MƏHSUL YIĞIMINDAN SONRA FINDIĞIN EMAL OLUNMASI

Yığımından sonrakı dövrdə görülən işlərə qabıqlı fındığın təmizlənməsini, qurudulmasını və saxlanılmasını aid etmək olar (Şəkil 2.1). Bu işlər lazımi avadanlıqları olan fermer tərəfindən və ya emal müəssisəsində həyata keçirilə bilər. Fermerlər məhsulu yığdıqdan sonra mümkün qədər qısa müddətdə emal müəssisəsinə çatdırmalıdırlar. Emal şirkətləri isə öz növbəsində fındığın keyfiyyətini qiymətləndirir, məhsulu uyğun mühitdə saxlayır və ya növbəti emal üçün digər müəssisələrə göndərir.

Təsərrüfat Emal müəssisəsi

Müəssisəyə çatdırılmış fındığın ümumi çəkisi nəqliyyat vasitəsi (yük maşını, lafet və s.) ilə birlikdə çatdırmadan əvvəl və sonra tərəzidə təyin edilir və qeydə alınır (Şəkil 2.5). Bəzi tərəzilər çəkini avtomatik olaraq qeydə alır və operatorun hesablamasına ehtiyac qalmır. Müxtəlif sortlara aid olan məhsullar ayrıca olaraq daşınmalıdır, yəni sortları bir-birinə qarışdırmaq olmaz.

Şəkil 2.5. Məhsulun çatdırılmasından əvvəl və sonra traktorun və lafetin avtomat tərəzidə çəkilməsi (Foto: Agriserbia)

Emal müəssisəsinə gətirilmiş fındığın keyfiyyətini təyin etmək üçün nümunə götürülür. Mal partiyasının müxtəlif hissələrindən xüsusi zondların vasitəsilə (əllə, avtomat və ya yarımavtomat) nümunə götürülür və yük maşınının bütöv profili araşdırılır (Şəkil 2.6 a,b,c). Hər sortdan bir nümunə götürmək lazımdır.

Şəkil 2.1 Yığımdan saxlanma mərhələsinə kimi tətbiq olunan idarəetmə qaydaları. Fındığı yığdıqdan sonra birbaşa olaraq təsərrüfatda emal etmək və ya dərhal emal müəssisəsinə göndərmək lazımdır.

Fındığın emal müəssisəsinə çatdırılması

və nümunələrin götürülməsi

Fındığı kiçik (Şəkil 2.2) və iri (Şəkil 2.3) kisələrdə və ya qabsız yük formasında (Şəkil 2.4) daşımaq olar.

Şəkil 2.6a. Qabsız yük formasında olan məhsuldan nümunənin əl ilə götürülməsi

(Foto: Agriserbia)

Şəkil 2.6b. Qabsız yük formasında olan məhsuldan nümunənin yarımavtomat zondla götürülməsi. Operator zondu əl ilə yük maşınının profilinə daxil edir. Zond isə fındığı soraraq nümunəni boru vasitəsilə toplama məntəqəsinə ötürür.

(Foto: Ferrero HCo)

Şəkil 2.6c. Qabsız yük formasında olan məhsuldan nümunənin tam avtomat zondla götürülməsi. Bu halda operatora ehtiyac yaranmır. (Foto: Ferrero HCo)

Nümunənin ölçüsü (həcmi) çatdırılmış məhsulun kəmiyyəti ilə mütənasibdir (Cədvəl 2.1).

Götürülmüş nümunə bundan sonra eyniölçülü 3 yarı nümunəyə bölünür. Bir nümunənin analizi dərhal aparılır, digər nümunələr isə keyfiyyət analizinin nəticələri ilə bağlı şikayətlərə cavab olaraq saxlanılır.

Cədvəl 2.1 Emal müəssisəsinə çatdırılmış fındıqdan nümunələrin götürülməsi metodu

BİR SORT ÜZRƏ ÇATDIRILMIŞ MAL PARTİYASININ KƏMİYYƏTİ

İLKİN NÜMUNƏ BÖLGÜSÜ

Şəkil 2.2. Qabıqlı fındığın hava keçirən kiçik kisələrdə daşınması (Foto: Agriserbia)

Şəkil 2.4. Fındığın qabsız yük formasında daşınması (Foto: Agriserbia))

<10 40 10

10-20

20 100 10 2.1

Beləliklə, nümunənin çəkisi təyin edilir, qabığı çıxarılır, bütün vizual və gizli qüsurlar müəyyən edilir və müvafiq cihazlarla ölçülür. Bu mərhələdə kənar cisimlərin, məsələn daşın, yarpağın və s. təxmini miqdarı və məhsulun nəm tərkibi ölçülür. Ölçünin nəticələrinə əsasən məhsulun təmizlənməsinə və qurudulmasına olan ehtiyac qiymətləndirilir.

2.2. dərəcələrinin təyin edilməsi

Keyfiyyət parametrlərinin və

2.2.1. Keyfiyyət parametrləri

Çatdırılmış fındığın keyfiyyət parametrləri aşağıdakı qaydada qiymətləndirilir:

•Nəmlik: nəmlik dərəcəsi qabıqlı fındığın (toxumun və ya ləpənin) çəkisinin faiz göstəricisi kimi ifadə edilir. Fındığın nəmliyi müvafiq cihazlarla, yəni elektrik nəmölçən cihazlarla (Şəkil 2.2.2) ölçülür.

•Puç fındıq: içərisində ləpə olmayan fındıqlar. Bu parametr məhsuldarlığa ciddi təsir edən göstəricidir.

•Köhnə fındıq: əvvəlki ildən qalmış fındıqlar tipik qara rənginə görə asanlıqla tanınır.

•Çürük fındıq: gözlə görünən və ya gizli çürümə əlamətləri nəzərdə tutulur. Bu anlayışa kifli, çürük və qurdlu məhsul, eləcə də ləpəyə tam yaxud qismən təsir edən qüsurlara malik olan fındıq aid edilir. Əgər qabıqlı fındıq daxildən zədələnibsə və yalnız onu qırdıqdan sonra zədə aşkar edilərsə, belə qüsurlar “gizli çürük” adlanır. Fındığın xarici səthinə təsir edən və kənardan görünən qüsurlar isə “gözlə görünən çürük” adlanır (Şəkil 2.7).

• Deşilmiş fındıq: yarımsərtqanadlılar ailəsinə məxsus olan həşəratların zədələdiyi fındıq nəzərdə tutulur. Bu həşəratlar fındığı dəlir və onun ləpəsi ilə qidalanır. Böcəklər fındıq ləpəsini qurudur və ya onun qismən büzüşməsinə, qaxsımasına və acılaşmasına səbəb olur. Qüsurlar gözlə görülə və ya gizli ola bilir. Zədələnmiş hissələr adətən dəyirmi olur və ağ olur. Müxtəlif ölçülü ağ hissələrin kənar haşiyəsi nisbətən qara olur. Ağ haşiyəli qüsurlar nəzərə alınmır. Bəzi hallarda fındığın bütün və ya bəzi hissələri öz formasını dəyişə bilir (Şəkil 2.8).

•Büzüşmüş fındıq: büzüşmüş fındıq dedikdə müxtəlif səbəblərə görə normal inkişaf mərhələsinə çatmamış, ölçüsü kiçik və səthi tam yaxud qismən qırışmış məhsul nəzərdə tutulur (Şəkil 2.9).

•Qabıqdan çıxmış və kəsilmiş fındıq: Qurutmanın düzgün aparılmaması nəticəsində qabığı sınmış və keyfiyyəti aşağı düşmüş fındıq nəzərdə tutulur.

•Yad cisimlər: bu anlayışa fındıq və ya onun qabığından başqa digər bütün cisimlər, məsələn daş, torpaq, taxta qırıntısı və s. aid edilir. Yığılmış fındıqda ən çox daş qırıntılarına rast gəlmək olar.

Şəkil 2.7 Ləpəni kəsməzdən əvvəl və sonra aşkarlanan çürük hissələr (Foto: Ferrero HCo)

Şəkil 2.8 Ləpəni kəsməzdən əvvəl və sonra aşkarlanan deşilmiş hissələr. Meyvənin inkişaf mərhələsində böcəklər qabıqlı fındıqla qidalanaraq belə qüsurların əmələ gəlməsinə səbəb olur (Foto: Ferrero HCo)

Şəkil 2.9 Büzüşmüş fındıq ləpəsi kiçilir və tam və ya qismən qırışır (Foto: Ferrero HCo) 11

2.2.2. Fındığın keyfiyyət analizi üçün nəzərdə tutulmuş laboratoriya avadanlıqları

Fındıq nümunələrinin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı laboratoriya avadanlıqlarından istifadə edilir (Şəkil 2.10):

•Qəbul edilmiş nümunələrin çəkisini təyin etmək üçün istifadə olunan tərəzilər (Şəkil. 2.11) (Maks. 4 / 10 kq – Min. 40 q – e=d= 2/5 q);

•Kiçik ölçülü nümunələr üçün yararlı olan fındıqqıran maşın (Şəkil 2.12);

•Ləpənin nəmliyini ölçən halogen analizator (Şəkil 2.13);

•Nəmliyi yoxlamaq üçün ləpəni doğrayan və quru meyvəyə uyğunlaşdırılmış blender (Şəkil 2.14);

•Gözlə görünən qüsurları (o cümlədən yad cisimləri, çürük və büzüşmüş ləpələri və s.) ölçən dəqiq tərəzi (200-0.05 q), (Şəkil 2.15);

•Fındığın daxili qüsurlarını (məsələn gizli çürüyü və dəlikləri) aşkarlayan analizator (Şəkil 2.16).

Şəkil 2.15 Qüsurlu fındığı ölçən dəqiq tərəzi (Foto: Agriserbia)

2.2.3. Ləpə çıxımının qiymətləndirilməsi

Şəkil 2.16 Daxili qüsur analizatoru (ləpələri kəsməzdən əvvəl və sonra, (Foto: Agriserbia)

Ləpə çıxımı mal partiyasının keyfiyyətini və qiymətini yoxlamaq üçün qiymətləndirilir. Hesablamalar təmiz və quru nümunələrin üzərində aparılır. Məhsuldarlıq aşağıdakı mərhələlərdə qiymətləndirilir (Şəkil. 2.14):

•Qabıqlı fındığın vizual təftişi: mal partiyasındakı yad cisimləri, qabıqdan çıxmış fındığı, tullantıları və müxtəlif sortları aşkarlamaq və təcrid etmək məqsədilə aparılır.

• Qabığın qırılması və gözlə görünən qüsurların yoxlanılması: Fındığın qabığını qırdıqdan sonra gözlə görünən çürük və ya büzüşmüş ləpələr aşkarlanır və ayırd edilir.

•Faktiki ləpə çıxımının hesablanması və fındığın çəkisinin müəyyən edilməsi: qabığı, yad cisimləri və qüsurlu meyvələri ayırdıqdan sonra yerdə qalan fındığın çəkisi aşağıdakı qaydada hesablanır və məhsuldarlıq qiymətləndirilir:

Ləpə çıxımı (%)

Ləpənin çəkisi * x100 (2,000 q.) **

* Qramla ifadə olunur. Yad cisimləri, qabıqdan ayrılmış fındığı, tullantıları, büzüşmüş və çürük meyvələri ayırdıqdan sonra.

** Qabıqlı fındığın təmiz və quru nümunələrinin çəkisi.

Ləpə çıxımı sortun xüsusiyyətlərindən, mövsümi trendlərdən, aqronomik idarəetmədən və yığımdan sonrakı proseslərdən asılı olaraq 38% - 40% - 45% - 47% arasında dəyişə bilər.

2.2.3.1. Gözlə görünən qüsurların müəyyənləşdirilməsi

Gözlə görünən qüsurlar: (i) çürük meyvələr və (ii) büzüşmüş meyvələr ləpə çıxımını müəyyənləşdirərkən ayırd edilir. Əvvəlki bölmələrdə qeyd olunduğu kimi, hər iki qüsurun çəkisi ləpə nümunəsinin çəkisindən çıxarılır və ləpə çıxımı müəyyənləşdirilir. Gözlə görünən hər bir qüsurun səviyyəsi ləpə nümunəsinin ümumi çəkisinə əsasən aşağıdakı qaydada hesablanır:

(i)Gözlə görünən çürümə (%) =

Gözlə görünən çürük fındıq (qramla)

Ləpə nümunəsinin ümumi çəkisi (qramla)

(ii)Büzüşmüş fındıq (%) =

Büzüşmüş fındığın ümumi çəkisi (qramla)

Ləpə nümunəsinin ümumi çəkisi (qram)

2.2.4. Keyfiyyət dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi

x100 x100

Keyfiyyət dərəcəsi həşəratın zədələdiyi, gizli və gözlə görünən qüsurları olan (çürük) fındıqları aşkarlamaqla qiymətləndirilir. (Şəkil 2.17)

2.2.4.1. Gözlə görülən həşərat zədələrinin müəyyənləşdirilməsi

Ləpə çıxımının qiymətləndirilməsi prosesində gözlə görünən həşərat zədələrinə malik fındıqlar ayrılır və çəkilir. Belə qüsurların səviyyəsi (%) aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

Gözlə görünən həşərat zədəsi (%) =

Gözlə görünən həşərat zədələrinə malik fındığın ümumi çəkisi (qramla)

Ləpə nümunəsinin ümumi çəkisi (qramla)

2.2.4.2. Gizli qüsurların müəyyənləşdirilməsi

x100

Gizli qüsurlar 2 yerə bölünür: gizli cürümə və gizli həşərat zədəsi. Hər iki qüsurun səviyyəsi (%) gözlə görünən qüsurları olmayan, kəsilmiş ləpə nümunələrində müəyyənləşdirilir.

İstehsalçıya ödənilən fındığın qiyməti qənnadı sənayesində müəyyənləşdirilmiş keyfiyyət parametrlərinə əsasən təyin edilir. Sortun keyfiyyəti əsas parametr hesab edilir, çünki meyvənin ölçüsü və forması, ləpə çıxımının faizi, qabığın soyulma qabiliyyəti və orqanoleptik xüsusiyyətlər qenotipə əsasən idarə olunan parametrlərdir. Ona görə də mal partiyasının qiyməti mədəni sorta əsasən təyin edilir. Genotipə görə təyin edilmiş əsas keyfiyyət parametrləri aşağıdakı kimidir:

•Fındığın ölçüsü və forması: qənnadı sənayesində girdə formaya üstünlük verilir, çünki qabığın qırılması prosesində məhsul itkisi daha az olur; ən dəyərli məhsullar üçün bütöv ləpələrdən istifadə edilir. Sənaye sahələrində üstün tutulan ləpə diametri (kalibri) 12-14 mm-dir Daha iri və ya kiçik ölçülü ləpələr isə xüsusi məqsədlər üçün (məsələn, şokolad plitkaları üçün kiçik ləpələrdən istifadə edilir) və ya yarımfabrikat məhsulların istehsalında (xüsusən də pasta və doğranmış ləpə) istifadə edilir.

•Ləpə faizi (çıxım): hər sortun özünəməxsus ləpə faizi vardır və ləpə çıxımı sortun genotipindən asılı olur (mədəni türk sortlarında ləpə çıxımı 38%-50%-dir). Bununla belə, ləpənin çıxım faizinə iqlim şəraiti, xüsusən də suyun əlçatanlığı və idarəetmə qaydaları təsir edir.

•Ləpə qabığının soyulma qabiliyyəti: qabığın soyulma qabiliyyəti dedikdə qovrulmuş ləpənin episperminin asanlıqla ayrıla bilməsi nəzərdə tutulur (Şəkil 2.18). Ləpə səthinin 80%-i epispermdən təmizləndikdə soyulma qabiliyyəti optimal hesab edilir. Ləpə qabığının soyulma qabiliyyəti genotipdən asılı olsa da, mövsümi iqlim dəyişikliklərin və idarəetmə qaydalarının (gübrələmə və suvarma) təsiri altında dəyişə bilir. Emal mərhələsində zəif soyulma qabiliyyəti qüsur kimi qəbul edilir və ləpənin üzərində qalmış qabıq kütləsi müəyyən qüsurları gizlədə bilir.

Şəkil. 2.17 Ləpə çıxımının və keyfiyyət dərəcəsinin hesablanması sxemi (Foto: AGRISERBIA)

Şəkil 2.18 Müxtəlif sortlara məxsus ləpə qabığının soyulma dərəcəsi (Foto: DISAFA – Torino Universiteti, İtaliya)