Wydawnictwo Naukowe TYGIEL składa serdeczne podziękowania zespołowi Recenzentów za zaangażowanie w dokonane recenzje oraz merytoryczne wskazówki dla Autorów.
Recenzentami niniejszej monografii byli:
• dr hab. Małgorzata Anna Basińska
• dr hab. inż. Justyna Możejko-Ciesielska, prof. UWM
• dr Jolanta Grzebieluch
• dr Iwona Mazur
• dr Justyna Woś
Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje.
Postawyizachowaniaw odniesieniudoszczepieńprzeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
Julia Słowikowska1, Marzena Pytel2,AleksandraPucułek3, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik4, Karolina Lau5
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
1. Wprowadzenie
Rak szyjkimacicy(ang. cervical cancer)jestjednymz najczęstszychnowotworów występujących u kobiet. W Polsce jeden na 25 przypadków nowo wykrytych nowotworów to rak szyjkimacicy,a każdegodniaz powodutejchorobyumiera pięćPolek [1, 2].Rakszyjkimacicystanowipoważnezagrożenierównieżzuwaginaniskąfrekwencję kobietw zakresiewizytginekologicznych.Wedługbadańankietowych z 2022rokuaż 13%Poleknigdyniezgłosiłosięnawizytędoginekologa[3].Procesrozwojurakaszyjki macicy możetrwać wielelat, początkowonie dając żadnychobjawówbólowych.Dochodzido powstania zmianprzednowotworowych,takichjak CIN(ang. cervicalintraepithelial neoplasia). Pojawiające się zmiany najczęściej nie dają żadnych objawów, a nieleczone mogądoprowadzićdorozwojuraka.Coistotne, są wykrywanejużwrutynowymbadaniucytologicznym.Matoszczególneznaczenie,uwzględniającfakt,iżrokowania chorobysąuzależnionebezpośrednioodstopnia zaawansowaniawmomenciestwierdzenia przez lekarza tejjednostkichorobowej.Problemtkwiw tym,że wciąż wielepacjentek zgłasza siędolekarza dopiero,kiedyzaobserwująu siebieobjawytakiejakbólw dolnej częścibrzucha.Ponadpołowapacjentekinformujeonieprawidłowychkrwawieniachbądź wydzielinie z pochwy, co może wiązać się z diagnozą nowotworu już w zaawansowanym stadium.WPolsce pomimo działań programuprofilaktykiraka szyjkimacicy orazkampaniinformacyjnychzgłaszalnośćkobietnaregularnącytologięwciążjestzbyt niska.Zdanychstatystycznychwynikajednak,żeświadomośćkoniecznościdiagnostyki profilaktycznej wśród Polek systematycznie rośnie, co daje nadzieję na poprawę wykrywalności raka szyjki macicy.
Szacujesię,żeinfekcjeonkogennymitypamiwirusaHPVsąprzyczyną99%wszystkich przypadkówrakaszyjkimacicy, dlategoszczepienieprzeciwkotemuwirusowijest najskuteczniejsząmetodąprofilaktykizachorowańnaomawianą chorobę [2]. WPolsce od 2 września 2023rokuszczepionkadwuwalentnaCervarixjestnieodpłatnadladzieci i młodzieżyw przedziale wiekowymod 9 do 18 lat[4]. WedługdanychMinisterstwa Zdrowia wokresieod1czerwca do20października2023w naszymkrajuzaszczepiono
1 StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzei Zakładzie Epidemiologii,Wydział NaukMedycznychwZabrzu, Śląski Uniwersytet w Katowicach, s86641@365.sum.edu.pl.
2 StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzei Zakładzie Epidemiologii,Wydział NaukMedycznychwZabrzu, Śląski Uniwersytet w Katowicach, s86641@365.sum.edu.pl.
3 StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzei Zakładzie Epidemiologii,Wydział NaukMedycznychwZabrzu, Śląski Uniwersytet w Katowicach, s86641@365.sum.edu.pl.
4 Dr n. med., Katedra i Zakład Epidemiologii, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, kryszczyszyn-musialik@sum.edu.pl.
5 Dr n. med., Katedra i Zakład Epidemiologii, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, karolina.lau@sum.edu.pl
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
121483dziewczynekichłopców,natomiastuprawnionychdoszczepieniabyłopowyżej 800 tysięcy nastolatków [5].
W niniejszejpracypoglądowejanalizowanopoziomświadomościw zakresieprofilaktykirakaszyjkimacicyw Polscenaprzestrzeniwielulat. Dodatkowopodjętopróbę przeglądu działańprofilaktycznych w Australii,gdzie profilaktyka rakaszyjkimacicy jestszczególnieskuteczna. Analiza tychaspektów pozwolilepiejpoznać tozagadnienie oraz zwrócić uwagę na pewne obszary świadomości polskiego społeczeństwa, które wymagają poprawy.
2. Cel pracy
Celem niniejszej pracy jest ocena stanu wiedzy na temat profilaktyki raka szyjki macicyw PolsceorazanalizadziałańprofilaktycznychnaprzykładzieAustralii.Kolejnym, ale nie mniejważnymcelemjestzwiększeniezainteresowaniaregularnąprofilaktyką raka szyjkimacicyorazdiagnostyką, które dająmożliwośćskutecznejterapiiizapobiegania rozwojowi tej choroby, a w konsekwencji zredukowania śmiertelności.
3. Stan wiedzy Polek na temat profilaktyki raka szyjki macicy
3.1. Profilaktyka raka szyjki macicy w Polsce
Profilaktykaraka szyjkimacicyw Polsce wciąż stanowidużewyzwanienie tylko pod względemmedycznym,alerównieżfinansowymispołecznym. Świadomość w zakresiebadańprofilaktycznych,osiągniętadziękiodpowiedniejedukacjiukierunkowanej na wcielanie wżyciezachowańprozdrowotnych, stopniowowzrasta.WedługA. Nowakowskiegoiwsp.wciąguostatnichtrzechdekadryzykorozpoznaniarakaszyjkimacicy oraz ryzykozgonów spowodowanychtym nowotworemwykazujetrendspadkowy.Nasilenie tego spadku widocznejestszczególnie w latach2006-2007,po wdrożeniuProgramuprofilaktykiiwczesnegowykrywaniarakaszyjkimacicy,któryobejmujekobiety w przedziale wiekowymod25do64 lat[6]. Programtenzakładawykonanie bezpłatnej cytologiirazna trzylata, jeślipoprzedniwynikbyłprawidłowy.Wprzypadkupojawienia się nieprawidłowychcech w rozmazielekarzmoże wyznaczyćkolejnyterminbadania po upływie 12 miesięcy[7]. Odnotowuje się także malejące ryzykorozpoznaniaraka szyjkimacicyorazryzykozgonów związanez grupąkobieturodzonychpo1950roku. Tendencjespadkowemogąbyćspowodowanewzrostempoziomuedukacji,którywidoczny jestw Polsceodkilkudekad, jakrównieższerszym dostępemdoskrininguoportunistycznego (badaniejestinicjowaneprzez pacjentkę)od1980roku. Obecniejednakwskazuje się na znaczeniewdrożeniazorganizowanegoprogramuskriningowego[6]. Przyśpieszenie tendencjispadkowychbyłonajbardziejwidoczne wśródkobietw grupachwiekowych zorganizowanegoprogramuprofilaktycznego(od25. do59. rokużycia). Ukobietw wieku ponad 60lattendencjaspadkowazostałazatrzymanaw 2006 roku.Wywołałotodyskusję na tematpodniesieniagórnejgranicy wiekowejprogramuprofilaktycznegoorazzwrócenia szczególnejuwagina starszekobiety[6]. Ztego względu 1 listopada 2023roku granice wiekoweprogramuprofilaktykiraka szyjkimacicyuległy zmianie. Aktualnie obejmuje on kobiety w przedziale wiekowym od 25 do 64 lat [8].
3.2. Szczepienia przeciw HPV i świadomość społeczna w tym zakresie
Najskuteczniejszą ochroną przed rakiemszyjkimacicyjestprofilaktyka pierwotna (Ifazy)w postaciszczepieńprzeciwkoHPV [9].Od 1 czerwca 2023 rokurealizowany jest powszechny program szczepień przeciwko HPV, który wpisuje się w Narodową
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
StrategięOnkologicznąnalata2020-2030.Programtenobejmujechłopcówidziewczynki w wieku od 12do 13lat, jednakzostałposzerzony, dziękiczemuszczepionką dwuwalentną mogązaszczepićsię bezpłatniedzieciw wieku od9 do 18 lat[10].Szczepienie jestrównież zalecaneosobomdo26 rokużycia, któreniebyływcześniejzaszczepione, oraz proponowanedorozważenia w odniesieniudoosóbw przedzialewiekowym od27 do 45 lat, które mogłybyodnieśćkorzyścize szczepienia,np. niższeryzykonawrotu zmian chorobowychukobietleczonychzpowoduzmianprzedrakowychszyjkimacicy. Jednakistotne jestto,żeskutecznośćszczepionkijestnajwiększaw grupiekobietprzed inicjacją seksualną, które nie były zakażone wirusem HPV przed zaszczepieniem. WPolsce obecnie dostępnesą dwa rodzajeszczepionek:Cervarix – szczepionkadwuwalentna skierowana przeciwko typom wirusa HPV 16 i 18, a także Gardasil 9 –szczepionkadziewięciowalentna skierowana przeciwkotypom HPV 6, 11, 16,18, 31, 33, 45, 52,58.Cervarixjest objętypełną refundacjądlaosóbdo18. rokużycia.Powyżej tego wieku refundacjawynosi50% [11]. Pomimorozwojukampaniiinformacyjnych, zarównowszkołach,jakiśrodkachmasowegoprzekazu,stopieńwyszczepieniapolskiej populacji, objętej Narodowym Programem Szczepień, stanowi jedynie 7% [12]. We wrześniu2022rokuze środków NarodowegoProgramuZdrowia nalata 20212025 zrealizowanobadanieankietowe(CATI)dotyczącewiedzyioczekiwańrodziców nastolatków(od9do15 lat)na tematszczepieńprzeciwkoHPV. Wynikibadańwskazują, że rodziceposiadająwiedzęnatematwirusa HPV – 74,2%badanychsłyszało owirusie HPV, a 37,5%spośród nichpotrafiłowymienićchorobyspowodowanetym wirusem. O szczepionceprzeciwko HPV słyszałook.61,4%ankietowanych, 38,6%nie posiadało wiedzy na ten temat.Wartozauważyć, że poziomwiedzynatematszczepieńbyłniższy w przypadkuichprzeciwników (37,5%prawidłowychodpowiedzivs 67,5%u zwolenników szczepień). Około59,1%rodziców byłozainteresowanychzaszczepieniemswojego dziecka przeciwkowirusowiHPV. Odsetektenbyłwyższywśródosóbmieszkających w miastachorazposiadającychwykształceniewyższe.Badaniewskazujena to, że rodzice majązaufaniedopediatróww zakresie szczepień, jednak10,8%respondentównie posiadatego zaufania.Jego poziombyłwyższywśródosóbzwyższymwykształceniem oraz wśród zwolenników szczepień [13].
WbadaniuprzeprowadzonymprzezM. Jankowskiegoiwsp.w 2023rokuanalizowano postawęspołeczeństwaodnośniedoszczepienia dzieciprzeciwko HPV.Wykazano,że jedynie 51,3% respondentów słyszało o bezpłatnym programie szczepień, natomiast chęć zaszczepienia dziecideklarowało63,3%ankietowanych.Jedynie 31,9%badanych potrafiło poprawnie wskazać grupę, która może skorzystać z programu bezpłatnych szczepień. Kobiety,osobyw związkachmałżeńskichorazposiadającepotomstwoznacznie częściejdeklarowałyto, że słyszały o programie szczepień, jak też wykazywałychęć zaszczepienia dzieci przeciwko HPV. Świadomość w tym zakresie wzrastała wśród respondentówwrazzwiekiemiwykształceniem.JednakosobyoniższymstatusiesocjoekonomicznymczęściejdeklarowałychęćzaszczepieniadzieciprzeciwkoHPV.Jedynie 60,1%badanychwiedziało,że zakażenie wirusemHPV jestzwiązanez wysokimryzykiem zachorowania naraka szyjkimacicy, 51,6%wskazywało rakapochwy,natomiast 42,1% – raka prącia. Mniejniż jedna trzecia respondentów wiedziała, że wirus HPV może również powodować nowotwory jamy ustnej, gardła i szyi [12].
P SypieńiT Zielonkarównieżzwracająuwagęnato,żeosobywykształcone,mieszkające wdużym mieścieiposiadające dziecisą bardziejotwartena szczepienia. Czynni-
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
kami, które mogąograniczaćchęć szczepieniadzieciprzezrodziców są:brak wiedzy iświadomościw zakresieszczepień,strachprzeddziałaniaminiepożądanymi, wysoki koszt,niewystarczającaefektywność,nieobowiązkowośćszczepień,osobistenegatywne nastawienie, ale również brak informacji od lekarza [14].
M Ganczakiwsp. w swoim badaniuwykazali,że ogólnystanwiedzyrodzicówna tematwirusaHPVjeststosunkowoniski,jednakwiększośćdeklaruje,żezaszczepiswoje dzieci. Napostawę rodzicóww stosunkudoszczepieńwpływa wieleczynników.Między innymisą to:stopień poinformowania,nastawieniedo szczepionekoraz obawaprzed wystąpieniem działań niepożądanych [15]. Warto podkreślić, że właściwa edukacja rodziców w zakresieszczepieńprzeciwko HPV jestkluczowa,aby programten mógł w przyszłościfunkcjonowaćidalejsię rozwijać. Zwracasię uwagę nato, że kampanie informacyjne powinny byćbardziej ukierunkowane właśnie na tę grupę społeczną.
3.3. Zgłaszalność Polek na badanie cytologiczne
Jak już wcześniejustalono, profilaktyka raka szyjkimacicy tonietylkopowszechny programszczepieńprzeciwkoHPV,alerównież regularnebadaniaw ramach profilaktyki wtórnej(IIfazy)w postacicytologii,która pozwalawykryćzmianyprzedrakoweiraka już we wczesnymstadiumchoroby. Program profilaktykiiwczesnego wykrywaniaraka szyjkimacicyzakładawykonywaniebadania cytologicznego razw ciągutrzechlat,jeśli poprzednio uzyskany wynikbyłprawidłowy.Gdy pojawiająsię nieprawidłowe cechy w rozmazie,atakżewprzypadkustosowaniapopularnejwnaszymspołeczeństwieantykoncepcji hormonalnej, należy pamiętać o wykonywaniu cytologii raz w roku [16]. Konwencjonalne badaniecytologiczne jestdostępne w Polsce oddrugiejpołowydwudziestegowieku[17].Jużwtedyanalizowanozachowaniespołeczeństwazwiązanezwtórną profilaktyką raka szyjki macicy. W latach 1976-1998 stwierdzono istotny przyrost (o 58%)odsetkakobietświadomych, czymjestbadanie cytologiczne.Wzrosłarównież zgłaszalność na badaniaginekologiczne (o 12%)oraz cytologiczne co trzy-cztery lata (o 7%).W1998roku45%kobietdeklarowałozarównowizytęuginekologa,jakiwykonaną cytologię. W1996roku rakszyjkimacicyznajdowałsię na drugimmiejscuzaraz za rakiem piersipodwzględem zachorowańna nowotworyzłośliweistanowił8%zachorowań w grupie nowotworów złośliwych kobiet [18]. Nagląca potrzeba redukcji zachorowań na tę chorobę w Polsce doprowadziła w 2006 roku do wprowadzenia populacyjnego Programu profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjkimacicy. Wlatach 2007-2009 uczestnictwo w badaniach stopniowo wzrastało, jednak średnia przebadanych kobiet wyniosła łącznie jedynie 24,14% – były to wyłącznie badania zarejestrowanew systemieSIMP(SystemInformatycznyMonitorowania Profilaktyki) i nie obejmowałyskrininguoportunistycznego(praktyka prywatna lubświadczeniana podstawiekontraktów NFZ – porady specjalistycznelub kompleksowe). Co ciekawe, analiza wykazała, żekobiety mieszkającena wsiw porównaniuz mieszkankamimiast częściejuczestniczyływ programieprofilaktycznym(39,3%vs16,8%).Zatakistanrzeczy prawdopodobnie odpowiadałfakt, żemieszkankimiastw większym stopniu korzystały z prywatnych wizytu ginekologa. Ponadtokobietynajchętniejbadałysię od marcado października, a w miesiącachzimowychzgłaszalność wyraźniespadała.Wynikite pozwalają na wniosek, że przeprowadzona w zimie szeroko zakrojona akcja promująca profilaktykęorazzaproszenianabadaniawysyłaneregularniewmiesiącachwiosennych i letnich pozwolą na wzrost uczestnictwa w programie [19]. Kobiety z pewnych
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
powodów niekorzystały z zaproszeń na badania, corównież ujawniłobadaniew latach 2008-2009wśród grupy1638kobietzgłaszającychsię do ginekologaw całym kraju. Stwierdzono,że kobiety najczęściejniezgłaszałysię na bezpłatnącytologię z powodu brakuczasuiopiekiprywatnegoginekologa. Wykazanorównież,że większazgłaszalność na badaniedotyczyłakobietzamężnych, posiadającychdzieci,wykształconych.Jednak w przytoczonymbadaniuczęściejdoginekologa zgłaszały sięmieszkanki miast [20].
Badanie I. Bojar i wsp. przeprowadzone w 2010 roku ujawniło, że 25% kobiet z wykrytą patologią szyjki macicy wykonało kolejną cytologię dopiero po ponad czterechlatach.Niecoponadpołowa uczęszczałanaregularnebadanieginekologiczne, a jedynie 36% ankietowanych uczęszczało na regularną cytologię. Kobiety zapytane o czynnikimotywującewskazałyobowiązkowącytologięw miejscupracy,cojestistotną wskazówkądowłączenia badańprofilaktycznychdoobowiązkowychbadańokresowych pracowników.Ankietowanezaznaczaływ odpowiedziachrównieżcyklicznezaproszenia na bezpłatnebadania orazakcjeprofilaktyczne w najbliższejprzychodni. Badanezapytane o znajomośćinnychpoza cytologiąmetodprofilaktykiraka szyjkimacicyw 78,3% przyznały,żenie mają wiadomościnaten temat (pomimo dostępnościszczepionkiprzeciwko wirusowi HPV od 2006 roku) [16].
BadaniaA.Lipińskiejiwsp.potwierdzajątezę,iż zdrowe społeczeństwotoświadome społeczeństwo.Analiza wykazała znaczniewyższypoziomwiedzyorazzachowańprozdrowotnych, takich jak regularne badanie cytologiczne oraz gotowość zaszczepienia się przeciwkowirusowiHPV,wśródkobietbiorącychw przeszłościudziałw edukacji na tematprofilaktykirakaszyjkimacicyw porównaniuz badanymi,którenie uczestniczyły w takiejedukacji. Niestety większość ankietowanychnależaładotejdrugiejgrupy (65,74%) [21]. Do czynników zwiększających ryzyko zachorowania należą głównie: infekcja onkogennym typem wirusa HPV, wczesne rozpoczęcie współżycia, częste zmianypartnerów seksualnych, paleniepapierosów,doustnaantykoncepcja,rak szyjki macicy w wywiadzierodzinnymoraz niedoboryodporności[21, 22, 27,44].Lipińska iwsp. wykazalirównieżróżnicę poziomu zachowań antyzdrowotnychpomiędzykobietami świadomymi i nieświadomymiprzynależności do grupy o zwiększonym ryzyku zachorowania naraka szyjkimacicy(50%vs76%). Wśródankietowanychkobietwraz z wiekiemmalała częstość zachowań prozdrowotnych[21]. Zkolei G. Bakalczukiwsp. analizowalipostawykobietwwiekuokołomenopauzalnym(od40do66lat).Jakwynika z badań,kobiety zgłaszającesięna profilaktyczne badanie ginekologicznekażdegoroku stanowiłyjedynie23%,natomiastaż 35%zgłaszało się nabadanie tylkowtedy,gdy je coś niepokoiło [23].
Odmiennewynikiuzyskali A.StefanekiP. Durka,badającinternautkizcałejPolski. Ankietowanewwiekuod18do29lat(78,12%)mimoposiadaniawiększejświadomości związanejz tym, jak przygotować się do badania, znacznie rzadziej zgłaszały się na cytologięniż kobietyw wiekupowyżej29 lat. Wciągu ostatnichtrzechlatna badanie cytologicznezgłosiłosię60%kobietprzed29.rokiemżyciai90%wwiekupowyżej29lat. Ponadtoaż 30,6%badanych z pierwszejgrupy(vs 3,5%)nigdynie miało wykonanej cytologii. Wykazano, że częściejbadają się kobietyzwyższymwykształceniem,a świadomość profilaktyki wśród młodych kobiet stopniowo wzrasta. Respondentki przed 29.rokiemżyciaczęściejwskazywałymonogamięjakometodęprofilaktyki(ponad43% vs28,9%),natomiastczęstązmianępartnerajakoczynnikryzykawybrało75%zpierwszej
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
i58,8%kobietz drugiejgrupywiekowej.Większośćkobietwiedziała, żegłównymczynnikiem ryzyka rozwojuraka szyjkimacicyjestzakażeniewirusemHPV (89,7%) [24]. Podobnewynikiuzyskanow2016rokuwbadaniuprzeprowadzonymwŚwiętokrzyskim CentrumMatkiiNoworodkawKielcach.Grupębadanąstanowiłykobietywwiekuprokreacyjnympomiędzy20 a39 rokiemżycia.InfekcjęHPVjakogłównyczynniksprawczy raka szyjkimacicywskazało80%przebadanych kobiet.Mimo że jedynie9% ankietowanych to kobiety zgłaszające się na badanie cytologiczne w związku z programem profilaktycznym, a w ciągu ostatniego roku cytologię wykonało 28,7% badanych, to sumarycznie 87%kobietwykonałocytologięw ciąguostatnichtrzechlat.Wzrostświadomościkobietw tematyceczynników ryzyka itego jak ważnajestprofilaktyka raka szyjkimacicyprzekładasięnajakośćdziałańprozdrowotnych, cobudzinadziejęnaspadek liczby zachorowań.Jednak to,że dolegliwościsą głównympowodem, dlaktórego kobiety zgłaszająsięnabadania, pokazuje,jakwielejestjeszcze dozrobienia,abyzmienić podejście do badań profilaktycznych [25].
3.4. Stan wiedzy na temat profilaktyki raka szyjki macicy wśród uczniów i studentów
Badaniaprzeprowadzanewśródmłodychkobiet,zarówno studentek, jakiuczennic, wykazały,żepomimokampaniiprofilaktycznychwiedzanatematprofilaktykiraka szyjki macicywśródkobietstudiującychkierunkiniezwiązanez medycynąjestniewystarczająca. Ciekawych wyników dostarczyły badania A. Nowickiego i wsp. przeprowadzone w 2016 roku wśród uczennic technikum i absolwentek uczelni wyższych w Zielonej Górze. Wykazanoznacznie większypoziomwiedzynatematdrógprzenoszeniawirusa HPV, badania cytologicznegoorazobjawów raka szyjkimacicy wśróduczennic technikum–wprzedzialewiekowymod18do20lat.Miałyonerównieżwiększąświadomość tego, że wirus HPV dotyczyzarównokobiet,jak i mężczyzn, niż absolwentkiuczelni wyższychwwiekuod24do28lat.Wynikitemogąwskazywać,żeuczennicetechnikum miały szerszy dostęp do kampanii profilaktycznych i temat raka szyjki macicy był częściejporuszanynietylko na drodze edukacji,ale również poprzezśrodkimasowego przekazu.Większośćrespondentekwiedziała, żeprogramwczesnego wykrywania raka szyjkimacicyto wykonanie cytologiirazna trzylata po 25 rokużycia.Niestetytylko 33% absolwenteki13% uczennicmiało wykonaną cytologię powyżej18 roku życia. Niepokojące jestrównieżto,że zaszczepionych przeciwkowirusowiHPV byłojedynie po 12% uczennic iabsolwentek, a większośćzadeklarowała,że nie skorzysta zeszczepienia. Dla 20%badanychszczepieniejestzadrogie.Wbadaniutymwiedzakobietjest określona jako zaledwie dostateczna.Jednak ankietowane są świadomebrakóww tej wiedzy i deklarują potrzebę edukacji w tym zakresie [26].
Badanieprzeprowadzone wśródstudentówłódzkichuczelniniemedycznych wprzedzialewiekowymod19do28lat,opublikowanew„LongTermCareNursing”w2017roku, wykazało,żeankietowanimająwiedzęnatematbadaniacytologicznegojakopodstawowego badania służącego wykrywaniu raka szyjki macicy, natomiast ich świadomość odnośniedoczynników ryzyka zachorowaniajestmniejsza. Wielustudentównie posiada wystarczającejwiedzy natematwirusaHPV.Wiedząjednak, żewirus ten przenoszony jestdrogąpłciową. Ponadtostudenciniesą dokońcaświadomiwpływu czynników takich jak paleniepapierosów, status socjoekonomiczny, wczesnerozpoczęciewspółżyciaczy duża liczba partnerów seksualnych na rozwój raka szyjki macicy. Badanie wskazuje
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
równieżna to, że pomimolicznych kampaniiinformacyjnychmłodziludzie nie mają dostatecznejwiedzyna temat programuprofilaktykirakaszyjkimacicyiwymaga ona uzupełnienia [27].
Badaniaprzeprowadzanewśródstudentówuczelnimedycznychbudzą optymizm ze względu na wysoki poziom świadomości profilaktyki raka szyjki macicy. Przyszli lekarze będą stanowić podstawowe źródło informacji dla swoich pacjentek, dlatego niezbędnejestich odpowiednieprzygotowanieoraz edukacjaw tym zakresie. Badanie przeprowadzoneprzezK. Osowiecką iwsp. w2020rokuwskazuje naznacznie większy poziomwiedzynatematrakaszyjkimacicywśród studentówmedycynyw porównaniu ze studentamikierunkówniemedycznych. Wbadaniuwzięlirównieżudziałmężczyźni, przy czymw większościpytańnie zaobserwowano wpływupłcina poprawnośćodpowiedzi. Zdecydowanawiększośćstudentówwiedziała,że głównymczynnikiemryzyka raka szyjkimacicyjestzakażeniewirusemHPV,jednak ok.połowa ankietowanychwskazywałanazwiązekrakaszyjkimacicyzczynnikamigenetycznymi. Większośćstudentów poprawnie wskazywała cytologię jakobadanie profilaktyczneorazposiadaławiedzę na tematpodstawcytologii,alejedynie40%badanychpotrafiłowskazaćdokogoskierowany jest populacyjny Program profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy w Polsce. Jedynie 57% ankietowanych studentów miało świadomość, że rak szyjki macicy nie dajecharakterystycznychwczesnychobjawów,co wskazuje nato,że wciąż w społeczeństwie dominuje przekonanie: nie ma objawów, nie ma choroby [28]. Badanie przeprowadzone wśród studentek polskich uczelni medycznych przez A. Liszcziwsp.równieżwskazujenawysokipoziomwiedzynatematrakaszyjkimacicy. Jednakpomimoogólniesatysfakcjonującegowynikuwiększośćstudentekzaniża odsetek występowaniarakaszyjkimacicyjakonowotworuwynikającegoz zakażeniawirusem HPV. Ponadtostudentkipomimoznaczącejwiedzy w zakresie rakaszyjkimacicypodawałyczynnikiniepotwierdzonenaukowojakomającerzekomowpływnarozwójtego nowotworu, czegoprzykłademjestPCOS(ang. polycystic ovary syndrome)[29].Zwraca się również uwagę nato, żewysokipoziomwiedzyteoretycznej dotyczący profilaktyki raka szyjkimacicy nie zawsze koreluje z wcielaniem zachowań prozdrowotnych we własne życie.
3.5. Stan wiedzy na temat profilaktyki raka szyjki macicy wśród kobiet związanych ze służbą zdrowia
Zprzeanalizowanychbadańwynika,żepracaw służbie zdrowianiezawszeoznacza wyższypoziomwiedzyna tematprofilaktykirakaszyjkimacicy. Jednoz takich badań przeprowadzonowpowiecieprzasnyskimw2008roku.Wykazanonieznaczniewiększą świadomośćprofilaktykirakaszyjkimacicywśródkobietzwiązanychzesłużbązdrowia w stosunkudokobietześrodowiskaniemedycznego[30].Podobnebadanieprzeprowadzone10 latpóźniejw Rypinie przez D.PonczekiL. Kusińską również wykazałonieznaczneróżnice. W badaniutym poziomwiedzykobietocenionojako średni – 7,5% respondentek nigdynie wykonałocytologii. Jakogłównepowody rezygnacjiz badania kobiety wymieniały brak wiedzy na temat profilaktyki, brak dolegliwości, lęk przed diagnozą oraz brak czasu [31].
Zbadaniaprzeprowadzonegoprzez E. Kostrzewę-Zabłocką iwsp.w2013rokuwynika, że ankietowanepielęgniarkiniemająwystarczającejwiedzynatematrakaszyjkimacicy, co uniemożliwia właściwą edukację pacjentek. Większość pielęgniarek poddaje się
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
systematycznym badaniom profilaktycznym (71%), a ponad połowa z nich popiera szczepieniaprzeciwkowirusowiHPV. Oznaczato jednakrównież, żeok. połowa znich nie popieratychszczepień,a jednatrzecianie wykonuje badaniacytologicznego systematycznie.Tylko12%pielęgniarekusłyszałoomożliwościzaszczepieniaodlekarzarodzinnego lubginekologa, 88% niezostałoz tym zapoznanych.Ankietowanenie decydują się na szczepienia również ze względu na wysoką cenę szczepionek [32].
E. SmoleńiB.Dobrowolskaw swoimbadaniuprzeprowadzonymwśródpielęgniarek w województwachpodkarpackimi lubelskim,opublikowanymw „Problemach Pielęgniarstwa”w2018roku,wykazały,że6,5%badanychkobietnigdyniemiałowykonanej cytologii. Połowapielęgniarek miaławykonanebadaniecytologicznew ciągu ostatnich 12 miesięcy, a jedna trzeciaponadroktemu.Zdecydowanie częściejbadały siękobiety zamężne w porównaniu z kobietamistanu wolnego. Ponadto tendencja ta rosła wraz z wiekiem badanych.Niepokojącejestjednakto, że prawiepołowapielęgniarekwciąż zgłasza się do lekarza ginekologa dopierowówczas, gdy wystąpiąu nichdolegliwości związane znarządemrodnym, niez powoduświadomejdecyzjiw zakresie profilaktyki [33]. Pielęgniarkistojąnapierwszym fronciekontaktuz pacjentami, w związkuz czym stanowiąistotneźródłoinformacji. Praca w takim środowiskuwymaga zatemwiększej świadomości i wyedukowania w zakresie działań profilaktycznych.
3.6. Wpływ palenia tytoniu na rozwój raka szyjki macicy oraz świadomość profilaktyki wśród kobiet ciężarnych
Palenietytoniujestjednymznajistotniejszychczynnikówryzykarozwojurakaszyjki macicy.Jużw1977rokupodejrzewanozwiązekpomiędzywdychaniemdymu papierosowego a rozwojemtejchoroby.Zbiegiemlatudowodniono,żeskładnikidymutytoniowego są obecnew śluzieszyjkimacicy w podobnych stężeniach jakw śluzie drógoddechowych. Dym tytoniowy, działając poprzez różne mechanizmy molekularne związane z infekcjąwirusaHPV, maznaczny wpływ na rozwój raka szyjki macicy [34, 35].
B. Kozakiewicz i wsp. w latach 2009-2017 prowadzili badania wśród 570 kobiet. Przebadano500zdrowychi70 chorującychna raka szyjkimacicykobietwwieku od18 do 70 lat leczonychw CentrumOnkologii – Instytucie im. MariiSkłodowskiej-Curie w Warszawie. Dowiedziono, że ryzykorozwojuraka szyjkimacicywzrastaponaddwukrotnie u kobietpalących.Stwierdzono,że jedynie co trzeciachora kobietaizaledwie 15% zdrowychrespondentek miałoświadomośćnegatywnegowpływupalenianaryzyko zachorowania.Ponadtostan wiedzybadanychniezmieniałsię na przestrzenilat,w których prowadzono analizę [36].
Niezaprzeczalnie istnieje potrzebaedukacjispołeczeństwaw temaciewpływupalenia na rozwójnowotworów,a dodatkowym problememjestbrak skutecznychmetodograniczania nałogu. S.A. James iwsp.badali31palącychkobietz dysplazją szyjkimacicy, obejmując je odpowiednią opieką psychologiczną. Wykazano, że właściwa edukacja o związku palenia z rozwojem raka szyjki macicy oraz odpowiednie wsparcie mogą znacznie wpłynąć na redukcję liczby wypalanych papierosów [37].
Rak szyjkimacicy jestjednymz najczęściejrozpoznawanychnowotworówkobiet równieżpodczas ciąży. WPolsce rozpoznaje się tę chorobę w przedzialeod1 na 1307 do 1 na 2500 przypadkóww stosunkudociąż [38]. Kozakiewicziwsp.przeprowadziły w 2015 roku badanie wśród kobiet będących pod opieką specjalistycznej poradni K. Przebadano127zdrowychciężarnychw większościwieku od19do40lat. Nieco ponad
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
połowabyła w pierwszejciąży. Kobiety wiedziały, żepaleniemanegatywnywpływ na dzieckoizwiększaryzykozachorowanianaróżnechoroby(składnikidymutytoniowego przedostają się przez łożysko oraz do mleka matki). Za stwierdzeniem, że wypalenie pięciu papierosówna dobę jestnieszkodliwedla dziecka,opowiedziałosię 6%przebadanych kobiet. Niestety świadomość zagrożenia nie wpłynęła znacząco na działania prozdrowotne,jedynie10 (8%)spośródpalącychkobiet(24%)całkowiciezaprzestało używaniapapierosóww ciąży.Paleniebierne również ma negatywnywpływnarozwój dziecka.Dlategoniepokoifakt,że badane zapytane omiejsca narażeniana dymtytoniowy najczęściejwskazywały własnydom(36%),miejsca publiczne lubpracę(po19%)oraz domy rodziców i znajomych (11%) [39].
Kobietyoczekującepotomstwasą grupąspołeczną, którajestobjętaszczególnąopieką orazjestzobligowanadowykonywaniawieluniezbędnychbadańprofilaktycznych.WedługzaleceńPolskiegoTowarzystwaGinekologicznegocytologiapowinnabyćwykonana jako jedno z pierwszychbadań,jeślinie była wykonywana w ciągu ostatnich sześciu miesięcy[42]. Globalnieodseteknieprawidłowychwynikówcytologiiw ciążywynosi do 5% [43].Wostatnichlatachkobietycoraz częściejświadomie opóźniająprokreację, co może skutkować wzrostem ciąż powikłanych nowotworem.
I. Bojar i wsp. w 2010 roku przeprowadzili badanie ankietowe wśród ciężarnych w większości(94%)polskichszpitalizoddziałempołożniczym.Znaczącowięcejkobiet zamieszkującychwieśwporównaniuzmieszkankamimiast(43,7%vs34,6%)niemiało wykonanegobadaniacytologicznegoprzedciążą.Większośćbadanychwskazałaprawidłowowiek,natomiastmniejniżpołowa–dużąliczbępartnerówseksualnychjakoczynniki mającewpływnarozwójrakaszyjkimacicy. Jedyniejednapiątaankietowanychwskazała wczesnąinicjację seksualną,a jednatrzeciazaznaczyłapalenie papierosówjakoczynniki ryzyka. Poziomwiedzynatematwirusowejetiologiiraka szyjkimacicyrównieżokazał się niewystarczający, przy czym był większy wśród kobiet zamieszkujących miasto (73,7%vs66%)[44].NegatywnieocenionowiedzęciężarnychoskutkachinfekcjiHPV równieżw badaniuKozakiewicz.Jedynie 6%kobietwiedziałoowpływieinfekcjiHPV na rozwójrakaszyjkimacicy.Żadna z ankietowanychnie była szczepionaprzeciwko HPV,a70%niewiedziało,żejesttakamożliwość[39].PodobnieuK.Kuczborskiejiwsp. zaszczepienieprzeciwkoHPV deklarowało6%kobietbadanychw okresie ciąży [45]. Ciąża jestdlaczęścikobietjedynymokresem,kiedybardziejzwracająuwagę napoprawę jakościzachowańzdrowotnych. Zuwaginato lekarzeprowadzącypowinnidokładać wszelkich starań, abyciężarne terminowowykonywałyniezbędne badania profilaktyczne. Wbadaniu Kuczborskiejiwsp. z 2018 rokugrupębadaną stanowiłyciężarne (od17.do45.rokużycia)wIIItrymestrzeciążylubwpierwszymmiesiącupoporodzie. Wynikipokazały,że niespełna połowaprzebadanych wykonywałacytologięregularnie każdegoroku. Niepokojąceokazałysię głównepowody, dlaktórychkobietyniewykonywałycytologii:brakpotrzebywykonaniabadania (40,9%), brakzaleceń od lekarza (28,6%)oraz brakopiekiginekologicznej(16,3%). Wśród ankietowanychjedynie 4,9% wykonałocytologięjakoelementprzygotowaniaprzedplanowanąciążą.Spośródkobiet, które wykonały cytologię już w ciąży (80,6%), odsetek wyników nieprawidłowych
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
wyniósł2,3%,a stan zapalny wykryto u 23,6%ankietowanych[45]. Wbadaniu J. Danielskiejiwsp. analizowanoprzebiegchorobydziewięciuciężarnychdotkniętychrakiem szyjkimacicyleczonychw RegionalnymOśrodku Onkologicznymw Łodziw latach 2011-2014. Bardzo istotnym czynnikiem decydującym o leczeniu jest okres ciąży, w którymrozpoznanonowotwór.UośmiukobietrozpoznanochorobęwIIiIIItrymestrze ciąży,aujednejwczasiepołogu.WbadanejgrupierozpoznanierakawIItrymestrzeciąży decydowałoojejzakończeniuipilnymleczeniu.Natomiastwprzypadkurakarozpoznanego w IIItrymestrzeciążabyłakontynuowana, a leczenieodroczonedo momentuumożliwiającegoporód.Drugim ważnymczynnikiemwarunkującymrokowaniejeststopień zaawansowaniaprocesunowotworowego.U dwóchbadanychkobietzchorobąwwysokim stadium rozwoju doszło do przerzutów. W leczeniu stosowano radiochemioterapię, brachyterapię[46](źródłopromieniowaniajonizującego zostajeumieszczonew tkance nowotworowejlub w jej pobliżu)[47]oraz zabiegoperacyjny.Rokowaniedla kobiet ciężarnych,uktórychrozpoznanorakaszyjkimacicy,zależywgłównejmierzeodstopnia zaawansowanianowotworuw momencierozpoznania ijestpodobne dorokowaniachorych niebędącychw ciąży[46].Należyjednakzaznaczyć, żestreszwiązanyz diagnozą nowotworu czyleczeniemchorobyodciska ogromne piętnozarównonamatce, jakina dziecku.Pojawiająsięzmianyw obraziehormonalnym, biochemicznym,a nawetanatomicznym matki, które mogą skutkowaćuszkodzeniemmózgudziecka oraznegatywnie wpływać na rozwój jego osobowości [48].
3.7. Świadomość profilaktyki raka szyjki macicy w grupie kobiet najbardziej narażonych na zakażenie HPV
GrupąnajbardziejnarażonąnazakażeniewirusemHPVsąkobietyświadcząceusługi seksualne–zewzględunadużąliczbępartnerów,wczesnywiekinicjacjiseksualnejoraz współistnienieinnychchoróbprzenoszonych drogą płciową,jakteżpaleniepapierosów oraz stosowanie doustnejantykoncepcji.Pomimotrudnościw oszacowaniuproblemu w tejgrupie kobiet – jesttośrodowisko,któremożedostarczyćinteresującychwyników badań.JednymznichjestbadanieprzeprowadzoneprzezK.Hermanaiwsp.w2014roku, zktóregowynika,żeankietowaneczęstochodziłydoginekologa,a89%znichwykonywało badanie cytologiczne conajmniejraz natrzylata, cowskazujenawysokipoziomświadomościprofilaktykiraka szyjkimacicy. Kobiety byłyrównieżświadomewiększości czynnikówryzyka, przeważająca część wskazywałaprzede wszystkim nawirusa HPV jako głównyczynnik rozwoju rakaszyjkimacicy. Jednaktylko29%potrafiłowskazać do kogo skierowanyjestpopulacyjnyProgramprofilaktykiiwczesnego wykrywania raka szyjkimacicyw Polsce.Autorzypodkreślają, że zewzględunaduże ryzykozakażenia wirusemHPVrozwiązaniemsąprzedewszystkimkampaniespołeczne,któremajązachęcić kobietydosystematycznychwizytginekologicznychorazbadańprzesiewowych [49].
4. Australia wzorem działań profilaktycznych
Wzorem działań profilaktycznych dla innych krajów walczących z rakiem szyjki macicymożebyćAustralia,którawyznaczyłacel,abydo2028rokuliczbanowychprzypadków rakaszyjkimacicywynosiła4 na100000kobiet[50]. Programbadańprzesiewowychw kierunkurakaszyjkimacicy zostałwprowadzony w Australiiw 1991roku. Obecnieobejmujeonkobietywprzedzialewiekowymod25do74lat.Programdo2017 roku umożliwiał wykonanie bezpłatnej cytologii, natomiast po 2017 roku klasyczna
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
cytologiazostałazastąpionatestamimolekularnymi,wykrywającymiposzczególnetypy wirusa HPV [51]. Możnazauważyć,żebyłto przełomowymomentw profilaktyce raka szyjkimacicy. Testymolekularneotworzyłydrogę do profilaktykikorespondencyjnej. Kobietymogąsamepobierać próbkiz drógrodnych(wymazz pochwy)iodsyłać je do badania [52]. Wprzypadkuuzyskaniawynikupozytywnegokolejnymkrokiemjestjuż wykonanie cytologii na podłożu płynnym. Jeśli wynik testu jest negatywny, należy wykonaćkolejnebadaniewciągupięciulat.Wprzypadkuinfekcjiwysokoonkogennymi typamiwirusa pacjentkaod razukierowanajestna badanie kolposkopowe[53]. Takie postępowanie wykazuje większą skuteczność w wykrywaniu zmian przedrakowych iraka szyjkimacicy. Dlaporównania:skutecznośćcytologiiklasycznejwynosi od50% do 60% [54].Wlatach 2018-2022 ponad5,2mln kobietwzięłoudziałw Narodowym Programie Badań Przesiewowych w Australii (77% populacji objętej programem). W2022 roku onkogenne typy wirusaHPV(16, 18)wykrytojedynie u2%kobiet, a63% z nich przeszło badanie kolposkopowe w ciągu trzech miesięcy [55].
Narodowyprogram szczepieńzostałwprowadzonyw Australiiw 2007roku iobejmowałdziewczynki, a w 2013 rokuzostałposzerzonyo chłopców. Obecnieobejmuje on dzieciw przedzialewiekowymod12 do13lat. Szczepionkisądostarczane głównie w ramachprogramuszczepieńszkolnych. Istniejerównież możliwośćbezpłatnego doszczepieniado26.rokużycia w przypadkupominięciadawkiszczepionki.WAustralii w ramach programu szczepieńmożna bezpłatniezaszczepić się szczepionką dziewięciowalentnąGardasil9, cozapewnia ochronęprzedwiększąliczbą typów wirusaHPV [56]. Działaniate zaowocowałytym, żestopieńwyszczepienia chłopcóww Australiijest najwyższyna świecie:w 2018roku 78% chłopców w wieku15latbyłozaszczepionych conajmniejjednądawkąszczepionki.Odsetekzaszczepionychdziewczątwtymsamym wieku był nawet wyższy – wynosił 86% i nadal wzrasta [57].
DosukcesuAustraliiwwalcezrakiemszyjkimacicyprzyczyniłosiępołączenieskutecznegosystemuszczepieńiprogramubadańprzesiewowych. Jednakkrajtenrównież mierzy się z problemem edukacjiw zakresieprofilaktykiraka szyjkimacicy.Badanie przeprowadzonew2015rokuprzezS.R.Skinneriwsp. wykazało,żejeślichodzioprogram szczepieńszkolnychw Australii,stopieńpoinformowania natematszczepionkiorazsamego wirusaHPVwśróduczniówjestbardzoniski.Częstodeklarowanyjestcałkowitybrak edukacjiwtymtemacie.Pomimoobecnychkampaniiprofilaktycznychorazrozpowszechnionychinformacjinatematszczepień zaobserwowanoniskistopieńzrozumieniatego, przedjakimichorobamichroniszczepienieprzeciwkoHPV.Udziałuczniów wpodejmowaniudecyzjiwzakresieszczepieńjestniewielkirównieżm.in.zewzględunatrudności w komunikacji i rozmowie na temat szczepień między rodzicami a dziećmi [58].
5. Podsumowanie
Zmagania z rakiemszyjkimacicyw Polsce trwają jużod drugiejpołowyubiegłego wieku. WówczasPolkizaczęłykorzystać z konwencjonalnego badaniacytologicznego, jednak początkiprofilaktykiraka szyjkimacicyw naszymkrajubyłytrudne. Świadomość zdrowotna kobietwzrastała powoli, azainteresowaniebadaniamiprzesiewowymiprzez długiczas byłoniewielkie. Momentem przełomowymbyłowprowadzenie w 2006roku Programu profilaktykii wczesnego wykrywania rakaszyjkimacicy,którymobjętesą kobietywprzedzialewiekowymod25.do64.rokużycia.Naprzestrzenilatzaobserwowano spadekliczby zachorowańnarakaszyjkimacicy orazwzrostpoziomuwiedzynatemat
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
związkutego nowotworuz wirusemHPV.Wciążjednakpozostaje wiele wyzwań.Badaniapokazują, że motywacjądowykonaniabadaniacytologicznegorzadkojestpotrzeba profilaktyki.Kobietyzgłaszająsię do ginekologaw związkuz dolegliwościami, które mogąbyćzwiązaneznowotworemjużwzaawansowanymstadium.Istniejewięcpotrzeba promowaniaprofilaktykiiposzukiwaniaczynników motywującychdowykonaniacytologii. Dużym krokiem było wprowadzenie w Polsce programu szczepień przeciwko HPVw2023roku.Kluczowawdziałaniachpromującychszczepieniajestwięcedukacja rodziców na temat skuteczności i bezpieczeństwa szczepionki. Pomimo tego,że ogólnaświadomośćspołeczeństwawzrasta, poziom wiedzyPolek na tematwirusa HPV,profilaktykirakaszyjkimacicy orazczynnikówryzykategonowotworu we wszystkichanalizowanychgrupachkobietjestniewystarczający. Szczególnie niepokojącyjestniskipoziomwiedzynatematprofilaktykiraka szyjkimacicyizachowań prozdrowotnychwśródpersonelu medycznego, cooznacza,że praca w służbiezdrowia nie zawszewiążesię z większąświadomością w tymzakresie. Wciążjestwiele kobiet, które niewiedzą,dokogoskierowanyjestpopulacyjnyProgramprofilaktykiiwczesnego wykrywaniarakaszyjkimacicy.Optymizmmoże budzićwiększypoziomwiedzystudentówmedycynynatematdziałańprofilaktycznychorazczynnikówryzykazachorowania narakaszyjkimacicy.Ciekawychdanychdostarczająbadaniaprzeprowadzonewgrupie kobietświadczącychusługiseksualne,które wskazująna wysokipoziomświadomości zdrowotnejiwiększązgłaszalność na badaniacytologiczne.Kobietyw ciążyczęstosą świadome zagrożenia związanego z paleniem tytoniu, jednak nie przekłada się to na zerwaniez nałogiem.Rak szyjkimacicyjestnajczęstszymnowotworem wykrywanym u kobietrównieżw czasieciąży.Niestetyczęsto niewidząonepotrzebywykonywania cytologii, a rzadkoprofilaktycznebadaniecytologicznejestelementemprzygotowania do ciąży.
Wzorem w działaniach profilaktycznych, do którego Polska będzie dążyć przez najbliższelata, możebyćAustralia, gdzie już w2028rokuprzewidujesięmniejniż 4 na 100 000 przypadkówrakaszyjkimacicy. Sukces tenjestzwiązany zwłaściwiefunkcjonującąpolitykąszczepienną iprogramembadańprzesiewowych. Polskapowinnaiść za przykładem krajów takich jak Australia i zastosować rozwiązania, które już działają. Równie istotnesą kampanieprofilaktyczneizaangażowaniecałegospołeczeństwa, co pozwoliznaczniezredukowaćliczbę przypadkówtego nowotworu,a w przyszłościcałkowicie wyeliminować tę chorobę.
Literatura
1. Pacjent.gov.pl, Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, Nie daj się rakowi szyjki macicy, https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/nie-daj-sie-rakowi-szyjkimacicy [data dostępu: 31.12.2023].
2. JastrzębskiT., Rak szyjki macicy, https://www.onkonet.pl/dp_nnr_rakszyjkimacicy.php [data dostępu: 12.01.2024].
3. Stelmach M., Aż 13 proc. Polek w ogóle nie korzysta z wizyt u ginekologa – wyniki raportu, https://www.termedia.pl/ginekologia/Az-13-proc-Polek-w-ogole-nie-korzystaz-wizyt-u-ginekologa-wyniki-raportu,47052.html[data dostępu: 16.12.2023].
4. Gośliński J., Wirus brodawczaka ludzkiego HPV – profilaktyka i badania, https://www.zwrotnikraka.pl/wirus-brodawczaka-ludzkiego-hpv/ [data dostępu: 30.11.2023].
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
5. Pacjent.gov.pl, Serwis Ministerstwa Zdrowia iNarodowego Funduszu Zdrowia, Szczepienie, które chroni przed rakiem, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/szczepieniektore-chroni-przed-rakiem [data dostępu: 2.01.2024].
6. NowakowskiA., Wojciechowska U., Wieszczy P., CybulskiM., KamińskiM.F., Didkowska J., Trends in cervical cancer incidence and mortality in Poland: is there an impact of the introduction of the organised screening?, European Journalof Epidemiology, 32(6), 2017, s. 529-532.
7. Pacjent.gov.pl, Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, Profilaktyka raka szyjki macicy, https://pacjent.gov.pl/programprofilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy [data dostępu: 14.12.2023].
8. Ministerstwo Zdrowia, Rozszerzamy dostęp do bezpłatnej mammografii i cytologii, https://www.gov.pl/web/zdrowie/rozszerzamy-dostep-do-bezplatnej-mammografiii-cytologii [data dostępu: 25.12.2023].
9. Szafrańska-Barańska A., Dobry wybór. Program pierwotnej profilaktyki raka szyjki macicy, Forum Medycyny Rodzinnej, 9(2), 2015, s. 97-99.
11. Augustynowisz E., Szczepionka przeciw HPV, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/hpv/?strona=1 [data dostępu: 6.12.2023].
12. JankowskiM., Grudziąż-Sękowska J., Wrześniewska-WalI., Tyszko P., SękowskiK., Ostrowski J., GujskiM., PinkasJ., National HPV vaccination program in Poland – public awareness, sources of knowledge, and willingness to vaccinate children against HPV, Vaccines, 11(8), 2023, s. 1371.
13. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Instytut Badawczy, Badanie ankietowe (CATI)dotyczące wiedzy i oczekiwań rodziców nastolatków na temat szczepień przeciwko HPV Raport końcowy z badania, 2022, s. 1-20.
14. Sypień P., Zielonka T.M., Knowledge and awareness of polish parents on vaccination against human papillomavirus, Vaccines, 10(7), 2022, s. 1156.
15. GanczakM.,Owsianka B., Korzeń M., Factors that predict parental willingness to have their children vaccinated against HPV in a country with low HPV vaccination coverage, InternationalJournalof EnvironmetnalResearch and Public Health, 15(4), 2018, s. 645.
16. Bojar I., Woźnica I., HoleckiT., Diatczyk J., Dostępność badań cytologicznych oraz poziom wiedzy kobiet na temat ich znaczenia w profilaktyce chorób nowotworowych narządu rodnego, Medycyna Ogólna iNaukio Zdrowiu, 16(1), 2010, s. 77-89.
17. NowakowskiA., Arbyn M., Turkot M.H., Wieszczy P., Miłosz K., KamińskiM.F., Didkowska J., BidzińskiM., Olszewski W., Wielgoś M., KrzakowskiM., Kuchar E., WalewskiJ., A roadmap for a comprehensive control of cervical cancer in Poland: integration of available solutions into current practice in primary and secondary prevention, European Journalof Cancer Prevention, 29(2), 2020, s. 157-164.
18. JokielM., Bielska-Lasota M., Kraszewska E., Zmiany uświadomienia i zachowań zdrowotnych kobiet dotycząceprofilaktyki raka szyjki macicy w latach 1976, 1986, 1990, 1998, Przegląd Epidemiologiczny, 55(3), 2001, s. 323-329.
19. SpaczyńskiM., Karowicz-Bilinska A., Rokita W., Molińska-Glura M., Januszek-Michalecka L., SeroczyńskiP., Uchlik J., Nowak-Markwitz E., Uczestnictwo kobiet w Populacyjnym Programie Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy w latach 2007-2009, Ginekologia Polska, 81(9), 2010, s. 655-663.
20. SpaczyńskiM., Nowak-Markwitz E., Januszek-Michalecka L., Karowicz-Bilińska A., Profil socjalny kobiet a ich udział w Programie Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy w Polsce, Ginekologia Polska, 80(11), 2009, s. 833-838.
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
21. Lipińska A.M., Karnia A., Włoch A., Lipińska-Stańczak M.M., Opuchlik A.M., Poziom wiedzy o czynnikach ryzyka wystąpienia raka szyjki macicy a zachowania prozdrowotne kobiet z terenu województwaświętokrzyskiego,Studia Medyczne,30(3),2014, s. 196-202.
23. Bakalczuk G., Wdowiak A., Lewicka M., Bąk M., Bakalczuk S., Kanadys K., Ocena wykonywania profilaktycznych badań cytologicznych przez kobiety w okresie okołomenopauzalnym, Przegląd Menopauzalny, 8(2), 2012, s. 129-134.
24. Stefanek A., Durka P., Poziom świadomości kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy, PolskiPrzegląd Nauk o Zdrowiu, 1(38), 2014, s. 29-38.
25. Wychowaniec M., Głuszek S., Pierzak M., Kozieł A., Zachowania zdrowotne kobiet w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy, Studia Medyczne, 32(1), 2016, s. 29-36.
26. Nowicki A., Farbicka P., Anczura K., Wiedza uczennic technikum i absolwentek studiów wyższych z zakresu profilaktyki i leczenia raka szyjki macicy, 2(64), 2017, s. 246-253.
27. Wdzięczna M., KochmanD.,Głowacka M., Opinions of cervical cancer risk factors and prevention among university students in Lodz, Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej / Long-Term Care Nursing, 2(2), 2017.
28. Osowiecka K., Yahuza S., Szwiec M., Gwara A., Kasprzycka K., Godawska M., Olejniczak D., Nowacka A., NowakowskiJ.J., NawrockiS., Rucinska M., Students’ knowledge about cervical cancer prevention in Poland, Medicina, 57(10), 2021, s. 1045.
29. Liszcz A., Badowska-Kozakiewicz A., Knowledge of medical school students on breast cancer and cervical cancer, and their prevention,MedicalStudies, 4(4), 2015, s. 271-276.
30. Nowicki A., Borowa I., Maruszak M., Zachowania zdrowotne kobiet w zakresie zapobiegania, wczesnego wykrywania stanów przedrakowych i raka szyjki macicy, Ginekologia Polska, 79(12), 2008, s. 840-849.
31. Ponczek D., Kusińska L., The level of knowledge and health behaviors in the field of breast cancer and cervical cancer on the example of employees from PPH Emix and nurses from SP ZOZ in Rypin, Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej / Long-Term Care Nursing, 4(4), 2019, s. 33-44.
32. Kostrzewa-Zabłocka E., Dziemidok P., Makara-Studzińska M., Wiedza pielęgniarek pracujących w szpitalu na temat profilaktyki raka szyjki macicy jest niewystarczająca , Journalof Education, Health and Sport, 5(4), 2015, s. 229-244.
33. SmoleńE., Dobrowolska B., Czynniki warunkujące wykonywanie badania cytologicznego oraz wizyt kontrolnych u ginekologa w grupie pielęgniarek województwa lubelskiego i podkarpackiego, Problemy Pielęgniarstwa, 26(2), 2018, s. 130-139.
35. ChenL., WangH., Nicotine promotes human papillomavirus (HPV)-immortalized cervical epithelial cells (H8) proliferation by activating RPS27a-Mdm2-P53 pathway in vitro, ToxicologicalSciences, 167(2), 2019, s. 408-418.
36. KozakiewiczB., ChądzyńskaM.,ReczekM.,Jodkiewicz Z., Goławska E., Palenie tytoniu i wirus HPV – cisi zabójcy, Current Gynecologic Oncology, 16(4), 2018, s. 234-244.
37. James S.A., Meier E.M., Wagener T.L., Smith K.M., Neas B.R., Beebe L.A., E-cigarettes for immediate smoking substitution in women diagnosed with cervical dysplasia and associated disorders, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4808951/ [data dostępu: 3.12.2023].
38. PawłowiczP., Dąbrowska M., Fast and unfavorablecourseof invasive cancer of the uterine cervix associated with pregnancy despite of a typical treatment. Case report of 35 -yearold pregnant multipara, European Journalof GynaecologicalOncology, 37(4), 2016, s. 558-562.
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
39. Kozakiewicz B., Chądzyńska M., Dmoch-Gajzlerska E., Wiedza ciężarnych na temat szkodliwości paleniadla płodu i świadomość wpływu zakażenia wirusem HPV na rozwój raka szyjki macicy, Current Gynecologic Oncology, 14(1), 2016, s. 13-22.
40. Instytut Medycyny Wsiim. Witolda Chodźki, Raport ,,Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży”, 2013, s. 1-122.
41. Wierzejska R., Jarosz M., SawickiW., Stelmachów J., Siuba M., Antyzdrowotne zachowania kobiet ciężarnych. Tytoń, alkohol, kofeina,ŻywienieCzłowieka iMetabolizm, 38(2), 2011, s. 84-98.
42. Rekomendacje Polskiego TowarzystwaGinekologicznego w zakresie opieki przedporodowej w ciąży o prawidłowym przebiegu, 2005, s. 1-11.
43. KumariS., Screening for cervical cancer in pregnancy, Oncology Reviews, 17(11429), 2023, s. 1-4.
44. Bojar I., BilińskiP., Boyle P., ZatońskiW., MarcinkowskiJ.T., Wojtyła A., Prevention of female reproductive system cancer among rural and urban Polish pregnant women, Annals of Argiculturaland EnvironmentalMedicine, 18(1), 2011, s. 183-188.
45. Kuczborska K., Kacperczyk-Bartnik J., Wolska M., Pluta M., Bartnik P., Dobrowolska-Redo A., Romejko-Wolniewicz E., Secondary cervical cancer prevention in routine prenatal care – coverage, results and lessons for the future, Ginekologia Polska, 90(7), 2019, s. 396-402.
46. Danielska J., Moszyńska-Zielińska M., Gottwald L., WilczyńskiM., WilczyńskiJ.R., Fijuth J., Rak szyjki macicy związany z ciążą w materiale Regionalnego Ośrodka Onkologicznego w Łodzi z lat 2011–2014, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Onkologicznego Nowotwory, 1(2), 2016, s. 107-114.
47. Terlikiewicz J., Makarewicz R., Rola brachyterapii HDR w paliatywnym leczeniu pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową, Polska Medycyna Paliatywna, 5(2), 2006, s. 62-70.
48. Jośko-Ochojska J., Traumatyczne przeżycia matki ciężarnej a zdrowie jej dziecka,Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 15(3), 2016, s. 117-129.
49. HermanK.,Wolak Ł., Kajdy A., RabijewskiM., Ocena wiedzy i świadomości dotyczącej czynników ryzyka i profilaktyki raka szyjki macicy kobiet świadczących usługi seksualne w Polsce, Seksuologia Polska, 16(1), 2018, s. 1-7.
50. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Australia może być pierwszym krajem, który wyeliminuje raka szyjki macicy, https://szczepienia.pzh.gov.pl/australia-moze-bycpierwszym-krajem-ktory-wyeliminuje-raka-szyjki-macicy/ [data dostępu: 23.03.2024].
51. Australian Government, Department of Health and Aged Care, National Cervical Screening Program, https://www.health.gov.au/our-work/national-cervical-screeningprogram/about-the-national-cervical-screening-program [data dostępu: 23.03.2024].
52. Australian Government, Department of Health and Aged Care, Self-collection for the Cervical Screening Test, https://www.health.gov.au/self-collection-for-the-cervicalscreening-test [data dostępu: 23.03.2024].
53. Australian Government, A guide to understanding your Cervical Screening Test results, https://www.health.gov.au/sites/default/files/documents/2022/07/national-cervicalscreening-program-a-guide-to-understanding-your-cervical-screening-test-results-nationalcervical-screening-program-a-guide-to-understanding-your-cervical-screening-testresults.pdf [data dostępu: 23.03.2024].
54. Musiał D., O wyższości detekcji wirusa HPV nad cytologią w profilaktyce raka szyjki macicy, https://www.euroimmun.pl/o-wyzszosci-detekcji-wirusa-hpv-nad-cytologiaw-profilaktyce-raka-szyjki-macicy/ [data dostępu: 24.03.2024].
55. Australian Government, Department of Health and Aged Care, National Cervical Screening Program monitoring report 2023,
Julia Słowikowska, Marzena Pytel, AleksandraPucułek, Katarzyna Kryszczyszyn-Musialik, Karolina Lau
56. Australian Government, Department of Health and Aged Care, HPV (human papillomavirus)vaccine,https://www.health.gov.au/topics/immunisation/vaccines/humanpapillomavirus-hpv-immunisation-service?language=und [data dostępu: 24.03.2024].
57. PatelC., Brotherton J.M.L., Pillsbury A., Jayasinghe S., Donovan B., Macartney K., MarshallH., The impact of 10 years of human papillomavirus (HPV) vaccination in Australia: what additional disease burden will a nonavalent vaccine prevent?, Euro Surveillance, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30326995 [data dostępu: 23.03.2024].
58. Skinner S.R., Davis C., Cooper S., Stoney T., MarshallH., Jones J., Collins J., Hutton H., Parrella A., ZimetG., ReganD.G., WhyteP., BrothertonJ.M.L.,RichmondP., McCaffrey K., Garland S.M., Leask J., KangM., Braunack-Mayer A., Kaldor J., McGeechan K., HPV.edu study protocol: A cluster randomised controlled evaluation of education, decisional support and logistical strategies in school-based human papillomavirus (HPV) vaccination of adolescents, BMC Public Health, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26373926 [data dostępu: 23.03.2024].
Stan wiedzy kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce
Streszczenie
Właściwa profilaktyka jest niezbędna do obniżenia zachorowalności na raka szyjki macicy. Chorobata wykrytawewczesnymstadiummożezostaćcałkowiciewyleczona.Szczególnieistotnesąszczepieniaprzeciwko wirusowiHPV,chroniąceprzed rozwojem tego nowotworu,oraz regularne badania cytologiczne, które pozwalają na wczesnewykrycieniepokojących zmian. Niestety dane statystycznewskazują,że w Polsceświadomośćkobietwtym zakresienadal jestniewystarczająca, mimo że od2006rokutrwapopulacyjnyProgram profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy. Nadzieję natomiast budzą: rosnąca świadomość wśródmłodych kobiet, wprowadzonyw Polsce program powszechnych szczepień oraz przykład Australii, gdzie profilaktyka raka szyjki macicy jest szczególnie skuteczna. Słowa kluczowe: rak szyjki macicy, profilaktyka, szczepienia przeciwko HPV, świadomość kobiet
Women’s knowledge about cervical cancer prevention in Poland
Abstract
The proper preventionis essential to reduce the incidence of cervical cancer. Thisdisease, whendetected in itsearly stage,can becompletely cured.Vaccinationsagainst HPVareparticularlycrucial, protecting against the development of cancer, along with regular cytological screenings that allow for the early detection of alarming lesions. Unfortunately, statistical data indicates that in Poland despite the Population Programme forthe PreventionandEarly Detection ofCervical Cancerlaunched in2006, women’sawarenessinthisfield is still insufficient. Nevertheless, there are promising facts such as the growing awareness among young women,the introductionofvaccinationprogramsinPolandorthe exampleof Australiawherecervicalcancer prevention is highly effective.
GabrielaZiółkowska1,MarlenaTarsa2, AleksandraLecnar3, Ewa Szklarek4, Karolina Lau5, Janusz Kasperczyk6
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
1. Wprowadzenie
W 2019roku światpo raz pierwszyusłyszało wirusie SARS-CoV-2(ang. severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 – drugikoronawirus ciężkiegoostrego zespołu oddechowego),którywbłyskawicznymtempierozprzestrzeniłsiępoświeciejakoczynnik etiologiczny COVID-19 (ang. coronavirus disease 2019). Skala zachorowań już w pierwszymkwartale 2020 rokuprzybrałaformępandemiiitak też zostałaokreślona przez Światową Organizację Zdrowia [1]. Spośród ponad 630 milionów przypadków zachorowań,potwierdzonychdo listopada 2022,dzieciimłodzieżstanowiłyzaledwie ok. 1,7% [2, 3], zaś przebieg choroby w tej grupie wiekowej opisywano często jako bezobjawowylubłagodny,rzadko wymagającyhospitalizacjiina ogółdobrzerokujący [4-7].
Niemniejjednakpierwszeraportydotycząceciężkichprzypadków wśródosóbmłodych zgłoszonojużw kwietniu2020 rokuw WielkiejBrytanii, następniew USA, Francjiczy Włoszech [8]. Pediatrzy odnotowywali hospitalizacje dzieci z gorączką i zapaleniem wieloukładowym – część z nich wymagała intensywnej terapii z powodu wstrząsu iniewydolnościwielonarządowej[9-11]. Około81%pacjentóww ciężkimstanie miało pozytywny wynik badań na obecność IgG przeciwko SARS-CoV-2, zaś 37% – na obecność kwasu nukleinowego wirusa. Wiele badań na szeroką skalę ujawniło także historię zakażenialub kontaktuz wirusemSARS-CoV-2w okresieod 2 do 6 tygodni przed wystąpieniem choroby. Wzwiązkuz powyższymw maju 2020rokuŚwiatowa OrganizacjaZdrowia nadałaschorzeniunazwę:wieloukładowy zespółzapalnyu dzieci imłodzieżytymczasowo związanyz COVID-19(MIS-C,ang. multisystem inflammatory syndromein childrenandadolescentstemporally relatedto COVID-19)[1],któryznany jesttakżepodnazwą:pediatrycznywieloukładowyzespółzapalnytymczasowozwiązany zzakażeniemSARS-CoV-2(PIMS-TS,ang. paediatricinflammatorymultisystem syndrome temporally associated with SARS-CoV-2).
1 s84074@365.sum.edu.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl.
2 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl.
3 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl.
4 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl.
5 karolina.lau@sum.edu.pl, Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl.
6 Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział NaukMedycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, www.sum.edu.pl
Gabriela Ziółkowska, Marlena Tarsa, Aleksandra Lecnar, Ewa Szklarek, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
Wzależnościodobjawówchoroba możeprzebiegaćw różnysposób –odbardzo łagodnegodobardzociężkiego.Charakterystycznajestgorączka,występującatuznacznie częściej niż w przypadku COVID-19 [12]. Ponadto wskazuje się na podobieństwo PIMS-TS do obrazu klinicznego innych znanych chorób, tj.: choroby Kawasakiego, gorączkireumatycznej,zespołu hemofagocytowego,zespołuwstrząsutoksycznegoczy sepsy [13,14]. Wrozpoznaniuzespołurolę odgrywają obecne:dodatniwynik testów serologicznych,RT-PCR, niedawnezakażenie lubekspozycjanaCOVID-19orazobjawy kliniczne [15].
Dotychczaszdiagnozowanychzostało ponad 9000dziecinacałymświecie;chorują głównie dzieci w wieku od 6 do 12 lat, zaś średni wiek chorych to 9,3 roku. Wśród czynnikówpredysponującychdo zachorowaniawymienić można:płeć(56,8%chorych tomężczyźni),rasę(Latynosiiosobyrasyczarnejstanowiąodpowiednio34,6%i31,5% chorych)[16-18]orazotyłość[19]. Mniejszą częstość występowaniazespołu obserwuje sięnatomiastudziecipochodzeniaarabskiegoiazjatyckiego[20-23].Wpływkonkretnych genów na szlaki immunologiczne specyficzne dla PIMS-TS wymaga dalszych badań [23].Mimopotencjalnieciężkiegoprzebieguchorobywskaźnikśmiertelnościutrzymuje się na niskimpoziomie, tj.ok.0,8%. Należyjednakpamiętać, iżbrakterminowegoiskutecznegoleczeniaznaczącopogarszarokowanieu chorych, cowskazujena konieczność stałego ulepszania metod diagnostycznych i terapeutycznych PIMS-TS.
2. Cel pracy
Celem pracy jest przybliżenie wyników badań z najnowszych publikacji na temat zespołuPIMS-TS, a tymsamymomówieniepotencjalnychmechanizmów rozwojutego schorzenia, przedstawienieobrazuklinicznego,postępowaniaterapeutycznego,a także zalecanej profilaktyki.
3. Metody badawcze
AnalizowanobazydanychPubMediGoogleScholarpodkątemartykułów, opublikowanychodczasu powstania tychbaz dostycznia 2024roku, opisującychproblematykę zespołupocovidowegou dzieciimłodychosób.Ponadtoprzeprowadzonokonsultacje merytoryczne ze specjalistami z zakresu pediatrii.
4. Patomechanizm choroby
PIMS-TSstanowinowyrodzajmanifestacjizakażeniaSARS-CoV-2,którycharakteryzuje się nasilonąiopóźnionąw czasie względemprzebytego COVID-19[1, 20,2331]odpowiedziązapalnąw organizmie(PMS-TSwystąpiłśredniood4 do6 tygodniod szczytu przypadków zgłoszonych jako pozytywne) [1, 24].
U chorych w surowicy krwi występują podwyższone parametry stanu zapalnego: wysokaleukocytoza,wysokieCRP,prokalcytonina iferrytyna. U większościpacjentów występujepodniesionypoziom cytokinprozapalnych:IL-1β, IL-6,IL-8, IL-20,IL-17, TNF-alfa,a takżeINF- gamma [25,26].U częścipacjentów pojawia się podwyższone stężenietroponinorazN-końcowego peptydunatriuretycznego[20, 25]. U pacjentów w ostrejfazie PIMS-TSstwierdzanorównieżobniżonąilośćlimfocytów T,B iNK[26]. Dokładny patomechanizm choroby pozostaje nieznany [26], aczkolwiek hipotezy jako podstawę zakładają poinfekcyjne rozregulowanie układuodpornościowego u pacjentów. Istotna jest też rola tzw. burzy cytokinowej, powodującej aktywację szlaku IL-1β ipodniesieniepoziomucytokinprozapalnych, w tym TNF-α i INF-γ [20, 25].
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
Po zakażeniuwirusemSARS-CoV-2organizmstarasięograniczyćrozprzestrzenianie wirusa poprzezaktywacjęodpowiedziimmunologicznej.Indukowana jestapoptozakomórekorazaktywacjapomocniczychlimfocytówT[1].Potencjalnemechanizmysugerują nadmiernąodpowiedźkomórekTnasuperantygenzlokalizowanynapowierzchniglikoproteinykapsyduwirionuSARS-CoV-2.Skutkujetowydzielaniembardzodużychilości cytokinprozapalnych [1,23]. Ponadtodochodzidoaktywacjimakrofagów imonocytów, które produkują dodatkowe ilościcytokin. Rosnącaliczbacytokinprozapalnychpowoduje burzę cytokinową w organizmie, coindukujebardzo nasilonąreakcję zapalną [1]. UpacjentówzPIMS-TSzaobserwowanonieprawidłowościwilościorazfunkcjikomórek NK i limfocytów T. Obserwuje się zmniejszoną ilość komórek NK i rozregulowanie działania tych,którepozostały, comożeskutkowaćnadmiernąaktywnościąlimfocytów T CD8+. Prowadzitodo wystąpienianiekontrolowanego stanuzapalnego u pacjentów. Dodatkowow surowicyu chorychstwierdzasię zmniejszony poziommarkeraCLL22 –ważnegomediatoralimfocytówTodpowiadającegoza ich funkcję imigrację, co równieżmożeprzyczyniaćsiędoindukcjiniekontrolowanegostanuzapalnego.Upacjentów z PIMS-TSwystępujątakże nieprawidłowelimfocytyB [23],jakteż zmniejszona liczba limfocytów Befektorowychipamięci[23,32, 33]. Dodatkowowekrwichorychwystępuje zbytdużailośćkomórekplazmatycznych.Sąonenietrwałeimogąprodukowaćprzeciwciała skierowaneprzeciwko swoim własnymantygenom[23,34]. U częścipacjentów występująautoprzeciwciałaIgGorazIgAskierowaneprzeciwkoautoantygenomsercowo-naczyniowym, żołądkowo-jelitowym i śródnabłonkowym [1, 22, 23, 32, 35, 36]. Badaniawykazały,żeSARS-CoV-2możebezpośrednioatakowaćkomórkiśródbłonka, przyczyniając się do ich uszkodzenia, zaś uszkodzenie śródbłonka może wywołać zakrzepicę. Skutki te mogą prowadzić do dysfunkcji narządowej i objawów zespołu PIMS-TS.
5. Objawy i diagnostyka PIMS-TS
WiększośćdziecipozachorowaniunaCOVID-19nieprezentujeobjawówlubsąone łagodne.JednakczęśćrozwijaPIMS-TS. Jego objawysą zróżnicowane,stądwyróżnia się trzy fenotypy tej choroby:
• postać wstrząsowa– podobna dowstrząsuwystępującegow schorzeniachsercowo-naczyniowych,
• postać pokrewna do choroby Kawasakiego (KD),
• postać nieswoistego zapalenia – niespełnia kryteriów wymaganychw celu zakwalifikowania do postaci wstrząsowej lub pokrewnej do KD [37].
Głównymi objawami PIMS-TS u dzieci są (w kolejności od najczęstszego występowania):
• gorączka,
• ból brzucha i dolegliwości ze strony układu pokarmowego,
• wysypka i rumień,
• dolegliwości ze strony układu krążenia,
• zapalenie spojówek,
• kaszel, duszności i ból gardła [38, 39].
Postawienie diagnozy PIMS-TS wymaga spełnienia następujących warunków:
• wiek poniżej 18. roku życia,
• gorączkaiobjawyzapalenia(wzrost CRP i neutrofili oraz spadek limfocytów),
Gabriela Ziółkowska, Marlena Tarsa, Aleksandra Lecnar, Ewa Szklarek, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
• dysfunkcja co najmniej jednego narządu (układ oddechowy, układ krwionośny, układ wydalniczy, układ pokarmowy, układ nerwowy lub wstrząs),
• wynik pozytywny testu na zakażenie SARS-CoV-2 (PCR, test serologiczny, test antygenowy)lubnarażenienaSARS-CoV-2w ciągu ostatnich czterechtygodni[37].
Dodatkowo podczas diagnozowania PIMS-TS należy wykluczyć:
• infekcję bakteryjną,
• sepsę,
• wstrząs septyczny (TSS),
• chorobę Rittera (SSSS),
• chorobę Kawasakiego (KD),
• infekcję wirusową,
• chorobę posurowiczą,
• ostry brzuch i zapalenie wyrostka robaczkowego,
• proces nowotworowy [37].
Podczasdiagnostykiróżnicowejnależyzwrócić szczególną uwagęna różnicowanie z chorobą Kawasakiego (KD) oraz wstrząsem septycznym (TSS). Przede wszystkim w PIMS-TS nie stwierdzamy obecnościgronkowców anipaciorkowców. Oprócz tego pacjenciz PIMS-TS(w porównaniuz tymiz KD lub TSS)znacznieczęściprezentują zaburzenia żołądkowo-jelitowe, neurologiczne oraz sercowo-naczyniowe (występują u około 50% dzieci z PIMS-TS).
Wporównaniuze schorzeniem, jakimjestwieloukładowyzespółzapalny dorosłych (MIS-A, ang. multisystem inflammatory syndrome in adults),u dzieciznacznieczęściej występująobjawyzestronyukładusercowo-naczyniowego,zaśobjawypulmonologiczne występują rzadziej. Dzieci są również bardziej podatne na dolegliwości żołądkowo-jelitowe niż dorośli ze stwierdzonym MIS-A.
Dolegliwościte występują u dzieciz lżejszymipostaciamiPIMS-TS,częstobywają mylonezzapaleniemwyrostkarobaczkowegobądźzapaleniemotrzewnej,aprawidłowa diagnoza bywa stawiana dopiero na bloku operacyjnym [38, 39].
Poruszając temat obrazu klinicznego PIMS-TS, warto zwrócić uwagę na objawy sercowo-naczyniowe.Obejmująonełagodneposzerzeniezastawkimitralnej,powstawanie tętniaków oraz zapalenie wsierdzia. Przyjmujesię,żeza poszerzeniezastawkimitralnej odpowiadaIL-6 uwalnianaw nadmiernych ilościachpodczas burzycytokinowej[38]. Zapalenie wsierdzianastępujew wyniku ostrejodpowiedziimmunologicznejna burzę cytokinową, uszkodzenia śródbłonka oraz uszkodzenia w mikrokrążeniu. Niekiedy występująrównieżblokiprzewodzenia[37].PodwyższonewskaźnikiNT-pro-BNPoraz umiarkowanepodwyższenietroponinw surowicykrwiwskazująnaosłabionączynność skurczową komór serca. Zdarzają się również przypadki niedomykalności zastawki mitralnej oraz wysięku osierdziowego.
6. Postępowanie
Wynikinajnowszychbadańdostarczająkluczowychinformacji, któremogąprzyczynić się do optymalizacjipodejścia terapeutycznego w PIMS-TS. Zrozumienie patogenezy oraz wpływuszczepieńnazmniejszenieryzykaiciężkościschorzenia,a takżeopracowanie skutecznychmetodleczeniajestniezbędnedlaklinicystów zajmującychsię tymzagadnieniem.
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
U pacjentów zPIMS-TS, którychfenotypprzypominachorobę Kawasakiego, zaleca się zastosowanieimmunomodulacjiipostępowanie zgodniez ustalonymiwytycznymi dotyczącymitejchoroby. Terapia immunoglobulinami(IVIG)orazpulsacyjna wysoka dawka metyloprednizolonudożylniesą zalecaneu pacjentów z PIMS-TSwewstrząsie. Natomiastu pacjentów znieokreślonymobrazemzapalnymrozważasię podanieimmunoglobulin(IVIG)lubprednizolonu [37,38].U wszystkichpacjentówz potwierdzonym PIMS-TS leczonych sterydami zaleca się stopniowo zmniejszać dawkę leku w ciągu kolejnych 2 do 6 tygodni, uwzględniając odpowiedź klinicznąi wynikibadań laboratoryjnych[37].W razie niewystarczającejodpowiedzina początkoweleczenie należy rozważyćinneformyimmunomodulacji,takiejakanakinra,tocilizumablubinfliksymab [37].
Najnowszewytyczne zalecają monitorowaniepacjentówz PIMS-TS w warunkach szpitalnych[40,41].Po wypisie ze szpitala zaleca się okresowebadaniakontrolnepacjentów celem wykrycia ewentualnych powikłań długoterminowych, szczególnie ze strony układu sercowo-naczyniowego [42, 43].
Istnieją badania wykazujące, że pełne(dwudawkowe)szczepienierekombinowaną szczepionką mRNA przeciwko SARS-CoV-2 wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem wystąpienia PIMS-TS[44, 45].Wykazano, żepełneszczepienie dawało91%ochronny efekt przeciwko PIMS-TS [44]. Dodatkowo szczepienie gwarantowało pacjentom chorymnaCOVID-19łagodniejsząmanifestacjęzespołu[45].SzczepienieskutkujewytworzeniemprzezorganizmprzeciwciałprzeciwkobiałkuRBD(domenawiążącareceptor wpodjednostceS1białkapowierzchniowegoSwirusaSARS-CoV-2)wiriona.Wirusza pomocą tego białka wiąże się z receptorem enzymu konwertującego angiotensynę 2 (ACE2) na komórkach gospodarza, co prowokuje obronną reakcję organizmu i pojawienie się objawów COVID-19[46].Przeciwciałaanty-RBD mogą przyczyniać się do neutralizowania wirusa SARS-CoV-2 poprzez uniemożliwieniemupołączeniaz receptorem ACE2. U nieszczepionychdzieciz ciężkim PIMS-TSwykazanopodwyższony poziom przeciwciał anty-RBD [44, 47, 48]. Zaobserwowano, że zarówno naturalne zakażenie SARS-CoV-2,jak i szczepienieskutkują powstaniemprzeciwciał[44,49].
Badania wykazują pozytywny wpływ szczepionki na przebieg i ciężkość PIMS-TS, jednakniemamywystarczającychdanychnatematpatogenezyzespołu, abydokładniej zrozumieć jego mechanizmy [44].
7. Zakończenie
Światnaukiimedycyny od bliskopięciulatnieprzerwanie walczyze skutkamipandemiiCOVID-19,spośródktórychPIMS-TSstanowijedno znajważniejszychwyzwań. Badanianadtymzespołemprzyczyniłysiędolepszegozrozumieniajegopatomechanizmu, objawóworazmetodleczenia,podkreślającznaczeniewczesnejdiagnozydlawdrożenia skutecznejinterwencjiterapeutycznej.Rozwójstrategiileczenia, bazujący naimmunomodulacjioraz doświadczeniachz chorobamio podobnym obrazieklinicznym, stanowi ważny kroknaprzód. Szczególnąrolę w profilaktyce PIMS-TSodgrywająszczepienia przeciw COVID-19,którezdająsię zmniejszaćczęstośćwystępowaniazespołuiciężkość jego przebiegu.Niemniejjednakpotrzebadalszychbadańdlapełniejszegozrozumienia długoterminowych skutków PIMS-TS oraz optymalizacji metod leczenia. Będą one kluczowe dla zminimalizowania wpływu tej choroby na zdrowie dziecii młodzieży w przyszłości.
Gabriela Ziółkowska, Marlena Tarsa, Aleksandra Lecnar, Ewa Szklarek, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
2. NationalInstitute for Health and Care Excellence (NICE), COVID-19 rapid guideline: managing the long-term effects of COVID-19, NationalInstitute for Health and Care Excellence: ClinicalGuidelines, 2020.
4. JassatW., MudaraC.,Vika C., Welch R., ArendseT., DrydenM., BlumbergL., MayetN., Tempia S., ParkerA., A cohort study of post-COVID-19 condition across the Beta, Delta, and Omicron waves in South Africa: 6-month follow-up of hospitalized and nonhospitalized participants, InternationalJournalof Infectious Diseases, 128, 2022, s. 102-111.
5. Sweis J.J.G., Alnaimat F., Esparza V., From acute infection to prolonged health consequences: understanding health disparities and economic implications in long COVID worldwide,InternationalJournalof EnvironmentalResearch and Public Health, 21(3), 2024, s. 325.
6. Stoian M., Procopiescu B., Șeitan S., Scarlat G., Post-COVID-19 syndrome: Insights into a novel post-infectious systemic disorder, Journalof Medicine and Life, 16(2), 2023, s. 195-202.
7. Nalbandian A., SehgalK., Gupta A., Madhavan M.V., McGroder C., Stevens J.S., Cook J.R., NordvigA.S., Shalev D., Sehrawat T.S., Post-acute COVID-19 syndrome, Nature Medicine, 27, 2021, s. 601-615.
8. Seeßle J., Waterboer T., Hippchen T., Persistent symptoms in adult patients 1 year after coronavirus disease 2019 (COVID-19): A prospective cohort study, ClinicalInfectious Diseases, 74(7), 2022, s. 1191-1198.
9. Buttery S., Philip K.E.J., Williams P., Patient symptoms and experience following COVID-19: results from a UK-wide survey, BMJ Open Respiratory Research, 8(1), 2021.
10. Goërtz Y.M.J., Van Herck M., Delbressine J.M., Persistent symptoms 3 months after a SARS-CoV-2 infection:the post-COVID-19 syndrome?,ERJOpen Research, 6(4), 2020.
11. Xie P.P., ZhangY., Niu W.K., Clinical characteristics and effects of inhaled corticosteroid in patients with post-COVID-19 chronic coughduring the Omicron variant outbreak, BMC Pulmonary Medicine, 24(1), 2024, s. 156.
12. SteinbeisF., KnapeP.,MittermaierM., Functionallimitations 12 months after SARS-CoV-2 infection correlate with initialdisease severity:an observational study of cardiopulmonary exercise capacity testing in COVID-19 convalescents, Respiratory Medicine, 202, 2022.
13. Rodríguez-Galán I., Albaladejo-Blázquez N., Ruiz-Robledillo N., Pascual-Lledó J.F., Ferrer-Cascales R., Gil-CarbonellJ., Impact of COVID-19 on quality of life in survivors with pulmonary sequelae, Scientific Reports, 14, 2024.
14. Turner S., Khan M.A., Putrino D., Woodcock A., KellD.B., Pretorius E., Long COVID: pathophysiological factors and abnormalities of coagulation, Trends in Endocrinology & Metabolism, 34(6), 2023, s. 321-344.
15. Grobbelaar L.M., SARS-CoV-2 spike protein S1 induces fibrin(ogen) resistant to fibrinolysis: implications for microclot formation in COVID-19, Bioscience Reports, 41(8), 2021.
16. Suprewicz Ł., Extracellular vimentin as a target against SARS-CoV-2 host cell invasion, Small, 18(6), 2022.
17. Prescott H.C., Angus D.C., Enhancing recovery from sepsis: A review, Journalof the American Medical Association, 319(1), 2018, s. 62-75.
18. Komaroff A.L., Bateman L., Will COVID-19 lead to myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome?, Frontiers in Medicine (Lausanne), 7, 2020.
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
19. ProalA.D., VanElzakker M.B., Long COVID or post-acute sequelae of COVID-19 (PASC): an overview of biological factors that may contribute to persistent symptoms, Frontiers in Microbiology, 12, 2021.
20. Rebman A.W., Aucott J.N., Post-treatment Lyme disease as a model for persistent symptoms in Lyme disease, Frontiers in Medicine (Lausanne),7, 2020, s. 57.
21. YongS.J., Long COVID or post-COVID-19 syndrome: putative pathophysiology, risk factors, and treatments, Infectious Diseases (London), 53(10), 2021, s. 737-754.
22. FathiN., RezaeiN., Lymphopenia in COVID-19: therapeutic opportunities, CellBiology International, 44(9), 2020, s. 1792-1797.
23. TavakolpourS.,RakhshandehrooT.,WeiE.X., LymphopeniaduringtheCOVID-19infection: what it shows and what can be learned, Immunology Letters, 225, 2020, s. 31-32.
24. Davis H.E., McCorkellL., Vogel J.M., TopolE.J., Long COVID: major findings, mechanisms and recommendations, Nature Reviews Microbiology, 21(6), 2023, s. 133-146.
25. ScaglioniV., SorianoE.R., Are superantigens the cause of cytokine storm and viral sepsis in severe COVID-19? Observations and hypothesis,ScandinavianJournalof Immunology, 92(6), 2020.
26. Kell D.B., Pretorius E., To what extent are the terminal stages of sepsis, septic shock, systemic inflammatory response syndrome, and multiple organ dysfunction syndrome actually driven by a prion/amyloid form of fibrin?, Seminars in Thrombosis and Hemostasis, 44(3), 2017, s. 224-238.
27. NagyB.,FejesZ.,SzentkeresztyZ.,SütőR.,VárkonyiI.,AjznerÉ.,Kappelmayer J., Papp Z., Tóth A., Fagyas M., A dramatic rise in serum ACE2 activity in a critically ill COVID-19 patient, InternationalJournalof Infectious Diseases, 103, 2021, s. 412-414.
28. WangE.Y., Mao T., Klein J., DaiY., Huck J.D., Jaycox J.R., Liu F., Zhou T., Israelow B., WongP., Diverse functional autoantibodies in patients with COVID-19, Nature, 595, 2021, s. 283-288.
29. Arthur J.M., Forrest J.C., Boehme K.W., Kennedy J.L., Owens S., HerzogC., Liu J., Harville T.O., Development of ACE2 autoantibodies after SARS-CoV-2 infection, PLoS One, 16(9), 2021.
30. Ruan W., Xu J., YangF., Wu X., Ying K., Tropheryma whipplei infection in the lung of a patient with long COVID: a case report, BMC Infectius Diseases, 24(1), 2024, s. 292.
31. Khiatah B., FrugoliA., AklR., Wagner A., Utz B., Bernstein R., Pop goes the lung: bilateral pneumothoraces due to delayed pneumatocele rupture in coronavirus disease 2019 (COVID-19), Cureus: Journalof MedicalScience, 16(1), 2024.
32. Blankestijn J.M., Abdel-Aziz M.I., BaalbakiN., Long COVID exhibits clinically distinct phenotypes at 3-6 months post-SARS-CoV-2 infection: results from the P4O2 consortium, BMJ Open Respiratory Research, 11(1), 2024.
33. Hirawat R., Jain N., Aslam SaifiM., Rachamalla M., Godugu C., Lung fibrosis: PostCOVID-19 complications and evidences,InternationalImmunopharmacology, 116, 2023.
34. Wiersinga W.J., Rhodes A., ChengA.C., Peacock S.J., Prescott H.C., Pathophysiology, transmission, diagnosis, and treatment of coronavirus disease 2019 (COVID-19): a review, Journalof the American MedicalAssociation, 324, 2020, s. 782-793.
35. OlteanuG.E., PezzutoF., LunardiF., Fortarezza F.,DubiniA., CalabreseF., Exploring the pathologist’s role in understanding COVID-19: from pneumonia to long-COVID lung sequelae, Pathologica, 115(5), 2023, s. 275-283.
36. Seyoum A.B., Tegegnework S.S., Mengistu M.M., Post-COVID-19 pulmonary complications among recovered COVID-19 patients: a cross-sectional study from Addis Ababa, Ethiopia, BMC Pulmonary Medicine, 23(1), 2023, s. 409.
37. JaroschI.,SchneebergerT.,StegemannA., Impaired sleep in patients with post-COVID-19 syndrome compared to healthy controls:A cross-sectional trial,Respiration,103(4),2024, s. 177-181.
Gabriela Ziółkowska, Marlena Tarsa, Aleksandra Lecnar, Ewa Szklarek, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
38. AgostoniP., MapelliM., SalvioniE., Symptomatic post COVID patients have impaired alveolar capillary membrane function and high VE/VCO2, Respiratory Research, 25, 2024, s. 82.
39. GamrekeliA., Ramirez-Fragoso F., Ghamarnejad O., Surgical therapy for major lung parenchymal damage from late coronavirus disease complication: case report and literature review, AME Case Reports, 7, 2023, s. 33.
40. YangH., Guan L., YangT., Two- and 3-year outcomes in convalescent individuals with COVID-19: A prospective cohort study, Journalof MedicalVirology, 96(4), 2024.
41. Rymer W., Co to jest „long COVID” i „post COVID syndrome”?, https://www.mp.pl/covid19/ekspertcovid2019/257210,co-to-jest-long-covid-i-post-covidsyndrome [data dostępu: 18.04.2024].
42. Aiyegbusi O.L., HughesS.E., Turner G., Rivera S.C., McMullanC., ChandanJ.S.,Haroon S., Price G., DaviesE.H., NirantharakumarK., Symptoms, complications and management of long COVID: A review, Journalof the RoyalSociety of Medicine, 114(9), 2021, s. 428-442.
43. Sisó-Almirall A., Brito-Zerón P., ConanglaFerrín L., Kostov B., Moragas Moreno A., Mestres J., Sellarès J., Galindo G., Morera R., Basora J., Long COVID-19: Proposed primary care clinical guidelines for diagnosis and disease management, International Journalof EnvironmentalResearch and Public Health, 18(8), 2021.
44. Yelin D., MoschopoulosC.D., MargalitI.,Gkrania-Klotsas E., LandiF., StahlJ.P., Yahav D., ESCMID rapid guidelines for assessment management of long-COVID, Clinical Microbiology and Infection, 28(7), 2022, s. 955-972.
45. Greenhalgh T., Knight M., A’Court Ch., Management of post-acute covid-19 in primary care, British MedicalJournal, 370, 2020.
46. MashauriH.L., COVID-19 Histamine theory:Why antihistamines should be incorporated as the basic component in COVID-19 management?, Health Science Reports, 6(2), 2023.
47. Greenhalgh T., Knight M., Long COVID: a primer for family physicians, American Family Physician, 102(12), 2020, s. 716-717.
48. WangT.J., Chau B., LuiM., Physical medicine and rehabilitation and pulmonary rehabilitation for COVID-19,AmericanJournalof PhysicalMedicine and Rehabilitation, 99(6), 2020, s. 769-774.
49. Agencja Oceny TechnologiiMedycznych iTaryfikacji, Zalecenia w long COVID/ postCOVID, Warszawa 2021.
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
Streszczenie
Pediatrycznywieloukładowyzespółzapalny tymczasowozwiązany z zakażeniem SARS-CoV-2(PIMS-TS) jest chorobą ogólnoustrojową dotyczącą dzieci i młodzieży, związaną z uprzednim zarażeniem wirusem SARS-CoV-2.Chociażodsetekdzieci wśródosóbzakażonychwczasie pandemii był stosunkowoniski(ok. 1,7%), a sam przebieg infekcji był najczęściej bezobjawowy lub łagodny, odnotowano wzrost powikłań uosóbmłodych,ok.2do4tygodniodzakażenia.ZewzględunapodobieństwoobjawówPIMS-TSporównuje siędochorobyKawasaki,gorączkireumatycznejlubzespołuwstrząsutoksycznego.Najczęściejobserwujesię gorączkę, wysypkę,dolegliwościżołądkowo-jelitoweorazze stronyukładu oddechowego;wciężkich przypadkachmożewystąpićwstrząstoksycznyiniewydolnośćserca.Podłożepatofizjologiczneprocesuzapalnego pozostajeniedokońcapoznane.Jakogłównąprzyczynęwskazujesięrozregulowanieukładuodpornościowego wskutekwcześniejszegoprzebyciaCOVID-19.Mimopotencjalnieciężkiegoprzebieguśmiertelnośćuchorych utrzymujesięnaniskimpoziomie.Leczeniepoleganapodażyimmunoglobulin,glikokortykosteroidówileków biologicznych.Niniejszyartykuł,opartynaprzeglądzie dotychczaspoznanychinformacjina temat PIMS-TS, zawiera: definicję schorzenia, dane epidemiologiczne, opis mechanizmów patofizjologicznych, objawów klinicznych, diagnostyki i postępowania z chorymi.
Słowa kluczowe: PIMS, SARS-CoV-2, COVID-19, zespół zapalny
Problematyka zespołu pocovidowego u dzieci (PIMS-TS)
The issue of post-COVID syndrome in children (PIMS-TS)
Abstract
Paediatric intermittent multisystemic inflammatory syndrome temporarily associated with SARS-CoV-2 infection (PIMS-TS)isasystemic diseaseaffecting children and adolescents,associated withprior infection with SARS-CoV-2 virus. Although the proportion of children among those infected during the pandemic wasrelatively low(approximately 1.7%)andthe courseofinfection itself wasmostlyasymptomatic or mild, an increase in complications in the young,approximately 2-4weeks after infection, hasbeen reported.Due to the similarity of symptoms, PIMS-TS is compared to Kawasaki disease, rheumatic fever or toxic shock syndrome.Fever, rash, gastrointestinal and respiratory complaints are most commonly observed; in severe cases, toxic shock and heart failure may occur. The pathophysiological basis of the inflammatory process remains incompletely understood.Adysregulationofthe immune systemdue topreviousCOVID-19issuggested asthe main cause.Despite the potentially severe course,mortality in patients remains low. Treatment is based on the administration of immunoglobulins, glucocorticosteroids and biologic drugs. This article, based on a review ofthe information knownto date about PIMS-TS,providesa definition of the condition, epidemiological data, description ofpathophysiological mechanisms,clinical manifestations, diagnosisand management of patients.
Edyta Poloczek-Gzocha1,Anna Ledwoń2, Agnieszka Sawina3, Sara Rakotoarison4 , Sylwia Bulanda5, Janusz Kasperczyk6
Stresory w czasie pandemii koronawirusa
1. Wstęp
Wirus SARS-CoV-2do marca 2024rokuspowodowałponad774milionyinfekcji iponad7milionówzgonównacałymświecie[1].TrwającadwalatapandemiaCOVID-19 zebrałażniwowwieluobszarachżyciaspołecznegoispowodowałapoważnezakłócenia gospodarcze, a wysiłki mające na celu ograniczenie zarażenia głęboko zmieniły styl życia wielu ludzi [2, 3].
Stres jestz definicjipoznawczą, emocjonalną, behawioralną ifizjologicznąreakcją jednostkinastresor[4]. Stres możnadefiniowaćna trzysposoby. Popierwsze, podejście środowiskowedefiniujestresjakozmianę,określającgoilościowow postaciliczbyiwielkościkluczowych wydarzeńżyciowychdoświadczanychprzezosobę w danym okresie czasu.WtymkontekściemożnaporównaćpandemięCOVID-19doklęskiżywiołowej, rozumianejjakostrachprzedzakażeniemlubograniczeniaspołeczne,zcorazwiększymi trudnościamiekonomicznymi(np. bezrobociem)ipoczuciemniepewnościco do przyszłości. Podrugie,podejściepsychologicznepodkreśla znaczeniesposobupostrzegania ioceny wydarzeńżyciowych. Rozpatrujesię tutajstresorCOVID-19jakorealne zagrożenie,anajistotniejszymaspektemstajesięradzeniesobieznim.Istotnajestwagaoceny sytuacji jako kluczowej dla skutecznego radzenia sobie i zapobiegania negatywnemu wpływowina reakcję psychologiczną (im wyższąwagę przykładamy dostresora,tym większymwyzwaniem dla nas jestporadzenie sobie z nim). Trzecie podejściedefiniuje stres w kategoriachaktywacjireagującychukładów fizjologicznych. To podejście jest szczególnieistotne, gdyweźmiesiępoduwagędługiczas trwania pandemiiCOVID-19. Choroba ta, stanowiącrealnezagrożenie dla zdrowiaiżycia ludzi, powinna być postrzegana przezpryzmatwszystkichtrzechwymiarów zagrożenia,tj.:środowiskowe,ocenę stresora (subiektywne) i reakcję biologiczną [5-7].
Wwielu badaniachpodkreśla się,żeCOVID-19spowodowałwysokipoziomstresu, lękuidepresji[5,6,8].Zostałyonewywołaneniestabilnościążycia,nakazempozostania wdomu,zamknięciemsystemuedukacji,pracąwdomulubprzerwaniempracy.Generowało to poczucie samotnościibezradnościprzeplatanejobawamizarażeniaczłonków
1 Lek.dent.,StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzeiZakładzie MedycynyiEpidemiologiiŚrodowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
2 Lek.dent.,StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzeiZakładzie MedycynyiEpidemiologiiŚrodowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
3 sawina.agnieszka13@gmail.com, Studenckie Koło Naukowe przyKatedrze i Zakładzie Medycyny i EpidemiologiiŚrodowiskowej,WydziałNaukMedycznychwZabrzu,ŚląskiUniwersytetMedycznywKatowicach.
4 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
5 Lek.dent.,StudenckieKołoNaukoweprzyKatedrzeiZakładzie MedycynyiEpidemiologiiŚrodowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
6 Drhab. n.med., StudenckieKoło NaukoweprzyKatedrzei Zakładzie MedycynyiEpidemiologiiŚrodowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
Stresory w czasie pandemii koronawirusa
rodzinylubsamegosiebie.Osoby, któreutraciłypracęlubbyłyzagrożonebezrobociem, doświadczyłyrównież stresuzwiązanegoz utratą środków dożycia[9-11]. Wwyniku stresu dochodziłodo wzrostu stężeniahormonówstresu, tj. kortyzolu, adrenalinyoraz endorfin.Przedłużającysięstres psychologicznyzwiązanyz pandemiąprowadzićmoże nawetdo10-krotnegowzrostustężeniakortyzoluwekrwi,copowoduje negatywnywpływ na ośrodkowyukład nerwowyorazszereginnychukładóww naszym ciele[12].Szczególnie osłabienieukładuodpornościowegonaskutekdługiego oddziaływania stresorów może wtórnieprzyczynićsię do zwiększeniapodatnościnazakażeniewirusemSARS-CoV-2 (rys. 1) i/lub innymi chorobami zakaźnymi.
Rysunek 1. Ciąg przyczynowo-skutkowy zwiększenia podatności zachorowania na COVID-19 wskutek stresu przewlekłego [opracowanie własne]
Warto zauważyć,żeniektóredorosłe osobystarszez objawamilękowymiidepresyjnymiwykazywaływyższąodporność,któramogła wynikaćze zwiększonego dostępu do technologii oraz wsparcia społecznego. Być może podczas pandemii oczekiwania społeczne uległy zmniejszeniu,a tymsamymosobycierpiącenastanylękoweidepresję mogły poczućsię szczęśliwsze imniejzestresowane.Mając większąwiedzęi szerszą perspektywę,doroślimoglinauczyćsięodczuwaćmniejszyniepokójorazwięcejnadziei w sytuacji,gdy konieczne jestprzetrwanie innychkryzysów[13, 14]. Jednak szeroko pojętydystansspołecznyiidąceza nimnakazypozostawaniaw domuograniczyłyaktywnośćspołecznąikontaktbezpośrednizludźmi.Dodatkowozamykanieszkółzwiększyło obciążenie związane z opieką nad dziećmi i ich edukacją przez rodziców. Ponadto uwidoczniłosię zjawiskonawarstwianiaczy też uwydatniania problemów w relacjach ikomunikacjimiędzyludzkiej,którychpoczątkimiałymiejsce jużprzedpandemią[15, 16]. Badania dotyczącezdrowiapsychicznegostudentóww czasiepandemiiwykazały, że mają oni ograniczone wsparcie społeczne i mogą doświadczać objawów wysokiej neurotyczności bądź też depresji [17, 18].
W czasachrozwiązywaniaproblemów „za zamkniętymidrzwiami”,kiedyzaczęto pracowaćw domuon-line,starającsięusilnieznaleźćciszę, rodzinneproblemy stałysię niedogodnościaminie tylkodla samychmieszkańcówdanegodomu, leczczęstotakże idlaichsąsiadów.Tegotypuproblemymożnaocenićjedyniepoprzezbadaniajakościowe i subiektywne odpowiedzi respondentów, a podatność na stresory psychospołeczne może być różna w zależności od indywidualnej podatności na stres [15, 19].
Autorzybadaniapodjęlisię próbykrytycznejanalizysytuacjizwiązanejzpodatnością na stresory w czasiespecyficznejsytuacjikryzysowej, jakąbyła pandemiaCOVID-19. 2. Cel pracy
Celem niniejszejpracybyła ocena czynnikówstresogennychw okresie trwaniatrzeciejfalipandemiiCOVID-19. Przedmiotembadań byłookreślenie zależnościstresorów od płci, wieku, miejsca zamieszkania.
Edyta Poloczek-Gzocha, Anna Ledwoń, Agnieszka Sawina, Sara Rakotoarison, Sylwia Bulanda, Janusz Kasperczyk
3. Materiał i metoda badań
Ankietyzacjipoddano258osób– 189(73,3%)kobieti69(26,7%)mężczyzn. Średnia wieku badanych wynosiła22 lata (rozstęp od 16 do36 lat, mediana=21, SD = 3,15). Spośródwszystkichbadanych86,8%tostudenci.Wmieściepowyżej100tysięcymieszkańców zamieszkiwały 73 osoby, 77 osób było mieszkańcami miasta do 100 tysięcy mieszkańców, a na wsi mieszkało52 ankietowanych, natomiast56 osóbnie określiło miejsca zamieszkania. Respondencizostalipoproszenio ocenęw skaliod0 do100pkt (tzw. jednostek stresu) wybranych stresorów związanych z pandemią.
Daneuzyskanozapomocąanonimowego, internetowegokwestionariusza.Zastosowano metodękuliśnieżnej(ang. snowball sampling),którąbadanopopulację osóbdorosłych. Ankieta zawierałapytaniadotyczące:miejsca zamieszkania, wieku, płci, roliw domu oraz w pracy,szkole czyna uczelnistresorów związanychz pandemiąkoronawirusa. Badaniezostałoprzeprowadzone odmarca do czerwca2021roku.DoopracowaniawynikówwykorzystanoprogramStatistica 13. Po sprawdzeniunormalnościrozkładuzastosowanonastępujące testy:t-Studenta,analizę wariancji, korelację liniową Pearsona.
4. Wyniki badań i ich omówienie
W przeprowadzonejanalizieporównanozależność między płcią a czynnikamiwywołującymistrespodczaspandemiiCOVID-19.Wynikiprzedstawionowpostaciśredniej wartości stresora (tab. 1).
Tabela 1. Różnice w czynnikach stresogennych w trakcie pandemii COVID-19 w zależności od płci
Zmiany w praktykach religijnych, zakaz przebywania w kościołach i świątyniach
Znacząca zmiana w nawykach życia towarzyskiego
pożyczka
Znacząca zmiana dotycząca kontaktów z rodziną
Zmiany nawyków żywieniowych
planów urlopowych
Ogólne pogorszenie stanu zdrowia
Duża liczba informacji medialnych dotyczących pandemii
Źródło: opracowanie własne.
Kobiety, poza kilkomawyjątkami,istotnie wyżej(p<0,05)oceniały wszystkie analizowane stresory w porównaniu z mężczyznami (tab. 1).
Przeprowadzoneanalizywykazałyzależnośćmiędzywiekiem ankietowanycha poszczególnymistresorami.Stwierdzono zależnośćmiędzywiekiem a nasileniemstresu wywołanegokwarantanną współpracownika(p=0,011) –rysunek2.Imstarszabyłaosoba, tym większyodczuwała stres wywołany przebywaniemwspółpracownika na kwarantannie (r = 0,1588). Średnio wartość tego stresora oceniano na 26 pkt.
Edyta Poloczek-Gzocha, Anna Ledwoń, Agnieszka Sawina, Sara Rakotoarison, Sylwia Bulanda, Janusz Kasperczyk
LDEK). Im niższywiek badanych, tym większystres związanyz brakieminformacji o terminie powrotudoszkoły lub na uczelnię(r =-0,1556) – rysunek4, a także zezbliżającym się egzaminem (r = -0,3419) – rysunek 5. Średnia wartość stresorów była oceniana odpowiednio na 46 pkt oraz 61 pkt.
Rysunek 4. Korelacja między wiekiem a stresorem „brak informacji o terminie powrotu do szkoły lub na uczelnię” [opracowanie własne]
Rysunek 5. Korelacja między wiekiem a stresorem „zbliżający się egzamin (matura, LEK, LDEK)” [opracowanie własne]
Edyta Poloczek-Gzocha, Anna Ledwoń, Agnieszka Sawina, Sara Rakotoarison, Sylwia Bulanda, Janusz Kasperczyk
W przeprowadzonej analizie wykazano zależność miejsca zamieszkania badanych ioceny stresora związanego z zakażeniem SARS-CoV-2 u przyjaciela/znajomego (p = 0,023224),kwarantanną współpracownika(p =0,028149)oraz niepewnąsytuacją zawodową współmałżonka (p = 0,032060). Po wykonaniu testu Schéffego wykazano istotną różnicęocenymiędzybadanymizamieszkującymimiastado100 tysięcymieszkańców a mieszkańcamiwsidotyczącąstresora „pozytywnywynikzakażeniaSARS-CoV-2 u przyjaciela/znajomego”. Dla pozostałych dwóch czynników stresogennych różnica była na tyle mała, że nie można było określić wielkości różnicy względem miejsca zamieszkania.
Pozostałewynikibadania ankietowego nie wykazałyistotnychkorelacji,dlategozostały one pominięte w tym artykule.
5. Dyskusja
Pandemię COVID-19możnarozpatrywaćjakosilny inagłystresor,któryznacząco wpłynąłnafunkcjonowaniepsychicznespołeczeństwa.Początkowostres,związanygłównie z zagrożeniemdlazdrowia,zostałdodatkowowzmocnionyprzezsurowe zasadydotyczące różnychograniczeńwprowadzonychprzezrządynacałym świeciewcelupowstrzymania rozprzestrzenianiasię wirusa[13, 15]. Badania wykazały, żenatężenie stresuzmieniało swojenasileniewzależnościodczasutrwaniapandemii.Początkowoproblemyzezdrowiempsychicznymnasiliłysięwporównaniuzczasemsprzedpandemii.Jednakzkolejnymimiesiącamitrwanianasileniestresustopniowoobniżało się [20-22].Jesttozgodne z wcześniejszymi badaniami dotyczącymi zmian zdrowia psychicznego populacji w odpowiedzinakatastrofy.Badaniawykazały,żechociażprzejściowywzrostobjawów był powszechny, długotrwałe utrzymywanie się problemów było rzadkie. Jednak nie wykluczasię występowaniaprzewlekłych, neuropsychiatrycznychpowikłańzwiązanych z COVID-19.Wśródnichwymieniasięm.in.:zmęczenie,zaburzeniapoznawcze, zaburzeniasnu,depresję,stanylękowe,problemyzkoncentracją,deficytypamięcikrótkotrwałej, ogólne zaburzeniapamięci,spadekzdolnościjęzykowychi praktycznych, kodowania ipłynnościwerbalnej,upośledzeniefunkcjiwykonawczychikoordynacjipsychomotorycznej,anawetzespółstresupourazowego[23,24].Zaburzonejfunkcjiukładunerwowego może towarzyszyć upośledzenie innych narządów. Utrzymywanie się takiego stanu przez 4 do 24 tygodnipowystąpieniuobjawów nazywane jestzespołem long COVID/ post-COVID [24,25]. Zaburzenia zdrowia psychicznego będące efektemokreślonego zdarzeniasą równieżgorszewśródosóbbezpośrednioipoważniedotkniętychsytuacją. Różniąsię onewzależnościodcechspołeczno-demograficznych,takichjakmłodszywiek, płeć, niższe dochodyorazpochodzenie [26,27].Innebadania wykazują, żeczynnikami sprzyjającymiwystąpieniuzespołu post-COVID sątakże:płećżeńska,aktywne palenie istarszywiek[28].Ocena nasilenia większościstresorów wczasiepandemiibyłazależna od płci, cowykazałybadaniaoparte na studentachfizjoterapiizHiszpanii.Uczestniczki tego badaniarównieżczęściejzgłaszałyobjawydepresji, lękuczystresu w porównaniu z płcią męską [29, 30].
Czynnikistresogennetakie jak m.in.śmierćnajbliższejosoby, obawao swobodny dostęp dożywnościczyzakaz przebywaniaw kościołachiświątyniach niebyłyistotnie powiązane z płciąankietowanych. Jednakto kobietysubiektywniewyżejoceniająstres związanyz pandemią. Najsilniejszymstresorem,którymiałwpływ nażycie kobiet, był zbliżający się egzamin (matura, LEK, LDEK), natomiast dla mężczyzn była to inna
Stresory w czasie pandemii koronawirusa
ciężka chorobalub wypadekzuszkodzeniem ciała.Innebadania,przeprowadzone także wgrupiestudentów,wykazały,żepandemiaCOVID-19zwiększyłapresjępsychologiczną i utrudniła przygotowaniado egzaminów [31]. Najsłabszymstresoremdla kobiet, jak imężczyznokazała sięzmianasytuacjiw pracywzwiązkuzzagrożeniemepidemicznym Takie wynikimogą łączyć się zespecyfikągrupybadanej, którą w większościstanowili studenciistudentki(86,8%). Wiekmiałznaczącywpływ na postrzeganie stresorów.Im starszaosoba,tymstreszwiązanyzewspółpracownikiemprzebywającymnakwarantannie byłwiększy.Cociekawe,zkoleistreswynikającyzkonfliktówwrodziniebyłmniejszy. U młodszych badanych zauważonowiększeniż u starszychnasileniestresu związane z brakieminformacjioterminiepowrotudoszkołylub nauczelnięorazze zbliżającym się egzaminem. Jednak,co wartozaznaczyć,badania byłyprowadzone w grupie o niewielkim zróżnicowaniuwiekowym(od 16 do 35lat) imogłoto wpłynąć nadokładność wnioskowania. Ocenastresuzwiązanegoz pozytywnymwynikiemzakażenia koronawirusem uprzyjaciela lubznajomegoróżniłasięistotniemiędzymieszkańcamimiastdo 100 tysięcy mieszkańcówa mieszkańcamiwsi. Większaobawamieszkańcówwsimoże wynikać ztego, żeprzeważniesątoosobymniejmajętne. Badaniawykazały, że poziom stresu u ludzizamieszkujących rejony wiejskie zmniejszałsię wrazzewzrostem dochodów [32].Mogłosię towiązać zpoczuciembezradnościiniepewnościw czasiepandemii, co powodowałostany lękowe, a nawetdepresję [33].Zróżnicowanie wśródwyżejwymienionych czynników stresogennych może być powiązane z egoizmem człowieka. W tym wypadku dbanie o swoje dobro i zdrowie jest wskazane.
Po wdrożeniuprogramu radzenia sobiezestresem odczuwalny poziomstresuspadał wśród osób podczaspandemiiCOVID-19[20]. Wielebadańistotniepodkreślapotrzebę opracowaniaregularnychkampanii,któremogązapewnićwsparciepsychologiczneoraz strategie radzeniasobie ze stresem [20-23, 31-34]. Takie przedsięwzięciazdecydowanie mogą pomócwpokonywaniuczynnikówstresogennych,zwłaszczapodczaspandemii[20].
Warto podkreślić, żepotrzebnajestbardziejszczegółowa analiza stresoróworazposzerzeniebadanejgrupy,abymócdokładniejzidentyfikowaćproblemy, zjakimimierzyły się osoby w czasie pandemii COVID-19.
6. Wnioski
Badaniawykazałyistotne różnice w odbiorze nasileniastresupomiędzykobietami a mężczyznami. Zkoleistarszywiekizamieszkanie rejonówwiejskich miały wpływna nieliczneczynnikistresogenne(tj.kolejno:konfliktywrodzinie,pozytywnywyniktestu na zakażenieSARS-CoV-2u znajomego).Wskazuje to na konieczność wdrożeniaprogramów profilaktycznychnakierowanychnagrupyryzykaorazkonkretneproblemy,co zwiększy skuteczność tych działań i ograniczy ich koszty.
Literatura
1. Number of COVID-19 cases reported to WHO, World Health Organization, 2021, https://covid19.who.int/?mapFilter=deaths [data dostępu: 30.11.2023].
2. Rackoff G.N., Fitzsimmons-Craft E.E., Taylor C.B., EisenbergD., Wilfley D.E., Newman M.G., A randomized controlled trial of internet-based self-help for stress during the COVID-19 pandemic, The Journalof Adolescent Health, 71(2), 2022, s. 157-163.
3. Pierce B.S., Perrin P.B., Tyler C.M., McKee G.B.,Watson J.D., The COVID-19 telepsychology revolution: A national study of pandemic-based changes in U.S. Mental health care delivery, The American Psychologist, 76(1), 2021, s. 14-25.
Edyta Poloczek-Gzocha, Anna Ledwoń, Agnieszka Sawina, Sara Rakotoarison, Sylwia Bulanda, Janusz Kasperczyk
4. Jośko-Ochojska J., Brus R., Stress and cancer, Annales Academiae Medicae Silesiensis, 74, 2020, s. 166-180.
5. Kozina A., Peras I., Veldin M., Pivec T., The psychological response and perception of stress during the COVID-19 pandemic in Slovenia: Three-wave repeated cross-sectional study, Stress and Health, 38(5), 2022, s. 950-960.
6. Keyserlingk L., Yamaguchi-PedrozaK.,Arum R., Eccles J.S., Stress of university students before and after campus closure in response to COVID-19, Journalof Community Psychology, 50(1), 2022, s. 285-301.
7. Boluarte‐CarbajalA., Navarro‐Flores A., Villarreal‐Zegarra D., Explanatory model of perceived stress in the general population: A cross‐sectional study in Peru during the COVID‐19 context, Frontiers in Psychology, 12, 2021.
8. Farris S.G., KibbeyM.M., FedorenkoE.J., DiBello A.M., A qualitative study of COVID-19 distress in university students, EmergingAdulthood, 9(5), 2021, s. 462-478.
9. Sokół-Szawłowska M., Wpływ kwarantanny na zdrowie psychiczne podczas pandemii COVID-19, Psychiatria, 18(1), 2021, s. 57-62.
10. Dymecka J., Psychospołeczne skutki pandemii COVID-19, Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 16(1-2), 2021, s. 1-10.
11. CohenM., Yagil D., Posttraumatic stress and COVID-19-related stressors: a prospective observational study, Anxiety, Stress and Coping, 35(5), 2022, s. 533-546.
12. Monninger M., Pollok T.M., Aggensteiner P.M., Kaiser A., Reinhard I., Hermann A., Meyer-LindenbergA., Brandeis D., BanaschewskiT., Holz N.E., Coping under stress: Prefrontal control predicts stress burden during the COVID-19 crisis, European Neuropsychopharmacology, 56, 2022, s. 13-23.
13. SerraoHill M.M.Y., HauckN.,YorgasonJ.B., BownC., TankersleyK., An exploration of happiness, anxiety symptoms, and depressive symptoms among older adults during the coronavirus pandemic, Frontiers in Psychology, 14, 2023, s. 1117177.
14. Birditt K.S., Turkelson A., Fingerman K.L., Polenick C.A., Oya A., Age differences in stress, life changes, and social ties during the COVID-19 pandemic: Implications for psychological well-being, The Gerontologist, 61(2), 2021, s. 205-216.
15. He Y., Ortiz R., Kishton R., Wood J., Fingerman M., Jacobs L., Sinko L., In their own words:Child and adolescentperceptions of caregiverstress during early COVID-19, 124, 2022, s. 105452.
16. Kudinova A.Y., Bettis A.H., Thompson E.C., Thomas S.A., NesiJ., Erguder L., MacPhersonH.A.,BurkeT.A., Wolff J.C., COVID-19 related daily stressors, coping, and suicidal ideation in psychiatrically hospitalized youth, Child & Youth Care Forum, 51(3), 2022, s. 579-592.
17. WanP.,HuJ.,LiQ., Impact of SocialSupporton Depressive Symptoms amongPostgraduates during the Coronavirus Disease 2019 Pandemic: A Moderated Mediation Analysis, InternationalJournalof EnvironmentalResearch and Public Health, 20(4), 2023, s. 3431.
18. Batra K., Sharma M.,Batra R., Singh T.P., Schvaneveldt N., Assessing the psychological impact of COVID-19 among college students: An evidence of 15 countries, Healthcare (Basel, Switzerland), 9(2), 2021, s. 222.
19. Kerr M.L., FanningK.A., Huynh T., Botto I., Kim C.N., Parents’ self-reported psychological impacts of COVID-19: associations with parental burnout, child behavior and income, Journalof Pediatric Psychology, 46(10), 2021, s. 1162-1171.
20. Rek S.V., Freeman D., Reinhard M.A., Bühner M., Grosen S., FalkaiP., Adorjan K., PadbergF., Differential psychological response to the COVID-19 pandemic in psychiatric inpatients compared to a non-clinical population from Germany, European Archives of Psychiatry and ClinicalNeuroscience, 272(1), 2022, s. 67-79.
21. Kubota T., Kuroda N., Sone D., Neuropsychiatric aspects of long COVID: A comprehensive review, Psychiatry and ClinicalNeurosciences, 77(2), 2023, s. 84-93.
Stresory w czasie pandemii koronawirusa
22. PratiG., ManciniA.D., The psychological impact of COVID-19 pandemic lockdowns: a review and meta-analysis of longitudinal studies and natural experiments,Psychological Medicine, 51(2), 2021, s. 201-211.
23. Zawilska J.B., Kuczyńska K., Psychiatric and neurological complications of long COVID, Journalof Psychiatric Research, 156, 2022, s. 349-360.
24. Hawes M.T., Szenczy A.K., Olino T.M., Nelson B.D., Klein D.N., Trajectories of depression, anxiety andpandemic experiences. A longitudinal study of youth in New York during the Spring-Summer of 2020, Psychiatry Research, 298, 2021, s. 113778.
25. Borch L., Holm M., Knudsen M., Ellermann-Eriksen S., Hagstroem S., Long COVID symptoms and duration in SARS-CoV-2 positive children – a nationwide cohort study, European Journalof Pediatrics, 181(4), 2022, s. 1597-1607.
26. Bermejo-Franco A., Sánchez-Sánchez J.L., Gaviña-Barroso M.I., Atienza-CarbonellB., Balanzá-Martínez V., Clemente-Suárez V.J., Gender differences in psychological stress factors of physical therapy degree students in the COVID-19 pandemic: a cross-sectional study, InternationalJournalof EnvironmentalResearch and Public Health, 19(2), 2022, s. 810.
27. HuangY., ZhaoN., Generalized anxiety disorder, depressive symptoms and sleep quality during COVID-19 outbreak in China: a web-based cross-sectional survey, Psychiatry Research, 288, 2020, s. 112954.
28. BaiF., TomasoniD., Falcinella C., BarbanottiD., CastoldiR., Mulè G., Augello M., Mondatore D., Allegrini M., Cona A., Tesoro D., TagliaferriG., Viganò O., SuardiE., TincatiC., Beringheli T., Varisco B., BattistiniC.L., Piscopo K., Vegni E., Monforte A.D., Female gender is associated with long COVID syndrome: a prospective cohort study, ClinicalMicrobiology and Infection, 28(4), 2022, s. 611.
29. Elsary A.Y., El-Sherbiny N.A., The impact of stress-coping strategies on perceived stress during the COVID-19 pandemic among university students an interventional study, BMC Psychiatry, 23(1), 2023, s. 510.
30. Shah W., Hillman T., Playford E.D., Hishmeh L., Managing the long term effects of COVID-19: summary of NICE, SIGN and RCGP rapid guideline, British MedicalJournal, 372(136), 2021, s. 22.
31. Ma Z.R., Ma W.H., Idris S., Pan Q.W., Baloch Z., COVID-19 impact on high school student’s education and mental health: A cohort survey in China, World Journalof Psychiatry, 11(6), 2021, s. 232-241.
32. ShafiM., Liu J., Jian D., Rahman I.U., Chen X., Impact of the COVID-19 pandemic on rural communities:a cross-sectional study in the Sichuan Province of China, BMJ Open, 11(8), 2021, s. 46745.
33. JoshiR.K., Pathak R., RawalR., Thakur S., NegiV.S., Bhatt I.D., Challenges and opportunities under COVID-19 on rural populace in Kailash Sacred Landscape (KSL) –India, Environmental Challenges (Amsterdam, Netherlands), 7, 2022, s. 100497.
34. ZhangY., Tao S., Qu Y., Mou X., Gan H., Zhou P., Zhu Z., Wu X., Tao F., The correlation between lifestyle health behaviors, copingstyle, and mental health during the COVID-19 pandemic among college students:Two rounds of a web-based study, Frontiers in Public Health, 10, 2023, s. 1031560.
Stresory w czasie pandemii
Streszczenie
koronawirusa
Do licznych stresorów dnia codziennego w czasie pandemii COVID-19 doszły zupełnie nowe, wcześniej nieznane czynniki stresogenne. Napodstawie autorskiego kwestionariuszaprzeprowadzono badanie wśród 258 dorosłychosób,w większościstudentów.Dokonanoanalizy stresorów,któremiały największy wpływ nażycie badanych wdobiepandemii. Danebyłyzbierane wtrakcie trzeciej fali pandemii wPolsce,odmarca do czerwca 2021.
Edyta Poloczek-Gzocha, Anna Ledwoń, Agnieszka Sawina, Sara Rakotoarison, Sylwia Bulanda, Janusz Kasperczyk
Według badanych, największym stresorem było zakażenie wirusem SARS-CoV-2 oraz śmierć członka najbliższej rodziny(odpowiednio61%i 70%,gdziemaksimum =100).Rodzaj inatężenie stresorówistotnie powiązanebyłyz płcią iwiekiem badanych.Dlawszystkichbadanychwysocestresogenneokazałysięobawy ostanzdrowianajbliższych.Zakazprzebywaniawkościołachiświątyniachorazzaciągnięcieniewielkiejpożyczki stanowiłynajmniej istotny stresor.Stresoramiośredniejsile były:zwolnienie z pracy, ciąża oraz duża liczba informacji medialnych dotyczących pandemii. Słowa kluczowe: stres, stresor, pandemia, COVID-19
Stressors during a coronavirus pandemic
Abstract
WeexperiencealotofadditionalstressinthefaceoftheCOVID-19pandemic,whichiswhyeverydayactivities canseemextremelystressful.Basedontheproprietaryquestionnaire,asurveywasconductedamong 258adult people, mainly students. The stressors that have the greatest impact on the life of the respondents in the pandemic era wereanalyzed. The data wascollected during the third wave ofthe pandemic in Poland,from March to June 2021.
Accordingtothe respondents,thebiggeststressorwasSARS-CoV-2infectionandthedeathofaclosefamily member (61%and 70%respectively). Notto be inchurches andtemples, and totake outa small loan are the least stressful.Averagestressorswerejobdismissal,pregnancyanda large amount ofmedia coverage of the pandemic. The type andintensity ofstressorsdependsongender,age andstatus.Foreveryone, however,the most stressful thing was fear about the health of their loved ones.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców
województwa śląskiego
1.
Wprowadzenie
Szczepieniaochronnestanowiąjednoznajważniejszychosiągnięćmedycyny.Systematyczneichprzeprowadzanie, zarówno wśródprzedstawicieligrup wysokiegoryzyka, jakiwogólnejpopulacji,przyczyniasiędoredukcjizachorowalności,śmiertelnościoraz liczbyhospitalizacjiz powoduchoróbtakichjak poliomyelitis,gruźlicaczykrztusiec [1]. Regularneszczepieniaw ostatnichdekadach znacząco poprawiłysytuacjęepidemiologiczną, jednakparadoksalniedoprowadziłoto do spadkuzainteresowania przyjmowaniem tych preparatów [2].
Wspomnianezjawiskostwarza poważnezagrożeniezdrowotne,zwłaszczaw przypadku osób z gruppodwyższonego ryzyka,takichjak dzieciiosobystarsze[3]. Corazwiększa popularnośćruchówantyszczepionkowych skłania wieleosóbdo rezygnacjize szczepień, w tymrównież z tych obowiązkowych. Przeciwnicyszczepieńargumentująswoje stanowisko koniecznościąobronyprawado podejmowaniawłasnychdecyzji,wolności iswobody, apodważaniedowodównaukowychtraktują jako kwestię światopoglądową. Wedługantyszczepionkowców szczepionkiiich poszczególneskładnikisą szkodliwe dla zdrowia, a naturalna ekspozycja na patogeny jest skuteczniejsza w zapobieganiu infekcjom [1, 4, 5].
Dlatego kluczowe znaczeniema przekazywanierzetelnejwiedzyna tematprofilaktykichorób zakaźnychoraz podnoszenieświadomościdotyczącejzagrożeń związanych z patogenamichorobotwórczymi.Kształtowanieprozdrowotnychpostaw wobecszczepień ochronnych wspierają m.in. przedstawiciele zawodów medycznych oraz realizatorzy Programu Szczepień Ochronnych [2].
Znacznaczęśćpolskiegospołeczeństwaniejestświadomazagrożenia epidemiologicznego, jakie niesieze sobą wirus grypy. Badaniawskazują na niewystarczający poziom wiedzy i świadomości dotyczący tej choroby oraz jej profilaktyki w Polsce. Wyniki badańróżnią sięw zależnościodgrupyuczestników (np. losowowybranychdorosłych,
1 s88069@365.sum.edu.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
2 s82642@365.sum.edu.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
3 s82615@365.sum.edu.pl, Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
4 amroczek@sum.edu.pl,KatedraiZakładMedycynyiEpidemiologiiŚrodowiskowej,WydziałNaukMedycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
5 karolina.lau@sum.edu.pl, Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział NaukMedycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
6 jkasperczyk@sum.edu.pl, Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
personelumedycznego, rodziców,studentów), co możewynikać m.in. z poziomuwykształcenia [6-11]. Ztego względukonieczne jestprowadzenie dalszych badańw tym obszarze. Niezmiernieważne jestzdobycieprzezobywateliodpowiedniejwiedzydotyczącejszczepieńochronnychobowiązkowychidobrowolnych.Takawiedzajestściśle powiązanazwłaściwymipostawamizdrowotnymi,szczególniewodniesieniudochorób zakaźnych.Osoby posiadającewiedzęnatematszczepieńsą świadome, żeszczepionki stanowiąistotne narzędziewspółczesnejmedycyny,którenie szkodzizdrowiu, chroni przed chorobamiinie jestpowiązaneaniz występowaniemautyzmu, anialergii[11]. Liczne badaniaoceniające postawywobec szczepieńochronnychwykazały,że od80% do90%respondentówpopieraideęobowiązkowychszczepień[12-15].Niemniejjednak wynikiniektórychbadań wskazują,żeznaczącyodsetekuczestnikówuważa, iż decyzja o podaniudzieckuszczepionkiobowiązkowejlubzalecanejpowinnanależećwyłącznie do rodziców(44%). Cowięcej,47%badanych twierdzi,żerodzicepowinnimieć prawo do odmowyszczepienia,zwłaszczagdy jestto wymagane przezplacówkę oświatową. Badaniawskazująrównież,żeokoło74%badanychwyrażaobawy,iższczepieniamogą mieć szkodliwy wpływ na zdrowie dziecka [16-18].
1.1. Grypa
Grypa to ostra, zakaźna choroba układu oddechowego, wywoływana przez RNA-wirusy z rodziny Orthomyxoviridae,występująca sezonowonacałymświecie [19-21]. WedługŚwiatowejOrganizacjiZdrowia (WHO,ang. World Health Organization)co roku na grypęzapada od20%do 30%dzieciorazod 5% do 10%dorosłych nacałym świecie [22].WPolsce zgłaszanych jestcorocznie kilkamilionów przypadków klinicznych z podejrzeniem grypy [21].
Infekcjawirusemgrypymożeprowadzić dopoważnychpowikłań, w tym dotyczących układuoddechowego,nerwowego, kardiologicznego, angiologicznego, a takżedo schorzeńnaczyniowych mózgu, powikłańpsychiatrycznychorazkomplikacjiu kobiet ciężarnych i dzieci [20, 23-27].
1.2. Szczepienia ochronne przeciw grypie
Ze względu na liczne powikłania związane z infekcją wirusem grypy niezmiernie ważnajestprewencjazakażeń,zwłaszczawmiesiącachjesienno-zimowych.Najbardziej skutecznąmetodąprewencjisąszczepieniaochronne[28,29],któremająprzedewszystkim zapobiegaćciężkiemuprzebiegowiorazpowikłaniomgrypy.Współczesneszczepionki zapobiegajązachorowaniomu40%do70%zaszczepionychosób,wzależnościodsezonu oraz grupyszczepionej, i zmniejszają śmiertelność związaną z grypą [19, 30, 31]. Należy podkreślić,że przebycie grypynie zapewnia trwałejodpornościz uwagina zmienność typów wirusaorazjego białekpowierzchniowych [30,32].Wzwiązkuztym skład szczepionekmusibyćregularnie aktualizowany, asame preparatypowinnybyćpodawanepacjentomco roku[20, 33-35].Aktualniedostępnesąszczepionki trójwalentne oraz czterowalentne, zawierające antygeny odpowiednio trzech lub czterech wirusów [30, 32,36]. WPolscedostępnesąinaktywowaneszczepionkizawierające cząstkiwirusa grypy (typu„split”)lub powierzchniowebiałka wirusagrypy(typu„subunit”), a także donosowa szczepionka zawierająca osłabione wirusy grypy [30-32, 36].
Szczepieniaprzeciwgrypiezalecasięwykonywaćodwrześniadolistopada, copozwala na uzyskanieochronyprzedokresemwzmożonejzachorowalności. Przyjęcieszczepionki jestrekomendowanedla wszystkich,a jejpodaniejestmożliwe jużod6. miesiącażycia, o ile nie występująprzeciwwskazania[31].WPolsceszczepienia przeciw grypieniesą
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
obowiązkowe, a jedyniezalecane.Wniektórychprzypadkach kosztszczepionkiponosi pacjent. Wsezonie2023/2024szczepionkiprzeciw grypiebyłydostępnebezpłatnie dla dzieci, młodzieży(do 18. rokużycia), kobietw ciąży oraz osóbpowyżej65. rokużycia. Osobomw wieku od 18do64latprzysługuje 50%refundacji. Kosztywizytylekarskiej i wykonania zabiegu są finansowane ze środków publicznych [32, 37, 38].
Aby osiągnąćodporność zbiorowąprzeciwko grypie, konieczne jestzaszczepienie od 70%do80%populacji[34].Niestety,wskaźnikszczepieńw Polscepozostajeniski –w sezonie2022/2023jedynie 5,5%uprawnionychosóbzdecydowało się na przyjęcie szczepionki [39].
Wobectegoniezbędnejestrozpoczęciedziałańwzakresieedukacjizdrowotnejipromocjiszczepieńprzeciwkogrypie.Materiałyedukacyjnepowinny byćszerokodostępne, abyskuteczniezachęcićdoszczepieńosobyzróżnychgrupspołecznych.Obecniewiększość informacji dotyczących profilaktyki zakażeń wirusem grypy znajduje się na stronach internetowych powiatowych i wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych, Narodowego Funduszu Zdrowia oraz Ministerstwa Zdrowia. Jednakże istnieje duże prawdopodobieństwo, że znacznaczęśćspołeczeństwanigdy nie zapoznasię z tymi źródłamiinformacji[40-43]. Dostępne badaniawskazująna niewystarczającypoziom wiedzy iświadomościdotyczący grypy jakochoroby oraz jej profilaktyki w Polsce.
2. Cel badania
Celem badaniajestzidentyfikowanieianalizaczynnikówwpływającychnadecyzje dotycząceszczepieńprzeciwkogrypieoraz ocenapoziomuwiedzynatematgrypyijej profilaktyki wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego.
3. Metodologia
Badaniaprowadzonood9 lutegodo13marca 2024roku.Grupa badanaskładała się zpełnoletnichmieszkańcówwojewództwaśląskiego.Kwestionariuszzostałwypełniony przez417osób.Zbadaniausunięto7osóbze względunaodesłanieniekompletnegokwestionariusza. Badanie zostałoprzeprowadzonedwutorowo,a respondencidobrowolnie braliw nim udział,wypełniającwersjępapierową lub wersję on-line autorskiejankiety. Kwestionariuszbyłanonimowyiskładałsię z dwóchczęści:metryczkiiczęścizasadniczej, łącznie zawierał31pytań jedno- iwielokrotnegowyboru. Część zasadnicza zawierałapytania dotycząceszczepień przeciwkogrypie,mające nacelu identyfikację ianalizęczynnikówwpływającychnadecyzjedotycząceszczepieniaochronnegoprzeciwko grypie oraz ocenę ogólnej wiedzy respondentów na ten temat.
Celem zbadaniaproblemubadawczegoopracowanoskalępunktową. Wzależności odpytaniamożnabyłouzyskaćod0do3pktzaodpowiedź.Pozebraniuwszystkichodpowiedzizsumowanowynikiankietowanychizinterpretowano, określającpoziomzachowań i postaw przyczyniającychsię do powstawaniaodpornościzbiorowej.Ilośćzebranych punktówświadczyo zaangażowaniujednostekw odpornośćzbiorową,któramaistotne znaczeniewzapobieganiupowstawaniapowikłańwirusagrypy.Sumapunktówuzyskanych z pytań części zasadniczej oznacza:
• od 0 do 6 pkt – zachowania i postawy świadczące o niskim zaangażowaniu,
• od 7 pktdo 12 pkt– zachowaniaipostawyświadczące o umiarkowanymzaangażowaniu,
• od 13 pktdo18pkt–zachowaniaipostawyświadczące owysokimzaangażowaniu.
standardowe,wartościprocentowe).NormalnośćrozkładuzmiennychilościowychsprawdzonotestemnormalnościShapiro-Wilka.Do określeniazależnościpomiędzyzmiennymi jakościowymi wykorzystano test chi-kwadrat – Pearsona oraz NW. Założono poziom istotności p < 0,05.
4. Wyniki
Wbadaniuwzięło udział417osób,w tym250kobieti167 mężczyzn. Średnia wieku badanychosóbwynosiła32 lata (±11). Mediana wiekukobietwynosiła27 lat, z kolei medianawiekumężczyzn–33lata.Większośćbadanych,tj.79%,zamieszkiwałamiasta (N = 330), 21% – wieś (N = 87).
Tabela 1 przedstawia charakterystykęgrupybadanejze względu na wykształcenie, status zatrudnienia, wykonywanyzawód,status związku iliczbędzieciosóbbadanych. Ankietowaniposiadającywykształceniewyższe lub ponadwyższestanowiliniespełna 61% (N =254)badanych, przy czymwiększość stanowiłykobiety, tj. 55,6%(N =139). Uczestnicybędącywzwiązkumałżeńskimstanowili40,1%(N =167)badanych.Osoby bezdzietne w badanej grupie reprezentowały największy odsetek 55,6% (N = 232), natomiast 20,9% respondentów miało 1 dziecko (N = 87).
Tabela 1. Charakterystyka grupy badanej (N = 417)
Kobiety Mężczyźni Razem
Zmienna N (%) N (%) N (%) Wykształcenie poniżej średniego i średnie
Status związku singiel/singielka 86 (34,4%) 51 (30,5%) 137 (32,9%) w związku małżeńskim 86 (34,4) 81 (48,5%) 167 (40,1%) w związku partnerskim 75 (30%) 29 (17,4%) 104 (24,9%) wdowiec/wdowa 3 (1,2%) 6 (3,6%) 9 (2,2%) Razem 417 (100%)
Liczba dzieci 1 dziecko 45 (18%) 42 (25,2%) 87 (20,9%)
2 dzieci 43 (17,2%) 37 (22,2%) 80 (19,2%)
3 dzieci 7 (2,8%) 8 (4,8%) 15 (3,6%)
4 dzieci 0 (0%) 1 (0,6%) 1 (0,2%)
5 dzieci 0 (0%) 1 (0,6%) 1 (0,2%)
7 dzieci 0 (0%) 1 (0,6%) 1 (0,2%) brak dzieci 155 (62%) 77 (46,1%) 232 (55,6%)
Razem 417 (100%)
Źródło: opracowanie własne.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
Ankietowaninajczęściejposiadalidziecipełnoletnie,tj. w 28%(N =87). Dziecido 2. rokużyciastanowiłynajniższyodsetekwśróddziecibadanychosób, tj. 8,1%(N=25) –rysunek 1. Rysunek 1. Rozkład wiekowy dzieci i młodzieży ankietowanych (N = 308) [opracowanie własne]
poniżej 2 lat 2 do 6 lat 7 do 10 lat 11 do 15 lat 16 do 18 lat powyżej 18 lat
Ankietowaninajczęściej(63%, N = 265)deklarowalibrakchęcizaszczepieniasię. Niespełna 30% ankietowanych (N = 124) zadeklarowało zachorowanie na infekcje układuoddechowego razdoroku. Respondencichorującyczęściejniżco dwamiesiące stanowiliniespełna 1%(N =4). Osobyszczepiące sięna grypę najdłużej, to znaczy od co najmniej sześciu lat, stanowili 7,4% populacji (N = 31) – tabela 2. Kolejna część kwestionariusza została wypełniona tylko przez osoby deklarujące szczepieniesię co najmniejrazw życiu.Respondenci,którzyzaszczepilisię w sezonie prowadzeniabadaniastanowiliniespełna48%(N =86)spośródosóbszczepiącychsię. Badani,którzysięjeszczeniezaszczepili,aledeklarująchęćzaszczepieniasię,stanowili 3,3% (N = 6) i były to wyłączniekobiety. Szczepionosię głównie (88,2%,N = 119) w gabinetach lekarskich (tab 2).
Tabela 2. Występowanie chorób układu oddechowego oraz zdrowotne zachowania badanych
Zmienna
Kobieta Mężczyzna Razem N (%) N (%) N (%)
Częstość zachorowania na choroby układu oddechowego nie choruję od co najmniej 5 lat 29 (11,6%) 30 (18%) 59 (14,2%) choruję raz na 3-5 lat 26 (10,4%) 38 (22,6%) 64 (15,4%) choruję co 2 lata 48 (19,2%) 46 (27,5%) 94 (22,6%) choruję co roku 86 (34,4%) 38 (22,8%) 124 (29,7%)
choruję kilka razy w roku 59 (23,6%) 13 (7,8%) 72 (17,3%) choruję częściej niż co 2 miesiące 2 (0,8%) 2 (1,2%) 4 (1%) Razem 417 (100%)
Częstość szczepienia na grypę co roku od 2-5 lat 14 (5,6%) 23 (13,8%) 37 (8,9%) co roku od co najmniej 6 lat 12 (4,8%) 19 (11,4%) 31 (7,4%) raz w życiu 27 (10,8%) 23 (13,8%) 50 (12%) co kilka lat 19 (7,6%) 15 (9%) 34 (8,2%)
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
Większość badanych zadeklarowała nieszczepienie się (N = 265). Respondenci, którzy przyjęli szczepionkę, stanowili 36,5% (N = 152). Ankietowani, którzy samodzielnie podjęli decyzję, byli najliczniejszą grupą spośród zaszczepionych badanych, stanowili 36,8% (N = 56) – rysunek 3.
Samodzielna decyzja Wskazania medyczne Pracodawca Rodzina Znajomi
Rysunek 3. Czynniki determinujące decyzję o szczepieniu przeciwko grypie w grupie ankietowanych (N = 147) [opracowanie własne]
Ankietowani, którzynie wykazalichęcido szczepieniaprzeciw grypie, najczęściej jako przyczynęwskazywalibrakodczuwania takiejpotrzeby – 27%(N =103). Osoby badane,któreniepodjęłysię szczepienianagrypęzpowoduprzeciwwskazańmedycznych, stanowiły najmniejszy odsetek wśród badanych osób (rys. 4).
Mam przeciwwskazania medyczne do szczepienia.
Inne przyczyny.
Złe doświadczenie po innych szczepionkach.
Lęk przed niepożądanymi odczynami poszczepiennymi.
Brak refundacji kosztów szczepienia.
Brak zaufania co do działania szczepionki.
Konieczność corocznego szczepienia.
Nigdy nie chorowałem/am.
Nie odczuwam takiej potrzeby.
Rysunek 4. Powody rezygnacji ze szczepienia przeciwko grypie wśród badanych (N = 265) [opracowanie własne]
Większośćszczepiącychsię,tj.50,3%(N =185), niezgłosiłożadnychniepożądanych odczynówposzczepiennych,natomiastnajczęściejzgłaszanymidolegliwościamibyły: bolesność i/lub obrzęk w miejscu szczepienia 17,3% (N = 43) – rysunek 5.
Rysunek5.Występowanieiczęstośćniepożądanychreakcjiposzczepiennych (NOP) wśród zaszczepionych respondentów (N = 152) [opracowanie własne]
Nie zaobserwowanoistotnejzależnościpomiędzypłcią ankietowanycha poziomem ich zaangażowania (tab 3).
Tabela 3. Związek między płcią a poziomem zaangażowania w powstawanie odporności zbiorowej
Płeć Poziom zaangażowania Poziom istotności p niski umiarkowany wysoki ogółem N (%) N (%) N (%) N kobieta 43 (17,2%) 178 (71,2%) 29 (11,6%) 250 0,42 mężczyzna 33 (19,8%) 109 (65,3%) 25 (15%) 167 Ogółem 76 287 54 417 Źródło: opracowanie własne.
Respondenciz wyższymwykształceniemistotnieczęściejdeklarowaliwysokipoziomzaangażowaniawodpornośćzbiorowąwporównaniuzosobamizwykształceniem zawodowym (p <0,05) – tabela4, ale nie stwierdzonoistotnych zależnościpomiędzy wykształceniem a szczepieniem (p > 0,05) – tabela 5.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
Tabela 4. Związek pomiędzy poziomem wykształcenia a poziomem zaangażowania w powstawanie odporności zbiorowej
Poziom zaangażowania Poziom istotności p niski umiarkowany wysoki ogółem N (%) N (%) N (%) N zawodowe 10 (40%) 13 (52%) 2 (8%) 25 0,01 poniżej średniego i średnie 28 (20,3%) 99 (71,7%) 11 (8%) 138 wyższeipowyżej wyższego 28 (15%) 175 (68,9%) 41(16,1%) 254 Ogółem 76 287 54 417 Źródło: opracowanie własne.
Wykształcenie
Tabela 5. Wpływ poziomu wykształcenia na skłonność do szczepień przeciwko grypie
Częstość szczepienia przeciwko grypie
Wykształcenie
Poziom istotności p co roku od2-5lat co rokuodco najmniej 6lat raz w życiu co kilka lat brak szczepień ogółem N (%) N (%) N (%) N (%) N (%) N zawodowe 3 (12%) 2 (8%) 3 (12%) 2 (8%) 15 (71%) 25 0,06 poniżej średniego i średnie 5 (3,6%) 9 (6,5%) 20 (14,5%) 6 (4,4%) 98 (71%) 138 wyższe i powyżej wyższego 29 (11,4%)
Wykazano zależności pomiędzy wykształceniem a szczepieniem na grypę dzieci ankietowanych (tab. 6). Istotnie wyższy (p < 0,05) odsetek osób szczepiących dzieci znajdowałsięw grupieosóbz wykształceniemwyższymlubpowyżejwyższego(tab.6).
Tabela 6. Związek pomiędzy poziomem wykształcenia a decyzją o szczepieniu dzieci
Szczepienie dzieci
Wykształcenie
Poziom istotności p nie szczepię szczepię ogółem N (%) N (%) N
Tabela 7. Wpływ wykonywanego zawodu na decyzję o szczepieniu przeciwko grypie
Częstość szczepienia przeciwko grypie
Poziom istotności p co roku od 2-5 lat co roku od co najmniej 6 lat raz w życiu co kilka lat brak szczepień ogółem N (%) N (%) N (%) N (%) N (%) N medyczny 11 (16,2%) 12 (17,7%) 4 (5,9%) 8 (11,8%) 33 (48,5%) 68 p < 0,01 niemedyczny 22(8,8%) 14 (5,6%) 32 (12,8%) 19 (7,6%) 163 (65,2%) 250 Ogółem 33 26 36 27 169 318 Źródło: opracowanie własne.
Wykonywany zawód:
Ankietowanibędącyw grupie wiekowejod29do39latnajczęściejdeklarowalibrak przyjęcia szczepionek,tj. 54,3%.Respondenciw tejsamejgrupiewiekowej, aleszczepiący się od co najmniej 6 lat stanowili zaledwie 10,3% (p < 0,05) – tabela 8
Tabela 8. Wpływ wieku na decyzję o szczepieniu ochronnym przeciwko grypie
Wiek
Częstość szczepienia przeciwko grypie Poziom istotności p co roku od 2-5 lat co roku od co najmniej 6 lat raz w życiu co kilka lat brak szczepień ogółem N (%) N (%) N (%) N (%) N (%) N
Respondencinajczęściejpozyskiwaliwiedzę z Internetu.Wskazałotak 32,9%osób (N = 255). Innymczęstymźródłemwiedzybyłlekarz,którego podało21,4%ankietowanych(N=166). Najrzadziejwiedzęzdobywanoz czasopisminnychniżnaukowe,co dotyczy 0,9% badanych (N = 7) – rysunek 6.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
Inne czasopisma
Farmaceuta
Czasopisma naukowe
Telewizja
Rodzina
Znajomi
Lekarz
Internet
Rysunek 6. Źródła informacji na temat szczepień ochronnych przeciwko grypie (N = 775) [opracowanie własne]
5. Dyskusja
Zapobieganiezakażeniomwirusem grypy ipóźniejszympowikłaniom pogrypowym jest niezmiernie ważnym zadaniem zdrowia publicznego. Aby zapewnićodpowiednią ochronę, koniecznejestosiągnięciewysokiegopoziomu wyszczepienia wspołeczeństwie.Niestety, wPolsceodsetekzaszczepionych mieszkańców pozostajezdecydowaniezbytniski[34, 44].Wbadaniustwierdzono, że36,5%respondentów zaszczepiłosię przeciwkogrypie. Należyjednakzaznaczyć,żeten odsetek obejmuje zarównoosobyszczepiącesię regularnie,co kilkalat, jak ite, które przyjęły szczepionkętylkoraz. Istotnymograniczeniembadaniajestfakt,że prawie61%uczestnikówtoabsolwenciuczelniwyższych,comogłoznaczącowpłynąćnauzyskanewyniki iograniczyćichreprezentatywnośćwkontekściecałejpopulacji.Możetowynikaćzfaktu, iżwypełnieniekwestionariuszaankietybyłodobrowolneiosobyoniższymwykształceniu nie były zainteresowaneudziałemw badaniachdotyczącychzdrowia.Podobne wyniki otrzymaliK. Wójtowicz-Chomicziwsp. w badaniuankietowym grupystudentówwychowaniafizycznegonatematgrypyiszczepieńochronnych, którewykazało,żew roku badania, szczepionkę ochronną przyjęła połowa respondentów, natomiast blisko 25% studentów szczepi się regularnie [35].
Zgodniez zaleceniamiŚwiatowejOrganizacjiZdrowiaszczepionkę przeciwkogrypie możnapodaćkażdejosobieod6.miesiąca życia,oileniemaprzeciwwskazań.Szczepienia te chronią nietylkoosobę zaszczepioną,ale również jejotoczenie. Chociażuczestnicy badaniawyróżniająsięnatlekrajowympodwzględemliczbyzaszczepionych,towkontekście aktualnej wiedzy wciąż jest to niewystarczający poziom [31, 38].
Respondencijakogłównepowodyunikania szczepień przeciwkogrypie wskazywali brak potrzebyich przyjęciaorazfakt,żenigdynie chorowali. Podobnewynikiuzyskano w badaniuankietowymprzeprowadzonymprzezWójtowicz-Chomicziwsp.,gdzieokoło 20% studentówwychowaniafizycznegouznało,żeszczepieniaochronne są zbędne,gdyż rzadkochorują[35].Wartozauważyć,żeprzekonanierespondentów obrakuzachorowań na grypę możewynikaćz infekcjiwirusamitypu B lubC, którepowodują łagodniejsze objawy, lub z mylenia objawów grypy z przeziębieniem [19, 31, 38].
Szczepionkiprzeciwkowirusowigrypy, zwłaszcza te inaktywowane,są uznawane za bezpieczne inie wiążą się z istotnymryzykiem powikłań czy zagrożeń dlazdrowia lubżyciaczłowieka.Połowa(50,3%)zaszczepionychuczestnikówbadanianiedoświadczyła żadnychniepożądanychodczynówposzczepiennych(NOP).Istniejejednakmożliwość, że NOP-y wystąpiłyu zaszczepionych,ale były na tyle łagodne, że nie zostały zauważone.Wprzypadkupozostałychrespondentównajczęściejzgłaszanymireakcjami były zaczerwienienie lub obrzękw miejscupodania szczepionki. Podobneinformacje znajdują się w rekomendacjach dla lekarzy pierwszego kontaktu w Europie. Według europejskichspecjalistównajczęściejwystępującymiNOP-amiposzczepieniu przeciw grypiesąobrzękiizaczerwienienia,któresamoistnieustępująpo1do2dni,orazmiejscowy ból w miejscu wkłucia [36].
Wramachanalizystatystycznejzbadanozależnośćmiędzypoziomemwykształcenia apoziomemzaangażowaniawpowstawanieodpornościzbiorowejwśródrespondentów. Najwyższypoziomzaangażowaniawykazaliuczestnicybadaniaposiadającywykształcenie wyższelub ponadwyższe. Możeto wynikaćz faktu,że w grupie badanych znalazłysię osobywykonującezawódmedycznyorazabsolwenciuczelnimedycznych. Odmienne wyniki zaobserwowali autorzy badania dotyczącego opinii osób starszych na temat wpływuszczepieńprzeciwkogrypie naichstanzdrowia.Wykazalioni, żejednymz czynników sprzyjającychpodjęciudecyzjio przyjęciuszczepionkijestposiadanie wykształcenia podstawowego lub zawodowego [45].
Dziecisąjednązgrupwysokiegoryzykazachorowanianagrypę [45]. Powikłaniagrypy u dziecimogąobejmowaćm.in.zapaleniepłuc, oskrzeli,tchawicyikrtani,zapaleniemięśni, mięśnia sercowegolub osierdzia,a także powikłania neurologiczne[21]. Współczesne szczepionkisą całkowiciebezpiecznedla zdrowych dzieci, któreukończyły6. miesiąc życia.Mimotowiększośćuczestnikówbadanianiezaszczepiłaswoichdzieciprzeciwko wirusowigrypy. Uzyskane wynikisą niepokojące, ponieważwedługWHO co rokuna grypę choruje od20%do30%dzieci,a blisko200tysięcydzieciponiżej5.roku życia umiera z powoduinfekcjigrypą[22]. PodobneobserwacjepoczyniliK. Gawlikiwsp. w badaniudotyczącym opiniirodziców na tematszczepień ochronnych u dzieci, gdzie większośćrespondentów równieżnie szczepiswojegopotomstwaprzeciwkowirusowi grypy [46].
Wedukacjizdrowotnejkluczowąrolęodgrywająźródławiedzyumożliwiającesamodzielne poszukiwanie informacji. Istnieje jednak ryzyko napotkania nieprawdziwych danych, ponieważ nie wszystkie informacje dostępne w Internecie są rzetelne i mają podstawynaukowe.Respondencibadanianajczęściejzdobywaliwiedzę na tematgrypy zInternetu,odlekarzalubodznajomych.PodobnewynikiuzyskałaM.Górska-Ciebiada w badaniudotyczącymszczepieńochronnych u starszychdiabetyków,gdzie pacjenci najwięcejinformacjioszczepieniachotrzymywaliodlekarzaspecjalisty(wpostacizaleceń), przez mediaoraz odrodziny iznajomych[47]. Wartododać,że przestrzeńinternetowa często bywa wykorzystywanaprzez antyszczepionkowców doszerzeniadezinformacji. Anonimowośćumożliwianieodpowiednim osobomprzybieranieroliekspertów, co jest niepokojące,zwłaszczawkontekścierosnącejliczbyosób,którezamiastwizytylekarskiej polegają na informacjach znalezionych w wyszukiwarce internetowej [1, 4].
WysokiodsetekuczestnikówkorzystającychzInternetujako głównego źródławiedzy wskazujenapotrzebędostosowaniadziałańedukacyjnychdotegomediumoraz rozwijania umiejętnościfiltrowaniawiarygodnychźródełinformacjiwśródużytkowników Internetu Jestto kluczowe dla zwalczaniadezinformacjiibudowania wysokiegopoziomuspołecznego zaufania do szczepień ochronnych [48].
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
6. Wnioski
• Blisko 40% ankietowanych zaszczepiło się przeciwko grypie. Biorąc pod uwagę aktualne zalecenia WHO, jest to liczba niewystarczająca.
• Najczęstszą przyczynąrezygnacjize szczepienia byłoprzekonanie obrakupotrzeby jego wykonania.
• Większośćuczestnikówbadania niezgłosiła występowania lubnie zaobserwowała NOP-ów, comoże świadczyćo bezpieczeństwie szczepionki przeciwko grypie.
• Zaobserwowano dalszą potrzebę promocji szczepień oraz edukacji zdrowotnej z zakresu profilaktyki zakażeń wirusem grypy.
• Aby zwiększyćpoziomwiedzyiświadomości, powinnyzostaćwdrożoneprogramy edukacyjnedotyczącechorobotwórczychwirusów dostosowanedopotrzebzainteresowanychgrupwiekowych.Dozwiększeniaświadomościdotyczącejniebezpieczeństw wynikającychz infekcjiwirusemgrypyprzyczynisię zaliczenie szczepieniaprzeciwko grypie do grupy szczepień obowiązkowych.
Literatura
1. Marchewka A., Majewska A., Młynarczyk G., Działalność ruchu antyszczepionkowego, rola środków masowego komunikowania oraz wpływ poglądów religijnych na postawę wobec szczepień ochronnych, Postępy Mikrobiologii, 54(2), 2015, s. 95-101
2. Faleńczyk K., Piekarska M., Pluta A., Baksińska H., Factors influencing the attitudes of parents towards children’s immunization, Postępy Nauk Medycznych, 29(6), 2016, s. 380-385.
3. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Szczepionka przeciw grypie, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/grypa [data dostępu: 27.04.2024].
4. Czajka H., Dlaczego szczepienia ochronne są nadal potrzebne?, DevelopmentalPeriod Medicine, 22(2), 2018, s. 171-178.
5. WrońskiK., Wybrane problemy współczesnego świataw ujęciu interdyscyplinarnym, [w:] DecykA., Sitko B., StachyraR.(red.), Antyszczepionkowcy – nowy ruch społeczny i jego ideologia, ArchaeGraph, 2021, s. 9-22.
6. KalinowskiP., Makara-Studzińska M., Kowalska M.E., Opinie i poglądy młodych osób dotyczące wykonywania szczepień ochronnych, Hygeia Public Health, 49(4), 2014, s. 782-786.
7. GołebiakI.,Pulkowska-NowocieńA.,Topczewska-CabanekA., Dawgiałło M., Życińska K., Nitsch-OsuchA., Knowledge, perceptionand coveragerates regarding influenza vaccination among nursing staff, Family Medicine & Primary Care Review, 17, 2015, s. 15-18.
8. Jaroszewska K., Gawlak M., Fijałkowska A., Życińska K., Wardyn K., Nitsch-Osuch A., Parents’ knowledge regarding cocoon strategy of vaccinations against influenza and pertussis, Family Medicine & Primary Care Review, 16(4), 2014, s. 341-344.
9. SternalD., Owsianko A., Opinie personelu medycznego na temat zalecanych szczepień przeciwko grypie, Medycyna Ogólna iNaukio Zdrowiu, 25(1), 2019, s. 16-21.
10. Piwowarczyk K., Awareness and perception of safety of influenza vaccination. A study among students, 2016.
11. Szymczuk E., Woźniak-Kosek A., Czynniki wpływające na świadomość zdrowotną w zakresie profilaktyki grypy u pracowników służby zdrowia i pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego, Forum Zakażeń, 10(2), 2019, s. 73-81.
12. FakontiG., KyprianidouM., ToumbisG., GiannakouK., Knowledge and attitudes toward vaccination among nurses and midwives in Cyprus:A cross-sectional study, International Journalof NursingKnowledge, 33(4), 2021, s. 321-329.
13. Akmatov M.K., Rübsamen N., Deyneko I.V., Karch A., Mikolajczyk R.T., Poor knowledge of vaccinationrecommendations and negative attitudes towards vaccinations are independently associated with poor vaccination uptake among adults – findings of a population-based panel study in Lower Saxony, Germany, Vaccine, 36(18), 2018, s. 2417-2426.
14. Gualano M., Bert F., Voglino G., Buttinelli E., D’Errico M., De Waure C., DiGiovanniP., FantiniM., GiulianiA., Marranzano M., MasanottiG., MassimiA., Nante N., Pennino F., SqueriR., StefanatiA., SignorelliC., SiliquiniR., CastaldiS., DiDonna F., DiMartino G., Genovese C., Golfera M., GoriD., Greco P., Loperto I., MiduriA., Olivero E., Prospero E., Quattrocolo F., Rossello P., Rosso A., Sisti L., StracciF., Zappalà G., Attitudes towards compulsory vaccination in Italy: Results from the NAVIDAD multicentre study, Vaccine, 36(23), 2018, s. 3368-3374.
15. Karageorgou K., Katerelos P., Efstathiou A., Theodoridou M., Maltezou H.C., Vaccination coverage and susceptibility against vaccine-preventable diseases of healthcare students in Athens, Greece, Vaccine, 32(39), 2014, s. 5083-5086.
16. Krok-Schoen J.L., Bernardo B.M., Weier R.C., PengJ., Katz M.L., Reiter P.L., RichardsonM.S.,Pennell M.L., Tatum C.M.,PaskettE.D., Belief about mandatory school vaccinations and vaccination refusal among Ohio Appalachian parents: Do demographic and religious factors, general health, and political affiliation play a role?, The Journalof RuralHealth, 34(3), 2017, s. 283-292.
17. Malinowska M., Włoszczak-Szubzda A., Ocena wiedzy rodziców na temat szczepień zalecanych u dzieci, Aspekty Zdrowia iChoroby, 2(1), 2017, s. 39-46.
18. GreenbergJ., Dubé E., Driedger M., Vaccine hesitancy: In search of the risk communication comfort zone, PLoS Currents, 9, 2017.
19. Kałucka S., Grypa – etiologia, epidemiologia, prewencja i leczenie w 2020 roku,Geriatria, 14, 2020, s. 72-82.
20. Jackowska T., Zawłocka E., Czajkowska M., Czy grypa to łagodna infekcja? Opis przypadku. Profilaktykagrypy u dzieci w sezonie 2017-2018,PostępyNauk Medycznych, 30(9), 2017, s. 488-492.
21. Doniec Z., Mastalerz-MigasA., Jackowska T.,KucharE., Sybilski A., ReCOMmendations for the treatment of INFLUENZA in children for Primary care physiciAnS - COMPAS INFLUENZA, Family Medicine & Primary Care Review, 21(2), 2019, s. 189-198.
22. World HealthOrganization, Influenza,https://www.who.int/teams/health-product-policyand-standards/standards-and-specifications/vaccines-quality/influenza [data dostępu: 27.04.2024].
23. ZastawnaB.,ZałuskaR., GrabowskiM., Protective vaccination in cardiology, Geriatria, 14, 2020, s. 83-89.
24. Hallmann-Szelińska E., Bednarska K., Brydak L.B., Grypa u dzieci do 14 roku życia w Polsce, Problemy Higieny iEpidemiologi, 96(3), 2015, s. 535-539.
25. Rzepka A.E., Mania A., Powikłania grypy wśród pacjentów zgłaszających się do poradni lekarza rodzinnego, Pediatria iMedycyna Rodzinna, 19(1), 2023, s. 38-44.
26. Olecka A., Smęt J., Horoszczaruk G.J., Kosior D.A., Kardiologiczne powikłania w zakażeniach wirusami SARS-CoV-2 oraz grypy – podobieństwa i różnice, Kardiologia w Praktyce, 15(3-4), 2022, s. 31-40.
27. Antczak A., Kuchar E., Nitsch-Osuch A., SieroszewskiP., Wielgoś M., Zimmer M., Stanowisko ekspertów OPZG i PTGiP dotyczące szczepienia przeciw grypie kobiet w ciąży,https://ptwakc.org.pl/2020/09/18/stanowisko-ekspertow-opzg-i-ptgip-dotyczaceszczepienia-przeciw-grypie-kobiet-w-ciazy/ [data dostępu: 27.04.2024].
28. ZuchowskiA., Nowicka-Zuchowska A., Leczenie przeziębienia i grypy u dzieci, Lek w Polsce, 29, 2019, s. 342-343.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
29. Pacjent.gov.pl, Serwis Ministerstwa Zdrowia iNarodowego Funduszu Zdrowia, Szczepienia na grypę, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/szczepienia-na-grype [data dostępu: 27.04.2024].
30. Majewska A., Szydłowska N., Influenza: state of knowledge, treatment and prevention, Medycyna Ogólna iNaukio Zdrowiu, 27(3), 2021, s. 220-226.
31. NarodowyInstytutZdrowia Publicznego –Państwowy Zakład Higieny, Podsumowanie –szczepionka przeciw grypie, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/grypa/ influenza [data dostępu: 27.04.2024].
32. Szymczuk E., Woźniak-Kosek A., Grypa, Lekarz Wojskowy, 97(4), 2019, s. 357-365.
33. Brydak L., Grypa znana od stuleci – nadal groźna, Family Medicine & Primary Care Review, 16(2), 2014, s. 181-184.
34. Iwańczak B., Zróżnicowanie przestrzenne zagrożenia grypą w Polsce, Prace iStudia Geograficzne, 57, 2015, s. 127-144.
35. Wójtowicz-Chomicz K., Czeczuk A., Huk-Wieliczuk E., Pikuła A., BorzęckiA., Grypa –szczepić się, czy nie? Wiedza i poglądy studentów na temat grypy, Forum Medycyny Rodzinnej, 9(2), 2015, s. 170-172.
36. Blank P., Falup-Pecurariu O., Kassianos G., Kuchar E., KynclJ., Nitsch-Osuch A., Essen T.V., Lane A., Szczepienia przeciw grypie: podstawowe fakty dla lekarzy pierwszego kontaktu w Europie Synteza opracowana przez ekspertów europejskich na podstawie zaleceń krajowych i najlepszych praktyk w Wielkiej Brytaniii Holandii,FundacjaNadzieja dla Zdrowia, Warszawa 2016.
37. Powiatowa StacjaSanitarno-Epidemiologiczna w Kutnie, Sezon szczepień przeciw grypie 2023-2024, https://www.gov.pl/web/psse-kutno/sezon-szczepien-przeciw-grypie-2023 2024 [data dostępu: 27.04.2024].
38. Powiatowa StacjaSanitarno-Epidemiologiczna w Pyrzycach, Szczepienia przeciw grypie 2023/2024: jak, kiedy i dla kogo – wszystko, co musisz wiedzieć, https://www.gov.pl/web/psse-pyrzyce/szczepienia-przeciw-grypie-20232024-jak-kiedyi-dla-kogo wszystko-co-musisz-wiedziec [data dostępu: 27.04.2024].
39. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Jaki jest stan zaszczepienia przeciw grypie w Polsce?, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/grypa/?strona=7 [data dostępu: 27.04.2024].
40. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Wolsztynie, Profilaktyka grypy, https://www.gov.pl/web/psse-wolsztyn/profilaktyka-grypy [data dostępu: 27.04.2024].
41. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Katowicach, Profilaktyka grypy, https://www.gov.pl/web/wsse-katowice/profilaktyka-grypy3 [data dostępu: 27.04.2024].
43. Narodowy Fundusz Zdrowia, Profilaktyka grypy – Szczepienia – Środa z Profilaktyką w OW NFZ, https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-oddzialow/profilaktykagrypy-szczepienia-sroda-z-profilaktyka-w-ow-nfz,557.html[data dostępu: 27.04.2024].
44. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Jaki jest poziom zaszczepienia przeciw grypie w Polsce?, https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/jaki-jestpoziom-zaszczepienia-przeciw-grypie-w-polsce/ [data dostępu: 27.04.2024].
45. Gowin E., Spachacz R., WysockiJ., Michalak M., Analiza realizacji populacyjnego programu szczepień przeciwko grypie dla osób powyżej 65 roku życia, Geriatria, 8, 2014, s. 1-7.
46. Gawlik K., Woś H., Waksmańska W., Łukasik R., Opinie rodziców na temat szczepień ochronnych u dzieci, Medycyna Ogólna iNaukio Zdrowiu, 20(4), 2014, s. 360-364.
47. Górska-Ciebiada M.,Saryusz-Wolska M.,Ciebiada M., BarylskiM., Loba J., Szczepienia ochronne u osób starszych chorych na cukrzycę, Geriatria, 9, 2015, s. 79-87.
48. Lusawa A., Pinkas J., ZgliczyńskiW.S., Mazurek M., Wierzba W., False information by vaccination movements as a challenge for public health,ZdrowiePubliczne i Zarządzanie, 17(1), 2019, s. 40-45.
Postawy i zachowania w odniesieniu do szczepień przeciwko grypie wśród dorosłych mieszkańców województwa śląskiego
Streszczenie
Szczepienia ochronnesą najbardziej skuteczną metodą profilaktyczną stosowanąwobecchorób zakaźnych. Ruchantyszczepionkowcówprzyczynia siędoszerzenia dezinformacji iwkonsekwencjirezygnacji z przyjmowaniaszczepień obowiązkowychidobrowolnych,wtymtychprzeciwkogrypie.Wirusgrypycharakteryzuje się potencjałem epidemicznym, aby nie doprowadzić do nadmiernego rozprzestrzenienia się patogenu, niezmiernie ważna jest profilaktyka w postaci szczepień.
Celem badania jest zidentyfikowanie i analiza czynników wpływających na decyzje dotyczące szczepień przeciwko grypie oraz ocena poziomu wiedzy na temat grypyi jej profilaktyki wśróddorosłychmieszkańców województwa śląskiego.
Badanieprzeprowadzonodwutorowo–stacjonarnieorazonline.Udziałwbadaniubyłdobrowolny.Wykorzystano autorski kwestionariusz ankietyskładający się z metryczki i części zasadniczej. W celu analizy problemu badawczego opracowano skalę punktową.
Zapobieganiezakażeniomwirusemgrypyorazjejpowikłaniomstanowiistotnewyzwaniezdrowiapublicznego Pomimozaleceń WHOodsetekzaszczepionych wPolscejest niski.W badaniuwykazano,że 36,5%respondentów przyjęło szczepionkę, jednak wynik ten nie jest w pełni reprezentatywny ze względu na wysoki udział osóbzwyższymwykształceniem.Najczęstszymi przyczynami rezygnacji zeszczepienia jest rzekomy brakstyczności zwirusemi brakpotrzeby przyjęcia szczepionki. Uwiększościzaszczepionychuczestników prawdopodobnieniewystąpiłniepożądany odczynposzczepienny.Poziomświadomościwiększościrespondentówzostałocenionyjakoumiarkowany,przyczymbyłonzależnyodstopniawykształcenia.Abyzwiększyć poziomwiedzyi świadomości,powinnyzostaćwdrożoneprogramyedukacyjnedotyczącechorobotwórczych wirusówdostosowanedopotrzebzainteresowanychgrupwiekowych.Dozwiększeniaświadomościdotyczącej niebezpieczeństw wynikającychzinfekcji wiruseminfluenzyprzyczynisięzaliczenie szczepienia przeciwko grypie do grupy szczepień obowiązkowych.
Słowa kluczowe: szczepienia ochronne, odmowa szczepienia, wahania dotyczące szczepień, grypa ludzka
Attitudes
and behaviors regarding flu vaccinations among adult residents of the Silesian Voivodeship
Abstract
Vaccinations are the most effective preventive method used against infectious diseases. The anti-vaccine movement contributesto the spread of misinformation,which in turn leads to the refusalof both mandatory andvoluntaryvaccinations, includingthoseagainst theflu.The fluvirushasepidemic potential, sotoprevent excessive spread of the pathogen, preventive measures in the form of vaccinations are extremely important. The aim of the study is to identify and analyze the factors influencing decisions regarding flu vaccinations and to assess the level of knowledge about the flu and its prevention among adult residents of the Silesian Voivodeship.
The study wasconducted usingtwo methods: in-personand online. Participation wasvoluntary. Acustomdesignedsurveyquestionnairewasused,consistingofa demographic section anda main section.To address the research problem, a scoring scale was developed. Preventinginfluenza virusinfectionsand their complications isa significantpublic health challenge. Despite WHO recommendations, the vaccination rate in Poland remains low. The study found that 36.5% of respondentsreceived the vaccine; however, this result is not fully representative due to the high proportion of individualswith higher education. The mostcommon reasonsfor refusing vaccination are alleged lack of exposureto the virus andthe perceived lack of need for the vaccine. Mostvaccinated participants likely did not experience any adverse reactions. The level of awareness among the majority of respondents was assessedasmoderate,with thislevel being dependenton educational attainment. Toincrease knowledgeand awareness,educationalprogramsaboutpathogenic virusestailoredto theneedsofspecific age groupsshould beimplemented. Includingflu vaccinationsamong mandatoryvaccinations couldhelp raiseawarenessabout the dangers of influenza virus infections.
Keywords: vaccination, vaccination refusal, vaccination hesitancy, influenza human
Aleksandra Guzowska1, Karolina Lau2, Janusz Kasperczyk3
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
1. Wstęp
Ostatnie lata przyniosłypopularyzacjętematykichoróbwirusowych – ich etiologii, epidemiologiiorazprofilaktykizwiązanejz nimi. Szeroko dostępnemediaspołecznościowe iportale internetowestworzyłymożliwościdocieraniainformacjidotyczących zdrowia na poziomie globalnym. Zjawisko to umożliwiło zwiększenie świadomości odnośniedozagrażającychchorób,lecztakżestworzyłogruntdlaszerzeniasiędezinformacji, które ze względu na często towarzyszące chorobom wirusowym kontrowersje wydają się popularniejsze niż wiarygodne informacje. Narastająca ilość informacji, w tym fałszywychlubwprowadzających w błąd,przekazywanych w środowiskucyfrowym ifizycznympodczaswybuchuchorobystanowiproblem, który przezWHOzostał określony mianeminfodemii[1].Skutkiemszerzącychsięw przestrzenipublicznejfałszywychdoniesieńjestspadającywśródspołeczeństwapoziom zaufaniawobecpersonelu medycznego orazwzrastającyodsetekosóbodmawiającychszczepień. Wwynikutego w najbliższych latachmożemymieć doczynienia ze wzrostemzachorowańnachoroby, które do niedawna występowały w stopniu marginalnym.
Wartykuletymzwróconouwagęnawybranemityifaktydotyczącewirusów, będącychprzedmiotemnietylkozainteresowanianaukowego,alerównieżpublicznego.Wkontekście obecnejsytuacjiglobalnejzrozumienierzeczywistychfaktówioddzielenieich od szeroko występującej dezinformacji staje się priorytetem w celu prewencji przed zwiększającą się ilością zakażeń wirusowych. Dlatego też zgłębianie prawdziwej naukowejwiedzyna tematwirusówizapobieganie rozprzestrzenianiusię mitówna ich tematjestkluczowe,abyzapewnić pacjentomprofilaktykę zdrowiaorazopiekę medyczną w oparciu orzetelne,sprawdzonenaukowoźródła.Celemtegoartykułujestweryfikacja prawdziwościnowychinformacjipojawiającychsię w mediach, któredotycząchorób wirusowych, ich etiologii.
2. SARS-CoV-2
Jednymz najpopularniejszychtematóww ostatnichlatachstałsięwirusSARS-CoV-2, powodującychorobęCOVID-19.Informacje onowymschorzeniuobiegłyogólnoświatowe media podkoniec 2019roku,kiedyw chińskimmieście Wuhanwystąpiłyprzypadkiciężkiegozespołu oddechowegoiśmiertelnego zapaleniapłucspowodowanenieznanym koronawirusem [2].Do głównychobjawównależałykaszel,wyczerpanie czy gorączka,jednakostra postaćchoroby objawiałasię nawetniewydolnościąoddechową, wstrząsem septycznym czy niewydolnością wielonarządową, które mogły stanowić przyczynę zgonu [3].
1 Kierunek lekarski, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
2 Dr n. med., Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach.
3 Dr n. med., Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
Ze względu na szybkie rozprzestrzenianie się koronawirusa już trzy miesiące po pierwszychprzesłankachna jego temat,od dnia20 marca 2020roku, w Polscezarządzono stanlockdownu. Pomimoiżbyłonkoniecznyw celuograniczeniarozprzestrzeniania się wirusa, wśródspołeczeństwawywołałpanikę,a ograniczonydostępdo lekarzy przyczynił się do poszukiwania wiedzy w Internecie, o czym świadczyć może fraza „koronawirus” jako najpopularniejsze hasło wyszukiwane w wyszukiwarce Google w Polsce w 2020roku[4].Społeczeństwoposzukiwałoinformacjinatematydotyczące pochodzeniawirusaijegorozprzestrzenianiasię, objawówchorobyCOVID-19,sposobów profilaktyki,a takżepóźniejdostępnychszczepionekprzeciwkowirusowiSARS-CoV-2, nieraz uzależniając decyzję o szczepieniu od wiadomości znalezionych w Internecie. Popularność tematyki związanej z koronawirusem i COVID-19 stworzyła grunt pod szerzenie się dezinformacji oraz teorii spiskowych, które w silniejszy od rzetelnych informacjisposóbkreowałymyślenieidecydowałyo zachowaniu odbiorców. Jednym z widocznychwPolsceskutkówwzrostupopularnościfałszywychdoniesień dotyczących pandemii COVID-19 jest liczba w pełni zaszczepionych osób przeciwko wirusowi SARS-CoV-2– spośródponad37,5milionaPolaków w pełnizaszczepionychzostało niespełna22,6miliona[5, 6].Pomimostopniowego obalaniapojawiającychsię fałszywychinformacjiwielez utrwalonychprzeznieprzekonańjestobecnychw społeczeństwie do dnia dzisiejszego.
Mit:Wirus SARS-CoV-2powstałwskutekdziałańlaboratoryjnychnaobszarzeChin Z początkiem roku 2020światstopniowo ogarniałychaos ipanikazwiązanaz nowym wirusem.Niewiele byłoinformacjina tematSARS-CoV-2,co stanowiłoidealny gruntdla licznie pojawiających sięwtedyspekulacji, równieżtych dotyczącychpochodzeniawirusa.Szczególnie głośna, jak iwiarygodnadla wieluosób, stałasię teoria,że pandemiaspowodowana została wyciekiemwirusa z jednegoz laboratoriówznajdującychsięwmieścieWuhanwChinach.Teoriatabyłaszerzonabyłanietylkoprzezosoby niezwiązanenaukowozwirusologią,sceptykówcodoistnieniawirusaczyzwolenników teoriispiskowych, lecztakżeprzez organizacje rządowe,takiejak FBI[7], orazautorytety naukowe[8]. Do obalenia tejteoriiprzyczyniłysię wynikiśledztwa wszczętegoprzez WHO, które zaprzeczyły, abyw rejestrze wirusów przechowywanych w laboratoriach w Wuhan przed grudniem 2019 roku znajdowały się wirusy blisko spokrewnione z SARS-CoV-2.Nieprzechowywanotamtakże genomów, którychkombinacjamogłaby być genomem badanegowirusa [9]. Dodatkowychdowodówświadczących o tym, że pochodzenie laboratoryjnewirusajestwysocenieprawdopodobne,dostarczyłybadania nad genomem wirusa. Jednym z argumentów była analiza budowy domeny wiążącej receptor(RBD)wirusaSARS-CoV-2. Sekwencja aminokwasowaRBD, kluczowejczęści białka kolcadlawiązaniasię z ludzkimireceptoramiACE2,pomimowysokiego powinowactwanie stanowioptymalnejsekwencjipodwzględem wiązaniado receptora,co świadczyłobyo możliwejsztucznejingerencji.Ponadtowynikianalizyporównawczej z innymikoronawirusamiwykazaływysokistopieńpodobieństwaRBD wirusaSARS-CoV-2 do RBD koronawirusów łuskowców malajskich (Manis javanica), jak ipodobieństwa pozostałej części genomu do koronawirusa nietoperzy gatunku podkowca pośredniego(Rhinolophus affinis)[10]–RaTG13(~96%)[11].Wnioskizebranezanalizy badańpozwoliływysunąćdwie teorienatematprawdopodobnegopochodzenia wirusa:
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
1. pochodzenie odzwierzęce – wirus w wyniku doboru naturalnego ewoluowałdo postaci,którabyław stanieskutecznie związaćsię z ludzkim receptorem ACE2; 2. pochodzenie odzwierzęce z doborem naturalnym u człowieka – pochodzący od zwierzęcia prekursor dla SARS-CoV-2 nabył zdolności infekowania człowieka wskutek doboru naturalnego w organizmie ludzkiego nosiciela [11]
Fakt:PrzyjęcietrzeciejdawkiszczepionkimRNA przeciwkowirusowiSARS-CoV-2 stanowi element lepszej ochrony przeciwko zakażeniom wirusem PierwszadostawaszczepionekprzeciwkoSARS-CoV-2dotarładoPolski26grudnia 2020 roku, a pierwszeszczepieniaodbyły się w ciągu czterechkolejnychdni[12].Od tamtegoczasuw Polscew pełnizaszczepiono(drugądawkąszczepionkiPfizer,Moderna lub AstraZeneca bądź jedną dawkąszczepionkiJohnson&Johnson)ponad22 miliony Polaków[6]. W celu zwiększeniaodpornościprzeciwko SARS-CoV-2od 2 listopada 2021rokuMinisterstwoZdrowiawystawiłoskierowanie dlawszystkichosóbpełnoletnich, aobecniejużnawetdladzieciod6 miesiącażycia[13,14].Pomimotakszerokiejgrupy docelowejdawkiprzypominającejprzyjęło jąponad15milionówPolaków, wtymponad 190 tysięcyosób,którenależądo jednejz grup z zaburzeniamiodporności, wskazanej przez Radę Medyczną [6].
DlaczegoPolacyniechcą sięszczepićdawkąprzypominającą?Najbardziejprawdopodobnywydaje się brakpoczuciapotrzebyprzyjęciakolejnejdawkiczyuznawanie ją za zbędną.Badania przeprowadzone na osobachzaszczepionychszczepionkamimRNA (w Polsce dostępnesąszczepionkimRNAPfizeriModerna)pokazują jednak, że trzecia dawka,przypominająca, wznaczącysposóbpoprawiaodpornośćnaSARS-CoV-2.Jedno z badań porównałoskuteczność szczepienia dwiemadawkamiwobec szczepienia również dawką przypominającą w odniesieniudo dwóchodmian wirusa:DeltaiOmicron. Wynikiwykazaływobecobutychodmianmniejsząilość osób zakażonychw sytuacji zaszczepienia dawką przypominającą – w przypadku odmiany Delta o 11,5% mniej zakażeń, natomiastw przypadkuodmianyOmicron–mniejo12%[15]. Badanie napopulacjiaustralijskiejwykazałoponadto,że niezależnieodtypuszczepionki,którąwykonano szczepieniepełne,osobyzaszczepionedawkąprzypominającąmRNA rzadziejwymagały hospitalizacji, atakże mniejsza była liczbazgonów spowodowanaCOVID-19[16].
3. HIV
Wiedza o wirusie nabytego niedoboru odpornościHIVzaczęłabyćpopularyzowana w roku1984,kiedyzostałonzidentyfikowanyjakoprzyczynaAIDS[17].Pomimodostępnego obecnieleczeniaantyretrowirusowego, hamującegoreplikacjęwirusa, wciąż wśród społeczeństwapanuje panikazwiązanaz potencjalnymipowikłaniamispowodowanymi zakażeniem,co sprzyjapowstawaniudezinformacjizwiązanejz samymwirusem,jak iosobamiseropozytywnymi. Jakoskutkipowielanychprzez latamitówmożemywskazać stygmatyzacjęosóbzakażonych, a takżestrachprzedwykonywaniem testów na obecność wirusaHIV,coskutkujewzrostem przypadkówzakażeń –w 2023rokudopołowy listopada zgłoszono rekordową w historii Polski ilość 2590 zakażeń [18].
Mit: Bardziej narażeni na zakażenie wirusem HIV są mężczyźni
Dane epidemiologiczne zebrane przez Narodowy InstytutZdrowia Publicznego –PaństwowyInstytutBadawczy w latach2016-2020w Polscewykazałyznaczącąprze-
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
wagę mężczyznwśródosób,u którychwykrytoobecnośćwirusaHIV–stanowilioniokoło 87,1%(udziałmężczyznwśródosób,którychdanedotyczącepłcizawartow statystykach). Ponadtou 36,3%osóbzebranodane dotyczącedrogizakażenia inajczęstszą znichokazały się stosunkihomoseksualnewśródmężczyzn – stanowiły one niemal70,9%[19].
Napodstawietychdanychwieleosóbmożedojśćdowniosku,żemężczyźni,zewzględu na ich znaczną przewagę w statystykach, stanowią grupęszczególnienarażonąna zakażenie wirusemHIV.Badaniajednakjednoznaczniewskazują, żeto kobietystanowią grupę bardziejnarażonąnazakażenie, m.in. z przyczynbiologicznychczywskutekstosowaniaśrodkówantykoncepcyjnych.Kobietycharakteryzująsięwiększąpowierzchnią dostępnądlapenetracjiwirusaniżmężczyźni.Różnicete obejmująpowierzchnięnarządów rozrodczych– u kobietobejmuje onabłonęśluzowąpochwyoraz wewnątrzpochwową część szyjkimacicy,natomiastu mężczyznbłonęśluzową wokółujścia zewnętrznego cewkimoczowejorazwewnętrzną powierzchnięnapletka(w związkuz tym prawdopodobieństwozakażeniau obrzezanychmężczyznjestjeszczemniejsze)[20]. Ponadto, jakwykazałybadania,wrażliwośćkobietnazakażeniewirusemHIVzwiązanajesttakże ze składemmikrobiomuszyjkimacicy ipochwy.Kluczowydlakwestiiwrażliwościna wirusa jest stopień różnorodności zbiorowisk bakteryjnych mikrobiomu oraz udział w nim bakterii z rodzaju Lactobacillus. Porównano grupę kobiet o wysokim stopniu zróżnicowania mikrobiomu oraz niskiej liczebności Lactobacillus z grupą o niskim stopniu zróżnicowania z dominacją gatunku Lactobacillus crispatus. Jak się okazało, zakażonychwirusemHIV kobietowysoko zróżnicowanymmikrobiomie szyjkimacicy i pochwyz niskąliczebnościąbakteriirodzaju Lactobacillus byłoczterokrotniewięcej w stosunkudo kobietz drugiejgrupy.Ponadtow obrębie błonyśluzowejich drógrodnych stwierdzono17-krotnywzrostaktywowanychlimfocytówTCD4+, które poprzez ekspresjębiałka CCR5, będącegokoreceptoremdlawirusa HIV,stanowiątzw. komórki docelowe dla HIV, wspierając ich replikację, a jednocześnie zwiększając prawdopodobieństwo zakażenia wirusem [21].
Kolejną przyczyną spadku odporności na zakażenie wirusem HIV jest stosowanie jednego ze środków antykoncepcyjnych, tj. octanu medroksyprogesteronu, w postaci depot(DMPA)[22].Jestto progestagenpodawanydomięśniowo w odstępach3-miesięcznych,stosowanyrównieżw Polsce [23].Przeprowadzonena myszachhumanizowanych badania wykazały kilka mechanizmów, na drodze których DMPA może przyczyniaćsię dozwiększeniawrażliwościna zakażenie wirusem HIV.Jednymz nich jest zmniejszenie integralności błony śluzowej pochwy przez negatywny wpływ na cząsteczki adhezyjne komórek pochwy, co powoduje ułatwioną penetrację wirusa w głąb organizmu. Innym sposobem,w jakiDMPAzmniejszaodpornośćkobietynaHIV, jest zwiększenie okresu podatności. Badania na humanizowanych myszach, którym podanojednorazowo2mgDMPA,wykazały,że100%myszyuległozakażeniuwirusem wokresie2i3tygodnipopodaniuleku.W4.tygodniupopodaniulekuzakażeniuuległo 83%myszy(rys.1).Dlaporównaniazbadanorównieżmyszyniepoddanedziałaniuleku, w okresie diestrusu, faziecyklurujowego, kiedystężenieprogesteronujestnajwiększe, zakażeniu uległo 37,5% z nich.
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
Rysunek 1. Procent zakażonych myszy w zależności od czasu, który upłynął od podania octanu medroksyprogesteronu w postaci depot (DMPA)
Źródło: [24], na licencji Creative Commons Attribution 4.0 International License, https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ (w obrazie nie dokonano zmian)
Powodem,którymożedecydowaćo wpływie DMPAw zakresiewrażliwościnaHIV, jestwpływżeńskichhormonównawrażliwośćorganizmukobietynazakażenie.Jakwykazałybadania, estradiolpowoduje zmniejszeniepodatnościlimfocytówTCD4+oraz makrofagów nadziałanieHIV,uniemożliwiającwirusowimodyfikację komórekdocelowych[24].Ponadtowykazano,żereceptorestrogenowymarównieżfunkcjęinhibitora transkrypcjiwirusa poprzezutrzymywaniego w okresielatencji[22]. Badaniajednoznaczniestwierdzają,że powszechniestosowanyDMPA stanowiprzyczynę,dla której kobiety znajdują się w grupie szczególnie narażonej na zakażenie wirusem HIV.
Fakt:Osoby seropozytywne powinny używaćzabezpieczeniapodczas współżycia nawet wówczas, gdy partner jest również seropozytywny Informacjao zakażeniu wirusemHIV często traktowana jestjakowyrok.Wiążesię nie tylkozezmianąstylużycia, lecztakże stygmatyzacjązestronyspołeczeństwa.Szczególnie bolesna wydajesię być stygmatyzacja stosowana przez potencjalnychseronegatywnych partnerów, odczegoucieczką stajesię poszukiwanie partnerabądźpartnerki, którzy równieżsą zakażeniHIV.Sprzyjaćtemumogą liczne grupywsparciadla osób zakażonychwirusemi związane z tym otaczaniesię osobamizmagającymisię z tym problemem.Należyjednakinformowaćosobyzakażone wirusemHIV o fakcie,że stosunkiseksualnez osobamiseropozytywnymirównieżwymagają stosowania zabezpieczenia w postaci prezerwatywy. HIV traktowany jest przez większość społeczeństwa jako pojedynczywirus,zapominasię o tym,że HIV możnanazwaćrodzinąwirusów –podzielonąnagatunki, typyipodtypy. Osobazakażona danym szczepemwirusa wciąż może zostaćzakażonawirusemHIV innego szczepu.Przykładembyłopisanyw „New England Journalof Medicine”(2002)pacjent,który początkowozakażonyzostałpowszechnymw Azji Południowo-WschodniejszczepemAE. Wskutek niezabezpieczonego stosunkuna terenie BrazyliizakażonypóźniejzostałendemicznympodtypemB, charakterystycznym dla tego regionu [25]. Skutkiem nadkażenia jest wyższe miano wirusa orazspadek liczbylimfocytów TCD4+[26],coczyniosoby nadkażonebardziej podatnymina zakażeniaoportunistyczne.Dodatkowow przypadkuosobynadkażonej
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
nieskutecznamoże okazać się terapiaantyretrowirusowa,gdyż zwiększone jestprawdopodobieństwo zakażenia wirusem opornym na leczenie.
PomimożeopisaneprzypadkinadkażeniawirusemHIVwciążsą nieliczne,potencjalne skutkipowiązanez niminakazująedukację wśródosóbseropozytywnych w celu skutecznejprofilaktykiprzedrozwojemwirusa. Stanowito jedenz kluczowychelementów efektywnegoleczenia zakażonychosób, gdyżistnieją typy wirusa, które będącniewrażliwymi na stosowane dotychczas leczenie antyretrowirusowe, stawiają zdrowie oraz życie chorych pacjentów w niebezpieczeństwie.
4. HCV
Większośćspołeczeństwautożsamia zakażenieprzenoszonez krwią zwirusem HIV, często zapominająco możliwościzakażeniemwirusemHCV,powodującymwirusowe zapaleniewątrobytypuC. Jego mniejszespopularyzowanie w porównaniuz wirusem HIV objawiasięmniejsząilościąstatystykmówiącychoilościosóbzakażonychw Polsce, dającychjedynie szacunkowąilośćzakażonychw liczbieokoło165 tysięcyosób[27]. Zebraniewiarygodnychdanychutrudnionejestprzezcharakterrozwojuzakażenia,gdyż wwiększościprzebiegaonobezobjawowo,adowykryciaczęstodochodziprzypadkowo podczasdiagnostykischorzeńwątroby, takichjakmarskość czy rakwątrobowokomórkowy. Brakświadomościzagrożenia wynikającegoz zakażenia prowadzido częstego zaniechania wykonaniatestóww kierunkuobecnościwirusaHCV, costawiaw sytuacji niebezpieczeństwa zarówno osoby bezpośrednio przebywające z zakażonym, w tym personel medyczny, jak i samego zakażonego pacjenta.
Szacujesię,żewPolscezakażonychwirusemHCVjestokoło165tysięcyosób–165tysięcy potencjalnych pacjentów, którzy w przypadku krwawiącej rany bądź krwotoku stanowiąrealneryzykozakażenianie tylkodla lekarzy,lecztakże dlaprzebywających w otoczeniupacjentów.Kluczem, dziękiktóremuobiekty ochronyzdrowiazachowują bezpieczeństwo, jestczęsta dezynfekcja,stanowiąca również elementedukacjiw procesie kształcenia służbmedycznych. Nacisk nadezynfekcjęszczególniekładzionyjest w przypadku łóżekistołów, z którymido czynieniama pacjent, przezco zaniedbaniu ulegają powierzchniewspólne dla pacjentów, takiejak krzesła, barierkioraz elementy wyposażeniaszpitalnychizb przyjęć,poczekalniitoalet. Jak jednak pokazują badania przeprowadzoneprzezE.Paintsiliwsp.,zachowaniesterylnościtychpowierzchnimoże mieć kluczoweznaczenie dlaograniczenia liczbyprzypadków zakażeńwirusów HCV. Zbadanookreszakaźnościosocza krwizakażonegowirusem HCVo średniejobjętości, która pozostawiana jest przy przypadkowym kontakcie i która wyniosła 29 µl. Jedną z badanychtemperaturbyła tzw.temperaturapokojowa, wynosząca 22°C,copozwoliło oddać średnią temperaturę panującą w pomieszczeniach szpitalnych. Jak się okazało, żywotność wirusaw opisanychwarunkachwyniosła 6tygodni, zespadkiem zakaźności o 50% w 14. dniu od umieszczenia zakażonej krwi na powierzchni [28].
W świetle przeprowadzonych badań kluczowe jest zrozumienie wagi dezynfekcji powierzchni, z którymikontaktmiałaosoba zakażonawirusem HCVoraz któremogły mieć kontaktz jego krwiązarównow obrębiegabinetulekarskiego,jakipomieszczeń, w którychchorymiałdoczynienia z innymipacjentami.Osoba zakażona, przebywając
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
z pacjentami,nakłada na nichrealne,długotrwałeryzykozakażeniajuż poprzezprzypadkowykontaktjejkrwiz powierzchnią, conakłada napracownikówochronyzdrowia obowiązek szybkiejdezynfekcji nie tylko w obrębie gabinetu lekarskiego, lecz także elementówwyposażeniaipomieszczeńwspólnychdlapacjentów,abyzapewnić imodpowiedniebezpieczeństwo.Wprzypadkuistnieniaryzykakontaktupacjentówbądźpersonelumedycznegozzakażonymmateriałemwskazanejestzleceniewykonaniabadania krwina obecność przeciwciałanty-HCVw ciąguod4do10tygodni(średnio7tygodni) [29].
Mit: Wirusem HCV można zakazić się tylko raz
W przypadku zakażenia wirusem HCV możliwa jest naturalna eliminacja wirusa bądź zachorowanie na wirusowe zapalenie wątroby typu C, które w razie wykrycia leczone jestlekamiprzeciwwirusowymi o skutecznościwynoszącejod 60% do 90%.
Jednorazowezakażeniewirusem HCV powoduje wykształceniesię w organizmie specyficznychkomórekTCD4iCD8,którewystępująnawetwciągu20latpopierwotnym zakażeniu, a ich znaczenie przypisanoszybkiejkontrolirozwojuwirusaHCV w przypadkuponownegopodania leków [30]. Niestety odpornośćta nie jestwystarczająca do uniknięcia ponownego zakażenia irozwoju związanychz tym działańniepożądanych. Znane są już przypadkiponownegozakażenia,w większościwśródosóbstosujących dożylnienarkotyki[31].Ztego powoduzalecane jestrozpoczęcieleczeniawirusowego zapaleniawątroby typu CwPolsceodterapiiosóbuzależnionych odsubstancjipsychoaktywnych, a osoby, które przeszłyzakażenie wirusemHCV, powinnybyć poinformowane o możliwościpowtórnegozakażeniaikoniecznościzwiązanejz tymprofilaktyki.
5. HPV
Wirus brodawczakaludzkiegoHPV jestszerokokojarzony z wywoływanym przez niego rakiemszyjkimacicy, którego popularyzacjaobejmujepromowanieregularnych badańcytologicznychw gabinetachginekologicznych.Pomimo wieluakcjipromocyjnych badania tewciąż sąniepopularne, aśmiertelność związanaz tymtypem rakawciąż jestwysoka– w roku 2020w Polsce byłon przyczyną2137zgonów [32]. Wśródpowodówzaniedbywaniaregularnychbadańsą:wypieraniemożliwościzakażenia wirusem HPV oraz brakświadomościzagrożeńzwiązanychz zakażeniem,które nieograniczają się jedyniedorakaszyjkimacicy, lecztakżem.in. przełykuczy głowyiszyi. Przyczyny te stawiają edukacjęmedycznąjako kluczowądlaograniczenialiczbyosób zakażonych wirusem HPV i liczby przypadków powikłań z nim związanych.
Fakt: Zakażenie wirusem HPV w trakcie ciąży powoduje komplikacje
Kobiety starające się o dziecko często wykonują badania przed zajściem w ciążę, chcąc zapewnić dziecku jak najlepszewarunkidorozwoju prenatalnego. Jednymz nich często jest cytologia mająca na celu wykrycie zakażenia wirusem HPV. Nie jest to jednakbadanie kluczowedla powodzeniazajścia w ciążę,gdyż wynikpozytywnynie stanowi bezpośredniego przeciwskazania, w związku z czym niedoceniane może być znaczenie profilaktyki przed zakażeniem wirusem HPV u kobiety ciężarnej. Jednym z zadań lekarzaginekologa prowadzącegociążępowinnobyćjednak uczuleniekobietyna wagę zakażenia wirusemHPV w trakcieciąży, gdyżciąża stanowiwyjątkowąokoliczność,kiedywirusmożedaćobjawyniedługopozakażeniu, wpływającna zdrowiei życie
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
dziecka.Kobietaciężarna, ulegając zmianom hormonalnym iimmunologicznym, staje się bardziej podatna na zakażenie wirusem HPV niż kobieta nieciężarna. W jednym z badań stwierdzono, że częstość zakażeń wirusem HPV u kobiet ciężarnych wynosi 16,82%w porównaniuz 12,25%u kobietnieciężarnych[33].Wprzypadkuzakażenia w trakcie ciążyprzeniesienie wirusaHPV napłódwystępuje najczęściejpoprzez transmisję wewnątrzmaciczną,o czymświadczyćmożeobecnośćwirusaw próbkachłożyska, płynie owodniowym i błonach płodowych. Transmisja nastąpić może m.in. poprzez mikrootarciabłonpłodowychczyprzez łożysko[34]. Skutkizakażenia wirusem HPV dotykajązarówno kobietęciężarną,jak idziecko. Wprzypadkuciężarnychgłównymi powikłaniami mogą być szybko powiększające się kłykciny kończyste [35], a także zwiększasięryzykocukrzycyciążowej(wbadaniuT.L.Slatteriwsp.16,60%przypadków kobietzakażonychwporównaniuz2,30%kobietniezakażonych)czystanuprzedrzucawkowego (wbadaniuT.L. Slatteriwsp. 7,90%przypadkówkobietzakażonychw porównaniu z 0% kobietniezakażonych)[36]. Innymipowikłaniami,któremogą zaszkodzić przebiegowiciążyidziecku,mogąbyć:ograniczeniewzrostupłodu,ostrezapaleniebłon płodowychikosmówkowych, przedwczesnepęknięciebłonpłodowychczyporonienie [37].Obecnieprzeprowadzanesąbadaniadotyczącebezpieczeństwaszczepionekprzeciwko wirusowiHPV u kobietw ciąży,natomiastczęstoich wynikisą sprzeczne,w związku z czym nie są one zalecanedla kobietciężarnych.Ważnejestzatem, abypacjentkom dopieroplanującymzajśćw ciążę zalecać odpowiednio wczesnezaszczepienie sięoraz poinformować je o profilaktyce związanej z zakażeniem wirusem HPV w celu uniknięcia poważnych powikłań.
Mit:Regularnacytologiastanowiwystarczającąprofilaktykęprzeciwko nowotworom spowodowanym przez wirus HPV
W ostatnich latach w Polsce popularyzowane jest wykonywanie badania cytologicznego regularniew celu prewencjiraka szyjkimacicy, któryjestprzyczyną śmierci około 1700 Polek rocznie. Pozwala ono na odpowiednio wczesne wykrycie zmian przednowotworowych i nowotworowych w obrębie szyjki macicy spowodowanych zakażeniem wirusem HPV, umożliwiając szybkie rozpoczęcie leczenia i zwiększenie szans wyzdrowienia. Pomimo dużego znaczenia badania cytologicznego nie stanowi ono wystarczającejprofilaktykiprzeciwko nowotworomspowodowanymprzezwirus HPV z racjitego, że wykrywaono jużzmienione przez wirusakomórkiszyjkimacicy, aniesamąobecnośćwirusa,którymożemanifestowaćsięnietylkoprzezzmianynowotworowew drogachrodnych, lecztakżejakorak płaskonabłonkowygłowyiszyi, rak przełyku,guzpłaskonabłonkowyspojówkiiworkałzowegoczysiatkówczak[38].Istnieją przesłanki,że wirusHPVzwiększarównieżprawdopodobieństwowystąpieniarakapiersi [39]. Wprzypadku wystąpieniajednegoz nowotworówpozamacicznychbadanie cytologiczne nie pozwolina odpowiedniowczesne wykrycie zmian, przezco nie powinno sięgotraktowaćjakojedynedziałanieprofilaktyczneprzeciwkonowotworomspowodowanym przezwirusa HPV.Jednym z możliwych działańzwiększającychefektywność wykrywaniazakażeńwirusem HPV jestwykonywanietestów HPV mającychna celu wykrycie obecnościDNAwirusaw komórkachnabłonkowychszyjkimacicy.Pozwala ononastwierdzeniezakażeniawirusemprzedwystąpieniemzmianprzednowotworowych czy raka szyjkimacicy.Ponadtotesty te wyróżniająsię znacznie większą czułością–w badaniach J. Cuzicka stwierdzono ich czułość na poziomie 96,1% w porównaniu
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
z czułością badania cytologicznego na poziomie 53,0%. Niestety, metoda ta nie jest pozbawiona wad,gdyżobarczona jestmniejszą swoistością– 90,7%w porównaniuze swoistościącytologiina poziomie 96,3%[40].Mając na uwadzete dane,opracowano algorytm skriningurakaszyjkimacicynapodstawie testuHPV,stawiając wykrywanie DNA HPV jako etap poprzedzającybadaniecytologiczne [41].Takialgorytm ukazuje badanie cytologicznejakoetapoceniający obecnośćzmianspowodowanychjużwykrytym zakażeniem wirusem HPV, jednocześnie odnajdując pacjentki, u których brak zmian jestwskazaniemdo stałego monitoringucytologicznegokomóreknabłonkowych szyjki macicy. Alternatywę pozwalającą zapobiec zakażeniu wirusem HPV stanowi szczepienie, które w Polsce dostępnejestw postaci dwuwalentnejszczepionkiCervarix (przeciwkozakażeniomHPV16i18)idziewięciowalentnejGardasil9(przeciwkoHPV 6/11/16/18/31/33/45/52/58)[42, 43].Stanowiąoneochronęprzedszczególnie onkogennymitypamiwirusa,zwłaszczatypem16 i 18, które są zarównonajczęstsze (typ 16: 29,6%zakażeń, typ18:14,7%),jakipowiązanez większością przypadków rakaszyjki macicyizmianprzednowotworowychszyjkimacicyukobiet(około70%)orazrakaodbytu, raka prącia, raka jamyustnejlub jamyustnejigardła u mężczyzn(odpowiednio 92%, 63% i 89% przypadków)[43,44]. Ponadtooceniasię, że szczepionkadziewięciowalentnachroniprzedok.90%choróbspowodowanychwirusemHPV,coczynijąobecnie najlepszym sposobem profilaktyki przed zakażeniem [45].
6.
VZV
Wirus VZV(ospywietrznejipółpaśca)przez większośćspołeczeństwa jestkojarzony z ospąwietrzną,chorobąwiekudziecięcego.Objawiasięonam.in.gorączką, bólemgłowy oraz swędzącąwysypką[46]. Zregułyprzebiegabez powikłań,dlatego wieledziecinie jestszczepionychprzeciwkozakażeniuwirusemVZV ze względuna brakobowiązku szczepienia. Wprzypadkuosób dorosłych wirus VZVpowodujejednakpółpaśca,który objawia się jednostronnymwystępowaniem bolesnychpęcherzyków, gorączką izłym samopoczuciem.Częstympowikłaniempółpaścajestneuralgia popółpaścowa– występowanie przewlekłego bólu w miejscu,gdzie byławysypka,trwającego nawetkilka lat. Ryzykowystąpienia neuralgiipopółpaścowejoceniasięna5%w wieku od22do59lat, 10% w wiekuod60do69lat, 17%w wieku od70do 79latoraz20%wwiekupowyżej 80 lat [47]. W celu zapobiegania występowaniu chorób spowodowanych zakażeniem wirusem VZV od wielu lat w Polsce jest wymagane zaszczepienie dzieci uczęszczającychdowieluplacówekopiekuńczych.Wostatnichmiesiącachszczepienieprzeciwko VZVpopularyzowanejestwśródosóbstarszych,uktórychmożerozwinąćsiępółpasiec. Pomimoszerokiegozakresupromocjiszczepieńwieleosóbuważajezazbędne.Dodatkowo często są onebłędnieuznawane zazagrażającezdrowiuze względuna skutkiuboczne, co stanowi ryzyko wysokiejilości osób zakażonych wirusem VZV i narażonych na związane z nim dolegliwości.
Fakt: Dwie dawkiszczepieniasą konieczne dla uzyskaniawystarczającejodporności przeciwko VZV
Szczepienie przeciwko wirusowiVZV powodującemuospę wietrznąipółpaścanie jestwpisane w Polsce do kalendarzaszczepieńochronnychobowiązkowych, a należy do zalecanychod9.miesiąca życia.Zalecanym scenariuszem szczepieniajestprzyjęcie dwóchdawek w odstępie co najmniej6 tygodni, jednak ze względuna brakobowiąz-
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
kowościdrugiejdawkiczęść rodziców może decydowaćsię na zaszczepieniedziecka tylko jednądawką, licząc na wystarczającewytworzenie odporności, abymóczapobiec chorobie.Jakjednakpokazująbadania,zaniechanieszczepieniasięwgschematudwudawkowegomożeskutkowaćniewystarczającą odpowiedziąimmunologicznąna szczepienie, czego skutkiemmożebyćzachorowaniena ospęwietrznąlub półpasiecwskutekzakażeniawirusemVZV.SkutecznośćszczepieniaprzeciwkowirusowiVZVszacowanajest na 84,5%,czego przyczyną możebyć brakserokonwersjibądź brakuzyskaniaodpowiedzi immunologicznej organizmu pomimo wystąpienia serokonwersji (pierwotne niepowodzenieszczepionki),lubszybki,stopniowyzanikodpornościwczasienawirusa VZV (wtórne niepowodzenieszczepionki)[48, 49].Skutkiemtego możebyćodmiana ospy wietrznej określanejw literaturzezagranicznejterminem: breakthrough varicella, dla którejcharakterystyczne jestrozwinięcie sięchorobywokresiedłuższymlubrównym 42 dniom poszczepieniu ibrak jestinnejwidocznejprzyczyny. Zregułycharakteryzuje się ona łagodniejszym przebiegiemniżw przypadkubrakuszczepienia, manifestującsię mniejsząliczbą zmiangrudkowo-pęcherzykowych, rzadszymwystępowaniemgorączki i krótszym czasemtrwania choroby[49]. Zarejestrowanojednaktakżeprzypadkiciężkich powikłań, obejmującychtakieschorzeniajak m.in. zapaleniepłuc,zapalenieopon mózgowo-rdzeniowychizapaleniemózgu[50,51]. Wporównaniuz jednodawkowym schematem szczepieniaprzeciwkowirusowiVZVschematdwudawkowycharakteryzuje się znacznie wyższą skutecznością, osiągającą 98,3% [52]. Przyjęcie drugiej dawki szczepionkiwrazz zapewnieniemwyższego stopniaodpornościprzeciwkozakażeniom wirusem VZV znacznie ogranicza prawdopodobieństwo wystąpienia ospy wietrznej i półpaśca wraz z ich powikłaniami.
Mit:Obniżona odpornośćudziecistanowibezwzględne przeciwskazanie do szczepienia przeciwko wirusowi VZV
W przypadku dzieci o obniżonej odporności podanie każdej szczepionki stanowi źródłowątpliwościiwielupytań.Osłabionyukładimmunologicznypowodujezwiększoną podatnośćna zakażeniawieloma wirusami, w tym wirusemVZV, cowiążesię z cięższymprzebiegiemospywietrznejiwiększymprawdopodobieństwemwystąpieniagroźnych dla zdrowia iżyciapowikłań. Jednocześnie samo podanieszczepionkiprzeciw danemu wirusowiupacjentówpediatrycznychz obniżonąodpornościąobciążonejestryzykiem wystąpienia niebezpiecznych skutków ubocznych. Ztych powodów stosowanieszczepionekprzeciwkowirusowiVZV stanęło podznakiem zapytania,stając się obiektem badańnadbezpieczeństwemszczepionkiu dzieciz obniżonąodpornością. Przeanalizowano bezpieczeństwo związane z podawaniem szczepionkiwśród dzieci z różnymi schorzeniami powiązanymi z defektami odporności. Jedną z przebadanych grup byli pacjenci pediatrycznichorzy na białaczkę. Badaniu poddano też populację indyjską, w którejzaszczepiono125pacjentówzzastosowaniemjednodawkowegoschematuszczepienia. Neutropeniaz gorączką wystąpiłau pięciupacjentów, natomiastpostaćchoroby nazywana breakthrough varicella – u dwóch. Niestwierdzonośmiertelnościzwiązanej z podaniemszczepionki. W świetle tych wyników szczepionkę uznanoza bezpieczną dla dzieciz obniżonąodpornościąwskutek białaczki,ponadtoniestwierdzonokonieczności przerywania doustnej chemioterapii [53]. Podobne wnioski przyniosło badanie przeprowadzonew SzpitaluUniwersyteckimw Kopenhadze, gdziespośród45zaszczepionychdzieciu żadnego nie wystąpiłypoważnedziałanianiepożądane [54]. Kolejną
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
z przebadanych grup były dzieci zakażone wirusem HIV. Jednemu z badań poddano grupę31pacjentówzeStanówZjednoczonych.Skutecznośćszczepionkiwyniosła97%, nie zauważonorównież ciężkichdziałańniepożądanych,jednaku 8 spośród31 dzieci rozwinął się półpasiec w ciągu średnio 1,9 roku, co powiązano z niskim poziomem komórekCD4+. Wynikiobserwacjidzieciz obniżonąodpornościąwskutek zakażenia wirusem HIV pozwoliływłączyćszczepionkęprzeciwkowirusowiVZV do listy szczepionek zalecanych u pacjentów z poziomem komórek CD4+ w normie [55].
Powyższe iinne badaniaprzeprowadzone nadzieciachoobniżonejodpornościjednoznaczniewskazująna bezpieczeństwoszczepionki,zalecającpodanie jejw celu uniknięcia zakażenia wirusem VZV i powiązanych z tym niebezpiecznych dla pacjentów działań niepożądanych.
7. Zakończenie
Nieodłącznym elementem kreującym obecną rzeczywistość stał się Internet oraz związane znimmedia społecznościowe, którychtreścipłynnie iniezauważalnieprzenikają się z powszechnymiprzekonaniami.Daje topoczątek rozprzestrzeniającejsię infodemii, dotykającejobecnie każdądziedzinę życia, równieżtę wyjątkowowrażliwą, jaką jestmedycyna. Fałszyweprzekonania dotycząceobecnych zjawisk związanych ze zdrowiem stanowiąwspółczesne wyzwaniedla ochronyzdrowia,zwłaszczaw kontekście brakóww weryfikacjinowopojawiającychsię informacjiokołomedycznych ze strony pacjenta. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkich długoterminowych skutków dezinformacjiw dziedziniemedycyny, natomiastjuż terazmożnazauważyćzwiązany z nią spadekzaufaniawobec personelumedycznego orazporzucenie szerokoprzyjętych normdotyczącychpostępowaniapacjentawprzypadkuproblemówzezdrowiem.Wdobie Internetu poza szerokim dostępem do nierzetelnych informacji dostępne są również treścibazujące na Evidence Based Medicine,którepowinnystanowićźródłoaktualnej wiedzymedycznej.Dostarczająonewiarygodnychodpowiedzidotyczącychwspółczesnych dylematówzwiązanychz medycyną, lecztakże powinnystanowićźródło kształtowania się postawzdrowotnych. Osobyreprezentujące środowisko medyczne natomiastmają niełatwezadaniepolegającenazmierzeniusięzezjawiskieminfodemiiizkoniecznością gotowościdoobalanianieprawdziwychteoriidziękirzetelnymdowodom naukowym. Literatura
5. Lisiak E., Morytz-Balska E., Polska w liczbach 2023, Główny Urząd Statystyczny, Departament Opracowań Statystycznych, oprac. pod kierunkiem M Ambroch.
9. World Health Organization, WHO-convened global study of origins of SARS-CoV-2: China Part. Joint WHO-China study: 14 January-10 February 2021, s. 119.
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
10. Singh D., Yi S.V., On the origin and evolutionof SARS-CoV-2,Experimental& Molecular Medicine, 53(4), 2021, s. 537-547.
11. Andersen K.G., Rambaut A., Lipkin W.I., Holmes E.C., Garry R.F., The proximal origin of SARS-CoV-2, Nature Medicine, 26(4), 2020, s. 450-452.
15. Accorsi E.K., Britton A., Fleming-Dutra K.E., Smith Z.R., ShangN., Derado G., Miller J., SchragS.J., VeraniJ.R., Association between 3 doses of mRNA COVID-19 vaccine and symptomatic infection caused by the SARS-CoV-2 Omicron and Delta variants, JAMA, 327(7), 2022, s. 639-651.
16. Liu B., Gidding H., Stepien S., Cretikos M., Macartney K., Relative effectiveness of COVID-19 vaccination with 3 compared to 2 doses against SARS-CoV-2 B.1.1.529 (Omicron) among an Australian populationwith low prior rates of SARS -CoV-2 infection, Vaccine, 40(43), 2022, s. 6288-6294.
17. Agarwal-Jans S., Timeline: HIV, Cell, 183(2), 2020, s. 550.
28. PaintsilE., Binka M., PatelA., Lindenbach B.D., Heimer R., Hepatitis C virus maintains infectivity for weeks after drying on inanimate surfaces at roomtemperature:implications for risks of transmission,The Journalof Infectious Diseases, 209(8), 2014, s. 1205-1211.
30. Abdel-Hakeem M.S., Shoukry N.H., Protective immunity against hepatitis C: many shades of gray, Frontiers in Immunology, 5, 2014.
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
31. Johannesson J.M., Fridriksdottir R.H., Löve T.J., Runarsdottir V., Hansdóttir I., Löve A., ThordardottirM., HernandezU.B., OlafssonS., GottfredssonM., Treatment as prevention for hepatitis C (TraP Hep C) group, high rate of hepatitis C virus reinfection among recently injecting drug users: results from the TraP Hep C program – a prospective nationwide, population-based study,ClinicalInfectious Diseases, 75, 2022, s. 1732-1739.
33. Liu P., Xu L., Sun Y., WangZ., The prevalence and risk of human papillomavirus infection in pregnant women, Epidemiology and Infection, 142(8), 2014, s. 1567-1578.
34. ArdekaniA., Taherifard E., Mollalo A., HemadiE., Roshanshad A., FereidooniR., Rouholamin S., Rezaeinejad M., Farid-MojtahediM., RazaviM., RostamiA., Human papillomavirus infection during pregnancy and childhood: a comprehensive review , Microorganisms, 10(10), 2022, s. 1932.
35. SugaiS., Nishijima K., EnomotoT., Management of condyloma acuminata in pregnancy: a review, Sexually Transmitted Diseases, 48(6), 2021, s. 403-409.
37. A clinicopathological study of episomal papillomavirus infection of the human placenta and pregnancy complications, Modern Pathology, 28(10), 2015, s. 1369-1382.
38. Condrat C.E., Filip L., Gherghe M., Cretoiu D., Suciu N., Maternal HPV infection: effects on pregnancy outcome, Viruses, 13(12), 2021, s. 2455.
39. AraldiR.P, Sant’Ana T.A., MódoloD.G., de Melo T.C., Spadacci-Morena D.D.,de Cassia Stocco R., CeruttiJ.M., de Souza E.B., The human papillomavirus (HPV)-related cancer biology: An overview, Biomedicine & Pharmacotherapy, 106, 2018, s. 1537-1556.
40. Bae J.M., Kim E.H., Human papillomavirus infection and risk of breast cancer: a metaanalysis of case-control studies, Infectious Agents and Cancer, 11, 2016.
41. Cuzick J., ClavelC., Petry K.U., Meijer C.J., Hoyer H., Ratnam S., SzarewskiA., Birembaut P., Kulasingam S., SasieniP., Iftner T., Overview of the European and North American studies on HPV testing in primary cervical cancer screening, International Journalof Cancer, 119(5), 2006, s. 1095-1101.
42. Nowak-MarkwitzE., SpaczyńskiM., Czy nadchodzizmierzch skriningu cytologicznego?, Ginekologia Polska, 86, 2015, s. 947-950.
44. KamolratanakulS., Pitisuttithum P., Human papillomavirus vaccine efficacy and effectiveness against cancer, Vaccines (Basel), 9(12), 2021, s. 1413.
45. Szymonowicz K.A., Chen J., Biological and clinical aspects of HPV-related cancers, Cancer Biology & Medicine, 17(4), 2020, s. 864-878.
46. La Rosa G., Papillomavirus, [w:] Rose J.B., Jiménez-Cisneros B., Meschke J.S., Girones R. (red), Global water pathogen project, cz. 3: Viruses, Michigan State University, 2016.
49. SewardJ.F., MarinM., VázquezM., Varicella vaccine effectiveness in the US vaccination program: a review, The Journalof Infectious Diseases, 197(2), 2008, s. 82-89.
50. BonanniP., Gershon A., Gershon M., Kulcsár A., Papaevangelou V., Rentier B., SadzotDelvaux C., Usonis V., Vesikari T., Weil-Olivier C., de Winter P., Wutzler P., Primary versus secondary failure after varicella vaccination: implications for interval between 2 doses, The Pediatric Infectious Disease Journal, 32(7), 2013, s. 305-313.
Aleksandra Guzowska, Karolina Lau, Janusz Kasperczyk
51. LeungJ., Broder K.R., Marin M., Severe varicella in persons vaccinated with varicella vaccine (breakthrough varicella): a systematic literature review, Expert Review of Vaccines, 16(4), 2017, s. 391-400.
52. Dinleyici E.C., Kurugol Z., Kara A., Tezer H., Tas M.A., Guler E., Yasa O., Devrim I., CiftciE., Ozdemir H., Somer A., Ozen M., Sensoy G., Dalgic N., Alhan E., VARICOMP StudyGroup, Children with breakthrough varicellainfection requiring hospitalization in Turkey (VARICOMP Study 2008-2013), Vaccine, 33(32), 2015, s. 3983-3987.
53. Shapiro E.D., Vazquez M., Esposito D., Holabird N., SteinbergS.P., Dziura J., LaRussa P.S., Gershon A.A., Effectiveness of 2 doses of varicella vaccine in children, The Journal of Infectious Diseases, 203(3), 2011, s. 312-315.
54. Guru V., Radhakrishnan V., Sagar T., Varicella vaccination in children with acute lymphoblastic leukemia: Experience from a pediatric cancer centre in India , Pediatric Hematology Oncology Journal, 4(2), 2019, s. 31-34.
55. Smedegaard L.M., Poulsen A., Kristensen I., Rosthøj S., Schmiegelow K., Nygaard U., Varicella vaccination of children with leukemia without interruption of maintenance therapy: A Danish experience, The Pediatric Infectious Disease Journal, 35(11), 2016, s. 348-352.
56. Gershon A.A, Mervish N., LaRussa P., SteinbergS., Lo S.H., Hodes D., Fikrig S., Bonagura V., BakshiS., Varicella-zoster virus infection in children with underlying human immunodeficiency virus infection, The Journalof Infectious Diseases, 176(6), 1997, s. 1496-1500.
Fakty i mity dotyczące wybranych wirusów
Streszczenie
NieodłącznymelementemkreującymobecnąrzeczywistośćstałsięInternetorazzwiązaneznimmediaspołecznościowe, których treści wzajemnie przenikają się z powszechnymi przekonaniami. Daje to początek rozprzestrzeniającej sięinfodemii,która dotykaobecnie każdądziedzinę życia, równieżtę wyjątkowowrażliwą, jaką jest medycyna. Przeprowadzonoprzegląd systematyczny mający na celu potwierdzenie bądź obalenie najpopularniejszychteoriidotyczącychwirusówSARS-CoV-2,HIV,HPV,HCVorazVZV.Najważniejszym wnioskiem z niniejszego przeglądu jest konieczność pozyskiwaniawiedzy z rzetelnych źródeł, bazujących na Evidence Based Medicine, w celu zapobiegania zmianom, jakie zachodzą w społeczeństwie wskutek popularyzacji niesprawdzonych informacji medycznych.
Słowa kluczowe: infodemia, wirus, fake news
Facts and myths about selected viruses
Abstract
TheInternetandrelated socialmedia,fromwhichcontentblendswithpopularbeliefs,havebecomeanintegral part ofthe creation of the current reality. Thisgives riseto a spreadinginfodemia that is nowaffecting every area of life, including the highly sensitive one of medicine. A systematic review wasconducted to confirm orrefute the mostpopulartheories regardingSARS-CoV-2,HIV,HPV,HCVandVZV.Themostimportant conclusion of this review is the need to obtain knowledge from reliable sources based on Evidence Based Medicine in orderto preventthe changesthat occurin societydue to the popularization ofunproven medical information.
Keywords: infodemia, virus, fake-news
Niniejsza monografia zawiera wybrane prace, które zostały zaprezentowane 11 kwietnia 2024 roku podczas Forum Młodych Naukowców w ramach Tygodnia Wirusów Europejskiego Miasta Nauki Katowice. Wydarzenie to spotkało się z dużym zainteresowaniem studentów i doktorantów uczelni wyższych.
