Sï'^' 3 februari 1994
lUNIVEBSWil
3 februari 1994
jrde lustrum van de Faculteit der Wijsbegeerte Is krachtig begonnen:
ken vernietigt door erover te reflec teren.' Hij mag de filosofie dan relativeren, socioloogvanhuisuit Habermas heeft onder filosofen wél veel in vloed. Als belangrijkste vertegen woordiger van de 'tweede genera tie' van de Kritische Theorie pleit hij voor een actieve rol van de we tenschap in de samenleving. D e grondleggers van de Kritische Theo rie, de eerste generatie denkers van
■•kjrgjb.h .Habermas, befaamd exponent van de Frankfurter Schule, vereerde de faculteit op 27 januari met een eendaags bezoek. Een beroemde filosoof In Tilburg, zoiets wordt feestelijk uitgebuit zou je denken. Niets bleek minder waar. De komst van de levende legende ging geenszins gepaard met tromgeroffel en trompetgeschal, het werd een besloten werkbezoek In de meest strikte zin van het woord. Van negen uur 's morgens tot vijf uur 's middags discussieerde Habermas met de vijfentwintig koppen tellende ha ppy few. Daaronder Unlvers verslaggever Roland Enthoven die de sfeer optekende en enkele wetenschappers die wat hébben met de Duitse wetenschapper. Dr. Ronald Habermas voor prof. dr. Paul Cobben juist min of meer een gepasseerd station is. En prof. Baynes uit de Verenigde Staten ziet Habermas als brug tussen het angloamerlkaanse en het continentale denken. Deze drie wetenschappers vertellen in drie kaders over hun fascinatie voor Habermas op een dag die nu al voor herhaling vatbaar lijkt. Want het beviel de filosoof allemaal wel: hij heeft meteen laten weten graag opnieuw naar Tilburg te komen. Roland Enthoven
Eén van de buitenlandse gasten op de Habermashappening is prof. Kenneth Baynes, van de State t/nj veriityStoneySroo]c,VerenigdeSta ten. Midden jaren tachtig bracht hij met organisator Von Schomberg een jaar door bij Habermas in Frankfurt. An American in Frankfurt: is de kloof tussen de angloamerikaanse wijsbegeerte en de continentale fi losofie gedicht? Kenneth Baynes ziet nog altijd grote ver schillen. 'Maar de kloof wordt wel snel kleiner', verzekert hij. 'In de Verenigde Staten vor men filosofen vaak een kleine, zelf reproducerende groep', aldus Bay nes. 'Ze zijn niet erg open minded. Dat heeft veel te maken met de his torische ontwikkeling van de wijs begeerte aldaar. Die werd vooral in de jaren vijftig zwaar benvloed door het positivisme, een stroming die zich strikt baseert op de kennis van feiten. Waardeoordelen vormen bij voorbeeld geen terrein voor onder zoek of reflectie.
die criteria heb ik geselecteerd. Dat sommigen zich tekort gedaan voe len is onvermijdelijk.' Een filosoof als Harry Kunneman, degene die Habermas min of meer in Neder land introduceerde, mocht er bijvoorbeeld niet bij zijn. Niet omdat hij niet genoeg Haber mas gelezen zou hebben, maar simpelweg omdat hij er opvattingen op nahoudt die nogal afwij ken van die van de Duit
De komst van Habermas werd angstvallig geheim gehouden
♦ De Duitse wijsgeer Habermas vertreirt na een filosofisclie masterclass in
Tilburg.
.j^l te kritische critici en afvalli gen had Von Schomberg dus geen uitnodiging gestuurd. Hij wilde er een positieve, leerzame dag van maken en niet één die in het teken staat van oeverloze discussies. Daarbij mocht het allemaal niet te massaal worden: 'Ik ken Habermas al tien jaar en ik weet uit ervaring dat hij in een klein gezelschap op z'n best is. Sterker nog, ik vind dat zijn discussies van een nóg hoger niveau zijn dan zijn boeken. Hij luis tert goed en gaat graag op argumen ten in.' Doordat radicale critici ontbreken, valt er donderdag 27 januari in CZ 103 dan ook geen onvertogen woord. Een slordige 25 Habermasadepten verzamelen zich rond negen uur 's ochtends voor wat achteraf 'een vruchtbare dag' wordt genoemd. De aanwezigen worden letterlijk een dag lang teruggeworpen in de 'De filosofie werd door die posi tivistische nadruk grotendeels gereduceerd tot drie stromingen: philosophy of science, philosop hy of language en philosophy of mind. Filosofie was daardoor slechts een technische, problee moplossende activiteit gewor den. Het gevolg was een overma tige aandacht voor defi nitieproblem.en. Sociale en
[Foto: Enk van der
Burgt]
Een dag met eminem ;en Habermas
'Het is veel moeilijker (i als staatsburger iets redelijks te zeggei lan als filosoof' schoolbanken. D e een luistert, de ander maakt daarbij aantekeningen, meer dan de helft stelt een of meer vragen. Zeven Habermaskenners hebben als extra 'huiswerk' elk een paper geschreven dat als discussie stuk dient. Ze hebben daarvoor hun eigen specialiteit als uitgangspunt gekozen: hoogleraar Geschiedenis van de Wijsbegeerte Cobben, bij voorbeeld, t r e k t ingewikkelde gens Baynes omdat het geen typisch Duitse filosoof is. Hetzelfde geldt voor de door Habermas verkondigde 'kritische theorie'. Die is door haar interdisciplinaire karakter evenmin specifiek D uits te noemen. Toch zijn het in de Verenigde Staten tot nu toe vooral sociologen, politico logen en communicatieweten schappers die zich met Habermas' werk bezig houden. D e groep filo sofen die zijn ideeën bestu deert, groeit de laatste jaren echter snel. Habermas zelf bezoekt de Verenigde Staten bijna elk jaar, om te discus siëren met mensen van verschil lende wetenschapsterreinen. Momenteel stellen ze zich volgens Baynes meer en meer open voor Europese denkers. 'Dat is vooral te danken aan een hele praktische zaak. Het feit dat grote namen als Rorty, Putnam en Rawls de Europe se wijsbegeerte bestuderen, maakt het voor de anderen eveneens okay om dat te doen.'
'Hij overbrugt de kloof' maatschappelijke kwesties kwa men nauwelijks aan bod. Het boek Theory of Justice van John Rawls bracht daarin verande ring. Door zijn theorie groeide de aandacht voor ethische vraag stukken. D e Amerikaanse filo sofen bleven daarbij lange tijd sterk op de eigen traditie gericht. Toch heeft Habermas in de Ver enigde Staten altijd veel aan dacht gekregen. D at komt vol
O m wijdlopigheid te voorkomen heeft Von Schomberg een strak pro gramma opgesteld. Aan elke inlei dende tekst wordt één uur besteed, waarna de volgende voorbereider de gelegenheid krijgt zijn essay toe te lichten. D e naast Habermas gezeten organisator houdt de touwtjes strak in handen. Hij intro duceert, dirigeert, zoekt naar onderge sneeuwde tegen stellingen ('Zó eens zijn jullie het toch niet?') en beschikt zelfs over voorspel lende gaven: 'D it onderwerp zal nog wel vaker naar voren komen, op ver de Frankfurter Schule, verwijderden zich vanaf de jaren vijftig met die schillende niveaus'. D eze voor theorie van Marx. Die richtte zich uitziende blik baseert hij op de oe namelijk primair op de praktijk. Het fensessie die hij met een aantal kritische van deze theorie was vol deelnemers van tevoren had belegd. gens het naoorlogs pessimisme van Von Schomberg laat niet graag iets de Frankfurters onvermijdelijk, om aan het toeval over. dat er geen positieve kracht in de Hij kan echter niet voorzien dat de maatschappij werkzaam was. eerder genoemde en voor tien uur Slechts het negatieve kon via kri ingeroosterde Engelsman Peter Dews er bij^aanvang niet is. Tien tiek nog geduid worden. Habermas sluit zich daarbij aan, minuten voor zijn finest hour komt maar op een opti mistischer manier. Dews tot grote opluchting van Von Hi) is kritisch, maar gelooft wel in Schomberg binnenvallen. Laatst de vooruitgang, en probeert steeds genoemde laat slechts één keer de weer op wetenschappelijke wijze teugels vieren en hij heeft er met aan te geven wat in een samenle een spijt van. Om elf uur nameUjk ving praktisch wenselijk is en tege staat de coffee and tea service op het lijk theoretisch tot de moge programma, zonder dat daarvoor tijd lijkheden behoort. Zijn kritische, is ingeruimd. Von Schomberg op normatieve pretentie wendt Haber pert streng een pauze van maximaal mas aan om de democratie verder vijf minuten, maar moet machte te democratiseren. D e rol van de loos toezien hoe de meute een kwar staatsburger wordt daarin steeds tier van zijn programma afsnoept. belangrijker. D ie moet zich zo ef Die fout maakt hij 's middags niet, fectief mogelijk uitrusten, bijvoor hij neemt lepel en kopje om daar beeld door het vergaren van mee het gezelschap letterUjk bij el informatie. In het werk van Haber kaar te trommelen. mas leeft dus de hoop dat de staats burger zich actief opstelt, maar dat is géén eis. Een filosoof mag immers M e t deert Habermas allemaal geen eisen stellen. In Faktizitat und niet. Na afloop blijkt hoe goed ge Geltung werkt Habermas dit voor luimd de Frankfurter is. Von het eerst uit in een theorie van de Schomberg roept bij het ontwaren van een fotograaf Nein, keine democratische rechtsstaat. Von Schomberg noemt Habermas Photos! en zet de woorden met de een systematische denker die zeer beruchte afwerende hand kracht bij. probleemoplossend te werk gaat. Het onderwerp van aandacht zelf 'Dat is ongebruikelijk in Duitsland, heeft echter geen bezwaar: 1st schon daar gaat een filosofische dissertatie gut... Tilburg was een aangenaam meestal over een auteur en niet over succes, zo blijkt achteraf. D e filo een probleem. Daar komt bij dat hij soof wil beslist nog eens terugko open staat voor andere vakweten men.
'De filosofie bezit één groot voordeel. Ze is intiem met ons intuïtieve denken terwijl ze tegelijkertijd de zekerheid van dat denken vernietigt door erover te reflecteren'
Jeurissen staat nog aan het begin van zijn studie van Habermas, terwijl
I I > e schrik zat er vooraf behoor lijk in bij organisator René von Schomberg en de Faculteit der Wijs begeerte. Habermas staat met be kend als een gemakkelijk man en publiciteit vooraf had hem ertoe kunnen bewegen het feest af te zeg gen. Hi| huivert voor grote groeps bijeenkomsten en laat zich zelden strikken voor openbare lezingen. In Utrecht werd hi) ooit voor een be sloten voordracht uitgenodigd, ïTiaar bij aanvang geconfronteerd met een gehoor van honderden 'filo sofietoeristen'. Habermas mijdt sindsdien Utrecht. In Tilburg werd zijn komst dan ook angstvallig verborgen gehouden voor de universitaire gemeenschap, opdat studenten en would fcedes kundigen met één halfgelezen 'Ha bermas' op de plank de 27ste janua ri niet onveilig zouden maken. Von Schomberg, die midden jaren tach tig bij Habermas studeerde, waak te als een kloek over de deelnemers lijst en verkocht regelmatig 'nee' aan lieden die er tóch achter waren gekomen dat de filosoof zou komen. Dat bezorgde hem scheve gezichten binnen de facultaire gemeenschap en daarbuiten, maar zijn éénmans gerecht hield voet bij stuk: 'Het was best moeilijk om mensen te moeten teleurstellen. Maar de ei sen waren hoog, elke deelnemer moest Faktizitat und Geltung mi nimaal éénmaal gelezen hebben. Bovendien moeten ze zich gedu rende langere tijd met Habermas' werk bezig houden. Op grond van
schappen. Dat trekt mij ook zo aan in zijn theorie.' Peinzend: 'Haber mas heeft wel eens tegen mij ge zegd: 'Het is veel moeilijker om in de rol van staatsburger iets redelijks te zeggen dan als filosoof'. D aaruit blijkt de bescheiden rol die hij de filosofie toedicht.'
^
parallellen tussen Hegel en Haber mas. Het ter plekke door hem door hem uitgereikte schema bij de tekst tovert een diep gefrons op de gela ten. En Habermas laat zich ontval len dat hij dit wel very difficult vindt. Het met een zilveren haardos ge tooide middelpunt blijkt ondanks zijn bijna vijfenzestig jaar uiterst vitaal. Tijdens 4e dag zal hij zijn ge
Paul Cobben, hoogleraar Ge schiedenis van de Wijsbegeerte kijkt met gemengde gevoelens terug op het bezoek van Haber mas: 'Het is natuurlijk zeer waardevol voor onze faculteit dat zo'n topfilosoof naar Tilburg komt. Bovendien is Habermas een heel aardige man gebleken, en dus niet die stereotype Duit se wetenschapper die machinaal theorieën fabriceert. Maar ik ben opnieuw gesterkt in m'n opvat ting dat zijn filosofische weg niet de mijne is. 'Habermas is voor mij wel ont zettend belangrijk geweest, vooral in mijn studententijd. In de jaren zeventig was het kriti sche denken nauw verbonden met het Marxisme. Habermas speelde daarbij een aanzienlijke rol. Vooral op universiteiten was hij van belang doordat hij de
drongen gestalte herhaaldelijk uit de ongemakkelijke stoel omhoog hijsen en zeggen happy to be in the Netherlands again te zijn. Uitge breid bedankt hij elke schrijver, hij deelt complimenten uit ('Sehr gut, schön mein Freund') en af en toe krabbelt hij iets in de kantlijn van eenpaper. Het is half vier als de maar liefst zevenpagina'slangcvraagvan de Nijmeegse wiiss^ccr Machiel
waardevrijheid van het weten schappelijke denken bestreed.' Habermas maakte zich indertijd sterk voor de zogenaamde Herr schaftsfreie Diskussion, in de communicatie zou volgens hem van geen enkele macht of dwang sprake mogen zijn. Het kennen
Karskens hem lokt. ' I ^ i r e c t e aanlt deze dag is Haki Faktizitat undC 1992', legt de Schomberg uit H ' volgens mij de bek oorlogse filosool J heeft hij naziinl
Md Kommunikativen Handelns uit 1981 een nieuwe mijlpaal in zijn oeuvre bereikt. Ik heb hem hiernaar or toe gehaald als onderzoeksimpuls. tk Een groot deel van de genodigden houdt zich in het onderzoek primair bezig met het werk van Habermas. Een mondelinge toelichting op zijn werk en discussie met anderen kan daarbij zeer stimulerend werken.' Ondanks zijn roem als filosoof kent
van de realiteit.' ik de Hegeliaanse rechtsfilosofie Cobben ziet zijn m tegen hedendaagse proble van Habermas nift 1 men.' tellectuele vaderffii is Een deel van Pak tizitat und Gel volgen s hem geen spi tung bestaat uit het vergelijken totale afwijzing, H* van Amerikaanse theorieënmet voor hem een invloeii Habermas' eigen positie. Filoso 'ïylaarinde discussie fisch gezien zijn zulke eindelo zeconf rontaties volgens Cobben niet nodig. Anderzijds is die werkwijze wel consequent met Habermas' idee dat je je eigen denkbeelden ontwikkelt in een dat hij de samenlen proces van communicatie. Cob ciologisch benadert' l^en: 'Er zit ook een strategisch ben vast.'Hij maakt! momentin. Op deze manier ver we onderscheidJngE werft hij zich razendsnel een cen menen te kunnen p« trale plaats in de discussie over filosofisch doorde rechtstheorieën. Voordat dit grondbegrippen on» door. Habermas wi 1 boek uitkwam speelde Haber nias op dat terrein nauwelijks Eigenlijk bestri)dtm een rol van betekenis.' ven van filosofie m* zin. Mijns inziens is^ echter nog niet uil""
Ik heb afstand genomen' moest voortaan een emancipato rische kracht hebben, het moest als 't ware bevrijdend werken. Dat idee sprak Cobben bijzonder aan. Ook nu nog gelooft Cobben dat van kennis een emancipato rische werking uitgaat, maar: 'Het concept van volledige Fler rschaftsfreiheit is onhoudbaar. Een discussie zonder enige inter ne of externe dwang is een vol strekt vruchteloze abstractie
)■
Habermas aan de filosofie slechts een bescheiden rol toe. Of zoals hij het zelf tijdens de ochtendsessie formuleert: 'Ik ben een fan van de Verlichting en niet van metafysisch denken. Filosofen hebben geen filosofische autoriteit, de wijsbe geerte kan hen hooguit helpen be paalde zaken te onderscheiden. Dews neemt me dat kwalijk (D ews is een Engelse filosoof die in de zaal
Dr. Ronald Jeurissen wil één ding vooraf heel duidelijk stel len: 'In tegenstelling tot alle anderen op deze dag ben ik géén echte Habermaskenner. Ik heb hem nauwelijks in mijn promo tie verwerkt, maar ik ben wel zeer enthousiast over zijn werk. Ik heb mijn deelname aan deze workshop dan ook vooral te dan ken aan mijn bereidheid om een paper te schrijven. Habermas is één van de weinige hedendaagse filosofen die er een totaalvisie op de samenleving op nahoudt. Als docent Bedrijfsethiek kan ik die specifieke ethiek dankzij Haber mas' theorie in een overkoepe lende visie plaatsen. 'Velen beweren dat bedrijfs ethiek slechts een modever schijnsel is. Of sterker nog, dat het een contradictio in terminis is. Want het goede in het bedrijfs leven is bijna altijd duurder en
zit en nu ietwat ongemakkelijk lacht re), maar ik verzet me tegen de zogenaamde 'sleutelfunctie' van de filosoof. Hij meent overal de sleutel voor te hebben, vooral voor het slot (groepsgewijs gelach re). Ik wil Dews niet ridiculiseren, want de filosofie bezit desondanks één groot voordeel. Ze is intiem met ons intuïtieve denken terwijl ze tege lijkertijd de zekerheid van dat den
inefficiënter. Het antwoord op dergeh jke verwijten kan alleen via een grote theoriegegeven worden. Habermas biedt daarvoor de mogelijkheden. Hij stelt de inter actie tussen het systeem en de leefwereld centraal en die verhou ding fascineert mij.' De leefwereld o:
'Hij heeft een totaalvisie' bermas het reseivoir van culturele overlevering. Via de communica tie tussen personen wijzigt de in houd zich doorlopend. Het sys teem (de economie bijvoorbeeld, of de politiek) ziet hij daarentegen als een zichzelf sturende eenheid, waarin het communicatieve han delen geen rol speelt. Hierin blijkt voor Jeurissen zijn probleem met Habemias te schui len. In Faktizitat und Geltung
> JsL.
maakt hij een scherpe scheiding tussen de ethiek die tot de leef wereld behoort en de economie. Het systeem oefent in Haber mas' visie op vele manieren in vloed uit op de leefwereld, bij voorbeeld via reclame. De leef wereld beschikt alleen over het ( t ^ ^ t o d o e d uit te oefenen
op het systeem. Jeurissen vindt die visie té asymmetrisch. Naast het recht vormt volgens hem ook de bedrijfsethiek een brug van uit de leefwereld naar het sys teem. Want, zo stelt hij, bedrij ven worden in het zakendoen niet louter geregeerd door de angst om bij contractbreuk ge pakt te worden. Er bestaat ook nog zoiets als instemming met de gemaakte afspraken.
'Mijn fascinaüe voor Habermas gaat echter dieper', betoogt de ethicus enthousiast. 'Hij pro beert begrippen als democratie, rationaliteit, recht en consensus als eenheid te vatten. Zelf ben ik ook een eenheidsdenker en niet iemand die in termen van frag mentatie en oppositie denkt. An ders gezegd: Ik ben meer een lumper dan een splitter. Hoe dat komt weet ik niet, misschien is zoiets een kwestie van opvoe ding. Habermas' streven om via overleg opposities te verzoenen en zo tot een optimale democra tie te komen mag je nooit opge ven. Naarmate de tegengeluiden toenemen moet je tegengas ge ven. Het alternatief is immers strijd en daar ben ik absoluut tegen.'