka þátt í þessu ... hvort sem það var heilbrigðisstarfsfólk, smiðir eða hússtjórn“ (Anna). Annar þátttakandi hafði þessa upplifun á tímabilinu:

Maður hitti fullt af nýju fólki og það voru allir tilbúnir til að standa saman ... það var svo mikil þrautseigja og allir svo jákvæðir ... Fólk var tilbúið í alls konar einhver ævintýri með manni ... og lögðu sitt af mörkum til að láta hlutina ganga upp ... bara ótrúlegasta fólk sem að steig upp ... og kom mér á óvart (Gréta).

Einn þátttakandi upplifði að tímabilið „einkenndist af mikilli samvinnu, teymisvinnu og umhyggju“ (Hrefna). Fimm stjórnendur upplifðu einnig stuðning og hvatningu frá „þríeykinu“ sem eins konar fyrirmynd leiðtoga:

Hvernig þau komu fram, hvernig þau komu skilaboðunum frá sér, hvað þau voru einlæg ... Hvernig þau leiddu samfélagið ... Maður lagði bara líf sitt og skjólstæðinga sinna í skilaboðin frá þeim. Og ég held bara að enginn í heiminum hafi verið svona heppinn (Marta).

Annar þátttakandi sagði: „Það var þessi samstaða sem varð. Ég held að þetta mikla upplýsingaflæði sem við fengum frá „þríeykinu“ ... hafi svona stappað stálinu í fólk og fengist þessi mikla samstaða hjá fólkinu í samfélaginu“ (Unnur). Ýmis fyrirtæki gáfu líka starfsfólki hitt og þetta, eins og sælgæti, gos og mat, sem „létti andrúmsloftið því starfsfólkið fann fyrir stuðningnum“ (Anna).

Ekki var gerð mikil krafa til hjúkrunarstjórnenda um hagræðingu „eða sparnað, það var eiginlega eina krafan eins og á mig sem stjórnanda ... að manna og halda sjúklingum og starfsfólkinu öruggu og passa upp á birgðastöðu“ (Dísa). Þátttakendur upplifðu sig vel upplýsta og fengu góðan stuðning frá sínum yfirmönnum og gátu leitað til þeirra ef þeir þurftu aðstoð við flókin verkefni: „Minn yfirmaður á þessum tíma var mjög skilningsríkur. Ef mig vantaði eitthvað, þurfti ég varla að spyrja, því var bara reddað. Þau komu meira að segja hérna eitthvað inn á deildina og unnu hérna“ (Anna). Annar þátttakandi upplifði stuðninginn frá sínum yfirmanni á þennan hátt:

Það var alltaf verið að hafa samband við mann og spyrja hvað væri hægt að gera til að aðstoða okkur „hvað vantar ykkur og hvernig getum við brugðist við?“... maður hefur áður meira þurft að leita eftir stuðningnum, þarna var hann meira boðinn, stuðningurinn (Dóra)

„Gefandi og lærdómsrík reynsla“

Allir þátttakendurnir upplifðu tímabilið á einhvern hátt spennandi, ánægjulegt eða gefandi og voru það yfirgnæfandi tilfinningar, þrátt fyrir sterkan mótvind að öðru leyti:

Mér fannst þessi óvissa eiginlega erfiðust en samt var þetta á sama tíma spennandi og gefandi líka. Mér fannst eiginlega ótrúlega ánægjulegt að fást við þetta ... Þetta líka dýpkaði

mann aðeins, maður þurfti að grafa dýpra í sjálfan sig. Finna út svona hvað maður var tilbúinn til að gera, ég upplifði það alla vegana (Gréta).

Allir þátttakendurnir voru einnig sammála um að heimsfaraldurinn hafi verið „mjög lærdómsrík reynsla ... og mikil reynsla sem stjórnandi“ (Anna). „Við lærðum alveg heilmikið af Covid-19. Ég held að það eigi bara eftir að hjálpa okkur í framtíðinni. Við verðum að minnsta kosti fljótari að bregðast við ef það kemur aftur upp einhver svona heimsfaraldur“ (Laufey).

Þátttakendur fundu einnig fyrir mikilvægi stjórnendahlutverksins: „Ég fann þetta svo mikið á eigin skinni hvað hlutverk mitt skipti máli og það skipti máli að ég reyndi að gera þetta rétt og vel“ (Hrefna). Þátttakendur tóku margar ákvarðanir á ógnarhraða og fundu til ábyrgðar gagnvart starfsfólki sínu: „Hlutverk mitt var fyrst og fremst að tryggja öryggi sjúklinga og starfsmanna“ (Hrefna). Þrír þátttakendur fundu einnig hvað „leiðtogahlutverkið var stórt og mikilvægt í þessu og það var eiginlega sem reyndi mest á mann að vinna þannig að þú værir með allt fólkið með þér í liði“ (Dóra). Annar þátttakandi lýsti leiðtogahlutverki sínu á þennan veg: „Að leiða hópinn og halda honum upplýstum, veita öryggi og umhyggju, vera hvetjandi, veita hlýju og passa upp á hópinn“ (Hrefna).

Stjórnendurnir voru að takast á við marga nýja hluti og höfðu til þess traust frá sínum yfirmönnum: „Það var líka bara valdeflandi að manni var pínu svona frjálst að gera það sem maður hélt að væri rétt á hverjum tíma og reyndi að gera það besta úr aðstæðum“ (Regína). Sumir stjórnendur fengu ný hlutverk eða fluttu sig til í starfi: „Covid-19 opnaði margar nýjar dyr fyrir mig og gaf mér tækifæri til að vaxa sem hjúkrunarfræðingur og sem stjórnandi“ (Gréta). Covid-19 gaf sumum hjúkrunarstjórnendum líka tækifæri til að gera breytingar á starfsemi eða aðstöðu á deildum til hins betra:

Covid-19 í raun veldur ákveðnum þrýstingi á það að það verði að gera breytingar hjá okkur sem ég var búin að benda á áður ... En mér fannst allt í einu svona vera meiri skilningur á því og ráðist var í að reyna að bæta aðstöðuna (Regína).

Hjúkrunarstjórnendurnir nefndu að það hafi hjálpað þeim mikið að hugsa vel um eigin heilsu til að komast í gegnum þennan tíma: „Það gerir það enginn annar ... ég er löngu búin að sjá það, ef maður hlúir ekki vel að sjálfum sér, þá brennur maður upp í báða enda“ (Margrét). Þátttakendur notuðu hreyfingu, útiveru og gæðastundir með fjölskyldunni sem bjargráð til að „kúpla sig úr aðstæðunum“ (Guðrún). Einnig töldu þeir mikilvægt að „keyra sig ekki í kaf, þiggja hjálp, deila ábyrgðinni og ætla ekki að leysa öll heimsins vandamál upp á eigin spýtur“ (Dísa). Þátttakendur upplifðu einnig stuðning frá fjölskyldu sinni og öðrum hjúkrunarstjórnendum. Níu hjúkrunarstjórnendur voru með vikulega fundi með öðrum hjúkrunarstjórnendum, þar sem þeir deildu þekkingu og reynslu og fengu ráðleggingar. Mikil aukning varð á notkun tæknilegra lausna: „Fundir færðust t.a.m. mikið yfir í fjarfundabúnað, sem sparar mikinn tíma og fyrirhöfn í dag“ (Auður). Þátttakendurnir voru heilt yfir ánægðir með frammistöðu sína sem stjórnendur í heimsfaraldrinum: „Fyrst að maður bognaði ekki sem stjórnandi á þessum tíma, þá getur maður alveg þolað þó nokkuð“ (Guðrún).

UMRÆÐUR

Stjórnendurnir upplifðu á tímum heimsfaraldurs mikið álag og margar áskoranir í starfi sínu og þá sérstaklega í stjórnun

mannauðsins en þrátt fyrir það mátti sjá margar jákvæðar hliðar á reynslu þeirra. Markverðast í niðurstöðunum, sem ekki hefur komið fram í erlendum rannsóknum, er sú mikla samstaða og stuðningur sem stjórnendurnir upplifðu úr öllum áttum og frá samfélaginu í heild sinni. Sumir þátttakendur fundu einnig fyrir stuðningi og hvatningu frá „þríeykinu“ sem einhvers konar fyrirmynd leiðtoga. Helgason o.fl. (2020) telja að aðgerðir stjórnvalda og „þríeykisins“ hafi verið einstaklega hagkvæmar fyrir íslenska heilbrigðiskerfið. Þegar faraldurinn stóð sem hæst leituðu færri á sjúkrahús en gerist í venjulegu árferði, sem skilaði sér í færri sjúkrahúsinnlögnum og lægri dánartíðni en spár gerðu ráð fyrir í upphafi faraldurs (Helgason o.fl., 2020). Niðurstöður erlendra rannsókna hafa ekki sýnt fram á slíkan stuðning þar sem yfirflæði sjúklinga á sjúkrahúsum olli ringulreið (Bergman o.fl., 2021) og hjúkrunarstjórnendur upplifðu reiði gagnvart fólki í samfélaginu sem viðurkenndi ekki alvarleika veirunnar og hélt þannig áfram að dreifa henni (Monroe o.fl., 2022).

Hjúkrunarstjórnendurnir í þessari rannsókn fundu einnig fyrir góðum stuðningi frá yfirmönnum, mikilvægi stjórnandahlutverksins og valdeflingu, því þeir höfðu að mörgu leyti frjálsar hendur til að finna farsælar leiðir til að takast á við faraldurinn. Því er meðal annars lýst í íslenskri rannsókn Jónsdóttur o.fl. (2022). Áberandi var þó í niðurstöðum erlendra rannsókna að hjúkrunarstjórnendur fundu fyrir skorti á stuðningi og sýnileika yfirmanna (Aydogdu, 2023; Ness o.fl., 2021) sem getur leitt til þess að stjórnendur upplifi sig einangraða í starfi sínu (Hølge-Hazelton o.fl., 2020) og skorti leiðsögn til að byggja upp seiglu og halda utan um faglega þætti starfsins (Cabral o.fl., 2018).

Áherslur í starfi hjúkrunarstjórnendanna breyttust á tímum heimsfaraldrar. Álag jókst, óvissa var mikil og verkefnin flókin, margir fengu ný hlutverk, mun minni tími var fyrir ýmis stjórnunarstörf, meiri tími fór í klínísk störf og mönnunarmál og gæðavinna var sett til hliðar. Samræmist það niðurstöðum Bianchi o.fl. (2021), þar sem hjúkrunarstjórnendur upplifðu breyttar áherslur í starfinu sem fóru frá því að einblína á háþróaða og skipulagða þjónustu (e. advanced planning) í samningaviðræður til að mæta sífellt breyttum þörfum starfsfólks og breytingum sem yfirstjórnendur og heilbrigðisyfirvöld kölluðu eftir.

Á mörgum deildum þurfti að kollvarpa starfseminni og gera breytingar vegna óviðunandi aðstöðu til að taka á móti fjölda sjúklinga sem þurfti einangrun. Morrison og Jensen (2022) sýndu fram á að hjúkrunarstjórnendur geta upplifað hjálparleysi og streitu við krefjandi verkefni sem þessi og hafa þörf fyrir aukinn stuðning og leiðsögn í stórum breytingaferlum. Vísbendingar eru um að víða sé skortur á aðbúnaði þegar kemur að smitsjúkdómum á íslenskum sjúkrahúsum og getum við lært af því. Sumir þátttakendur voru þegar farnir að skipuleggja og gera breytingar á aðstöðu til að vera betur undirbúnir fyrir það að taka á móti farsóttum í framtíðinni.

Það kom á óvart að stjórnendurnir upplifðu meira álag við að tryggja hæfni á vöktum og við smitrakningu en álag vegna yfirflæðis af Covid-19 smituðum sjúklingum. Einnig mættu þeir áskorunum við að reyna að tryggja viðeigandi mönnun á vöktum og gátu þurft að neyða örþreytt starfsfólk til vinnu, en slíkar ákvarðanir geta stangast á við gildi og viðhorf hjúkrunarfræðinga sem stjórnenda (Zhao o.fl., 2020). Líkt og lýst er í fleiri rannsóknum tók það mikið á stjórnendur að vera alltaf til staðar fyrir starfsfólk sitt (Gab Allah, 2021) hvenær sem var sólarhringsins (Arakelian og Rudolfsson, 2021) og veita því stuðning og jafnvel sálgæslu (Freysteinson o.fl., 2021).

Hjúkrunarstjórnendur sýndu í faraldrinum mikla aðlögunarhæfni (Jackson og Nowell, 2021), frumkvæði og hæfni til ákvarðanatöku og skipulagningu til að viðhalda gæðum í hjúkrun (Jónsdóttir o.fl., 2022). Líkt og í þessari rannsókn, upplifðu hjúkrunarstjórnendur í rannsókn Hølge-Hazelton o.fl. (2021) tækifæri í faraldrinum til að vaxa og þróast í starfi og fleiri upplifðu aukna hæfni sem stjórnendur (Abu Mansour og Abu Shosha, 2021). Einnig hafa þeir lýst því að upplifa mikilvægi starfs síns og ánægju með frammistöðu sína (Jackson og Nowell, 2021; Jónsdóttir o.fl., 2022).

Faraldurinn hefur undirstrikað mikilvægi hjúkrunarstjórnenda, þar sem þeir gegna lykilhlutverki í að tryggja velferð og vellíðan hjúkrunarfræðinga í framlínu (Gab Allah o.fl., 2020) og bera ábyrgð á því að skjólstæðingar fái fullnægjandi þjónustu (Barr og Dowding, 2019). Í heimsfaraldrinum tóku stjórnendurnir á sig ábyrgð sem þeir gátu engan veginn verið undirbúnir fyrir. Líkt og í niðurstöðum Freysteinson o.fl. (2021) upplifðu stjórnendurnir óvissu, hræðslu, spennu og kvíða. Þegar leið á faraldurinn fundu margir fyrir uppgjöf (Jackson og Nowell, 2021). Skortur er á hjúkrunarfræðingum í fagstéttinni (heilbrigðisráðuneytið, 2020) og er fagleg þekking og klínísk reynsla hjúkrunarstjórnenda mikilvægur þáttur í því að halda uppi gæðaþjónustu á sjúkrahúsum (Duffield o.fl., 2019). Það er því áhyggjuefni að allir þátttakendur rannsóknarinnar, sem er um þriðjungur af öllum hjúkrunarstjórnendum á bráða- og legudeildum á SAk og LSH, hafi hugað að því að segja starfi sínu lausu. Samræmist það rannsókn Middleton o.fl. (2021) þar sem stór hluti hjúkrunarstjórnenda tjáði vilja til að hætta störfum vegna mikillar streitu og kvíða sem þeir upplifðu í faraldrinum. Áhugavert væri að rannsaka frekar hvers vegna stjórnendur í fagstéttinni hafa margir hverjir hugsað um að segja starfi sínu lausu og hvort álagið sem fylgir því að stjórna starfsemi með sólarhringsþjónustu hafi þar áhrif á.

ÁLYKTANIR

Megináskorun hjúkrunarstjórnenda í heimsfaraldrinum var mannauðurinn, að vera til staðar fyrir starfsfólk allan sólarhringinn, smitrakning, að manna vaktir og tryggja næga hæfni og reynslu á hverri vakt. Auk þess töldu stjórnendur að mönnun væri stöðug áskorun, og að starfið sjálft væri bæði slítandi og streituvaldandi á köflum, sem leiddi til þess að þeir hugsuðu um að hætta í starfi sínu. Þetta undirstrikar brýna nauðsyn á aukinni aðstoð við hjúkrunarstjórnendur í mannauðsmálum, sérstaklega á álagstímum eins og þegar farsótt geisar. Hugsanlega mætti nýta ófaglærða starfsmenn eða starfsfólk mannauðsdeilda til að sinna verkefnum eins og að kalla út vegna veikinda starfsfólks og við gerð vaktaskýrslna sem stjórnendur yfirfara. En þrátt fyrir mikið álag og langa vinnudaga fannst stjórnendum reynslan vera lærdómsrík, ánægjuleg og gefandi og upplifðu þeir aukna hæfni sem stjórnendur. Þessi upplifun er líklega tilkomin vegna þeirrar miklu samvinnu og samstöðu sem ríkti á meðal heilbrigðisstarfsfólks og í íslensku samfélagi á þessum tíma.

STYRKLEIKAR OG TAKMARKANIR

Styrkleikar rannsóknarinnar felast í því að allir sem tilheyrðu þýðinu fengu tækifæri til að taka þátt. Veikleikar rannsóknarinnar eru hins vegar þeir að reynsla þeirra sem ekki tóku þátt gæti hugsanlega verið frábrugðin reynslu þeirra sem tóku þátt. Yfirfærslugildi rannsóknarinnar er einnig takmarkað, þar sem hún byggir eingöngu á reynslu 15 hjúkrunarstjórnenda.

Viðauki 1 - Viðtalsáætlun

Bakgrunnsupplýsingar

1. Hvert er kyn þitt?

2. Hver er aldur þinn?

3. Hefur þú formlega menntun í stjórnun? Á hvaða stigi?

4. Hve lengi hefur þú starfað sem stjórnandi í hjúkrun?

5. Hve lengi hefur þú starfað sem hjúkrunarfræðingur?

Viðtalsáætlun

1. Hver er reynsla þín af því að vinna sem hjúkrunarstjórnandi á tímum Covid-19?

2. Í hverju felst starf þitt sem forstöðuhjúkrunarfræðingur/deildarstjóri?

3. Hvaða breytingar urðu á þínum daglegu störfum á tímum Covid-19?

4. Fannst þér þú vera vel undirbúin/n fyrir heimsfaraldur af völdum Covid-19?

▶ Ef já, hvernig þá?

▶ Ef nei, að hvaða leyti?

5. Hverjar voru helstu áskoranir tengdar stjórnendastarfinu í Covid-19?

▶ Hvað var erfiðast?

▶ Upplifðir þú aukið vinnuálag í starfi?

▶ Ef já, fékkst þú á einhvern hátt umbun fyrir aukið álag? Sátt?

▶ Hugsaðir þú einhvern tímann um að hætta að starfa sem stjórnandi í hjúkrun?

6. Hvernig gekk að framfylgja tíðum breytingum á verklagi tengdum Covid-19 og miðla þeim áfram til starfsfólks?

7. Hafði Covid-19 einhver áhrif á mönnun?

8. Hvernig voru samskipti þín við yfirstjórnendur?

▶ Upplifðir þú stuðning og skilning?

▶ Hvernig var upplýsingaflæði?

9. Hvernig voru samskipti þín við starfsfólk?

▶ Hvað var krefjandi varðandi stjórnun mannauðsins?

▶ Hvað gerðir þú sem stjórnandi til að styðja við bakið á starfsfólki þínu?

10. Hvað fannst þér hjálplegt við að takast á við starfið í heimsfaraldri?

▶ Hvað var ekki hjálplegt?

11. Hver er munurinn á áhrifum Covid-19 á starfið í fyrstu bylgjum faraldurs miðað við nú?

12. Hvaða áhrif hafði starf þitt í heimsfaraldri á andlega líðan þína?

13. Hvaða áhrif hafði starf þitt í heimsfaraldri á líkamlega heilsu þína?

14. Var eitthvað jákvætt við upplifun þína af því að vera hjúkrunarstjórnandi á tímum Covid-19?

15. Hvaða ráðleggingar myndir þú gefa hjúkrunarstjórnanda sem stæði nú frammi fyrir heimsfaraldi af óþekkum uppruna?

ENGLISH SUMMARY

"Everyone was going to work together against this enemy:" The experience of nursing unit managers during Covid-19. A phenomenological study.

doi: 10.33112/th.101.4

Hedinsdottir,

R., Halldorsdottir, S.

ABSTRACT

Aim

To explore the experience of nursing unit managers in emergency and inpatient wards in hospitals in Iceland during the Covid-19 pandemic.

Methods

In this phenomenological study 15 open individual interviews were conducted with nursing unit managers, 14 women and one man, who worked at Landspítali (LSH) and Sjúkrahúsið á Akureyri (SAk) at least since the beginning of 2020. Data collection took place in 2023, and the Vancouver School was used as a framework for data collection and analysis.

Results

The overriding theme of the study is "Everyone was going to work together against this enemy," which describes the solidarity and support all participants experienced during the pandemic from colleagues, superiors, and society. The managers recognized the importance of the managerial and leadership roles and the period as empowering and educational. This said, they experienced immense pressure, and less time was available for various administrative tasks due to significant uncertainty, frequent changes, and inadequate facilities. Much time was spent on being present for staff, keeping them informed and ensuring their and patients safety. The most significant challenges were related to human resource management and infection tracking. Although most of the participants were satisfied with their achievements, they did not expect to be able to withstand the long-term pressure of the job.

Conclusions

Human resources were the main challenge for nurse managers during the pandemic. The managers felt that staffing issues caused continuous stress in their roles, and all had considered leaving their positions. This highlights the need for increased support in human resource management, especially during times of crisis. Despite the stress, the managers experienced enhanced competence and satisfaction due to the collaboration and solidarity within the healthcare system and the wider community.

Keywords

Covid-19, Nursing unit managers, organizational support, phenomenology, social support

Correspondent rebekkahedins@gmail.com

HEIMILDIR

Abu Mansour, S. I. og Abu Shosha, G. M. (2021). Experiences of first-line nurse managers during COVID-19: A Jordanian qualitative study. Journal of Nursing Management, 30(2), 384–392. https://doi.org/10.1111/jonm.13530

Arakelian, E. og Rudolfsson, G. (2021). Managerial challenges faced by Swedish nurse managers in perioperative settings: A qualitative study. BMC Nursing, 20(1), 1-10. https://doi.org/10.1186/s12912-021-00640-0

Aydogdu, A. L. F. (2023). Challenges faced by nurse managers during the COVID-19 pandemic: An integrative review. Journal of Research in Nursing, 28(1), 54-69. https://doi.org/10.1177/17449871221124968

Barr, J. og Dowding, L. (2019). Leadership in health care. Sage.

Bergman, L., Falk, A., Wolf, A. og Larsson, I. (2021). Registered nurses' experiences of working in the intensive care unit during the COVID-19 pandemic. Nursing in Critical Care, 26(6), 467-475. https://doi.org/10.1111/nicc.12649

Bianchi, M., Prandi, C. og Bonetti, L. (2021). Experience of middle management nurses during the COVID-19 pandemic in Switzerland: A qualitative study. Journal of Nursing Management, 29(7), 1956-1964. https://doi.org/10.1111/jonm.13339

Cabral, A., Oram, C. og Allum, S. (2018). Developing nursing leadership talent: Views from the NHS nursing leadership for south-east England. Journal of Nursing Management, 27(1), 75-83. https://doi.org/10.1111/jonm.12650

Duffield, C., Gardner, G., Doubrovsky, A. og Wise, S. (2019). Manager, clinician or both?: Nurse managers' engagement in clinical care activities. Journal of Nursing Management, 27(7), 1538-1545. https://doi.org/10.1111/jonm.12650

Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra. (2023). COVID-19 á Íslanditölfræði. https://island.is/upplysingar-covid19tolulegar-upplysingar

Embætti landlæknis og Almannavarnadeild ríkislögreglustjóra. (2022). Viðbrögð á Íslandi. https://www.covid.is/undirflokkar/vidbrogd-a-islandi

Freysteinson, W. M., Celia, T., Gilroy, H. og Gonzalez, K. (2021). The experience of nursing leadership in a crisis: A hermeneutic phenomenological study. Journal of Nursing Management, 29(6), 1535-1543. https://doi.org/10.1111/jonm.13310

Gab Allah, A. R. (2021). Challenges facing nurse managers during and beyond COVID-19 pandemic in relation to perceived organizational support. Nursing Forum, 56(3), 539549. https://doi.org/10.1111/nuf.12578

Gab Allah, A. R., Elshrief, H. A. og Ageiz, M. H. (2020). Developing strategy: A guide for nurse managers to manage nursing staff's work-related problems. Asian Nursing Research, 14(3), 178-187. https://doi.org/10.1016/j.anr.2020.07.004

Halldorsdottir, S. (2000). The Vancouver School of doing phenomenology. Í B. Fridlund og C. Haldingh (ritstjórar). Qualitative research methods in the service of health (bls. 46-81). Studentlitteratur.

Heilbrigðisráðuneytið. (2020). Mönnun hjúkrunarfræðinga. https://www.stjornarradid.is/ library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Skyrsla_monnun_hjukrunarfr_21082020.pdf

Helgason, D., Eythorsson, E., Olafsdottir, L. B., Agustsson, T., Ingvarsdottir, S., Sverrisdottir, S., Ragnarsdottir, E. D., Gottfredsson, M., Gudlaugsson, O., Palsson, R. og Ingvarsson, R. F. (2020). Beating the odds with systematic individualized care: Nationwide prospective follow-up of all patients with COVID-19 in Iceland. Letter to the editor. Journal of Internal Medicine, 289(2), 255– 258. https://doi.org/10.1111/joim.13135

Hu, D., Kong, Y., Li, W., Han, Q., Zhang, X., Zhu, L. X., Wan, S. W., Liu, Z., Shen, Q., Yang, J., He, H. og Zhu, J. (2020). Frontline nurses’ burnout, anxiety, depression, and fear statuses and their associated factors during the COVID-19 outbreak in Wuhan, China: A large-scale cross-sectional study. eClinicalMedicine, 24, 100424. https://doi. org/10.1016/j.eclinm.2020.100424

Hølge-Hazelton, B., Kjerholt, M., Rosted, E., Hansen, S. T., Borre, L. Z. og McCormack, B. (2020). Health professional frontline leaders' experiences during the COVID-19 pandemic: A cross-sectional study. Journal of Healthcare Leadership, 13, 7-18. https://doi.org/10.2147/JHL.S287243

Hølge-Hazelton, B., Kjerholt, M., Rosted, E., Hansen, S. T., Borre, L. Z. og McCormack, B. (2021). Improving person-centred leadership: A qualitative study of ward managers’ experiences during the COVID-19 crisis. Risk Management and Healthcare Policy, 14, 1401-1411. https://doi.org/https://doi.org/10.2147/RMHP.S300648 Jackson, J. og Nowell, L. (2021). ‘The office of disaster management’ nurse managers' experiences during COVID-19: A qualitative interview study using thematic analysis. Journal of Nursing Management, 29(8), 2392-2400. https://doi.org/10.1111/jonm.13422

Jónsdóttir, H., Sverrisdóttir, S. H., Hafberg, A., Ómarsdóttir, G., Ragnarsdóttir, E. D., Ingvarsdóttir, S., Ingadóttir, B., Hafsteinsdóttir, E. J. G., Zoëga, S. og Blöndal, K. (2022). "There was no panic": Nurse managers' organising work for COVID-19 patients in an outpatient clinic: A qualitative study. Journal of Advanced Nursing , 78(6), 1731-1742. https://doi.org/10.1111/jan.15131

Margrét Hrönn Svavarsdóttir og Sigríður Halldórsdóttir. (2021). Réttmæti og áreiðanleiki í eigindlegum rannsóknum. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritstj.), Rannsóknir: Handbók í aðferðafræði (bls. 219-236). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.

Middleton, R., Loveday, C., Hobbs, C., Almasi, E., Moxham, L., Green, H., Halcomb, E. og Fernandez, R. (2021). The COVID-19 pandemic: A focus on nurse managers’ mental health, coping behaviours and organisational commitment. Collegian, 28(6), 703-708. https://doi.org/10.1016/j.colegn.2021.10.006

Monroe, M., Davies, C. C., Beckman, D., Cantrell, D. og Brockopp, D. (2022). Chief nursing officers: Their COVID-19 experience. JONA: The Journal of Nursing Administration, 52(5), 309-313. https://doi.org/10.1097/NNA.0000000000001140

Morrison, V. J. og Jensen, A. L. (2022). Between a rock and a hard place: Nurse managers' experiences of large-scale organizational change in the public health service. Journal of Advanced Nursing, 78(10), 3385-3397. https://doi.org/10.1111/jan.15413

Ness, M. M., Saylor, J., DiFusco, L. A. og Evans, K. (2021). Leadership, professional quality of life and moral distress during COVID-19: A mixed-methods approach. Journal of Nursing Management, 29(8), 2412-2422. https://doi.org/10.1111/jonm.13421

Peltokoski, J., Kaunonen, M., Helminen, M., Neva, M. H., Parkkila, A. og Mattila, E. (2022). The importance of management in promoting hospital staff's mental well-being during the COVID-19 pandemic: A survey. Journal of Nursing Management, 30(7), 2495-2502. https://doi.org/10.1111/jonm.13705

Penconek, T., Tate, K., Bernardes, A., Lee, S., Micaroni, S. P. M., Balsanelli, A. P., de Moura, A. A. og Cummings, G. G. (2021). Determinants of nurse manager job satisfaction: A systematic review. International Journal of Nursing Studies, 118, 103906. https://doi.org/10.1016/j.ijnurstu.2021.103906

Poortaghi, S., Shahmari, M. og Ghobadi, A. (2021). Exploring nursing managers’ perceptions of nursing workforce management during the outbreak of COVID-19: A content analysis study. BMC Nursing, 20(1), 1-10. https://doi.org/https://doi. org/10.1186/s12912-021-00546-x

Sigríður Halldórsdóttir. (2021). Fyrirbærafræði sem rannsóknaraðferð. Í Sigríður Halldórsdóttir (ritsj.), Rannsóknir: Handbók í aðferðafræði (bls. 255-275). Akureyri: Háskólinn á Akureyri.

White, J. H. (2021). A phenomenological study of nurse managers' and assistant nurse managers' experiences during the COVID-19 pandemic in the United States. Journal of Nursing Management, 29(6), 1525–1534. https://doi.org/10.1111/jonm.13304

Zhao, F., Ahmed, F. og Faraz, N. A. (2020). Caring for the caregiver during COVID-19 outbreak: Does inclusive leadership improve psychological safety and curb psychological distress? A cross-sectional study. International Journal of Nursing Studies, 110, 103725. https://doi.org/10.1016/j.ijnurstu.2020.103725

Takk fyrir stuðninginn

HEILSA & HAMINGJA