22 Pensioen
‘Op het podium moet je altijd stralen’ tekst • Machteld Vos beeld • Amke
‘Sociologieheld gaat met pensioen’, ‘I’m pretty sure i’m never going to forget you’, ‘Beste docent ooit’ en ‘De man die tienduizend sociologiestudenten gelukkig maakte’. Het is slechts een kleine greep uit de talloze twitterberichten die volgden op het afscheid van Bart van Heerikhuizen, de socioloog die aan de UvA drie keer genomineerd werd als Docent van het Jaar en die in 2010 de Excellent Teacher Award won aan het Amsterdam University College. Bij zijn afscheidscollege pasten de ruim vijfhonderd aanwezigen met moeite in de Aula en Folia kopte ‘Project xtaferelen bij afscheid Van Heerikhuizen’. Hoe komt een docent zo immens geliefd? Van Heerikhuizen, lichtelijk beschaamd: ‘Het helpt als je zo’n weinig avontuurlijke carrière hebt gehad als ik. Van het begin tot het eind heb ik bij de UvA gezeten. En als je dan ook nog eens dertig jaar lang het grote eerstejaarscollege geeft, heb je alle sociologiestudenten wel een keer gezien. Dan is het geen kunst om een aula vol te krijgen.’ Misschien niet, maar het is op zijn minst bijzonder als al die aanwezigen laaiend enthousiast over je zijn. ‘De crux is dat je je moet kunnen verplaatsen in de ander,’ zegt Van Heerikhuizen. ‘Ik probeer heel bewust de wereld door de ogen van de student te zien. Dat heeft te maken met het symbolisch interactionisme, een sociologische benadering die stelt dat interacties alleen succesvol zijn als je je denkbeeldig in de ander kunt inleven.’ En de studenten van tegenwoordig hebben hoge verwachtingen van een college. ‘Ze betalen veel collegegeld en hebben daardoor een meer consumentistische houding dan vijfentwintig jaar geleden. Ze verwachten een goede show, een beetje zoals ze die voorbij zien komen in Amerikaanse films en televisieseries.’
spui 38 01 | 2013 www.uva-alumni.nl
En passie, een term waar Van Heerikhuizen zelf ook geen fan van is, is daarbij het modewoord. ‘Ze verwachten een docent die met passie college staat te geven. Waarbij je moet uitkijken dat het geen theaterstuk wordt. Een docent is geen stand-up comedian.’ Een andere regel die hij consequent toepast: op het podium moet je altijd stralen. Zwak, ziek of problemen op persoonlijk vlak? Aan Van Heerikhuizen hebben de studenten het nooit gemerkt. ‘Stel dat Mick Jagger opkomt met de woorden: “misschien klinkt het vandaag iets minder want ik heb hoofdpijn.” Dat kan toch ook niet? Zodra ik de zaal inkom gaat er een knop om. Studenten moeten denken: die man op het podium staat zich geweldig te amuseren.’ Dat hij later het onderwijs in zou gaan, wist Van Heerikhuizen al op jonge leeftijd. Zijn ouders waren beiden onderwijzer en zijn opa was leraar Engels. ‘Het onderwijzerschap gaat zelfs zeven generaties terug in de familie.’ Tijdens zijn studie zat Van Heerikhuizen in de collegezaal met het gevoel: op een dag sta ik daar. ‘Ik dacht na over mijn stijl en vroeg me tijdens colleges continu af hoe ik het zelf zou aanpakken.’ Zijn latere promotor Johan Goudsblom was van grote invloed. ‘Ademloos heb ik naar hem zitten luisteren. Ik weet nog dat ik dacht: als de lat zo hoog ligt, is dit vak voor mij niet weggelegd. Die man was intimiderend goed. Soms kreeg je het idee dat hij helemaal niks had voorbereid, maar hardop stond na te denken in de collegezaal. Ik besloot al snel dat ik niet moest proberen om een slap aftreksel van hem te worden. In dezelfde periode had ik ook college van Lucas van der Land over de klassieke politicologen. Hij doceerde gestructureerder maar met enorm veel plezier. Ik voelde: wat hij doet, kan ik ook en misschien zelfs wel iets beter.’ Als je dertig jaar lang hetzelfde hoorcollege geeft, bestaat het gevaar van slijtage. ‘Dat je de PowerPointpresentatie van vorig jaar van de plank grijpt en denkt: daar gaan we weer! In herhaling vallen is voor jezelf niet goed en voor de kwaliteit van het college al helemaal niet.’ Van Heerikhuizen heeft er, zoals hij het zelf noemt, een trucje voor. ‘De dagen voorafgaand aan het college dompel ik mezelf onder in de werken van de grote socioloog die ik ga behandelen. Dan raak ik zo onder de indruk van de grootsheid van zo’n denker dat ik mezelf als het ware in een euforische stemming breng. Dan ga ik opgeladen naar het college en probeer dat enthousiasme aan de studenten over te brengen.’ Hoewel hij het zelf een cliché noemt, meent Van Heerikhuizen het als hij zegt dat hij veel heeft geleerd van zijn studenten. ‘Ze dwingen je scherp te blijven. Meer dan eens komt het voor dat ik na een college nog druk sta te schrijven. Ik noteer tegenstrijdigheden in mijn verhaal, op welke manier ik mijn betoog anders moet opbouwen of hoe ik bepaalde stof beter kan interpreteren zodat het helderder wordt. Dat zijn dingen die je alleen maar leert in de interactie met anderen.’ Van Heerikhuizen is dan ook geen voorstander van het afschaffen van hoorcolleges, zoals onlangs gepropageerd door de Nijmeegse hoogleraar Jan Derksen. ‘Ik ben niet conservatief. Ik zeg niet: “Wie aan het hoorcollege komt, zet de bijl in de wortels van de universiteit,” maar ik zie wel de gevaren van individueel online studeren. Juist vanwege het ontbreken van die fysieke interactie.’ De implicaties van elektronische vernieuwing in het onderwijs, was ook het onderwerp van zijn afscheidscollege. ‘De universiteit wordt overspoeld door nieuwe technologie: colleges worden gefilmd en zijn direct online te bekijken. Wat betekent dat voor de Alma Mater? Dan praat je over onderwijssociologie. Ik vind het leuk om daarover na te denken omdat het gaat over de ontwikkeling van mijn eigen vakgebied.’ Het is een onderwerp waar hij de komende jaren over wil blijven schrijven. Maar niet alleen daarover. Al zijn hele leven schrijft Van Heerikhuizen dagelijks ‘invallende gedachten’ op multoblaadjes. Ter ere van zijn afscheid werden een aantal van deze stukjes, eerder verschenen als columns in sociologiebladen, gebundeld. Dat er in de toekomst weer een bundel met gedachtespinsels verschijnt, sluit Van Heerikhuizen niet uit. ‘Laatst zei iemand tegen me: “Jij gaat helemaal niet met pensioen. Zolang de samenleving blijft bestaan, blijf jij erover nadenken.”’ •
Bart van Heerikhuizen – 1948 B.vanHeerikhuizen@uva.nl • • • • • •
1973 Sociologie cum laude 1972-1973 kandidaats-assistent Sociologie 1973-2013: wetenschappelijk medewerker, later (universitair) hoofddocent Sociologie 1987 promotie 1998-2002 voorzitter Nederlandse Sociologische Vereniging 2007-2011 voorzitter Kring van Amsterdamse Sociologen (AUV-alummnikring)