STORIA HD classic 6 D (DO) leerboek - inkijkmateriaal by VAN IN

STORIA 6 HD

classic

Doorstroomfinaliteit domeinoverschrijdend

????

Je les in eigen handen Ontdek het onlineleerplatform iDiddit! Vooraan in dit boek vind je de activatiecode. Activeer snel je account op www.ididdit.be en maak er een geweldig schooljaar van!

ISBN ???-??-???-????-??

???

vanin.be

ST RIA HD CLASSIC 6 ???

???

LEERBOEK

B De Tweede Wereldoorlog B1 Het verloop B2 Shoah Ontdekplaat: Het nazisme Ontdekplaat: Guernica Ontdekplaat: De Berlijnse Muur

A Een kleine opfrissing Onderzoek 1 Manipulatie foto’s media Ontdekplaat: Welkom in de hedendaagse tijd

Inleiding

fv e

C Een nieuwe wereld? C1 VN Ontdekplaat: Organigram van de Verenigde Naties C2 Dekolonisatie C3 Congo Onderzoek 2 Lumumba C4 Van Koude oorlog naar detente

D EU D1 Europese éénmaking Ontdekplaat: De instellingen van de VN Onderzoek 3 EU vandaag? E België van 1919 tot nu E1 1919-1945 E2 Twee pacten zorgen voor rust na WO II E3 Socio-economische evolutie E4 Begroting en schuld

Inhoudsopgave (onder voorbehoud van wijzigingen)

E5 De staatshervorming Ontdekplaat: Het federale België Ontdekplaat: Dossier Verkiezingen

F Stars and stripes F1 Doorloop van 1776 tot vandaag Ontdekplaat: De Verenigde Staten F2 Burgerrechtenbeweging

VA ©

H Cultuur in de hedendaagse tijd H1 Eigentijdse kunst H2 Levensbeschouwing H3 Emancipatie van de vrouw H4 Jaren 60 en 70 Onderzoek

G Botsende samenlevingen G1 De volksrepubliek China G2 Israel en Palestina G3 Afrika G4 Einde USSR en Rusland vandaag

fv e

I Uitdagingen voor de hedendaagse tijd I1 Klimaatverandering I2 Hedendaagse machtsverhoudingen Onderzoek Geschiedenis

J Synthese

Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog groeit het besef dat er een nieuwe internationale vredesorganisatie moet komen. West-Europa komt bovendien zodanig verzwakt uit de oorlog dat het de controle over de meeste kolonies verliest. In dit onderdeel staan we stil bij de vredeshandhaving, dekolonisatie, nieuwe spanningen en samenwerking. Om je geheugen op te frissen, vind je hier een herhalingsoefening over de situatie in de moderne tijd.

Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

OUDE NABIJE OOSTEN

PREHISTORIE

pr oe

fv e

BRON 1 Het Europese imperialisme in Afrika (ca. 1900)

Welk land heeft in Afrika de meeste kolonies? b Welke twee gebieden ontsnappen aan de kolonisatie?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

IN N 4

MIDDELEEUWEN

VA ±

. C v. 0 80 ±

KLASSIEKE OUDHEID

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD

fv e

BRON 2 De Volkenbond

VROEGMODERNE TIJD

pr oe

De Hoge Verdragsluitende Partijen, teneinde internationale samenwerking te bevorderen en internationale vrede en veiligheid te bereiken, door het aanvaarden van verplichtingen om geen toevlucht tot oorlog te nemen, door het voorschrift van open, rechtvaardige en eerbare relaties tussen naties, door het daadwerkelijk tot stand brengen van de afspraken van internationaal recht als de feitelijke gedragsregels tussen regeringen, en door het onderhouden van rechtvaardigheid en een nauwgezet respect voor alle verdragsverplichtingen in de relaties tussen georganiseerde volkeren met elkaar, zijn het eens over dit verdrag van de Volkerenbond. Uit: Oprichtingsakte van de Volkenbond, gevoegd bij het Verdrag van Versailles

Waaruit blijkt de idealistische strekking van de tekst?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

In de loop van de 20e eeuw gaan mensen en landen op internationaal vlak steeds meer samenwerken. Die internationale samenwerking krijgt bovendien ook een meer permanent karakter. Zo ontstaan talrijke internationale organisaties. De belangrijkste en meest bekende internationale organisatie zijn de VN (Verenigde Naties). Waarom is er steeds meer internationale samenwerking? Waarom zijn de VN opgericht? Wat is het doel van de VN? Hoe werkt deze organisatie? Zijn de VN succesvol geweest? Wat zijn de uitdagingen voor de organisatie in de 21e eeuw?

2 0 20

8 4

HEDENDAAGSE TIJD

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens

oprichting Internationaal Strafhof

ondertekening VN-Handvest

Volkenbond treedt in werking (ontbonden 1946)

WO II

MODERNE TIJD

De Verenigde Naties, op weg naar vrede en veiligheid in de wereld?

Atlantisch Handvest

BRON 1 De economische en technologische evolutie in de 19e eeuw maken meer internationale samenwerking en regelgeving noodzakelijk. Op het vlak van communicatie en vervoer bijvoorbeeld geraken steeds meer (westerse) landen met elkaar verbonden. Voorbeelden van eerste échte internationale organisaties zijn de ‘Internationale Unie voor Maten en Gewichten’ (1875) en de ‘Universele Post Unie’ (1878). Gedurende de 20e eeuw neemt die interdependentie tussen staten nog meer toe: financiële problemen van één land hebben vaak ook effect op de financiële stabiliteit van andere landen; oorlogen verstoren vaak de wereldhandel en samen met bijvoorbeeld structurele armoede of klimaatverandering kan dat leiden tot vluchtelingenstromen naar veiligere en rijkere gebieden ... De wereld telt sinds 1945 steeds meer internationale organisaties. Het belang ervan neemt ook steeds meer toe. Er wordt op uiteenlopende vlakken samengewerkt: veiligheid, milieu, mensenrechten, sport ...

pr oe

nietgouvernementele organisatie: grensoverschrijdende (internationale) organisatie die opgericht is door particulieren en die dus losstaat van elke regering

De groeiende behoefte aan internationale samenwerking

fv e

interdependentie: wederzijdse afhankelijkheid

intergouvernemen tele organisatie: institutionele structuur ontstaan op basis van een formele overeenkomst tussen twee of meerdere soevereine staten die daarmee bepaalde gemeenschappelijke doeleinden wensen na te streven

Het initiatief tot internationale samenwerking kan zowel uitgaan van particulieren als van overheden. In

C1 De Verenigde Naties, op weg naar vrede en veiligheid in de wereld?

het eerste geval kan dat leiden tot vorming van een (internationale) niet-gouvernementele organisatie (ngo). Een dergelijke organisatie is niet gebonden aan een overheid. Bekende ngo’s zijn ‘Artsen Zonder Grenzen’ en ‘Amnesty International’. Overheden die permanent samenwerken, doen dat doorgaans via een intergouvernementele organisatie (igo). Voorbeelden daarvan zijn de Europese Unie (zie deel D), de NAVO (zie les C4) en de Verenigde Naties. Vooral bij igo’s ligt het laatste woord bij de leden of de lidstaten. Het idee dat de organisatie zélf – los van de leden – dwingende beslissingen zou kunnen nemen, is voor velen een brug te ver. Een dergelijke organisatie of supranationale organisatie is daarom vooral nog een theoretisch concept.

De oprichting van de Verenigde Naties

Na de Eerste Wereldoorlog wil zo goed als iedereen een nieuwe wereldbrand voorkomen. Daarvoor wordt de Volkenbond opgericht. Het doel van die organisatie is om als een soort internationale scheidsrechter conflicten te voorkomen en geschillen vreedzaam op te lossen. Doordat de Verenigde Staten geen lid worden en de BRON 2-3 - 4 -5 - 6

De vijftien leden van de VR vallen uiteen in twee groepen: vijf permanente en tien niet-permanente leden. Die laatste worden verkozen door de Algemene Vergadering voor een termijn van twee jaar. De vijf permanente leden zijn de grote overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog: Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de VS, Rusland en de Chinese Volksrepubliek. Rusland geldt als opvolger van de Sovjet-Unie. De (communistische) Chinese Volksrepubliek is sinds 1971 erkend als de vertegenwoordiger van China. Daarvoor zetelde de (nationalistische) Chinese republiek (het huidige Taiwan) als permanent lid (zie les G1). De VR kan maar een beslissing nemen als bij een stemming alle permanente leden akkoord gaan (of zich onthouden). Zodra ook maar één permanent lid niet akkoord is, wordt een resolutie verworpen (vetorecht). Tijdens de Koude Oorlog (1947-1991; zie les C4) maken de VS en de Sovjet-Unie vaak in eigen voordeel misbruik van dat vetorecht. Vele acties van de VN worden daardoor in die periode verlamd. Zowel het vetorecht als het permanente lidmaatschap staat ondertussen een hele tijd ter discussie. Elke aanpassing van het VN-Handvest vereist echter een goedkeuring van de VR!

pr oe

fv e

De VN zijn een intergouvernementele organisatie. Bijna alle landen van de wereld zijn vandaag lid (193 staten in 2023). De leden zijn soevereine staten die ongeacht hun grootte, rijkdom of politieke ideologie één stem bezitten bij de besluitvorming. De VN zijn dus geen wereldregering die internationaal geldende wetten kan opleggen. Het is een samenwerkingsverband dat via resoluties gemeenschappelijke gedragsregels voorstelt.

De structuur van de Verenigde Naties

Het Handvest van de VN omschrijft de zes hoofdorganen van de organisatie: de Veiligheidsraad, de Algemene Vergadering, het Secretariaat, de Economische en Sociale Raad, het Internationaal Gerechtshof en de Trustschapsraad (die laatste bestaat enkel nog in theorie). Al die organen – behalve het Internationaal Gerechtshof – zetelen sinds 1951 in het gebouw van het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York. BRON 7- 8 -9

supranationale organisatie: organisatie die werkelijk boven de regeringen van verschillende landen staat en die dus de bevoegdheid heeft om autonoom beslissingen te nemen en die op te leggen aan de regeringen van die landen samenwerkings verband: afspraken over de manier waarop twee partijen samenwerken

Het belangrijkste orgaan van de VN is de Veiligheidsraad (VR). Die raad heeft als hoofddoel te waken over de vrede en veiligheid in de wereld. De VR telt vijftien leden, die bindende en afdwingbare beslissingen kunnen nemen. Zo kan de VR onwillige partijen allerlei sancties opleggen (bijvoorbeeld een handelsembargo) of zelfs het licht op groen zetten voor een militair optreden (door de VN-leden). Dat laatste gebeurt evenwel niet zo vaak. De interventie in de Koreaanse Oorlog (1950-1953) en de militaire actie tegen Irak in 1991 zijn daar voorbeelden van. Ook kunnen zij vredesmissies (‘blauwhelmen’) uitsturen om de vrede in een bepaald gebied te bewaren.

Volkenbond moeilijk sancties kan opleggen aan landen die zich niet aan de internationale regels houden, kan de organisatie niet voorkomen dat een nieuwe wereldoorlog uitbreekt. Al in 1941 aanvaarden de leiders van de (dan nog neutrale) Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk tijdens een geheime bijeenkomst een aantal principes over de naoorlogse wereldorde. In dat Atlantic Charter verklaren zij onder andere af te zien van elke gebiedsuitbreiding, erkennen zij het recht op zelfbeschikking en beloven zij te streven naar een eerlijkere wereldeconomie. Dat handvest vormt in 1942 mee de basis voor de Verklaring van de Verenigde Naties. Die ‘Verenigde Naties’ zijn de landen die samen strijden tegen de asmogendheden. Tussen 1942 en 1945 ondertekenen 47 landen de verklaring. Ondertussen zijn die geallieerde landen ook overeengekomen die samenwerking een permanente vorm te geven en een nieuwe internationale organisatie op te richten die de gefaalde Volkenbond moet vervangen. Op 26 juni 1945, nog voor het definitieve einde van de oorlog, ondertekenen vijftig landen op een internationale conferentie in San Francisco het Handvest van de Verenigde Naties (VN). Deze VN hebben als eerste en voornaamste doel de vrede in de wereld te bevorderen door internationale samenwerking en collectieve veiligheid. Bovendien moeten allerlei deelorganisaties de welvaart verzekeren, de sociale en economische vooruitgang bevorderen en humanitaire problemen oplossen. Het feit dat de Tweede Wereldoorlog onder andere een gevolg was van de economische crisis (zoals van de jaren 1930) en de daaraan gekoppelde politieke chaos, verklaren die tweede doelstelling.

resolutie: besluit of beslissing. Een resolutie van de Algemene Vergadering van de VN is niet bindend, een resolutie van de Veiligheidsraad wel. blauwhelmen: soldaten van een VN-vredesmacht, die blauwe helmen dragen. Ze verplaatsen zich doorgaans in wit geschilderde voertuigen. Ze nemen dikwijls posities in tussen de strijdende partijen, als die daar tenminste de toestemming voor geven. Doorgaans mogen ze enkel zichzelf verdedigen als ze aangevallen zouden worden.

In de Algemene Vergadering (AV) zijn alle lidstaten vertegenwoordigd. Dat orgaan, waarin elk lid één stem bezit, behandelt de meest uiteenlopende mondiale problemen. Het vertolkt de opinie van de wereld over bepaalde zaken en gebeurtenissen en geeft louter advies. De AV kan dus nooit een regering dwingen tot actie. Het Secretariaat is verantwoordelijk voor de dagdagelijkse werking van de VN. Aan het hoofd staat de secretaris-generaal (SG). Die wordt beschouwd als het hoofd en het gezicht van de organisatie. De SG wordt voor een periode van vijf jaar aangesteld door de AV, maar de VR stelt wel de kandidaat voor. Meestal dient een secretaris-generaal twee termijnen. De Economische en Sociale Raad (Ecosoc) coördineert de sociale en economische

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

Het Internationaal Gerechtshof (IG) is het enige orgaan van de VN dat niet in New York zetelt. De hoofdzetel van het IG bevindt zich in Den Haag. Het behandelt juridische kwesties tussen staten. De uitspraken van het Hof zijn in theorie bindend, maar de betrokken landen moeten de bevoegdheid van het Hof ter zake hebben erkend. Slechts een vijftigtal staten heeft dat tot op heden gedaan.

heeft ook het gebruik (of misbruik?) van het vetorecht de VN vaak verhinderd om bepaalde problemen op te lossen. Oproepen tot een hervorming van de VR botsen echter telkens op tegenstand van de permanente leden. De VN worden eveneens geregeld verweten te zijn uitgegroeid tot een logge, inefficiënte en geldverslindende organisatie. Pogingen om de organisatie te moderniseren blijken een werk van lange adem. De VN lijden aan chronisch geldtekort en kunnen niet rekenen op extra financiële middelen. Een ander veelgehoord verwijt aan het adres van de VN heeft betrekking op het gedrag van sommige blauwhelmen tijdens vredesmissies: corruptie, seksueel misbruik, ongeoorloofd geweld ... Desondanks hebben de VN op veel vlakken een constructieve rol gespeeld (of proberen te spelen): in het verloop van de dekolonisatie (zie les C2), op het vlak van wapenbeheersing, in de strijd tegen armoede en honger, op het vlak van duurzame ontwikkeling, in de strijd tegen de klimaatverandering ... Ook inzake het vastleggen en het respecteren van mensenrechten hebben de VN een grote bijdrage geleverd. Zo heeft bijvoorbeeld de AV op 10 december 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) goedgekeurd. Naast fundamentele politieke en burgerlijke rechten en vrijheden bevat de verklaring sociale, economische en culturele rechten. Alle mannen en vrouwen mogen er aanspraak op maken. De oprichting van een Internationaal Strafhof om personen te vervolgen die zich schuldig hebben gemaakt aan zaken als genocide of oorlogsmisdaden is eveneens een belangrijke maatregel geweest in de bescherming van de mensenrechten. De UVRM en het Strafhof stuiten echter ook op kritiek. Een veelgehoord verwijt is dat ze te ‘westers’ zijn en door de westerse landen misbruikt worden om hun belangen te dienen.

peace enforcement: het gebruik van militaire middelen om vrede af te dwingen zonder de instemming van de betrokken partijen in een conflict

werkzaamheden van de VN. Die zijn verdeeld over een dertigtal gespecialiseerde VN-organisaties. De raad wil oorlog onmogelijk maken door de oorzaken ervan tegen te gaan. Daarnaast overlegt de Ecosoc met niet-gouvernementele organisaties en bestuderen zijn organisaties fundamentele wereldproblemen zoals bevolkingsgroei, verdovende middelen, milieu, klimaat en mensenrechten.

Balans van de VN

fundamenteel: van het grootste belang

Elk jaar, in september, is er een grote bijeenkomst van de AV waarop ook heel wat staats- en regeringsleiders aanwezig zijn en het woord nemen. In 2023 was dat al voor de 78e keer. Telkens blijkt dat de meningen over de rol die de VN in de wereld spelen en moeten spelen, erg verdeeld zijn. Sinds 1945 is er wel geen nieuwe wereldoorlog uitgebroken en ook het aantal gewapende conflicten tussen landen is al bij al beperkt gebleven. Toch is de periode sinds de Tweede Wereldoorlog geen vreedzame periode geweest. Zo zijn er veel conflicten binnen landen geweest (burgeroorlogen). Het Handvest van de VN laat ingrijpen in binnenlandse aangelegenheden moeilijk toe. De VN zijn dus niet goed uitgerust om dergelijke conflicten aan te pakken, al is de organisatie, vooral sinds de jaren 1990, soms wel tussenbeide gekomen in dergelijke conflicten (‘peace enforcement’). Verder

fv e

BRON 10

pr oe

KENNEN 1

de begrippen ‘niet-gouvernementele organisatie’, ‘intergouvernementele organisatie’, ‘supranationale organisatie’, ‘Atlantisch Handvest’, ‘Verklaring van de Verenigde Naties’, ‘vetorecht’, ‘blauwhelmen’, ‘peace enforcement’, ‘Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens’ en ‘Internationaal Strafhof’ verklaren 2 de belangrijkste reden voor de groeiende behoefte aan internationale samenwerking noemen 3 het ontstaan van de VN uitleggen 4 het voornaamste doel van de VN noemen 5 de verschillende organen van de VN opnoemen 6 de belangrijkste taak of taken van de verschillende organen opnoemen 7 de complexe structuur en werking van de Veiligheidsraad uitleggen 8 vier redenen opnoemen waarom de VN hun taak niet altijd hebben kunnen vervullen 9 een punt van kritiek in verband met de UVRM en het Internationaal Strafhof noemen

C1 De Verenigde Naties, op weg naar vrede en veiligheid in de wereld?

KUNNEN 1

bronnen kritisch analyseren en met elkaar vergelijken 2 aanvullende bronnen en extra informatie opzoeken en selecteren 3 gevraagde informatie afleiden uit bronnen 4 tegenstrijdige belangen van groepen of landen onderscheiden 5 een eigen mening formuleren en verdedigen

BRON 1 De groei van het aantal internationale organisaties

70 000 60 000

NGO

50 000 40 000 30 000 20 000 10 000

IGO

0 1951

1960

1970

1981

1990

2000

2010

2014

Deze grafiek is gemaakt op basis van gegevens terug te vinden op de site van de Union of International Associations (UIA), https://uia.org.

De Union of International Associations is zelf een internationale niet-gouvernementele organisatie. Ze is gevestigd in Brussel en houdt zich bezig met onderzoek naar internationale samenwerking. De organisatie werkt onder het mandaat van de VN. In 2023 telde de UIA al meer dan 70 000 erkende internationale organisaties. Sommige van die organisaties bestaan tegenwoordig enkel nog op papier en zijn dus niet meer actief. Bovendien hanteert de UIA een heel brede definitie van het begrip ‘internationale organisatie’. Andere bronnen komen zo soms op een kleiner aantal organisaties uit, maar de evolutie die zij vaststellen is wel dezelfde als die van de UIA.

aantal internationale organisaties

[De Amerikaanse president en de Britse premier verklaren]

BRON 2 Het Atlantisch Handvest (14 augustus 1941)

a Welk type van internationale organisaties is het sterkst gegroeid? b Zoek op het internet informatie over de volgende organisaties: OESO, Unesco, Human Rights Watch en OPEC. Is het een intergouvernementele of een niet-gouvernementele organisatie? Wat is het doel van de organisatie? Hoeveel leden telt de organisatie? Is België lid? c Geef een argument waarom de informatie van de grafiek misschien niet helemaal betrouwbaar is.

pr oe

fv e

Ten eerste streven hun landen niet naar uitbreiding, territoriaal of anderszins; Ten tweede wensen zij geen territoriale veranderingen te zien die niet in overeenstemming zijn met de vrijelijk geuite wensen van de betrokken volkeren; Ten derde respecteren zij het recht van alle volkeren om de regeringsvorm te kiezen waaronder zij zullen leven; en zij wensen dat soevereine rechten en zelfbestuur worden hersteld voor degenen die hen met geweld zijn ontnomen; Ten vierde zullen zij, (...), trachten te bevorderen dat alle staten, groot of klein, overwinnaar of overwonnene, onder gelijke voorwaarden toegang krijgen tot de handel en de grondstoffen van de wereld die nodig zijn voor hun economische welvaart; Ten vijfde willen zij de meest volledige samenwerking tot stand brengen tussen alle naties op economisch gebied met als doel voor iedereen betere arbeidsnormen, economische vooruitgang en sociale zekerheid te waarborgen; Ten zesde hopen ze na de definitieve vernietiging van de nazitirannie een vrede tot stand te zien komen die alle naties de middelen biedt om veilig binnen hun eigen grenzen te wonen en die de zekerheid biedt dat alle mensen in alle landen hun leven kunnen leiden in vrijheid van angst en gebrek; (...) Ten achtste geloven zij dat alle naties van de wereld, (...), moeten afzien van het gebruik van geweld. Aangezien geen toekomstige vrede gehandhaafd kan worden als land-, zee- of luchtbewapening in gebruik blijven door naties die dreigen of kunnen dreigen met agressie buiten hun grenzen, geloven zij dat, in afwachting van de instelling van een breder en permanent systeem van algemene veiligheid, de ontwapening van zulke naties essentieel is. Uit: Atlantisch Handvest, 14 augustus 1941 Deze verklaring is het resultaat van besprekingen die de Amerikaanse president Roosevelt, de Britse premier Churchill en hun medewerkers hebben gevoerd tijdens een ontmoeting voor de kust van Canada. Aan het einde van de bijeenkomst werd een aantal principes geformuleerd die zouden moeten dienen als basis voor een toekomstige, naoorlogse wereldorde. Die principes waren bedoeld als een intentieverklaring, niet als een juridisch bindend verdrag. Aanvankelijk stond deze verklaring bekend als de ‘Gezamenlijke verklaring van de president en de premier’. De Britse pers herdoopte de verklaring tot het ‘Atlantisch Handvest’, een term die kort daarna door alle geallieerde leiders werd overgenomen.

a b c d

Waarom zijn het vierde en vijfde punt mee opgenomen in deze verklaring? Hoe blijkt uit punt vier dat men waarschijnlijk lessen heeft getrokken uit het verleden? Churchill is zelf niet helemaal gelukkig met het derde punt van de verklaring. Waarom? Welk punt verwijst al naar de oprichting van de latere VN?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 3 De vlag van de Verenigde Naties

De vlag van de Verenigde Naties is een hemelsblauwe banier met het embleem van de Verenigde Naties in het midden. Het embleem op de vlag is wit gekleurd. Het is een afbeelding van de wereldkaart in wat men de equidistante azimutale projectie noemt (gecentreerd op de Noordpool). De kaart wordt omringd door een paar olijftakken. Het embleem, ontworpen door de Amerikaanse architect Donald McLaughlin, wordt officieel aangenomen op 7 december 1946.

a Verklaar de verschillende onderdelen van de vlag van de VN. b Waarom is de wereldkaart op deze manier geprojecteerd? c Door de keuze voor deze projectie ontbreekt echter een werelddeel. Welk continent ontbreekt? Waarom is dat eigenljk geen probleem?

BRON 4 Het hoofdkwartier van de VN

fv e

De hoofdzetel van de Verenigde Naties aan de East River in New York wordt in 1951 officieel geopend. Het terrein geldt als internationaal gebied dat aan alle lidstaten toebehoort. Om te voldoen aan recente veiligheidsvoorschriften is er sprake van een grondige renovatie tot zelfs een volledig nieuw hoofdkwartier op een andere locatie. Naast dit gebouwencomplex bezitten de VN ook belangrijke kantoren in Genève, Den Haag, Wenen en Nairobi.

pr oe

BRON 5 De geschiedenis herhaalt zich niet

lowres

Uit: D. Low, cartoon, in: Daily Herald, 30 juni 1950 Op de cartoon zie je links de personificatie van de VN hand in hand met de toenmalige Amerikaanse president Harry S. Truman. Rechts op de grafsteen staat ‘Ter herinnering aan de Volkenbond, gestorven door een gebrek aan daadkracht geconfronteerd met moedwillige agressie’. De cartoon is gemaakt naar aanleiding van de Noord-Koreaanse inval in Zuid-Korea dat jaar. Doordat de Sovjet-Unie dan de Veiligheidsraad probeert te boycotten door afwezig te blijven, kan het land zijn veto niet gebruiken tegen het voorstel van de Amerikanen om onder VN-vlag tussenbeide te komen om NoordKorea met militaire middelen terug te drijven. David Low (1891-1963) is een Nieuw-Zeelandse cartoonist die jarenlang voor allerlei Britse kranten werkt. Tijdens de jaren 1930 is hij een felle tegenstander van de Britse appeasementpolitiek.

C1 De Verenigde Naties, op weg naar vrede en veiligheid in de wereld?

BRON 7 De Veiligheidsraad

BRON 6 Jij ook

Artikel 25 De Leden van de Verenigde Naties verbinden zich besluiten van de Veiligheidsraad overeenkomstig dit Handvest te aanvaarden en uit te voeren.

lowres

Artikel 41 De Veiligheidsraad kan beslissen, welke maatregelen waaraan geen wapengeweld te pas komt, dienen te worden genomen om zijn beslissingen ten uitvoer te brengen en kan een beroep doen op de Leden van de Verenigde Naties zodanige maatregelen toe te passen. Die kunnen mede omvatten het volledig of gedeeltelijk onderbreken van de economische betrekkingen, alsmede van de spoor-, zee-, lucht-, post-, telegraaf- en radioverbindingen en van andere verbindingen en het afbreken van diplomatieke betrekkingen.

Uit: Handvest van de Verenigde Naties, Hoofdstuk V, de Veiligheidsraad, 26 juni 1945

Op de tas van de soldaat staat ‘Toekomstig wereldmanagement door één macht’.

Artikel 42 Mocht de Veiligheidsraad van oordeel zijn dat de in artikel 41 bedoelde maatregelen onvoldoende zouden zijn, dan kan hij die maatregelen nemen die nodig zijn voor de handhaving of het herstel van de internationale vrede en veiligheid, door het inzetten van lucht-, zee- of landstrijdkrachten van leden van de Verenigde Naties.

Links staat de geest van de Volkenbond. Op zijn grafsteen staat ‘Hier ligt de Volkenbond, gestorven aan een teleurstelling over een olie-embargo, 1935’. Rechts zitten de Verenigde Naties op de rand van hun graf. Op de grafsteen staat ‘Hier liggen de VN gestorven aan een teleurstelling tijdens het brengen van orde in Congo, 1961’.

Uit: D. Low, cartoon, in: The Guardian, 15 december 1961

Het Handvest bestaat uit een preambule (een inleidende tekst) en 111 artikels, verdeeld over 19 hoofdstukken. De rechtsgeldige versies van het Handvest – en elk ander VN-document – zijn de teksten die zijn opgesteld in een van de zes officiële talen van de VN: Arabisch, Chinees (Mandarijn), Engels, Frans, Russisch en Spaans.

fv e

In 1935 was het fascistische Italië het onafhankelijke Ethiopië binnengevallen. Die daad van agressie werd veroordeeld door de Volkenbond. Er werden handelssancties opgelegd, maar die werden amper gerespecteerd. Een olie-embargo zou Italië nog het hardst kunnen treffen, maar dat kwam er niet door omdat de olieproducerende leden van de Volkenbond vreesden daar zelf het slachtoffer van te worden.

pr oe

Nadat het voormalige Belgisch-Congo in 1960 onafhankelijk wordt, breken er bijna onmiddellijk ongeregeldheden uit. Die leiden onder andere tot een Belgische militaire interventie, iets wat door de VN wordt veroordeeld. De AV van de VN stemt op een bepaald moment zelfs in met het sturen van een vredesmacht om de orde in Congo te herstellen. De VS, die vrezen dat de Sovjets daarvan zouden kunnen profiteren, weigeren de missie te steunen en zullen de VN zelfs tegenwerken.

Hoe blijkt uit bron 5 dat de maker meer vertrouwen heeft in de VN dan in de vroegere Volkenbond? b Wat zal de houding van de cartoonist mee beïnvloed hebben? Bekijk de contextinformatie. c Bekijk bron 6. Heeft de cartoonist nog steeds dezelfde visie als 10 jaar eerder? Motiveer je antwoord.

Waarom zou je kunnen stellen dat de VN, of toch ten minste de Veiligheidsraad, supranationale trekjes hebben? b Welke dwangmiddelen heeft de Veiligheidsraad achter de hand om zijn besluiten eventueel kracht bij te zetten? c Op de sancties beschreven in artikel 41 bestaat ook heel wat kritiek. Vooral een economische boycot zou bijvoorbeeld vaak zijn doel voorbijschieten. Probeer dat met een aantal gefundeerde argumenten aan te tonen. d Beschikt de Veiligheidsraad over een eigen (VN-) leger? Staaf je antwoord. e Komt de tekst zoals die hier staat uit een rechtsgeldig document?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 8 Kritiek op de VN-Veiligheidsraad Uit: Rebel Pepper, cartoon, op: Sina Weibo, 2012 Rebel Pepper, pseudoniem van Wang Liming, is een Chinese cartoonist. Aanvankelijk publiceert hij veel van zijn werk op Sina Weibo, een Chinese microblogsite, te vergelijken met X (Twitter). Hij wordt echter geregeld gecensureerd door de Chinese overheid. Sinds 2017 woont en werkt hij in de VS.

In 2011 breekt in Syrië een opstand uit tegen de regerende president (dictator) Assad (de centrale figuur op de cartoon). Met bruut geweld probeert het Assad-regime sindsdien elk verzet te breken. Daarbij zijn ondertussen naar schatting al meer dan 300 000 burgers om het leven gekomen (volgens de VN). Assad heeft bijna al die tijd kunnen rekenen op de militaire steun van onder andere Rusland. In de VN-Veiligheidsraad zijn er sinds 2011 heel wat voorstellen tot resoluties ingediend betreffende dat conflict (bijvoorbeeld ter bescherming van de burgers). Begin 2023 zijn ondertussen al 16 van die voorstellen verworpen.

Hoe komt het dat de VN redelijk machteloos staan tegenover wat er in Syrië gebeurt volgens de maker van deze cartoon? Gebruik ook je kennis over de werking van de VN-Veiligheidsraad. b Hoe blijkt dat het verkondigen van deze boodschap voor de cartoonist niet zonder risico was?

BRON 9 Gebruik vetorecht VR 1945 - november 2023

Verenigd Koninkrijk

19 3

Frankrijk

12 2

* China

fv e

106

154

** Rusland

1966-1985

pr oe

1946-1965

1985-2005

2006-2012

2013-2023

* Tussen 1946 en 1971 werd de Chinese zetel in de Veiligheidsraad ingenomen door de Chinese Republiek (Taiwan).

** Tot 1991 Sovjet-Unie

Uit: Security Council Data – Vetoes since 1946, op: Dag Hammarskjöld Library Research Guide, 11 juli 2023

a Welke informatie over het gebruik van het vetorecht kun je uit deze grafiek afleiden? Noem twee zaken. b Welke informatie over het gebruik van het vetorecht kun je niet uit deze grafiek afleiden? c Waarom zijn juist deze vijf landen de permanente leden van de Veiligheidsraad en hebben zij een vetorecht? Houd rekening met het moment van oprichting van de VN. d Geef twee huidige mogelijke punten van kritiek op de samenstelling van die permanente leden. Of, met andere woorden, waarom zullen veel landen en mensen aandringen op een aanpassing van de VR? e Stel dat de huidige permanente leden akkoord zouden gaan met een uitbreiding van het aantal permanente leden van de VR, denk je dat die uitbreiding vlot zal verlopen? Motiveer je antwoord. f Wat is jouw standpunt over deze kwestie en over het behouden of afschaffen van het vetorecht? Verdedig jouw standpunt tegenover de rest van de klas.

C1 De Verenigde Naties, op weg naar vrede en veiligheid in de wereld?

BRON 10 Het Internationaal Strafhof Het ICC werd in 2002 opgericht om mensen, ook staatshoofden, te berechten voor oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid of daden van genocide, maar heeft sinds december 2017 ook rechtsmacht over het misdrijf ‘agressie’. Voor veel landen blijft het de rechtbank van het ‘laatste redmiddel’. Het in Den Haag gevestigde permanente hof verenigt de 123 landen die het Statuut van Rome, het oprichtingsverdrag, hebben geratificeerd. De Verenigde Staten en Rusland maken geen deel uit van het ICC, net zoals Israël, China en Myanmar. Het ICC kan onderdanen van niet-leden echter vervolgen voor misdrijven die zijn begaan op het grondgebied van een van de leden.

Tussen 2012 en 2021 heeft het ICC – waarvan de procedures heel lang duren – vijf veroordelingen uitgesproken, allemaal voor feiten die in Afrika zijn gepleegd. (...)

Een reeks vrijspraken of tegenslagen heeft het ICC echter verzwakt. De vervolging van de Keniaanse president Uhuru Kenyatta wegens misdaden tegen de menselijkheid wordt sinds 2014 bemoeilijkt door problemen met getuigen en is wegens gebrek aan bewijs geseponeerd. De voormalige Congolese vicepresident Jean-Pierre Bemba is dan weer in beroep vrijgesproken van misdaden die zijn begaan door zijn militie in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Bepaalde verdachten, zoals de Soedanese ex-president Omar al-Bashir en de zoon van de voormalige Libische dictator Moammar al-Kadhafi, worden dan weer niet uitgeleverd aan het ICC.

Bij zijn aantreden in 2021 merkte aanklager Karim Khan op dat hij de staat van dienst van het ICC ‘wil herstellen’. Hij krijgt echter veel kritiek omdat het ICC weigert een onderzoek in te stellen naar de misdaden van de VS in Afghanistan. ‘Dat toont aan dat het hof blijft buigen voor de machtigsten’, aldus critici.

De inval van Rusland in Oekraïne eind februari heeft de internationale gemeenschap echter bewust gemaakt van het belang van de rechtsstaat, merkt Khan op. Het ICC, dat lange tijd ondergefinancierd en onderbemand was, heeft sinds de invasie in Oekraïne een golf van westerse steun gekregen, onder meer van tientallen buitenlandse opsporingsambtenaren.

Uit: Internationaal Strafhof bestaat 20 jaar: vijf veroordelingen en een hoop kritiek, op: www.nieuwsblad.be, 1 juli 2022

pr oe

RANDINFO

fv e

a Als je kijkt naar de veroordelingen uitgesproken door het Strafhof, welke kritiek zal dan soms weerklinken? b Geef nog een argument (uit de tekst) dat gebruikt kan worden om die kritiek te ondersteunen. c Een belangrijke hedendaagse discussie gaat over de universaliteit van de mensenrechten. Zoek (op internet) een tekst die de universaliteit ervan verdedigt en een tekst die de universaliteit ervan in vraag stelt. Vergelijk de argumenten die de respectieve auteurs gebruiken. Beoordeel ook de betrouwbaarheid en de representativiteit van de auteurs. d Wat vind je zelf van dit hele debat: zijn mensenrechten absoluut universeel of (tot op zekere hoogte) cultuurgebonden? Motiveer je antwoord.

De Verenigde Naties zijn een intergouvernementele organisatie. Enkel internationaal erkende landen kunnen dus lid worden. Dat betekent dat niet-erkende landen en volkeren die geen eigen staat hebben, zoals de Koerden, geen stem hebben binnen de VN. De vertegenwoordigers bij de VN zijn bovendien afgevaardigd door de regering van een land. Zij vertegenwoordigen dus in de eerste plaats de belangen van het regime en niet noodzakelijk die van de bevolking van het land.

Naast officiële leden kent de VN ook de statuten van ‘waarnemend niet-staat’ en ‘waarnemend niet-lidstaat’. Tot die eerste categorie behoren vooral allerlei intergouvernementele en nietgouvernementele organisaties zoals de EU, de Arabische Liga, het Internationale Rode Kruis en zelfs de ‘Soevereine Orde van Malta’. Zij hebben alle een vertegenwoordiger bij de VN die de zittingen van de AV mag bijwonen. Sommige organisaties hebben zelfs het recht om de AV toe te spreken. Zij hebben evenwel geen stemrecht.

Soevereine Orde van Malta: internationale rooms-katholieke ridderorde die ontstaan is tijdens de kruistochten. Vandaag houdt ze zich bezig met liefdadigheid en noodhulp.

Tot de tweede categorie behoren in theorie officieel erkende staten die evenwel geen lid zijn van de VN. Vaticaanstad was een tijdlang het enige voorbeeld daarvan, maar sinds 2012 heeft ook Palestina dat statuut gekregen, tot grote ergernis van Israël.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

IN 9 8

0 6

4 19

In 1945 telt de wereld een zestigtal onafhankelijke staten. Vandaag zijn het er bijna tweehonderd. Veel kolonies hebben immers onafhankelijkheid verworven. Wat leidt tot die dekolonisatie? Hoe verloopt het dekolonisatieproces? Wat is de balans van de dekolonisatie? In hoeverre kunnen actuele conflicten teruggevoerd worden op de koloniale tijd? En welke overige uitdagingen brengt de dekolonisatie met zich mee?

De dekolonisatie

DEKOLONISATIE

hoogtepunt Afrikaanse dekolonisatie Conferentie van Bandoeng

De toenemende roep om onafhankelijkheid

Aan het begin van de 20e eeuw zijn nagenoeg heel het Afrikaanse continent en grote delen van Azië en Oceanië gekoloniseerd door Europese landen. De Europese overheersing wordt echter steeds meer ter discussie gesteld. Verzet tegen koloniale machtsstructuren, die gebaseerd zijn op uitbuiting, bezetting en ongelijke behandeling, zijn er vanaf het begin. Maar in de 2e helft van de 20e eeuw neemt het verzet tegen het koloniale systeem toe. Plaatselijke leiders en intellectuelen wijzen op het feit dat de waarden die het moederland uitdraagt, blijkbaar niet gelden voor de oorspronkelijke bewoners van de kolonies. Zij kunnen zich niet beroepen op principes als volkssoevereiniteit, vrijheid, gelijkheid ... Onafhankelijkheidsbewegingen eisen daarom de dekolonisatie. Door de betere wegen en telegraaf- en telefoonverbindingen die in de kolonies werden aangelegd, kunnen zij gemakkelijker hun boodschap verspreiden en zich efficiënter organiseren. De rol en het optreden van een aantal charismatische persoonlijkheden mogen daarbij niet onderschat worden. Leiders als Gandhi en Nehru in Indië, Soekarno in Indonesië, Lumumba in de Democratische Republiek Congo, Nkrumah in Ghana, Ho Tsji Minh in Vietnam … Ze hebben de plaatselijke bevolking geïnspireerd en dragen zo in grote mate bij aan het dekolonisatieproces. BRON 1-2-3 - 4 -5 - 6 -7-9

pr oe

fv e

hegemonie: opperheerschappij

charismatisch: een bijzondere uitstraling hebbend

C2 De dekolonisatie

einde Koude Oorlog onafhankelijkheid Namibië

onafhankelijkheid India en Pakistan

Daarnaast heeft ook de Eerste Wereldoorlog een grote impact. Het conflict doorbreekt de koloniale propaganda dat de Europese beschaving moreel superieur is. Gekoloniseerde volkeren zien hoe Europeanen een bloedbad onder elkaar aanrichten. Bovendien moeten ze voor hun bezetters vechten in de kolonies. Sommigen worden zelfs aan het westelijk front in Europa ingezet. Na de Eerste Wereldoorlog verwachten zij compensaties voor hun steun en inzet tijdens de oorlog. Toch slaagt Europa erin om de kolonies onder controle te houden. De Tweede Wereldoorlog verzwakt de Europese landen echter verder. Ze blijken niet meer in staat om hun hegemonie over Azië en Afrika te bewaren, zeker nadat de nieuwe wereldmachten (de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie) samen met de nog jonge Verenigde Naties het kolonialisme uitdrukkelijk veroordelen. Gesteund door die nieuwe situatie maken Aziatische en Afrikaanse kolonies zich los van hun Europese moederland. Naarmate steeds meer kolonies onafhankelijk worden, neemt de druk op de Europese grootmachten toe om ook de resterende kolonies te laten gaan. Zo veroordeelt de eerste internationale conferentie voor Afro-Aziatische volkeren (1955), gehouden in het Indonesische Bandoeng, heel scherp het kolonialisme. Men pleit er uitdrukkelijk voor een verdere en snelle dekolonisatie.

De balans van de dekolonisatie

authenticiteits campagnes: het verheerlijken van oorspronkelijke en plaatselijke tradities, dikwijls ook heel clichématig

guerrillaoorlog: oorlog waarin verzet gepleegd wordt tegen een partij die tracht een gebied te overheersen

Vandaag zijn er officieel zo goed als geen kolonies meer. Toch kan men zich terecht afvragen of de dekolonisatie ook tot een echte emancipatie heeft geleid. Veel kolonies worden vooral politiek onafhankelijk. Dikwijls blijft de culturele invloed van het vroegere moederland (taal, godsdienst, kleding …) groot. In bepaalde landen, zoals de Democratische Republiek Congo, komt daar reactie tegen en probeert men via authenticiteitscampagnes de eigen cultuur te promoten. Op economisch vlak staan de meeste ex-kolonies aanvankelijk vrij zwak. Ze zijn soms aangewezen op buitenlandse investeringen. Dat maakt hen opnieuw afhankelijk van andere landen, waaronder vaak het vroegere moederland. Die economische steun kan leiden tot politieke bemoeienis. Daardoor betekent de dekolonisatie voor de meeste Europese landen geen echte achteruitgang. Zij (of hun bedrijven) behouden dikwijls economische voordelen terwijl ze niet langer voor de kosten van het bestuur van het gebied moeten opdraaien. Vanaf het einde van de 20e eeuw verschijnen er ook nieuwe spelers op het toneel. Zo breidt China zijn invloed in Afrika uit via handel, infrastructuurwerken (wegen, havens, spoorwegen …), aanbod van technologie … Dat kost de Afrikaanse landen veel geld, waardoor hun schuldenlast bij China enorm stijgt.

BRON 10 -11-12

Ondanks de nieuwe internationale orde, de toenemende kritiek en hun algemene verzwakking, weigeren de meeste Europese landen hun kolonies zonder meer op te geven. De redenen daarvoor zijn erg uiteenlopend: prestige, economische belangen, druk van de kolonisten … Omdat gesprekken over nieuwe verhoudingen tussen moederland en kolonie meestal snel vastlopen, grijpen beide partijen geregeld naar de wapens. Het moederland doet dat om de controle over de kolonie te behouden en opstanden te onderdrukken, de gekoloniseerde bevolking om haar vrijheid via een gewapend conflict af te dwingen. De lijst van kolonies die hun onafhankelijkheid in een gewelddadige context verwerven, is dan ook lang: Algerije, Kenia, Angola, Mozambique, Indonesië, Vietnam … In Europa zelf zorgen die conflicten ook voor problemen: naarmate de kosten om een kolonie te handhaven steeds groter worden, neemt het verzet tegen het kolonialisme toe. Een voorbeeld is de Algerijnse onafhankelijkheids oorlog tussen 1954 en 1962. In tegenstelling tot andere gebieden beschouwen de Fransen Algerije niet als een kolonie, maar gewoon als Frans grondgebied. Politieke inspraak krijgen de oorspronkelijke bewoners van Algerije echter niet. Enkel Franse kolonisten, de zogenaamde pieds-noirs, hebben aanvankelijk stemrecht. Daarom start het ‘Front de Libération Nationale’ (FLN), de Algerijnse onafhankelijkheidsbeweging, vanaf 1954 een guerrillaoorlog tegen de Franse overheersing. Wat volgt is een spiraal van terreur en repressie, waarbij zowel de Fransen als de Algerijnen nergens voor terugdeinzen. Aanslagen door het FLN worden beantwoord met martelingen en aanslagen van Franse troepen. Dat leidt ook tot politieke onrust in Frankrijk. Bij een referendum in 1961 kiest 78 % van de Franse bevolking voor de Algerijnse onafhankelijkheid, tot ongenoegen van het Franse leger en de pieds-noirs. Uiteindelijk verkrijgt Algerije zijn onafhankelijkheid in 1962.

pr oe

fv e

BRON 8

Verenigde Staten in zijn strijd tegen de onafhankelijkheidsbewegingen in Angola en Mozambique omdat een deel van de rebellen marxistisch is. Portugal zelf is op dat moment geen democratie. Veel nieuwe staten doen aanvankelijk moeite om uit de Koude Oorlog te blijven. Heel wat leiders laten zich echter paaien en hopen ook voordeel te halen uit de tegenstellingen tussen de supermachten.

Dekolonisatie: een complex proces

De Koude Oorlog (zie les C4), die op hetzelfde moment de wereld in zijn greep krijgt, bemoeilijkt eveneens de dekolonisatie. Zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie steunen openlijk de dekolonisatie. Ze hopen invloed te kunnen uitoefenen op nieuw gevormde staten, en zo toegang te verkrijgen tot hulpbronnen of belangrijke zeeroutes te controleren. Landen of bevrijdingsbewegingen die zich niet uitdrukkelijk voor het kapitalisme of het communisme uitspreken, worden door zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie vijandig behandeld. De twee nieuwe supermachten hanteren ook het principe ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’. Portugal krijgt bijvoorbeeld steun van de

De oorsprong van actuele conflicten ligt dikwijls in de koloniale tijd. De grenzen tussen de kolonies werden getrokken op basis van akkoorden tussen de koloniale mogendheden. Zij hielden daarbij geen rekening met de verschillende etnische en/of religieuze groepen die in het gebied woonden. De meeste nieuwe landen die ontstaan behouden de koloniale grenzen en zijn dus eigenlijk kunstmatige staten. In het verleden hebben de kolonisatoren handig gebruikgemaakt van de rivaliteiten tussen die groepen om een verdeel-enheerspolitiek te voeren. Dat alles bemoeilijkt uiteraard het eenheidsgevoel in de voormalige kolonies. Geregeld komen de verschillende groepen met elkaar in conflict. Zo valt Brits-Indië na de onafhankelijkheid in 1947 uit elkaar in onder andere een hindoedeel

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

economisch potentieel: economische mogelijkheden

Het aantal regionale handelsakkoorden tussen Afrikaanse staten is de laatste decennia geleidelijk toegenomen. Dat biedt kansen op meer welvaart en minder armoede. De jonge Afrikaanse bevolking is almaar beter geschoold en beschikt over een steeds betere gezondheid. Dat biedt mogelijkheden voor de productie van goederen voor export naar de rest van de wereld. Zeker in Nigeria is het economische potentieel enorm.

Dekolonisatie van de geest en openbare ruimte

Kunstmatige grenzen, etnische en religieuze spanningen, een kwetsbare economie, armoede, buitenlandse inmenging … dragen bij tot de instabiliteit van voormalige kolonies. Democratische regimes hebben in zo’n context minder kans op slagen. Verschillende ex-kolonies krijgen daardoor dictatoriale regeringen waarvan de leidende groepen vooral hun eigenbelang nastreven. Corruptie en persoonlijke verrijking zijn troef. Er breken dikwijls opstanden, staatsgrepen en burgeroorlogen uit. Zo wordt Robert Mugabe in 1980 premier van het onafhankelijke Zimbabwe na democratische verkiezingen. Jarenlang heeft hij strijd gevoerd tegen het witte minderheidsregime dat een rassenscheiding handhaafde in zijn land. Gaandeweg trekt Mugabe steeds meer macht naar zich toe. De held van de onafhankelijkheidsstrijd regeert als een autoritaire leider, en mensenrechten worden in Zimbabwe geschonden. In totaal heerst hij bijna vier decennia over Zimbabwe. Pas in 2017 treedt hij na toenemende druk van het leger af. Ook president Nguema van Equatoriaal-Guinea staat al heel lang aan het roer van zijn land. In 1979 pleegt hij een militaire staatsgreep. Dat maakt hem in 2023 een van de langst zittende staatshoofden ter wereld. Door de export van olie verrijkt hij zichzelf en zijn familie, en dat ten koste van zijn burgers.

heeft Botswana al jaren een stabiel politiek klimaat. Het ondervond geen last van het raciale segregatiebeleid dat in de rest van zuidelijk Afrika werd gevoerd tijdens de kolonisatie. Bovendien is Botswana niet zo kunstmatig als de meeste andere Afrikaanse staten. Het wordt grotendeels bewoond door één etnische groep. Veel van zijn inkomsten uit diamanten heeft het land geïnvesteerd in onderwijs en gezondheidszorg.

segregatiebeleid: beleid dat mensen van verschillende origine bewust gescheiden houdt en dat gepaard gaat met discriminatie

(India) en een moslimdeel (Pakistan en het latere Bangladesh). De vooral door moslims bevolkte regio Kasjmir is nog steeds een betwist gebied. India en Pakistan hebben er verschillende oorlogen om gevoerd. De Belgische overheersing in Rwanda wakkerde dan weer de spanningen tussen de Hutumeerderheid en de Tutsi-minderheid aan door op identiteitskaarten de volksgroep te vermelden en de Tutsi privileges te geven. In 1994 barsten de oude wonden open. Extremistische Hutu-milities plegen een genocide op de Tutsi-bevolking en de gematigde Hutu. Na de machtsovername van de Tutsi Kagame vluchten honderdduizenden Hutu naar Oost-Congo. Het gevolg daarvan is een langdurige crisis, die al miljoenen mensenlevens heeft geëist (zie les C3). Tot slot verklaart de jongste natie ter wereld, Zuid-Soedan, zich in 2011 onafhankelijk van Soedan door de ongelukkige grenstrekking tijdens de koloniale periode.

rassenscheiding: mensen van verschillende origine gescheiden houden

pr oe

fv e

BRON 13 -14 -15 -16 -17 De kolonisatie en de bijbehorende propaganda hebben een grote invloed gehad op het denken van de kolonisatoren en de gekoloniseerden. Daarom pleiten sommige schrijvers voor een ‘dekolonisatie van de geest’. De lokale bevolking van de kolonies kreeg tijdens de koloniale overheersing te horen dat zij minderwaardig was en best de levenswijze en de beschaving van de kolonisatoren nastreefde. In koloniserende staten ontstond tegelijk het gevoel dat de westerse cultuur superieur is. Koloniale denkbeelden en stereotypen leven nog steeds voort in de hedendaagse maatschappij. Dekolonisatiebewegingen vinden daarom dat er ook een andere manier van denken en doen nodig is.

Niet alle gedekoloniseerde landen worden het slachtoffer van burgeroorlogen en dictatoriale regimes. Heel wat staten ontwikkelen duurzame democratieën en krijgen een sterke economie. India bijvoorbeeld is erin geslaagd om ’s werelds grootste democratie uit te bouwen en kent in de 21e eeuw een grote economische groei. Ook Singapore en Maleisië hebben over het algemeen stabiele politieke regimes gekend. Bovendien zetten beide landen sterk in op industrialisatie, onderwijs, technologische vooruitgang en een moderne infrastructuur. In Afrika

C2 De dekolonisatie

Ook in de openbare ruimte is het koloniale erfgoed nog sterk aanwezig. Denk bijvoorbeeld aan standbeelden of straatnamen. Die komen steeds meer onder vuur te liggen. Wereldwijd zijn dergelijke koloniale symbolen het doelwit van vandalisme geweest. Daarom voorzien steden nu vaak een infobord om de nodige contextinformatie te voorzien. In sommige gevallen verwijdert men de monumenten uit het straatbeeld om ze in een museum te plaatsen. Ook het oprichten van een ‘tegenmonument’ wordt vaak voorgedragen als mogelijke oplossing. Ten slotte vormt ook de koloniale roofkunst een complex en gevoelig thema dat de laatste jaren veel aandacht heeft gekregen. Tijdens de koloniale periode nemen Europese grootmachten vaak objecten mee uit de gekoloniseerde gebieden. Vandaag bevinden die zich in musea, en in collecties van particulieren. Het leidt tot internationale debatten, waarbij voormalige kolonies de teruggave van hun cultureel erfgoed eisen.

KENNEN

KUNNEN

1 2 3 4 5

de dekolonisatie situeren in het historisch referentiekader informatie uit bronnen halen bronnen met elkaar vergelijken de betrouwbaarheid van een bron beoordelen de invloed van standplaatsgebondenheid verklaren bij de interpretatie van een historische gebeurtenis 6 vragen aan het verleden stellen om actuele spanningsvelden te verklaren 7 een standpunt ten opzichte van een maatschappelijk probleem beargumenteren vanuit de studie van heden en verleden

de begrippen ‘dekolonisatie van de geest’ en ‘dekolonisatie van de openbare ruimte’ verklaren 2 vijf factoren die het dekolonisatieproces hebben gestimuleerd, opnoemen en uitleggen 3 vier factoren die het dekolonisatieproces hebben bemoeilijkt, opnoemen en uitleggen 4 een balans van de dekolonisatie maken 5 voorbeelden geven van actuele conflicten die teruggevoerd kunnen worden op de koloniale tijd

OPDRACHTEN

Welke bronnen geven het perspectief van de gekoloniseerde op de kolonisatie weer? Welke bronnen tonen het perspectief van de kolonisator? Geeft tekens twee voorbeelden.

Welke bronnen zou je selecteren om de volgende historische vraag te beantwoorden: ‘In welke mate werkt de koloniale periode tot lang na de onafhankelijkheid door in voormalige kolonies en het moederland?’

pr oe

fv e

BRON 1 De dekolonisatie (1945-2002)

a In welk continent verkrijgen de meeste kolonies hun onafhankelijkheid al tussen 1945 en 1959? b Geef drie hedendaagse landen die hun onafhankelijkheid verwerven tussen 1960 en 1974. c Zoek de volgende informatie op. - In 1990 verwerft Namibië als een van de laatste landen in Afrika de onafhankelijkheid. Wie controleert het land daarvoor? Waarom liet de dekolonisatie zo lang op zich wachten? - Waarom zijn Zuid-Afrika en Zimbabwe gearceerd? TIP Ga op zoek naar meer informatie over het ‘apartheidsregime’ (zie les H3). - Geef twee Europese staten die nog overzeese gebiedsdelen hebben en benoem enkele van die gebieden. - Wie is het staatshoofd van Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Jamaica? Hoe komt dat?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 2 De Amerikaanse president Roosevelt

BRON 3 Propagandaposter Sovjet-Unie

Frankrijk heeft het land – 30 miljoen inwoners – bijna honderd jaar gekoloniseerd, maar de bevolking is er nog slechter aan toe dan in het begin. (…) Frankrijk heeft het land honderd jaar lang uitgezogen. De bevolking van Indochina heeft recht op iets beters. Uit: F.D. Roosevelt, Memorandum gericht aan Cordell Hull [toenmalig

BRON 4 De Franse president de Gaulle

Franklin Roosevelt is de 32e president van de Verenigde Staten. Zijn ambtstermijn loopt van 1933 tot 1945 en overspant een belangrijke periode in de Amerikaanse geschiedenis. In 1944 is Indochina nog een Franse kolonie. Vandaag bestaat het uit de staten Vietnam, Cambodja en Laos. Na WO II domineren de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie de wereldpolitiek. Beide grootmachten proberen zo veel mogelijk landen binnen hun invloedssfeer te brengen tijdens de Koude Oorlog.

Amerikaans Minister van Buitenlandse Zaken] , 24 januari 1944

Natuurlijk, in een tijd waarin kolonisatie de enige manier was om door te dringen tot in slaap gesukkelde volkeren, waren we kolonisatoren, en soms zelfs imperialistisch en hardvochtig. Maar al met al laat wat we als zodanig hebben bereikt een grotendeels positieve balans achter voor de naties waar we het hebben gedaan.

Uit: C. de Gaulle, De Gaulle vous parle, 1967

Deze propagandaposter (99 x 55 cm) uit de Sovjet-Unie dateert van 1961. Op dat moment is de dekolonisatie volop bezig. Het opschrift luidt: ‘Er is geen plek voor kolonialisme op de wereld’. We zien een Afrikaanse man met een schop. Hij torent uit boven een kolonist die een zweep vasthoudt. We lezen op de voetafdrukken op het Afrikaanse continent de woorden ‘slavernij’, ‘diefstal’, ‘hongersnood’ en ‘terreur’.

fv e

Charles de Gaulle is tijdens WO II een Franse generaal en leider van de Franse regering in ballingschap. Na WO II wordt hij de voorlopige president van Frankrijk. In 1946 treedt hij echter af vanwege meningsverschillen. Door de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog komt Frankrijk in een crisis terecht. De roep naar een sterke leider zorgt ervoor dat de Gaulle een herkansing krijgt als politiek leider in 1958. Hij blijft tot 1969 president van Frankrijk. Na verloop van tijd erkent de Gaulle de noodzaak van onafhankelijkheid voor Afrikaanse landen, maar hij wil tegelijk de Franse invloed in de wereld behouden.

pr oe

BRON 5 Speech Ghanese eerste minister Kwame Nkrumah (1958)

Bekijk het videofragment en beantwoord de vragen. In 1957 verkrijgt Ghana als een van de eerste Afrikaanse landen zijn VIDEO onafhankelijkheid. De eerste president van Ghana wordt Kwame Nkrumah. Nkrumah is een belangrijke voorstander van het panafrikanisme, de ideologie die streeft naar de eenheid en samenwerking van Afrikaanse volkeren. Zijn regeerstijl wordt na verloop van tijd bijzonder autocratisch, waardoor het leger hem in 1966 afzet met een staatsgreep.

C2 De dekolonisatie

Hoe wordt in bron 2 tot en met 5 naar het kolonialisme gekeken? Geef een antwoord voor elke bron. b Hoe kun je de verschillende perspectieven op het kolonialisme verklaren? Welke invloed speelt standplaatsgebondenheid bij de interpretatie van het kolonialisme in de bronnen? Beargumenteer voor elke bron. a

BRON 6 Etnische kaart Afrika dellandse Z

M id

Indische Oceaan

1000 km

Atlantische Oceaan

1945

Amerika Azië Europa

1965

aandeel in de Algemene Vergadering

aantal lidstaten

aandeel in de Algemene Vergadering

aantal lidstaten

aandeel in de Algemene Vergadering

32 %

43 %

29 %

20 %

18 %

27 %

22 %

27 %

34 %

24 %

aantal lidstaten

pr oe

Oceanië

1955

fv e

Afrika

BRON 7 Evolutie VN-lidstaten

a Vergelijk de etnische kaart van Afrika met de huidige staatkundige kaart. Wat kun je daaruit concluderen? b Wat valt er op bij het lidmaatschap van de VN vanaf 1965? Welke verklaring kun je daarvoor geven? c In welke mate is het Afrikaans lidmaatschap in de VN een weerspiegeling van de etnische kaart van Afrika?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 8 De psychologische impact van WO II

Zelfs in de meest afgelegen plattelandsgebieden van Afrika zorgden de gedwongen oogsten, de dienstplicht en de inflatie van de oorlogsperiode voor een grotere ontevredenheid over de koloniale regimes. In deze sfeer kwamen de teruggekeerde ex-militairen met hun enorm verruimde blik op de wereld buiten het dorp en de tirannieën van de plaatselijke koloniale magistraat. Voorheen waren de enige Europeanen die de meeste Afrikanen hadden gezien rijk, goed opgeleid en in gezaghebbende posities. Tijdens de oorlog hadden de Afrikanen samengewerkt en gevochten met een grote verscheidenheid aan Europeanen uit de arbeidersklasse, en ze vonden dat ze weinig van hen verschilden. Ze hadden tegen Europeanen gevochten en ze gedood, in naam van de vrijheid en democratie die hun meestal ontzegd was. Ze hadden Europese armoede in Europa en Europese wreedheid in oorlogsvoering gezien. Daarom zouden Afrikanen met hun ervaring en inzicht nooit terugkeren naar huis als volgzame en onderdanige koloniale arbeidskrachten. Weinig ex-militairen speelden een rol van betekenis in het leiderschap van de daaropvolgende onafhankelijkheidsbewegingen. Maar hun invloed op het ondermijnen van het aura en prestige van de Europeanen in Afrika was aanzienlijk. Uit: K. Shillington, History of Africa . Bloomsbury Academic, 2019

Kevin Shillington doceert begin jaren 1970 geschiedenis en Engels in het middelbaar onderwijs in Zambia. In de jaren 1980 leidt hij geschiedenisleraren op aan de Universiteit van Botswana. Tegenwoordig is hij een onafhankelijk historicus en biograaf, gespecialiseerd in Afrikaanse geschiedenis.

a Waarom hebben de beide wereldoorlogen een grote psychologische impact gehad op Afrikaanse militairen? b Welke rol spelen die militairen in de dekolonisatie?

BRON 9 De Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog

pr oe

fv e

Tussen 1954 en 1962 woedt er een oorlog tussen Frankrijk en Algerijnse onafhankelijkheidsbewegingen. Het is een heel complex conflict, omdat de Fransen Algerije niet als een kolonie, maar als Frans grondgebied beschouwen. In FransAlgerije woont bovendien een aanzienlijke Franse gemeenschap: de pieds-noirs. Zowel het Franse leger als de Algerijnse onafhankelijkheidsbewegingen maken zich schuldig aan terreur tegen burgers. In 1956 wordt een affiche uitgebracht door l’Union pour le salut et le renouveau de l’Algérie Française. We lezen op de affiche: ‘Geen Frans-Algerije meer … Geen Frankrijk meer!’

C2 De dekolonisatie

Werd de bron gemaakt door een voorstander of tegenstander van de Algerijnse onafhankelijkheid? Beargumenteer je antwoord. b Hoe visualiseert de maker van de bron het conflict en wat wil hij daarmee bereiken? c In hoeverre is de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog representatief voor het dekolonisatieproces van andere Franse kolonies? TIP Zoek op hoe de onafhankelijkheid wordt verworven in andere Franse kolonies in Noord-Afrika.

BRON 10 Getuigenis Sudershna Kumari

VIDEO

pr oe

fv e

BRON 11 Deling Brits-Indië 1947

Brits-Indië is een Britse kolonie in Zuid-Azië en omvat de hedendaagse landen India, Pakistan, Bangladesh en delen van Myanmar. In 1947 eindigt de Britse overheersing en wordt BritsIndië opgedeeld in twee onafhankelijke staten: India en Pakistan. In 1971 verklaart Bangladesh zich onafhankelijk van Pakistan. De deling is gebaseerd op religieuze verschillen, waarbij de meeste moslims in Pakistan terechtkomen, en de meeste hindoes in India. Het resulteert in massale volksverhuizingen en wederzijds geweld tussen beide geloofsgemeenschappen. Miljoenen hindoes, sikhs en moslims worden daarvan het slachtoffer. In het filmfragment getuigt een Indische vrouw over hoe de gedwongen migraties ook haar hebben getroffen. Vandaag blijven Pakistan en India bittere rivalen. De vooral door moslims bevolkte regio Kasjmir is nog steeds betwist gebied. India en Pakistan hebben meerdere oorlogen gevoerd om de controle over het territorium.

a Waarom kun je stellen dat Brits-Indië een kunstmatige politieke eenheid is? b Op basis waarvan wordt Brits-Indië in 1947 opgedeeld in twee onafhankelijke staten? c Wat is het gevolg daarvan voor de plaatselijke bevolking? Bekijk daarvoor het getuigenis van Sudershna Kumari (bron 10). d Welk hedendaags conflict kun je nog steeds terugvoeren op de deling van Brits-Indië?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 12 Opiniestuk ‘De eeuw van Afrika’ Afrika komt meestal niet in het nieuws met hoeraverhalen, maar met problemen en ellende. Natuurrampen, coups, burgeroorlogen, migratiestromen, corruptieschandalen en politieke instabiliteit. Het lijkt of er alleen maar slecht nieuws te rapen valt. Toch wordt Afrika het continent van deze eeuw. De bron van de Amerikaanse, Europese en Japanse welvaartssprong in de 20e eeuw was vooral te vinden in meer economische integratie, een betere gezondheidszorg en beter onderwijs. Op dat vlak zet Afrika reuzenstappen. Het potentieel is gigantisch.

Uit: K. Schoors, De eeuw van Afrika, in: De Tijd, 3 oktober 2023

Economische integratie is de belangrijkste van de drie. Veel Afrikaanse landen zochten in het verleden vooral preferentiële toegang tot de rijke afzetmarkten, maar er bestaat ook al decennia een complex en groeiend web van regionale handelsakkoorden tussen Afrikaanse landen. Dat is nu uitgemond in de Afrikaanse Continentale Vrijhandelszone (African Continental Free Trade Area – AfCFTA), die op 30 mei 2019 voor 22 Afrikaanse landen in voege trad en nu meer dan 40 leden telt. Het is na de Wereldhandelsorganisatie (WTO) de grootste handelsorganisatie ter wereld.

Koen Schoors is hoogleraar economie aan de UGent. Hij verschijnt op regelmatige basis in de media als commentator op actuele socio-economische gebeurtenissen.

BRON 14 Citaat Aimé Césaire

Ik heb het over samenlevingen die van zichzelf zijn ontdaan, culturen die zijn vertrapt, ondermijnde instituten, in beslag genomen grond, religies die te gronde zijn gericht, vernietigde artistieke pracht, buitengewone mogelijkheden die zijn weggevaagd. Men gooit feiten naar mijn hoofd, statistieken, kilometers aan wegen, kanalen en spoorwegen. (…)

Uit: F. Fanon, De verworpenen der aarde. Amsterdam, Van Gennep/Novib, 1961

Ik hoor de storm. Men praat over vooruitgang, ‘verwezenlijking’, genezen ziekten, verhoogde levensstandaard.

Imperialisme laat kiemen van verrotting achter die we klinisch moeten opsporen en verwijderen uit ons land, maar ook uit onze geest.

BRON 13 Citaat Frantz Fanon

a Hoe komt Afrika volgens econoom Koen Schoors meestal in het nieuws? b Waarom denkt hij dat Afrika ondanks die negatieve beeldvorming ‘het continent van deze eeuw’ wordt?

Ik heb het over de miljoenen mensen wie men op zeer kundige wijze angst heeft ingeboezemd en die men een minderwaardigheidscomplex heeft aangeleerd, en wanhoop en dienstbaarheid en hoe te knielen en beven van angst.

pr oe

fv e

Frantz Fanon is een FransMartinikaanse psychiater, schrijver en filosoof. Hij wordt geboren op Martinique, een eiland in de Caraïben dat Frankrijk ooit koloniseerde en nog steeds een Frans overzees gebied is. Zijn werk heeft een heel grote invloed op het postkoloniale denken. In zijn werk wijst hij op de psychologische en sociale effecten van het kolonialisme op zowel de koloniale machthebbers als de gekoloniseerde bevolking.

Uit: A. Césaire, Over het kolonialisme. Amsterdam, De Geus, 1950 De Frans-Martinikaanse dichter, schrijver en politicus Aimé Césaire is een leraar van Frantz Fanon. Hij wordt beschouwd als een belangrijke figuur van de Franstalige literatuur en zet zich in voor de rechten en waardigheid van gekoloniseerde volkeren. Césaire wijst op de culturele gevolgen van de kolonisatie, waarbij gekoloniseerden worden gedwongen hun eigen cultuur te verwerpen en de superioriteit van de koloniale cultuur te omarmen.

Waarom denk je dat dekolonisatiebewegingen blijven pleiten voor een dekolonisatie van de geest?

C2 De dekolonisatie

BRON 15 Verwijderen standbeeld Cecil Rhodes

In 2015 wordt na aanhoudend protest en veelvuldig vandalisme het standbeeld van de Britse imperialist Cecil Rhodes verwijderd aan de Universiteit van Kaapstad in Zuid-Afrika. Het monument wordt gezien als een symbool van het koloniale verleden en de ongelijkheid in het onderwijsstelsel.

BRON 17 Slavernijmonument Rotterdam

fv e

BRON 16 Duidingsbord Leopold II

pr oe

De gemeente Halle beslist in 2023 om een nieuwe invulling te geven aan de koloniale beelden in het Albertpark. Zo voorziet de gemeente duidingsborden en een digitaal scherm met uitleg over de koloniale periode.

Op welke manieren gaat men vandaag anders om met koloniaal erfgoed? b Wat zou er volgens jou met het koloniaal erfgoed moeten gebeuren? Beargumenteer je visie en schrijf een kritische reflectie in essayvorm.

Het Slavernijmonument van de kunstenaar Alex da Silva is een monument ter herinnering aan het Nederlandse slavernijverleden. Ruim 60 000 Afrikaanse slaven worden met Rotterdamse schepen vanaf Afrika naar Suriname en de Nederlandse Antillen vervoerd. Ook vanuit andere steden, zoals Amsterdam of Middelburg, worden slaven naar Amerika gebracht.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

CONGO

ZAÏRE

De Belgische koning Leopold II komt begin 20e eeuw steeds meer onder internationale druk om Congo-Vrijstaat af te staan (zie STORIA HD 5). Na lange onderhandelingen waarin de koning probeert nog zo veel mogelijk geld uit de overname te halen, verkoopt hij Congo-Vrijstaat aan België. We spreken vanaf dan over Belgisch-Congo. De Eerste Wereldoorlog, die een paar jaar later uitbreekt, eist ook in Congo een hoge tol. Er wordt gevochten tegen de Duitse kolonies naast Congo. Duizenden Congolezen komen om in dienst van de Force Publique, het Congolese koloniale leger. Na WO I verwerft België het bestuur over de Duitse kolonies Rwanda en Burundi.

BRON 1-2-3 - 4

Het Belgische koloniale bestuur bestaat eigenlijk uit drie pijlers: de (katholieke) missies organiseren de gezondheidszorg en het onderwijs. Ondernemingen zoals Union Minière zijn verantwoordelijk voor de ontginningen en de economie. Zij betalen daarvoor een vergoeding aan de Belgische overheid. De grote winsten stromen naar het buitenland. De koloniale overheid staat in voor de infrastructuur en de veiligheid (politie, leger, gerecht ...). Maar gezien de grootte van het land kan ze dat niet alleen: ze doet een beroep op de lokale koningen, krijgsheren en

De Congo-Vrijstaat wordt een Belgische kolonie

pr oe

infrastructuur: voorzieningen en verbindingen op het vlak van transport en communicatie

BELGISCH-CONGO

fv e

missie: geheel van activiteiten die uitgaan van de roomskatholieke Kerk tot verspreiding van het evangelie in woord, sacrament en daad te midden van niet-christelijke volkeren

8 0

8 18

CONGO-VRIJSTAAT

België heeft nog altijd een speciale band met zijn voormalige kolonie Congo. Maar hoe wordt Congo een kolonie van België? Hoe ziet het bestuur van Congo er dan uit? Waarom en wanneer eindigt de kolonisatie? Hoe vergaat het Congo na de onafhankelijkheid? Hoe kijken Belgen en Congolezen naar de kolonisatie?

Congo: van kolonie naar onafhankelijke staat

C3 Congo: van kolonie naar onafhankelijke staat

‘chefs’ die in Congo heersen. Het Congolese koloniale leger bestaat uit een kleine groep witte officieren en tienduizenden Congolezen die (al dan niet verplicht) als soldaat en drager dienen. Omdat de leidende Belgische kringen in het begin van de 20e eeuw Franstalig zijn, wordt het Frans ook de voertaal van de kolonie. Het Belgische koloniale beleid getuigt van weinig realiteitszin: de beleidsbeslissingen worden in Brussel (op 6 000 km van de kolonie) genomen. De koloniale administratie mag louter uitvoeren. De Congolezen krijgen geen enkele vorm van inspraak. Ze krijgen wel behoorlijk basisonderwijs, maar krijgen onvoldoende voortgezet onderwijs. Er worden dus nauwelijks zwarten opgeleid voor verantwoordelijke functies. Enkelen die het westerse levenspatroon overnemen en een beperkt middelbaar onderwijs genoten hebben, krijgen de titel van ‘évolué’ (‘een zwarte die tot een hoger beschavingsniveau is geëvolueerd’). De évolués bekleden lagere posities in de administratie. Zij worden ook minder betaald dan hun witte collega’s. De Congolezen leggen zich niet zomaar neer bij de onderdrukking. Ze verzetten zich met stakingen, burgerlijke ongehoorzaamheid en sabotage. Er breken ook regelmatig opstanden uit tegen het koloniale bestuur. Die worden hardhandig onderdrukt.

paternalistisch: bevoogdend, vanuit de hoogte behandelend

Opkomst en val van Mobutu

BRON 5 - 6 -7- 8 -9 -10 -11 Na vijf jaar van onstabiliteit grijpt generaal Mobutu definitief de macht in 1965 en vestigt, met steun van westerse landen, een dictatoriaal presidentieel regime. Tot 1990 heeft hij (met zijn partij) de alleenheerschappij over het land. Omdat Mobutu vindt dat de invloed van het vroegere moederland (taal, godsdienst, kleding …) groot blijft, start hij een ‘authenticiteitscampagne’. Die moet de eigen (Afrikaanse) cultuur promoten en koloniale invloeden verminderen. Mobutu verandert daarom ook de naam van Congo in Zaïre.

pr oe

fv e

In Congo komt de problematiek van de onafhankelijkheid pas in 1955 naar voren. De Conferentie van Bandoeng inspireert ook de Congolezen. Vanaf 1958 gaat het snel: gemeente raadsverkiezingen in Congo leiden tot een verdere politieke bewustwording. Évolués die een bezoek brengen aan de wereldtentoonstelling van Brussel (1958) maken kennis met de echte westerse samenleving. Zij beseffen plots dat er ook sociale ongelijkheid is onder de witten. Het hun aangeleerde maatschappijmodel waarbij zwarten altijd witten moeten dienen, blijkt niet te kloppen. Het verlangen naar onafhankelijkheid wordt ook gevoed door de aangekondigde dekolonisatie van de meeste Congolese buurlanden. De verenigingen van évolués starten een politiek opbod. Om zo veel mogelijk aanhangers te verwerven, stellen ze steeds radicalere eisen. Uiteindelijk eisen ze onafhankelijkheid. In 1959 breken er in Congo bloedige rellen uit. De Belgische regering doet eerst weinig concrete beloftes. Maar uit vrees voor verdere rellen en een regelrechte opstand start men onderhandelingen met de zwarte leiders. De regering staat ook onder druk van de VS en de VN, die de dekolonisatie genegen zijn. Tijdens de onderhandelingen geeft de Belgische regering uiteindelijk toe. Congo krijgt zijn onafhankelijkheid op 30 juni 1960. In de kolonie duiden verkiezingen en politieke onderhandelingen de conservatieve Joseph Kasavubu aan als eerste Congolese president. De progressieve Patrice Lumumba wordt de eerste premier.

genegen zijn: een voorkeur hebben voor

Wanneer na de Tweede Wereldoorlog in de hele wereld een dekolonisatieproces op gang komt, onderschat de Belgische regering de invloed daarvan op Congo. Dat verklaart ook de overhaaste en chaotische wijze waarop de dekolonisatie uiteindelijk zal worden gerealiseerd.

Belgische interventie en roepen België op zijn troepen terug te trekken. De VN sturen zelf troepen en België trekt zijn soldaten (zo’n 10 000 man) terug. Maar de stabiliteit komt niet terug. Katanga blijft nog een tijdje onafhankelijk, daarbij (stilzwijgend) gesteund door België. Dat ziet de rijke provincie niet graag in de handen vallen van de Congolese regering onder leiding van Lumumba. Die wordt aanzien als een communist, wat voor het Westen onaanvaardbaar is tijdens de Koude Oorlog. Ook in Congo zelf ontstaat oppositie tegen Lumumba. Samen met Amerikaanse en Belgische steun kan die oppositie president Kasavubu overtuigen Lumumba af te zetten. Dat leidt tot verdere instabiliteit, want Oost-Congo, de thuisbasis van Lumumba, scheurt zich ook af van Congo. Wanneer Lumumba in november uit Leopoldstad (Kinshasa) probeert te ontsnappen naar Oost-Congo, wordt hij gevangengenomen. In januari 1961 wordt hij in duistere omstandigheden vermoord, met medeweten van westerse landen.

Dipenda!

Op 30 juni 1960 wordt de onafhankelijkheid – ‘Dipenda’ zoals de Congolezen het noemen – plechtig uitgeroepen. De plechtigheid wordt overschaduwd door een incident met premier Lumumba. Zijn speech, die de Belgische kolonisatie veroordeelt, veroorzaakt ophef bij de witte toehoorders (zie onderzoek 2). Lumumba’s woorden staan in schril contrast met de paternalistische toespraak van koning Boudewijn. Al snel na de onafhankelijkheid gaat het mis. Op 6 juli breekt er een opstand uit in de Force Publique. België stuurt daarop troepen die de achtergebleven Belgen moeten beveiligen. Op 11 juli roept de rijkste provincie van Congo, Katanga, haar onafhankelijkheid uit. De VN veroordelen de

Het land komt na verloop van tijd steeds meer onder invloed van corruptie en vriendjespolitiek. Het bestuur van Mobutu kan het best omschreven worden als een kleptocratie: een kleine groep machthebbers plundert langzaam maar zeker het land. De levensstandaard van de gewone bevolking daalt steeds verder. Mobutu wordt door de westerse landen (België, VS, Frankrijk) gesteund omdat hij geldt als een bondgenoot in Centraal-Afrika tegen het communisme. Ook behouden westerse bedrijven meestal hun toegang tot de Congolese grondstoffen. Met het eindigen van de Koude Oorlog (rond 1990) eindigt de steun van de westerse landen aan Mobutu. Er komt ook steeds meer binnenlands protest. Mobutu weet echter nog een paar jaar aan de macht te blijven, tot de gebeurtenissen in Rwanda de hele regio destabiliseren. In 1994 vindt in Rwanda een genocide plaats waarbij de extreme Hutu-milities slachtpartijen aanrichten

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

bij de Tutsi-bevolking. Een Tutsi-leger weet echter de macht te veroveren. De moordpartijen en de machtsovername doen meer dan een miljoen Rwandezen naar het oosten van Zaïre vluchten. De nieuwe machthebbers in Rwanda (Tutsi) willen echter wraak nemen op de moordenaars (Hutu). Ze beginnen daarom de Tutsi in het oosten van Zaïre te bewapenen. In 1996 vallen die rebellen, militair en materieel ondersteund door Rwandese en Oegandese troepen, het Zaïrese leger aan. Ze bezetten al snel verschillende steden in Oost-Zaïre. De Congolees Laurent Kabila roept zich uit tot leider van de opstandelingen. In juni 1997 slaagt hij erin de hoofdstad Kinshasa in te nemen. Mobutu vlucht en sterft wat later in het buitenland.

kobalt) en steunen daarom rebellenbewegingen in Congo. Grote delen van het land, zoals Oost-Congo, staan daardoor al jaren niet meer onder controle van de regering in Kinshasa. In januari 2001 wordt Laurent Kabila vermoord. Zijn zoon Joseph volgt hem op en blijft aan de macht tot 2019. Door vervalste verkiezingen wordt Félix Tshisekedi de nieuwe president, na een akkoord met Kabila.

Zowel Kabila als Tshisekedi slaagt er niet in de stabiliteit terug te brengen. Corruptie en wanbestuur zijn alomtegenwoordig. De oorlog in Oost-Congo duurt voort: met verkrachtingen op grote schaal en met miljoenen doden tot gevolg. Het gaat om het grootste aantal slachtoffers in een conflict na WO II. Ook de rijkdommen in Congolese bodem worden nog steeds geplunderd door een kleine groep mensen en bedrijven. De Congolese bevolking behoort intussen tot de armste van de hele wereld. Ondanks de moeilijke omstandigheden proberen veel Congolezen er het beste van te maken en te helpen waar mogelijk. De Congolese dokter Denis Mukwege wint in 2018 de Nobelprijs voor de Vrede, vanwege zijn jarenlange inzet voor verkrachte vrouwen en zijn strijd tegen seksueel geweld als oorlogswapen.

pr oe

fv e

De nieuwe regering gebruikt opnieuw de oude naam voor het land: Zaïre wordt de République Démocratique du Congo. Even lijkt een verbetering op komst, maar dat verandert snel. Kabila wil na verloop van tijd alle buitenlandse troepen, die hem geholpen hebben, het land uit. Dat zorgt ervoor dat de oude bondgenoten zich tegen hem keren. De buurlanden controleren maar al te graag de rijke Congolese ondergrond (uranium, koper, diamant,

KENNEN

KUNNEN

1 2 3 4

de grote evoluties schetsen van Congo-Vrijstaat tot het huidige Congo 2 het Belgisch bestuur van Congo uitleggen en evalueren 3 vier verklaringen voor het dekolonisatieproces geven 4 zowel het aan de macht blijven als de ondergang van Mobutu verklaren 5 kunnen uitleggen waarom het conflict in Rwanda gevolgen heeft voor Congo 6 de huidige situatie in Congo schetsen

C3 Congo: van kolonie naar onafhankelijke staat

informatie uit een historische bron halen een historische vraag formuleren bij een bron een kaart interpreteren de standplaatsgebondenheid van historische bronnen herkennen 5 gelijkenissen en verschillen verklaren tussen historische bronnen over hetzelfde onderwerp 6 actuele maatschappelijke fenomenen duiden op basis van historische argumenten

OPDRACHT 1 Zoek in de lestekst historische redeneerwijzen: aanleiding, oorzaak en gevolg: bedoeld en onbedoeld, continuïteit en discontinuïteit.

BRON 1 Leopoldstad rond 1950

BRON 2 België in Congo

Als men zegt dat er geen racisme is, dan is dat in zekere zin juist. We kwamen elkaar gewoon niet tegen. In Gandajika (stad in Congo, n.v.d.r.) was een ‘Centre pour les évolués’. Dat zat vol met zwarten in kostuum. Een blanke die de deur opendeed, zei dan: ‘Oh hier is niemand.’ En ging weer naar buiten. We leefden volledig naast elkaar.

rs fv e

Op welke historische vraag geeft deze bron een antwoord? b Wat valt op aan de stadsplanning?

BRON 3 Évolués

Bekijk het videofragment en beantwoord de vragen.

pr oe

VIDEO

Uit: J. Raymaekers, Congo. De schoonste tijd van mijn leven. Leuven, Van Halewyck, 2010

The Stanley Hotel in Kinshasa

a Hoe sluit deze bron aan bij bron 1? b Welk perspectief kun je niet halen uit bron 1 en 2?

Voor welke bevolkingsgroep in Congo zou deze bron representatief kunnen zijn? b Hoe sluit deze bron aan bij die over de stadsplanning? c Wat zijn ‘évolués’? Zoek de betekenis op in de lestekst. d Bewijst deze bron dat wanneer Congolezen meer verwesterd waren, ze meer als gelijken werden aanzien door de witten? e Ga je akkoord met de stelling dat er ‘geen racisme was, aangezien zwart en wit elkaar niet tegenkwamen’? a

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 4 Missionarissen Bekijk het videofragment en beantwoord de vragen.

VIDEO

‘Met de komst van de missionarissen werden de Congolezen allemaal christelijk.’ Beoordeel die uitspraak aan de hand van het fragment. b Is er sprake van continuïteit of discontinuïteit? Beargumenteer. c Vergelijk de perspectieven van de Belgische en de Congolees in het fragment. Wat valt op?

Missionarissen in de toenmalige Onafhankelijke Congostaat

OPDRACHT 2

Bekijk les H2 over de secularisering. Vergelijk het kerkelijk leven op hetzelfde ogenblik in Vlaanderen. Zie je gelijkenissen of verschillen? BRON 6 De persoonlijke verrijking van Mobutu

BRON 5 De persoon Mobutu

pr oe

fv e

Mobutu ontwikkelde ook een omvangrijke personencultus. Aan het avondnieuws op televisie ging altijd een afbeelding van Mobutu, afdalend door de wolken, vooraf. Publieke plaatsen waren versierd met afbeeldingen van hemzelf, staatsbeambten droegen labels waarop zijn portret stond. Hij gaf zichzelf titels zoals Mobutu Sese Seko in 1983 ‘Vader van de Natie’, ‘Redder van het Volk’ en ‘Opperste Strijder’. Begin 1975 was het de media zelfs even verboden andere namen te noemen dan die van Mobutu; bij andere personen werd enkel verwezen naar de functie die zij bekleedden. Vrij vertaald naar: C. Young & T. Turner, The Rise and Decline of the Zairian State. Wisconsin, University of Wisconsin, 2013

C3 Congo: van kolonie naar onafhankelijke staat

[Er was] de persoonlijke verrijking van Mobutu, via onder meer de plundering van de Nationale Bank, waar 70 % van de deviezen en andere gelden voorbehouden zijn voor de zogenoemde Presidentiële Dotatie. Daarnaast ontvangt Mobutu allerlei commissiegelden en omkoopgelden van buitenlandse investeerders. (…) Hij bezit gigantische paleizen in Zaïre, de reusachtige Villa Del Mar aan de Côte d’Azur, een appartement van 800 m2 in het hartje van Parijs, in België het kasteel van Fond Roy (zes hectare groot) met kunstmeren en veertig kamers …

Vrij naar: W. Geerts, Mobutu: de man van Kamanyola . Leuven, Davidsfonds, 2005

BRON 7 Paleis Mobutu in Gbadolite, midden jaren 1990 en begin 2000

BRON 8 Authenticiteitscampagne

Tot wat voor leider ontwikkelt Mobutu zich? Op welke historische vraag in verband met Mobutu geven bron 5, 6 en 7 geen antwoord? Zoek in de lestekst de informatie die een antwoord kan bieden op die vraag. Hoe passen de paleizen van Mobutu in het thema ‘mislukte dekolonisatie’? Welke informatie kun je halen uit het verschil tussen beide foto’s in bron 7? Men noemt het bestuur van Mobutu wel een kleptocratie. Zoek op in de lestekst wat men daarmee bedoelt.

a b c d e f

Gbadolite is de woonplaats van de ouders van Mobutu. Het is een kleine stad (rond de 40 000 inwoners) in het noorden van Congo. Mobutu bouwt Gbadolite uit tot een luxueuze stad, soms ‘Versailles in de jungle’ genoemd. Hij laat er een hydroelektrische centrale bouwen op de Ubangi-rivier in Mobayi-Mbongo; de internationale luchthaven Mwanda Airport, waar de Concorde (een supersnel vliegtuig) kan landen; en drie grote paleizen.

VIDEO

pr oe

fv e

Bekijk het videofragment en beantwoord de vragen.

a b c d e

Waar haalt Mobutu de inspiratie? Wat is de bedoeling van de campagne? Waarom is die campagne ook voordelig voor Mobutu? Welk domein verandert er (discontinuïteit) met de campagne? Welk domein verandert er niet (continuïteit)?

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 10 De belangrijkste grondstoffen van Congo

Verklaar de uitspraak ‘Congo is een rijk land met arme inwoners.’ Raadpleeg eventueel de lestekst. b Kun je eerder spreken van continuïteit of van een breuk met de koloniale periode?

In 1974 vindt de legendarische bokswedstrijd tussen Mohammed Ali en George Foreman plaats. Er wordt in vijf miljoen dollar prijzengeld voorzien. Dat bedrag wordt betaald door Mobutu, op voorwaarde dat de wedstrijd in Kinshasa plaatsvindt.

BRON 9 Affiche bokswedstrijd Foreman-Ali

Formuleer een historische vraag waarvoor deze affiche betrouwbaar is. b Waarom organiseert Mobutu volgens deze affiche de bokswedstrijd? c Hoe past deze wedstrijd in de authenticiteitscampagne? d Waarom past deze wedstrijd in de thematiek van ‘mislukte dekolonisatie’? e Zoek volgende informatie op. Wat is de bijnaam van de wedstrijd? Wie won de match?

OPDRACHT 3

pr oe

fv e

Zoek op het internet de nodige info om volgende vragen te kunnen beantwoorden. 1 2 3

Waarvoor wordt kobalt gebruikt? Waarom is het zo populair de laatste jaren? Waarom is er internationaal veel protest bij de ontginning van kobalt in Congo? Waarvoor wordt coltan gebruikt?

BRON 11 De koloniale herinnering

Bekijk het videofragment en beantwoord de vragen.

C3 Congo: van kolonie naar onafhankelijke staat

VIDEO

Welk perspectief komt lange tijd enkel naar voren in de historische werken over Congo? b Welke uitspraak van Jef Geeraerts veroorzaakt veel ophef ? c Wat verandert er vanaf 2017? d Wat is de oorzaak van de Congolese ‘leegte’? e Wat is het gevolg daarvan voor het perspectief van de Congolese bevolking? f Welke reden wordt nog aangehaald voor het positieve beeld bij de Congolezen?

Onderzoek 2: Dipenda – twee visies op de koloniale periode

Op 30 juni 1960 wordt de Belgische kolonie Congo onafhankelijk. De dag verloopt niet zoals gepland. Wat gebeurt er? Welke visies op de kolonisatie botsen met elkaar? Kijken we vandaag met dezelfde ogen naar 1960 als toen?

HEDENDAAGSE TIJD

OPDRACHTEN

Bekijk bron 1. a Wat heb je gezien? Wat wist je al? Wat is nieuw? b Vanuit welk perspectief, welke standplaats, zijn de filmbeelden gemaakt? c Wat zegt het journaal over de toespraken?

Bekijk bron 2. a In welk jaar is dit filmverslag gemaakt? b Valt het onmiddellijk op dat stukjes van de toespraken aan elkaar geplakt zijn?

Bekijk bron 2 en 3. a Werk per twee en vergelijk de inhoud van de toespraken. Hoe kijken Boudewijn en Lumumba terug op de koloniale periode? b Wat zijn de gelijkenissen en de verschillen? Denk aan de volgende criteria: - Begroeting - Wie zorgde ervoor dat Congo onafhankelijk kan worden? - Hoe is de onafhankelijkheid tot stand gekomen? - Hoe kijken zij terug op de koloniale periode? - Welke concrete situaties worden genoemd? - Hoe kijken zij naar de relaties in de toekomst? c Hieronder vind je enkele stellingen. Zijn ze juist of fout? Argumenteer. - Tijdens de koloniale periode wordt de Congolese bevolking gediscrimineerd. - Tijdens de koloniale periode hebben de Congolezen evenveel rechten als de Belgen. - Tijdens de koloniale periode wordt een wegen- en spoorwegennet uitgebouwd in Congo.

pr oe

fv e

Standplaatsgebondenheid en beeldvorming a Historici gebruiken regelmatig het begrip standplaatsgebondenheid. Wat bedoelen ze daarmee? b Zijn de toespraken in bron 3 en 4 een voorbeeld van standplaatsgebondenheid? Argumenteer. c Zowel Boudewijn als Lumumba zet een bepaald beeld van het verleden in de verf. Welk beeld? Met welke bedoeling?

Terugblik op bron 1 tot en met 3. a Kan uit de korte filmverslagen alleen opgemaakt worden dat de toespraak van Lumumba een reactie is op de toespraak van Boudewijn? Argumenteer.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

b Geven die korte fragmenten een goed beeld van de inhoud van beide toespraken? c Wat is het grote verschil met het filmverslag van de toespraak van Boudewijn en die van Lumumba? Bekijk bron 4. a Wat is inhoudelijk en qua toon verschillend in beide toespraken van Lumumba? b Heb je daar een verklaring voor? Formuleer een hypothese.

Bekijk bron 5. a Wat zijn memoires? b Is het verslag van Eyskens in zijn memoires aannemelijk of niet? Argumenteer. c De titel van bron 4 luidt ‘Tweede toespraak van premier Patrice Lumumba’. Zoek een betere titel voor de bron.

Bekijk bron 6. a Premier Eyskens herschrijft in het interview de gebeurtenissen van de vorige dag. Akkoord of niet? Argumenteer. b Wat is de bedoeling van zijn woorden? Wat wil hij daarmee bereiken? c Is ‘Operatie schadebeperking’ een goede titel? Argumenteer.

Bekijk bron 7. a Wat zijn collectieve herinneringen? b Zoek op wat de Black Lives Matter-beweging is. Argumenteer waarom die beweging ook onze kijk op de koloniale periode verandert of kan veranderen. c Brussel heeft op vraag van de Belgisch-Congolese gemeenschap in 2018 een Patrice Lumumba-plein gekregen. Waarom?

10 Bekijk bron 8. Welk perspectief kiest de Amerikaanse kunstenaar Hank Willis Thomas met zijn werk?

11 Bekijk de vijfde aflevering van de reeks ‘Kinderen van de kolonie’. Geef enkele voorbeelden van hoe enkele zwarte jongeren ervaren hoe de autochtone Belg vandaag de Afrikaan ziet.

fv e

Slotopdracht Schrijf in essayvorm een reflectie over dit onderzoek waarin volgende elementen aan bod komen: a Wat heb ik geleerd over de gebeurtenissen van 30 juni 1960? b Wat heb ik geleerd over standplaatsgebondenheid en historische beeldvorming? c Wat heb ik geleerd over de eigen standplaatsgebondenheid en de eigen beeldvorming over de koloniale periode? d Wat heb ik geleerd over collectieve herinnering? e Wat heb ik geleerd over discriminatie, racisme en schending van mensenrechten?

BRON 1 Filmjournaal

pr oe

De onafhankelijkheid van Congo komt ook in de audiovisuele media aan bod. Het filmjournaal over 30 juni 1960 is afkomstig uit het archief van Belgavox, een bedrijf dat zich gespecialiseerd heeft in het maken VIDEO van filmjournalen voor bioscopen. Die journalen worden dan voor de eigenlijke film in de bioscoop getoond. Het officiële programma van de dag begint met een plechtigheid in de kathedraal van Leopoldstad (nu Kinshasa). Daarna vindt om 11 uur de machtsoverdracht plaats in het Paleis van de Natie. In de zaal zijn Belgische, Congolese, buitenlandse prominenten en de internationale pers aanwezig, alleen De foto toont de verwelkoming van mannen. De bestuurstaal van de kolonie is altijd het Frans geweest. koning Boudewijn op het vliegveld op Die taal wordt ook de officiële taal van de onafhankelijke staat Congo. 29 juni 1960: in het midden premier Koning Boudewijn, die België vertegenwoordigt, houdt als eerste een Lumumba, rechts president Kasavubu. toespraak, waarin hij de onafhankelijkheid uitroept. Na afloop komt president Kasavubu aan het woord. Premier Lumumba heeft de dag voordien de toespraak van Boudewijn gelezen. Hij vindt dat hij het daarbij niet kan laten en schrijft zelf een toespraak als reactie op die van Boudewijn. Hoewel niet voorzien in het officiële programma, neemt Patrice Lumumba na president Kasavubu het woord. Uit: Het archief van Belgavox, 1960

ONDERZOEK 2 DIPENDA – TWEE VISIES OP DE KOLONIALE PERIODE

BRON 2 Toespraken tijdens de onafhankelijkheidsplechtigheid Mijnheer de president Heren De onafhankelijkheid van Congo is het eindresultaat van het werk dat is ingezet met de uitzonderlijke persoonlijkheid van koning Leopold II, en dat hij aanpakte met vastberaden moed en dat met volharding is voortgezet door België. Zij betekent een beslissend moment in de bestemming, niet alleen van Congo zelf, maar ik aarzel niet om het te zeggen, van heel Afrika.

VIDEO

Links de nog jonge koning Boudewijn, Gedurende 80 jaar heeft België de beste van zijn zonen naar uw helemaal rechts president Kasavubu land gestuurd, eerst om het Congobekken te bevrijden van de afschuwelijke slavenhandel die uw bevolkingen uitdunde, later om de verschillende volkeren – die vroeger vijanden waren – dichter bij elkaar te brengen en zich voor te bereiden om samen de grootste van de onafhankelijke Afrikaanse staten te vormen. (…)

Op dit historisch moment, moet onze gedachte uitgaan naar de pioniers van de ontvoogding van Afrika, en naar hen die na hen, van Congo gemaakt hebben wat het vandaag is. Zij verdienen evenzeer onze bewondering en uw erkentelijkheid. (…)

Vanaf het begin heeft Congo zijn grenzen opengezet voor de internationale handel, zonder dat België ooit een alleenrecht heeft uitgeoefend dat uitsluitend op zijn eigenbelang gericht was. Congo heeft spoorwegen gekregen, allerlei zee- en luchtvaartlijnen (…). Een medische dienst, waarvan het op punt stellen meerdere tientallen jaren vroeg, is geduldig georganiseerd en heeft u bevrijd van vele verwoestende ziekten. Talrijke en opmerkelijk goed uitgeruste hospitalen zijn gebouwd. De landbouw is verbeterd en gemoderniseerd. Grote steden zijn gebouwd, en doorheen gans het land vertonen de woonvoorwaarden en de hygiëne een opmerkelijke vooruitgang. Industriële ondernemingen hebben de natuurlijke bodemrijkdommen tot hun recht laten komen. (…) Dankzij de missiescholen, evenals degene die de openbare machten oprichtten, kent de basiseducatie een aanzienlijke uitbreiding; een intellectuele elite is zich aan het vormen, waardoor uw universiteiten snel zullen groeien. (…)

De grote onafhankelijkheidsbeweging die gans Afrika meesleept, heeft bij de Belgische bewindvoerders het grootste begrip gevonden. Ten overstaan van het eensgezinde verlangen van uw bevolkingen, hebben wij niet geaarzeld om U vanaf nu deze onafhankelijkheid toe te kennen. (…)

pr oe

fv e

Voortaan bevinden België en Congo zich zij aan zij, als soevereine staten, maar door vriendschap verbonden en besloten om mekaar te helpen. (…) De Belgische vertegenwoordigers zijn bereid om u een loyale en open medewerking te verlenen. Uw taak is immens en u bent de eersten om er zich rekenschap van te geven. De grootste gevaren die u bedreigen zijn: de onervarenheid van de bevolkingen zichzelf te besturen, de stammentwisten die vroeger zoveel kwaad hebben veroorzaakt (…), de aantrekking die buitenlandse grootmachten kunnen uitoefenen op bepaalde streken (…) klaar om te profiteren van het minste teken van zwakte. Uw leiders zullen de moeilijke taak kennen om te regeren. Het algemene belang van het land zullen zij op de eerste plaats van hun bekommernissen moeten zetten. (…) (…) Breng de toekomst niet in het gedrang door haastige hervormingen, en vervang de instellingen niet die België u overdraagt, zolang u niet zeker bent er betere te kunnen maken. (…) Vergeet niet dat een serene en onafhankelijke rechtspraak een element van sociale vrede is; de garantie van het respect van het recht van iedereen verschaft een staat een grote morele autoriteit bij de internationale publieke opinie. Aarzel niet u tot ons te wenden. Wij staan klaar om aan uw zijde te blijven om u te helpen met onze raad, om technici en ambtenaren te vormen die u nodig zult hebben. (…) Mijne heren, de ogen van de hele wereld zijn op u gericht. (…) Blijf één, en u zult u waardig tonen om de grote rol, waartoe U geroepen bent, te spelen in de geschiedenis van Afrika. Volk van Congo, Mijn land en ik, wij erkennen met vreugde en emotie dat Congo toegang krijgt op deze dag, 30 juni 1960, in volledige harmonie en vriendschap met België, tot de onafhankelijkheid en de internationale soevereiniteit. Moge God Congo beschermen! Boudewijn, Koning der Belgen Zoals al gezegd houdt koning Boudewijn als eerste een toespraak. De ingekorte tekst van de toespraak kun je in deze bron vinden. De in vetjes gedrukte tekst zijn stukjes uit het filmverslag, dat een compilatie is, een samenvoeging van fragmenten van de toespraken van Boudewijn, Kasavubu en Lumumba.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 3 Toespraak van premier Patrice Lumumba Mannen en vrouwen van Congo Medestrijders van de onafhankelijkheid, vandaag de overwinnaars,

VIDEO

Ik groet U in naam van de Congolese regering.

Aan u allen, vrienden, die zonder ophouden aan onze zijde hebt gestreden, vraag ik van deze 30e juni 1960 een Links premier Lumumba, rechts in beroemde datum te maken, [een datum] die u onuitwisbaar tropenuniform koning Boudewijn gegrift in uw harten zult bewaren. (…) Want ook al wordt vandaag de onafhankelijkheid van Congo afgekondigd in goede verstandhouding met België (…), toch kan geen enkele Congolees, die naam waardig, vergeten dat ze werd bekomen door een strijd [applaus], een strijd van elke dag, (…) waarin wij onze krachten, onze bezittingen, ons lijden, ons bloed, niet hebben ontzien. (…)

Wat ons lot is geweest gedurende 80 jaar koloniaal bewind, onze wonden zijn nog te vers en te pijnlijk opdat wij ze uit ons geheugen zouden kunnen wissen. (…) Wij hebben spot moeten ondergaan, beledigingen, slaag, ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds omdat we negers waren. Wie zal vergeten dat men bij een zwarte altijd ‘tu’ gebruikte, zeker niet zoals bij een vriend, maar wel omdat het eerbare ‘vous’ alleen maar voor blanken was voorbehouden?

Wij hebben het meegemaakt dat onze gronden geplunderd werden in naam van zogezegde wetteksten, die niets anders deden dan het recht van de sterkste erkennen. Wij hebben moeten ervaren dat de wet nooit gelijk was, naargelang je blank of zwart was, inschikkelijk voor de enen, wreed en onmenselijk voor de anderen. (…)

Wij hebben het meegemaakt dat in de steden schitterende huizen stonden voor de blanken en bouwvallige hutten voor de zwarten, dat een neger niet toegelaten was in bioscopen noch restaurants, noch in de winkels van de Europeanen. (…)

Wie zal ten slotte de terechtstellingen vergeten (…) de cellen waar ze diegenen [brutaal] ingooiden die niet meer bereid waren zich te onderwerpen aan een rechtssysteem van onderdrukking en uitbuiting? [applaus] Aan dit alles, mijn broeders, hebben wij heel diep geleden.

fv e

Maar wij, die door de stemming van uw verkozen vertegenwoordigers werden aangesteld om ons dierbaar land te leiden, wij die in lichaam en ziel geleden hebben aan de koloniale onderdrukking, wij zeggen U heel luid, dat alles is voortaan voorbij. De republiek Congo is uitgeroepen, en ons dierbaar land is nu in de handen van zijn eigen kinderen. Samen, mijn broeders, mijn zusters, gaan wij een nieuwe strijd beginnen, een edele strijd die ons land zal leiden naar vrede, welvaart en grootheid. Samen zullen wij de sociale rechtvaardigheid opbouwen en ervoor zorgen dat iedereen de juiste vergoeding voor zijn werk ontvangt. [applaus] (…)

pr oe

Wij zullen een einde maken aan de onderdrukking van vrijheid van denken en er zorg voor dragen dat alle burgers ten volle zullen genieten van de fundamentele vrijheden, die voorzien zijn in de verklaring van de rechten van de mens. [applaus] Wij zullen daadwerkelijk iedere discriminatie opheffen en aan iedereen zijn rechtvaardige plaats geven, [een plaats] die hem zijn menselijke waardigheid, zijn arbeid en zijn toewijding aan het land zal bezorgen. Wij zullen niet de vrede van geweren en bajonetten laten regeren, maar de vrede van de harten en van de goede wil. [applaus] En voor dit alles, waarde landgenoten, wees er zeker van dat wij niet alleen op onze enorme kracht en onze immense rijkdommen kunnen rekenen. Maar ook op de hulp van talrijke buitenlandse landen waarvan wij de medewerking zullen aanvaarden, als zij loyaal zullen zijn en als die ons niet gelijk welke politiek zullen proberen op te leggen. [applaus] Op dit vlak, is België – dat eindelijk de zin van de geschiedenis begrepen heeft en niet geprobeerd heeft zich te verzetten tegen onze onafhankelijkheid – klaar om ons zijn hulp en vriendschap aan te bieden. (…) (…) De onafhankelijkheid van Congo betekent een beslissende stap in de bevrijding van het hele Afrikaanse continent.

[applaus] Ziehier, Sire, excellenties, dames, heren, mijn waarde landgenoten, mijn rassenbroeders, mijn strijdmakkers,

wat ik u heb willen zeggen in naam van de regering, op deze luisterrijke dag van onze volledige en soevereine onafhankelijkheid. [applaus] (…) Eer aan de strijders voor de nationale vrijheid. Leve de onafhankelijkheid en de Afrikaanse eenheid! Leve het onafhankelijke en soevereine Congo! [langdurig applaus] Patrice Emery Lumumba, premier Na de ‘brave’ toespraak van president Kasavubu komt premier Lumumba aan het woord. De ingekorte toespraak kun je hieronder vinden. De in vetjes gedrukte tekst zijn stukjes uit het filmverslag.

ONDERZOEK 2 DIPENDA – TWEE VISIES OP DE KOLONIALE PERIODE

BRON 4 Tweede toespraak van premier Patrice Lumumba Sire, excellenties, dames en heren, Op het ogenblik dat Congo de onafhankelijkheid bereikt, houdt de ganse regering eraan een plechtige hulde te brengen aan de Koning der Belgen en aan het edele volk dat hij vertegenwoordigt, voor de volbrachte taak hier gedurende driekwart eeuw. Want ik zou niet willen dat mijn gedachten verkeerd geïnterpreteerd zouden worden.

VIDEO

Het staatshoofd en de leden van de regering hebben samen met Zijne 30 juni 1960. Majesteit de Koning hulde gebracht aan tombes van de pioniers, evenals voor het standbeeld van Leopold II, eerste soeverein van de onafhankelijke Congostaat. Sinds hun tijd werd een stad opgebouwd waarop wij fier zijn, [een stad] die de leden van buitenlandse delegaties hebben kunnen bewonderen en die slechts één aspect is van het moderne Congo. Deze schitterende verwezenlijkingen die vandaag de trots vormen van het onafhankelijke Congo en zijn regering, danken wij aan de Belgen.

Aan dit Congo heeft België zonder uitstel en zonder beperking de onafhankelijkheid erkend, een volledige en totale onafhankelijkheid.

Ik hef mijn glas op de gezondheid van de Koning der Belgen. Leve Koning Boudewijn,

Leve België,

Wij wensen dat deze realistische politiek uitmondt in een duurzame en vruchtbare samenwerking tussen twee onafhankelijke volkeren, soeverein, gelijk maar verbonden door vriendschap.

Leve het onafhankelijke Congo.

Koning Boudewijn is samen met de Belgische delegatie verontwaardigd over de toespraak van Lumumba, maar uit beleefdheid blijven ze zitten. Na de plechtigheid wordt zowel op Boudewijn als op Lumumba ingepraat: op Boudewijn om niet vroegtijdig naar huis te gaan, op Lumumba om de scherven te lijmen. Tijdens de lunch houdt Patrice Lumumba dan een tweede korte toespraak.

fv e

De foto toont een eerbetoon aan het standbeeld van koning Leopold II en de graven van de Belgische pioniers van de kolonisering. Koning Boudewijn en president Kasavubu staan vooraan.

BRON 5 Terugblik door Gaston Eyskens in zijn memoires

pr oe

Het hoeft geen verder betoog dat het slot van de plechtigheid in mineur verliep en ik in een boze stemming met Pierre Wigny voor België de onafhankelijkheidsverklaring ondertekende. Lumumba en zijn minister van Buitenlandse Zaken Justin Bomboko deden hetzelfde namens de Congolese regering. Onmiddellijk daarna verliet ik met de Belgische ministers en met andere Belgische vooraanstaanden het Congolese parlementsgebouw. Buiten overlegde ik met de ministers. Ik stelde voor dat ik met de koning op staande voet Leopoldstad zou verlaten en dat de regering het daags voordien gesloten vriendschapsverdrag met Congo opnieuw zou onderzoeken. Buitenstaanders hadden blijkbaar mijn woorden opgevangen, want niet lang daarna deed de ambassadeur van Ghana een demarche bij mij met de vraag of de zaak niet min of meer kon worden bijgelegd. Ik ging daarmee akkoord. Er volgde een bijeenkomst van enkele ministers. Het voorstel was dat Lumumba tijdens de lunch die na de middag was gepland een tafelrede zou houden waarin hij hulde zou brengen aan de koning en het Belgische koloniale werk. Minister van Buitenlandse Zaken Pierre Wigny en de diplomatieke adviseur van gouverneur-generaal Cornelis Fredericq De Ridder schreven in mijn bijzijn de redevoering. Ik liet vervolgens de tekst aan Lumumba bezorgen met de vraag of hij die al dan niet aannam. Het antwoord was positief. De ambassadeur van Ghana trad hierbij als tussenpersoon op. Met meer dan een uur vertraging begon na de middag in de tuinen van het Paleis der Natie de lunch die door Kasavubu aan koning Boudewijn werd aangeboden. Lumumba deed wat hem gevraagd was en sprak op waardige toon de rede uit die voor hem was klaargemaakt. Uit: Smits J. (red.), Gaston Eyskens, De memoires. Tielt, Lannoo, 1993 Terugblik door Gaston Eyskens. Gaston Eyskens (1905-1988) is een belangrijk christendemocratisch politicus uit het naoorlogse België. Hij wordt driemaal premier, onder andere in de periode van de onafhankelijkheid van Congo.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 6 Interview met Gaston Eyskens op de luchthaven op 1 juli 1960 Mijnheer de eerste minister, een iets indiscrete vraag. Mag ik u vragen wat uw gevoel, uw mening is bij de onverwachte toespraak van mijnheer Lumumba gisteren? VIDEO

De toespraak van mijnheer Lumumba kwam inderdaad onverwacht, want onaangekondigd. We kunnen niet negeren dat die toespraak een algemene teleurstelling teweegbracht. En dat de Belgen die aangehoord hebben met pijn in het hart en bij de vertegenwoordigers uit het buitenland, en die waren talrijk, als ik me niet vergis 60 landen die zich lieten vertegenwoordigen door hun ambassadeurs, ook bij hen was het effect er een van teleurstelling.

Premier Gaston Eyskens op het vliegveld, omringd door journalisten, bij zijn terugkeer uit Congo op 1 juli 1960

Maar heren, ik zou echter willen onderlijnen dat mijnheer Lumumba op dezelfde dag nog een andere toespraak heeft gehouden, met name ter gelegenheid van de grote lunch die de Congolese regering aan de Belgen en de buitenlandse gasten had aangeboden. Ik weet niet of u de tekst kent van de tweede toespraak van de heer Lumumba, ik weet niet in hoeverre die aan uw toehoorders in België werd meegedeeld, maar in deze toespraak brengt de heer Lumumba op het ogenblik dat Congo tot de onafhankelijkheid toetreedt, een plechtig eerbetoon aan de Koning der Belgen en aan het edele Belgische volk. En hij bedankt België voor het werk dat gedurende driekwart eeuw is verricht in Congo. Hij heeft gezegd: ‘Ik zou niet willen dat mijn gedachten verkeerd worden geïnterpreteerd.’

Het staatshoofd, dat wil zeggen, de heer Kasavubu, heeft samen met Zijne Majesteit de Koning der Belgen hulde gebracht aan de graven van de pioniers en aan het standbeeld van Leopold II. Leopold II, van wie de heer Lumumba zei ‘de eerste vorst van de onafhankelijke staat Congo’.

Sindsdien, zei hij, is er een stad gebouwd – hij bedoelt Leopoldstad – waarop wij trots zijn en die de leden van de buitenlandse delegaties hebben kunnen bewonderen en die slechts één aspect is van het moderne Congo. Hij bedankte België voor de prachtige verwezenlijkingen in Congo die het werk zijn van België. En hij eindigde met de woorden ‘wij hopen dat een realistische politiek zal leiden tot een duurzame en vruchtbare samenwerking tussen twee onafhankelijke, soevereine en grote volkeren, verbonden door vriendschap’, dat wil zeggen de toepassing van het vriendschaps- en bijstandsverdrag, dat ik woensdagmorgen met de heer Lumumba mocht ondertekenen.

fv e

Het is belangrijk te weten dat de zaken in Afrika sneller gaan dan bij ons en dat bepaalde attitudes, die in ons land moeilijk tot uiting komen, misschien onder de Afrikaanse zon een toepassing vinden. En ik zou willen benadrukken dat alles is gebeurd in buitengewone omstandigheden van enthousiasme en een gevoel van broederschap, dat valt niet te ontkennen, maar ook met buitengewone snelheid, en daarom moeten we niet verbaasd zijn dat er in het totale plaatje een of ander punt is dat ons eigenaardig kan voorkomen.

pr oe

Ik kan u verzekeren dat de plechtigheden in Leopoldstad absoluut grandioos waren, uniek, en dat ze een onuitwisbare indruk hebben achtergelaten op al de ambassadeurs en buitenlandse vertegenwoordigers. En we waren ook een beetje trots om hen Leopoldville te laten zien, de mooiste stad, de mooiste van alle steden van het zwarte Afrika. Bij de terugkeer in België op 1 juli 1960 geeft Eyskens voor de verzamelde pers een interview. Hij erkent daarin de malaise als gevolg van de toespraak van Lumumba in het Paleis van de Natie. Dan brengt hij de zogenaamde tweede toespraak van Lumumba tijdens de lunch onder de aandacht.

ONDERZOEK 2 DIPENDA – TWEE VISIES OP DE KOLONIALE PERIODE

BRON 7 Het Lumumba-plein in Brussel

De collectieve herinnering aan een bepaalde gebeurtenis of periode uit het verleden is geen vaststaand gegeven, maar kan in de loop van de tijd veranderen. In 2010 wordt de vijftigste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo gevierd. Verjaardagen zijn vaak momenten waarop vanuit het heden teruggekeken wordt op het verleden. Er is een duidelijke verandering gekomen in de manier waarop men naar de koloniale periode kijkt. Maar het is duidelijk dat racisme en discriminatie van Afrikanen nog steeds een realiteit zijn in onze samenleving.

BRON 9 Fragment uit ‘Kinderen van de kolonie’

BRON 8 De sabel van Boudewijn

VIDEO

In aflevering 5 van de reeks ‘Kinderen van de kolonie’ komen enkele zwarte jongeren aan het woord over hoe zij ervaren dat de autochtone Belg vandaag de Afrikaan ziet.

Hank Willis Thomas, Justice, Peace, Work (Stolen Sword Punctum), 2019

pr oe

fv e

In 2019 heeft de Amerikaanse kunstenaar Hank Willis Thomas een aantal werken gemaakt rond de relatie tussen Antwerpen en Congo. Dit beeld zoomt in op het triomfantelijk gebaar van Ambroise Boimbo, die op Onafhankelijkheidsdag de sabel van Boudewijn stal. Het kunstwerk stelt een hand voor die een sabel vasthoudt. De kunstenaar ziet het motief van de hand niet langer als een icoon van geweld en lijden, maar van overwinning en bevrijding.

KENNEN

KUNNEN

kenmerken van interculturele contacten toelichten vanuit verschillende perspectieven collectieve herinnering van historische fenomenen uitleggen een antwoord formuleren op actuele maatschappelijke fenomenen op basis van historische argumenten, rekening houdend met het verschil in context tussen vroeger en vandaag

de presentatie van historische bronnen beoordelen aan de hand van contextinformatie en bewerking 2 bruikbaarheid van historische bronnen beoordelen 3 de betrouwbaarheid van historische bronnen beoordelen 4 de representativiteit van historische bronnen beoordelen 5 historische beeldvorming beoordelen 6 historische vragen beantwoorden 7 invloed van standplaatsgebondenheid op historische beeldvorming analyseren

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

Tussen het einde van de jaren 1940 en 1989/1991 heerst er een bittere rivaliteit tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beide supermachten zijn dan verwikkeld in een ideologisch en geopolitiek conflict dat bekend zal worden als de ‘Koude Oorlog’. Die machtsstrijd zal uiteindelijk bijna de hele wereld beroeren. Wat is de Koude Oorlog? Hoe is het conflict ontstaan? Hoe verloopt de Koude Oorlog? Waarom en hoe eindigt het conflict? Hoe keken en kijken historici naar die Koude Oorlog?

Kort na het einde van WO II ontstaan er steeds grotere, openlijke tegenstellingen tussen de kapitalistische VS en de communistische SU, voormalige bondgenoten in de strijd tegen naziDuitsland. Beide partijen willen zowel hun eigen politieke en economische systeem verspreiden in de wereld als voorkomen dat het andere kamp meer macht en invloed verwerft. Doorheen de jaren weten Amerikanen en Sovjets verschillende landen en partijen van over de hele wereld aan zich te binden (al dan niet tijdelijk). Daardoor raakt de wereld tot op zekere hoogte opgedeeld in twee machtsblokken. Die bipolaire wereldorde wordt een belangrijk kenmerk van wat men de ‘Koude Oorlog’ begint te noemen. Daarin leven de VS en de SU op voet van oorlog met elkaar zonder dat dat leidt tot een rechtstreekse militaire confrontatie. Een derde wereldoorlog is soms niet veraf. Ze voeren nooit echt oorlog omdat beide partijen te veel te verliezen hebben. Tegen het einde van de jaren 1940 beschikken namelijk zowel de VS als de SU over nucleaire wapens. Het risico is dan ook reëel dat een oorlog tussen beide eindigt

fv e

BRON 1-2

geopolitiek: (buitenlandse) politiek die sterk beïnvloed of bepaald wordt door geografische omstandigheden

bipolaire wereldorde: situatie waarin de gang van zaken in de wereld grotendeels bepaald wordt door twee tegengestelde machten of machtsblokken

C4 De Koude Oorlog

8 9 19 9 1

N 19

détente VS-interventie in Vietnam Cubacrisis bouw Berlijnse Muur

Wat is de Koude Oorlog?

KOUDE OORLOG

Trumandoctrine oprichting NAVO oorlog in Korea oprichting Warschaupact

pr oe

supermacht: staat, doorgaans met een grote oppervlakte en een grote bevolking, die over een heel grote politieke, economische en militaire macht beschikt waarmee hij een enorme invloed kan uitoefenen in de wereld

2 6

1 19

53 19

50 19

4 5 19 19 4 47 9

WO II

Russische Revolutie

MODERNE TIJD

De Koude Oorlog

Sovjet interventie in Afghanistan val Berlijnse Muur

einde SovjetUnie

met het inzetten van die wapens. De gevolgen daarvan zouden voor iedereen catastrofaal zijn. Dat besef wordt uiteindelijk bekend als het MAD-principe (Mutual Assured Destruction). Een militaire confrontatie is eigenlijk pure waanzin. Die nucleaire afschrikking weerhoudt beide partijen er echter niet van om elkaar op vele andere manieren te bekampen. Zo is de Koude Oorlog bijvoorbeeld een prestigeconflict. De VS en de SU zullen samen met hun respectieve bondgenoten proberen om aan de rest van de wereld de superioriteit van het eigen systeem te tonen. De ‘space race’ is een bekend voorbeeld van hoe het ‘Westen’ (onder leiding van de VS) en het ‘Oostblok’ (onder leiding van de SU) elkaar proberen te overtreffen. Ook de Olympische Spelen ontsnappen niet aan de toenemende OostWestrivaliteit. Valsspelen (doping) en zelfs het boycotten van de Spelen horen daarbij. De eigen successen alsook het eigen grote gelijk en het (vermeende) falen van de andere worden door beide machtsblokken dik in de verf gezet. Zo is de Koude Oorlog ook een propagandaoorlog. Films, boeken, muziek, posters … maar ook bijvoorbeeld ontwikkelingshulp, worden allemaal voor dat doel gebruikt.

Het verloop van de Koude Oorlog

Doorheen de meer dan 40 jaar dat het conflict aansleept, zijn de relaties tussen Oost en West niet altijd even gespannen. Momenten van zware tegenstellingen en zelfs regelrechte oorlogsdreiging wisselen af met momenten van ontspanning. Vooral de late jaren 1960 en de jaren 1970 zijn een periode van meer dialoog en samenwerking. Tijdens die ‘détente’ sluiten Amerikanen en Sovjets bijvoorbeeld een aantal belangrijke wapenbeheersingsverdragen.

fv e

Het ontstaan van de Koude Oorlog

Sinds Rusland (vanaf 1922 SovjetUnie) onder communistisch gezag staat, wordt het land in het Westen gewantrouwd en gevreesd. Eigenlijk bestaat er tijdens het interbellum al een soort van Koude Oorlogsituatie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog belanden de SU en de westerse machten echter in hetzelfde kamp. Samen weten ze de oorlog te winnen. De Amerikaanse president Roosevelt wil na de oorlog een stabielere wereld uitbouwen, onder andere door de oprichting van de VN (zie les C1). Daarvoor wil hij graag de samenwerking met de SU voortzetten. Dat ondanks het feit dat de SU een totalitaire staat is en haar grondgebied uitbreidt aan het einde van de oorlog. Vooral de Britse premier Churchill ziet dat met lede ogen aan. Wanneer Roosevelt in april 1945 sterft, wordt hij opgevolgd door Truman, die meer

pr oe

BRON 3 - 4 -5 - 6 -7- 8

MAD-principe: of wederzijds verzekerde vernietiging betekent dat als de ene partij de andere zou aanvallen met kernwapens, de andere partij nog altijd kan terugslaan met haar eigen kernwapens, waardoor uiteindelijk beide partijen onvoorstelbare schade zullen lijden.

Het conflict tussen het Westen en het Oostblok mag dan wel ‘koud’ gebleven zijn, de Koude Oorlog zelf is verre van vreedzaam verlopen. Enerzijds zullen Amerikanen, Sovjets en hun bondgenoten elkaar achter de schermen wél echt bevechten via hun verschillende geheime diensten. Die spionnenoorlog zal de nodige mensenlevens eisen. Anderzijds zullen beide partijen elkaar ook indirect bevechten via derde partijen. Die ‘proxy wars’ worden vooral uitgevochten in de ‘derde wereld’ en maken uiteindelijk zelfs miljoenen slachtoffers. Veel van die conflicten hebben in oorsprong vaak niets met de Koude Oorlog te maken, zoals heel wat koloniale bevrijdingsoorlogen (zie les C2) of de problemen in het Midden-Oosten (zie les H2). Maar omdat de Amerikanen of de Sovjets vrezen dat een bepaalde uitkomst in hun nadeel kan zijn, steunen ze een van de betrokken partijen of komen ze, in uitzonderlijke gevallen, zelf tussenbeide. Zowel de Amerikanen als de Sovjets hebben dus andere landen of groeperingen gebruikt om hun eigen belangen te dienen, maar veel andere partijen hebben ook de context van de Koude Oorlog gebruikt om de supermachten voor hun eigen karretje te spannen.

anticommunistisch is. Hij wordt geconfronteerd met het feit dat de SU niet enkel haar grondgebied heeft uitgebreid, maar ook haar invloedssfeer. In de landen in Oost-Europa die door de Sovjets zijn ‘bevrijd’, komen geleidelijk overal communistische partijen aan de macht. Die nieuwe communistische landen blijken ook trouw bevelen uit Moskou op te volgen. Churchill en ook sommige Amerikaanse diplomaten waarschuwen Truman dat Stalin, de leider van de SU, ook West-Europa zal inpalmen als hij daartoe de kans krijgt. En misschien zal hij het daar zelfs niet bij laten. In 1947 verklaart Truman daarom economische en militaire hulp te zullen bieden aan landen die bedreigd worden door een (communistische) minderheid of door (Sovjet)druk van buitenaf. Die verklaring, de zogenaamde Trumandoctrine, legt de basis voor een nieuw Amerikaans buitenlands beleid. Na decennia van isolationisme kiezen de VS nu voor een actieve rol in de wereld. ‘Containment’ of indamming van het communisme is daarbij het belangrijkste doel. Daarmee is de Koude Oorlog een feit.

Ondertussen proberen de twee kampen elkaar ook af te schrikken met het ontwikkelen en demonstreren (bijvoorbeeld kernproeven) van steeds meer en betere wapens. Of die wapenwedloop afradend heeft gewerkt op eventuele oorlogsplannen van de andere partij of juist de kans op een confrontatie heeft vergroot, blijft een onderwerp van discussie. Al tijdens de Koude Oorlog komt er, vooral in het Westen, veel kritiek op die wapenwedloop, niet alleen vanwege de gevaren van die wapens, maar ook vanwege de heel hoge kostprijs.

Tijdens de eerste fase van de Koude Oorlog, de late jaren 1940, proberen de Amerikanen een verdere opmars van het communisme in Europa de pas af te snijden. Zo lanceren de Amerikanen in 1947 het Marshallplan: een economisch herstelprogramma voor (West-)Europa. Ze hopen dat goede economische omstandigheden een keuze voor het communisme daar kunnen voorkomen. Het Marshallplan legt ook mee de basis voor een echte Europese samenwerking (zie les C5). De Sovjets reageren erg negatief op het Amerikaanse initiatief en doen er alles aan om de Oost-Europese staten nog meer aan zich te binden. Het Europese continent raakt zo meer en meer verdeeld. Een ‘IJzeren Gordijn’ markeert de scheiding tussen Oost en West.

prestigeconflict: strijd om aanzien, respect, eer space race: ruimtewedloop of de pogingen van de VS en de SU om de ruimte te veroveren (tussen het midden van de jaren 1950 en het midden van de jaren 1970) proxy war: conflict waarbij een of alle betrokken partijen achter de schermen steun krijgt of krijgen (financieel, economisch, militair …) van een andere mogendheid die zelf niet wil of kan tussenbeide komen, maar wel belang heeft bij de uitkomst van het conflict derde wereld: term ontstaan tijdens de Koude Oorlog om de landen te benoemen die zich eigenlijk buiten het conflict proberen te houden. De meeste van die landen zijn voormalige kolonies.

De verdeeldheid is het duidelijkst in het volledig verwoeste Duitsland en zijn hoofdstad, Berlijn. Na de Duitse capitulatie wordt de stad zoals het hele Duitse grondgebied in vier bezettingszones verdeeld. De verdeelde stad ligt echter in het door de Sovjets

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

Zo kent de Koude Oorlog een eerste ‘warme fase’ in Azië. Na een lange burgeroorlog nemen in 1949 de communisten in China de macht over (zie les G1), iets wat in de VS inslaat als een bom en leidt tot een nieuwe opstoot van anticommunistische hysterie (zie les F1). Enkel op het eiland Taiwan weten de door de Amerikanen gesteunde Chinese nationalisten stand te houden. Vanaf dan zullen de VS er alles aan proberen te doen om het eiland uit handen van de Chinese communisten te houden.

Wanneer in 1950 het communistische Noord-Korea een aanval lanceert tegen Zuid-Korea komen de Amerikanen en hun bondgenoten (onder VN-vlag) Zuid-Korea te hulp. Als ook China bij het conflict betrokken raakt, lijkt een nieuwe wereldoorlog niet meer veraf. Uiteindelijk eindigt de Koreaanse Oorlog in 1953 onbeslist. Beide partijen trekken zich terug achter de min of meer oorspronkelijke grenzen.

pr oe

Tegen het einde van de jaren 1950 nemen de spanningen over West-Berlijn opnieuw toe. De blijvende aanwezigheid van dat ‘kapitalistisch eilandje in een rode zee’ is de Sovjets een doorn in het oog. Het ergert Moskou dat veel inwoners van de DDR via West-Berlijn naar het Westen vluchten. De Amerikanen laten ook blijken dat ze de stad nooit zullen opgeven. Om verdere emigratie te verhinderen, bouwen de Sovjets in 1961 een muur rond WestBerlijn. Die Berlijnse Muur groeit uit tot hét symbool van de Koude Oorlog. Ondertussen is de Koude Oorlog ook steeds meer een mondiaal conflict geworden. Dat heeft deels te maken met de dekolonisatie. Zowel de Sovjets als de Amerikanen, die beide de dekolonisatie toejuichen, hopen dat de jonge staten in Afrika en Azië hun

respectieve politieke en economische systemen zullen overnemen en vooral niet die van de vijand. Desnoods dient dat zelfs te gebeuren, of verhinderd te worden, door het gebruik van geweld.

Rond dezelfde tijd zijn de Fransen in hun kolonie Indochina verwikkeld in een dekolonisatieoorlog. Omdat vooral de Vietnamese nationalisten ook communistisch zijn, zullen de VS in het kader van de containmentpolitiek Frankrijk steunen met geld en wapens. In 1954 moeten de Fransen zich echter gewonnen geven. Ze moeten zich terugtrekken uit de regio. Het gebied van Vietnam wordt net als Duitsland en Korea opgesplitst in twee delen: Noord- en Zuid-Vietnam. Terwijl het Noorden onder communistisch bewind komt, proberen de Amerikanen er alles aan te doen om het Zuiden, waar een communistisch verzet actief is, ‘vrij’ te houden. Ze vrezen dat als ook Zuid-Vietnam in communistische handen valt, de rest van de regio, en misschien zelfs ook Australië, door de communisten zal worden overgenomen. Die ‘dominotheorie’ leidt tot een steeds grotere Amerikaanse betrokkenheid in Zuid-Vietnam en resulteert in de Vietnamoorlog (1965-1973). Ondanks hun militaire superioriteit kunnen de Amerikanen een communistische overwinning niet voorkomen. In 1973 moeten ze zich vernederd terugtrekken uit Zuid-Vietnam. In 1975 wordt het land verenigd onder een communistisch bewind. Gedurende de rest van de Koude Oorlog zullen de Amerikanen zich niet meer aan grootse militaire avonturen wagen. In de daaropvolgende jaren leren de Amerikanen wel dat de communistische wereld geen homogeen blok vormt en er grote tegenstellingen bestaan tussen de verschillende communistische landen. Dat zal bijvoorbeeld leiden tot een Amerikaanse toenadering tot communistisch China, dat op gespannen voet

fv e

Indochina: gebied in ZuidoostAzië bestaande uit het huidige Laos, Cambodja en Vietnam, dat tot 1955 deel uitmaakt van het Franse koloniale rijk

De blokkade van Berlijn en de communistische machtsovername in Tsjechoslovakije in datzelfde jaar versterken in West-Europa de angst voor het ‘rode gevaar’. Om zich beter te kunnen verdedigen tegen een eventuele aanval vanuit het oosten sluiten in 1948 de Benelux-landen, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk het Pact van Brussel. Een jaar later volgt een soort van uitbreiding van dat pact. Verschillende West-Europese landen, de VS en Canada stichten dan de NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie). De NAVO-lidstaten beloven elkaar wederzijdse steun. Als reactie op de West-Duitse toetreding tot de NAVO richt de Sovjet-Unie in 1955 een Oost-Europees militair bondgenootschap op: het Warschaupact.

IJzeren Gordijn: scheidingslijn tussen het kapitalistische West-Europa en het communistische en door de SU gedomineerde OostEuropa. Hekken, prikkeldraad, wachttorens, mijnenvelden … maken deel uit van die barrière.

bezette deel van Duitsland. De samenwerking tussen de westerse bezettingsmachten (VS, Verenigd Koninkrijk en Frankrijk) en de SU verloopt stroef. De Sovjets willen in hun zone een communistisch maatschappijmodel invoeren. De westerse landen wensen daarentegen een vrijemarkteconomie en een democratische bestuursvorm. Daardoor valt Duitsland al vanaf 1946 in feite uiteen in twee delen. Met de Marshallhulp verbetert de situatie langzaam in het westelijke deel. De kloof met de oostelijke zone, waar de SU Marshallhulp weigert, wordt dus nog groter. De Sovjets zien zo ook in de westerse aanwezigheid in Berlijn meer en meer een bedreiging. In 1948 besluit Stalin alle toegangswegen tot West-Berlijn af te sluiten en zo de westerse mogendheden tot een vertrek te dwingen. Na bijna een jaar geven de Sovjets de blokkade op. Al die tijd hebben de westerse machten West-Berlijn via een luchtbrug bevoorraad. Van een eventuele hereniging van Duitsland is op dat moment geen sprake meer. Op 23 mei 1949 wordt de bezetting van de westelijke zones opgeheven en is de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) een feit. In het oosten ontstaat daarop de communistische Duitse Democratische Republiek (DDR).

isolationisme: politiek om zich te isoleren, af te zonderen van de wereld. Vanaf de jaren 1820 is het de politiek van de VS om zich enkel te focussen op het Amerikaanse continent. De Amerikanen zullen zich niet moeien elders, maar verwachten ook dat anderen zich niet moeien in Amerika. Pas na de Tweede Wereldoorlog zal die politiek echt veranderen.

C4 De Koude Oorlog

(nationale) vrijheid, de privileges van de regerende communisten …

Het meest gevaarlijke moment in de Koude Oorlog vindt plaats in 1962: de Cubacrisis. Het eiland Cuba in de Caraïben, niet ver van de VS, komt in 1959 onder communistisch bewind. Voor Washington is dat onaanvaardbaar. Er worden verschillende pogingen ondernomen om het nieuwe regime in Havana ten val te brengen. Dat drijft de Cubaanse leiders in de armen van de Sovjets. Wanneer die in 1962 atoomwapens installeren op het eiland, dreigen de Amerikanen met een invasie. Even hangt het lot van de wereld aan een zijden draadje, maar gelukkig weten de VS en de SU het op een akkoord te gooien. Dat luidt onbedoeld mee de ‘détente’ in, al blijft ‘containment’ wel het hoofddoel van het Amerikaanse buitenlandse beleid (cf. de Vietnamoorlog).

In 1985 treedt in de SU een nieuwe leider aan, Michael Gorbatsjov. Die wil de Sovjeteconomie moderniseren én de burgers in de SU en het Oostblok meer vrijheid geven. Om die politiek te doen slagen, wil hij de Koude Oorlog beëindigen, of toch ten minste de Amerikaanse druk op de SU verminderen. Hij blijkt bereid akkoorden te sluiten en toegevingen te doen. Zo trekken de Sovjets zich eind jaren 1980 volledig terug uit Afghanistan. Het levert hem veel krediet op in het Westen, maar veel minder in de communistische wereld. Terwijl heel wat leiders in het Oostblok vinden dat Gorbatsjov te ver gaat, vinden de meeste burgers daar dat de hervormingen niet ver genoeg gaan. Het verzet tegen de communistische heerschappij neemt toe. In 1989 gebeurt wat niemand dan voor mogelijk heeft gehouden. In Oost-Europa verliest het ene na het andere communistische regime de controle. Het communisme stort (overwegend vreedzaam) in en de grenzen met het Westen gaan open. Van grote symbolische betekenis is het neerhalen van de Berlijnse Muur in november van dat jaar.

Ook in de SU moet de Communistische Partij haar monopolie opgeven. Bovendien beginnen verschillende nationale groepen binnen de SU meer autonomie of zelfs onafhankelijkheid te eisen. Een poging van een aantal communistische hardliners in 1991 om door middel van een staatsgreep de klok terug te draaien, mislukt. Dat luidt het einde in van de SU. Eind 1991 houdt het land op te bestaan. 15 nieuwe landen, waaronder het huidige Rusland, verschijnen op de wereldkaart. Met de ineenstorting van het communisme en desintegratie van de SU komt er (tijdelijk?) een einde aan de Koude Oorlog.

fv e

Aan de ‘détente’ komt een einde in 1979 wanneer de Sovjets Afghanistan binnenvallen. Die Sovjetinvasie, eigenlijk bedoeld om een bevriend regime aan de macht te houden, wordt door de VS veroordeeld als een poging van de SU om heel Zuid-Azië onder communistische controle te brengen. Reagan, die in 1981 de nieuwe Amerikaanse president wordt, wil eens en voor altijd komaf maken met het communisme en het ‘evil empire’ zoals hij de SU noemt. Hij voert de druk op de Sovjets op door een nieuwe wapenwedloop te beginnen en massaal steun te verlenen aan ‘anticommunistische’ krachten overal ter wereld: in Afghanistan, maar ook in Afrika en in Zuid- en Midden-Amerika. Dat veel van die ‘anticommunistische’ krachten geen toonbeelden zijn van vrijheid en democratie, is daarbij van ondergeschikt belang.

hardliner: voorstander van een standvastige politiek, trouw aan de oorspronkelijke principes, niet bereid tot toegevingen

leeft met de SU. Dat onder het motto ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’.

Het einde van de Koude Oorlog

pr oe

Die heropflakkering van de Koude Oorlog komt voor de SU op een heel slecht moment. De verouderde Sovjeteconomie zit volledig in het slop en de winsten uit de verkoop van olie en gas, de belangrijkste inkomstenbron van de SU, nemen sterk af. Dat laatste is deels een gevolg van de Amerikaanse politiek om meer olie op de markt te brengen, waardoor de prijzen op de wereldmarkt in een dalende lijn komen. De SU is eigenlijk financieel niet in staat om de nieuwe concurrentiestrijd met de VS aan te gaan. Bovendien neemt zowel binnen de SU als in de door de SU gedomineerde staten van het Oostblok de ontevredenheid onder de burgers toe. De redenen voor die ontevredenheid zijn van verschillende aard: het beperkte aanbod aan consumptiegoederen, de lage kwaliteit van de producten, het gebrek aan

Terwijl men er in het Westen op dat moment van overtuigd is dat het eigen politieke en economische systeem onweerlegbaar het beste is, zinnen sommigen in de voormalige SU op wraak voor deze ‘vernedering’.

Visies op de Koude Oorlog

Al vanaf het prille begin hebben historici het conflict proberen te duiden. Tijdens de communistische heerschappij is er in het Oostblok natuurlijk weinig ruimte voor visies die afwijken van de officiële kijk op het conflict: het agressieve westerse imperialisme wil het communisme en de SU vernietigen. In het Westen ontwikkelen zich gedurende de Koude Oorlog wel verschillende visies: de orthodoxe of traditionele school legt de verantwoordelijkheid voor de Koude Oorlog volledig BRON 9 -10 -11

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

ruimtevaartprogramma om een man op de maan te brengen of voor hoge defensie-uitgaven? Tijdens de Koude Oorlog kunnen historici in het Westen enkel gebruikmaken van beschikbare westerse bronnen. Bronnenmateriaal van achter het IJzeren Gordijn is voor hen amper toegankelijk. Pas sinds de ineenstorting van het communisme zijn de archieven daar opengegaan voor onderzoekers. Mede dankzij die bronnen hebben hedendaagse historici bepaalde visies kunnen bijstellen. Bovendien heeft men in de meest recente geschiedschrijving over de

Sinds het einde van de jaren 1970 bestaat er ook nog een postrevisionistische visie op (het ontstaan van) de Koude Oorlog. Die stelt dat de ‘schuld’ voor de Koude Oorlog ligt bij de leiders van beide partijen. Bewust of onbewust hebben die elkaars daden en woorden verkeerd begrepen. De angst voor de ander (oprecht of niet) heeft hun handelen bepaald. De leiders hebben de angst voor de andere partij ook aangegrepen om bepaalde (onpopulaire) maatregelen door te duwen. Zou de publieke opinie in het Westen zonder de Koude Oorlog bijvoorbeeld hebben aanvaard dat miljarden dollars aan belastinggeld

geïnvesteerd zouden worden in een

Koude Oorlog niet enkel meer aandacht voor de

zuiver politiek-militaire kant van het verhaal, maar

ook voor economie, cultuur, technologie ... Verder wil men het verhaal ook niet enkel meer bekijken vanuit een zuiver westers of Sovjetperspectief, maar ook vanuit dat van de zogenaamde ‘Derde Wereld’. Op die manier is het verhaal van de Koude Oorlog nog verre

demoniseren: iets of iemand als verschrikkelijk slecht (duivels) afschilderen

bij de SU en haar agressieve naoorlogse politiek. De VS hebben daarop gewoon terecht gereageerd. Zeker vanaf de jaren 1960 claimen revisionistische historici dan weer dat de Amerikanen de SU onterecht hebben gedemoniseerd om zo de eigen agressieve en in wezen imperialistische politiek goed te praten. De Amerikaanse interventie in Vietnam en kritiek die dat wereldwijd losmaakt, ook in het Westen, heeft zeker bijgedragen tot dat beeld.

revisionisme (historisch): het – als gevolg van nieuw of verder historisch onderzoek of nieuwe gevoeligheden – herzien of herinterpreteren van een op dat moment gangbare visie op een historisch onderwerp

de begrippen ‘Koude Oorlog’, ‘bipolaire wereldorde’, ‘MADprincipe’, ‘proxy wars’, ‘Trumandoctrine’, ‘containment’, ‘détente’, ‘Marshallplan’, ‘IJzeren Gordijn’, ‘NAVO’, ‘Warschaupact’, ‘dominotheorie’ en ‘Gorbatsjov’ verklaren 2 vijf manieren geven waarop de VS en SU de confrontatie aangaan 3 de Oost-Westrelaties voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog beoordelen 4 de verdeling van Duitsland en Berlijn verklaren 5 de oorzaak en het verloop van de blokkade van Berlijn uitleggen 6 een oorzaak noemen waardoor de Koude Oorlog een mondiaal conflict wordt 7 drie conflicten in Azië uitleggen waar de Koude Oorlog ‘warm’ wordt 8 een oorzaak, de aanleiding en een gevolg van de Cubacrisis geven 9 het einde van de détente verklaren 10 twee manieren geven waarmee Reagan de druk op de SU wil opvoeren 11 met drie voorbeelden aantonen dat de SU onvoldoende kan reageren op de Amerikaanse uitdaging onder Reagan 12 uitleggen waarom 1989 een belangrijk keerpunt is 13 drie verschillende visies uit het Westen op de Koude Oorlog geven 14 twee redenen geven waarom het hedendaags onderzoek naar de Koude Oorlog verschilt van vroeger

pr oe

fv e

KENNEN

van voltooid ...

C4 De Koude Oorlog

KUNNEN 1 2

gevraagde informatie uit bronnen halen bronnen vergelijken en overeenkomsten en verschillen verklaren 3 de betrouwbaarheid van bronnen beoordelen 4 historische beeldvorming beoordelen aan de hand van historische redeneerwijzen

BRON 1 MAD (Mutual Assured Destruction)

BRON 2 ‘War by proxy’

‘The problem is how to turn loose without letting go’

Uit: Plantu, cartoon, in: Le Monde, 5 december 1978 Jean Plantureux (Plantu) is een Franse cartoonist.

Leg aan de hand van de cartoon uit hoe de Koude Oorlog deels werd uitgevochten.

Bill Mauldin, cartoon, in: St Louis Post-Dispatch, 13 maart 1960

BRON 3 Europa in 1937

De figuren op de tekening zijn de Sovjetleider Nikita Chroestsjov (SU) en de Amerikaanse president Dwight Eisenhower (VS).

Het onderschrift luidt: het probleem is hieruit te geraken zonder los te laten.

Beschrijf in je eigen woorden wat je op de cartoon ziet. b Welke boodschap wil de maker overbrengen? c Welke wapens, waarover zowel de Amerikanen als de Sovjets beschikken, doen beide partijen twee keer nadenken alvorens een oorlog tegen elkaar te beginnen?

BRON 4 Europa in 1949

pr oe

fv e

William (‘Bill’) Mauldin (1921-2003) is een veelgelauwerd Amerikaans cartoonist.

Bekijk bron 3 en 4. Welke territoriale veranderingen doen zich voor tussen 1937 en 1949? b Welke andere opmerkelijke wijziging voltrekt zich tijdens die periode nog? c Geef een verklaring voor die veranderingen. d Welke vrees zou in 1949 kunnen bestaan in WestEuropa? a

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 5 Churchill over de situatie in Europa, 1946 Er is een schaduw gevallen over de scènes die zo recent zijn verlicht door de geallieerde overwinning. Niemand weet wat Sovjet-Rusland en zijn communistische internationale organisatie van plan zijn in de nabije toekomst te doen, of wat de grenzen zijn, indien aanwezig, van hun expansieve en bekeringsneigingen. (...)

Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische Zee is dwars over het continent een ijzeren gordijn neergelaten. Achter die lijn liggen al de hoofdsteden van de oude staten van Centraal- en Oost-Europa. Warschau, Berlijn, Praag, Wenen, Boedapest, Belgrado, Boekarest en Sofia, al deze beroemde steden en de bevolking eromheen liggen in wat ik de Sovjetsfeer moet noemen, en allemaal zijn ze op een of andere manier onderworpen, niet alleen aan de Sovjetinvloed, maar ook aan een zeer hoge, en in vele gevallen, toenemende controle door Moskou. Alleen Athene (…) is vrij om over haar toekomst te beslissen (...). De door de Russen gedomineerde Poolse regering is aangemoedigd om grote delen van Duitsland op een onterechte manier aan te hechten, en een massale uitdrijving van miljoenen Duitsers op een grove en ongekende schaal vindt momenteel plaats. De communistische partijen, die heel klein waren in de oostelijke staten van Europa, zijn in aanzien en macht verheven in geen verhouding tot hun getal en trachten overal totalitaire macht te verkrijgen. Politieregeringen hebben bijna overal de overhand, en tot dusver bestaat er, behalve in Tsjechoslovakije, geen ware democratie.

Turkije en Perzië zijn beide grondig gealarmeerd en verstoord door de door Moskou aan hun gestelde eisen en de op hen uitgeoefende druk. (...)

fv e

In een groot aantal landen, ver van de Russische grenzen en over de hele wereld, zijn echter communistische vijfde colonnes gevestigd en werken ze in volledige eenheid en absolute gehoorzaamheid aan de aanwijzingen die ze van het communistische centrum ontvangen. Behalve in het Britse Gemenebest en in de Verenigde Staten, waar het communisme nog in de kinderschoenen staat, vormen de communistische partijen of vijfde colonnes een groeiende uitdaging en gevaar voor de christelijke beschaving. (...) Van wat ik tijdens de oorlog van onze Russische vrienden en bondgenoten heb gezien, ben ik ervan overtuigd dat er niets is dat ze zo bewonderen als kracht, en er is niets waarvoor ze minder respect hebben dan voor zwakte, vooral militaire zwakte. Om die reden is de oude doctrine van een machtsevenwicht ondeugdelijk. We kunnen het ons niet veroorloven, als we het kunnen helpen, om met smalle marges te werken die verleidingen bieden voor een krachtmeting. Als de westerse democratieën zich verenigen in strikte naleving van de principes van het Handvest van de Verenigde Naties, zal hun invloed om die principes te bevorderen immens zijn en niemand zal ze waarschijnlijk lastigvallen. Als ze echter verdeeld raken of wankelen in hun plicht en als deze uiterst belangrijke jaren mogen wegglippen, dan kan de catastrofe ons allemaal overweldigen. De vorige keer zag ik het allemaal aankomen en riep hardop naar mijn eigen landgenoten en naar de wereld, maar niemand besteedde er aandacht aan. Tot het jaar 1933 of zelfs 1935 had Duitsland misschien gered kunnen worden van het vreselijke lot dat het heeft overvallen, en waren we allemaal gespaard gebleven van de ellende die Hitler op de mensheid losliet. Er is in de hele geschiedenis nooit een oorlog geweest die gemakkelijker te voorkomen was door tijdige actie dan de oorlog die zojuist zulke grote delen van de wereld heeft verwoest. Het had naar mijn mening voorkomen kunnen worden zonder ook maar één schot te lossen, en Duitsland zou tot op de dag van vandaag machtig, welvarend en geëerd kunnen zijn. Maar niemand wilde luisteren en één voor één werden we allemaal meegezogen in de vreselijke draaikolk. Dat mogen we zeker niet nog een keer laten gebeuren.

pr oe

Uit: Winston Churchill, The Sinews of Peace, toespraak gehouden in Westminster College, Fulton (Missouri), 5 maart 1946 Winston Churchill (1874 -1965) is een Brits politicus en lid van de Conservatieve Partij. Hij is een vurig verdediger van het Britse Rijk en een fervent tegenstander van het communisme. Hij leidt het Verenigd Koninkrijk door de Tweede Wereldoorlog, maar verliest in 1945 toch de verkiezingen. Tot 1951 is hij oppositieleider. In 1946 wordt Churchill door de Amerikaanse president Truman uitgenodigd voor een bezoek aan de Verenigde Staten. Samen reizen ze naar Trumans thuisstaat, Missouri. Daar wordt Churchill uitgenodigd om een toespraak te houden op Westminster College in Fulton. Truman onderschrijft impliciet de inhoud van Churchills toespraak door met hem op het podium te verschijnen. De toespraak, die een van de beroemdste van de 20e eeuw zal worden, wordt aanvankelijk niet erg goed ontvangen. Veel Amerikanen beschouwen de Sovjet-Unie nog steeds als een bondgenoot, een die zich hard heeft ingezet en een hoge tol heeft betaald om het fascisme te verslaan. De Chicago Sun, een vooraanstaande krant, noemt zijn opmerkingen ‘giftig’.

C4 De Koude Oorlog

BRON 6 Een reactie van Stalin Vraag: Hoe beoordeelt u de laatste toespraak van de heer Churchill in de Verenigde Staten van Amerika? Antwoord: Ik beschouw het als een gevaarlijke daad, die als bedoeling heeft om onenigheid te zaaien tussen de bondgenoten en hun samenwerking te bemoeilijken. Vraag: Kan men ervan uitgaan dat de toespraak van de heer Churchill schadelijk is voor de zaak van vrede en veiligheid?

Antwoord: Zeer zeker. In de kern van de zaak heeft Mr. Churchill zich geschaard bij degenen die tot een oorlog willen ophitsen. (…) Een punt dat genoteerd moet worden is, dat Mr. Churchill en zijn vrienden in dit opzicht een treffende gelijkenis vertonen met Hitler en zijn vrienden. Hitler begon zijn werk, het ontketenen van een oorlog, met het proclameren van een rassentheorie, namelijk dat alleen het Duitssprekende volk een superieure natie vormde. Mr. Churchill begint een oorlog te ontketenen met een rassentheorie door te verzekeren dat alleen Engelssprekende naties superieure naties zijn, die geroepen zijn het lot van de hele wereld te bepalen. De Duitse rassentheorie bracht Hitler en zijn vrienden tot de conclusie dat de Duitsers, als enige superieure natie, over andere naties moesten heersen. De Engelse rassentheorie brengt Churchill en zijn vrienden tot de conclusie dat de Engelssprekende naties, als de enige superieure naties, over de rest van de naties van de wereld zouden moeten heersen.

Uit: Jozef Stalin, interview, in: Pravda, 14 maart 1945

(…) De Duitsers deden hun invasie van de Sovjet-Unie via Finland, Polen, Roemenië, Bulgarije en Hongarije. De Duitsers konden dat doen doordat er destijds ten aanzien van de Sovjet-Unie vijandig gezinde regeringen waren in die landen. De Sovjet-Unie verloor door de Duitse invasie, de strijd tegen de Duitsers, de bezetting en deportaties ongeveer zeven miljoen mensen. En wat kan er dan verrassend zijn aan het feit dat de Sovjet-Unie, uit bezorgdheid voor haar toekomstige veiligheid, ernaar streeft dat er in hun houding ten opzichte van de Sovjet-Unie loyale regeringen zijn in die landen? Hoe kan iemand die niet zijn verstand heeft laten varen, deze vreedzame aspiraties van de Sovjet-Unie beschrijven als expansionistisch streven van de kant van onze staat?

Pravda (Russisch voor ‘Waarheid’) is de officiële krant van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en een van de belangrijkste en meest gelezen kranten in de Sovjet-Unie.

pr oe

fv e

In bron 5 verklaart Churchill dat ‘een schaduw is gevallen over (...) de geallieerde overwinning’. Volgens hem is die schaduw geworpen door de Sovjet-Unie. Waarom? b Gebruikt Churchill een neutrale terminologie in deze passage? c Hoe noemt Churchill de lijn die het Europese continent begint te verdelen? d Wat gebeurt er volgens hem ten oosten van die lijn? e Bewijs dat Churchill in deze paragraaf door zijn woordkeuze zijn publiek probeert te beïnvloeden tot een negatieve houding ten opzichte van wat er in Oost-Europa gebeurt. f Churchill spreekt verder in de tekst ook zijn angst uit over wat er aan de westkant gebeurt. Verklaar. (Wat gebeurt er daar?) g Waarmee vergelijkt hij de communistische partijen in het Westen? Zoek de betekenis op van die term. h Ook in deze passage gebruikt Churchill een nogal dramatisch taalgebruik. Toon dat aan. i Wat moeten de westerse mogendheden volgens hem doen? j Hoe gebruikt hij het verleden om zijn punt te maken? k Met wie vergelijkt hij Stalin en het communisme dus in feite? l Formuleer een historische vraag waarvoor bron 6 bruikbaar is. m Hoe verdedigt Stalin zich tegen het verwijt van Churchill over wat er in Oost-Europa gebeurt? n Denk je dat Stalin werd geïnterviewd door een kritische journalist? Leg uit.

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 7 Een 19e-eeuwse visie op Rusland Maar Wilsons meest gewelddadige aanval moest nog komen. In 1817, vier jaar na zijn terugkeer uit Rusland en nadat hij zich met succes kandidaat had gesteld voor het parlement, publiceerde hij een tirade tegen de bondgenoot van Groot-Brittannië. Onder de titel A Sketch of the Military and Political Power of Russia, en anoniem geschreven (hoewel niemand twijfelde aan de auteur), zou het snel een bestseller blijken te zijn en snel na elkaar vijf edities tellen. Daarin beweerde hij dat de Russen, aangemoedigd door hun plotselinge opklimmen naar de macht, van plan waren om het veronderstelde sterfbedbevel van Peter de Grote uit te voeren dat ze de wereld zouden veroveren. [Dit verhaal circuleerde in Europa sinds het einde van de 18e eeuw.]

Constantinopel zou hun eerste doelwit zijn, (...). Daarna zou India komen. Ter ondersteuning van deze sensationele bewering wees Wilson op de massale en voortdurende opbouw van de Russische strijdkrachten en de meedogenloze uitbreiding van de domeinen van de tsaar. ‘[Tsaar] Alexander’, waarschuwde hij, ‘heeft al een veel groter leger dan zijn verdedigingslinie vereist, of zijn financiën kunnen bevredigen, en toch blijft hij zijn troepenmacht vergroten.’

Tijdens Alexanders zestien jaar op de troon van Rusland, berekende Wilson, had hij 200 000 vierkante mijl [= ca. 518 000 km²] aan zijn rijk toegevoegd, samen met dertien miljoen nieuwe onderdanen.

Wilson wijt de spectaculaire opkomst van Rusland aan de kortzichtigheid van zijn bondgenoten, vooral Groot-Brittannië. ‘Rusland’, verklaarde hij, ‘profiterend van de gebeurtenissen die Europa hebben geteisterd, heeft de scepter van de universele overheersing gekregen.’ Uit: Peter Hopkirk, The Great Game. Uitgeverij Murr, 1990

Sir Robert Thomas Wilson (1777-1849) is een Brits generaal en politicus. Hij is parlementslid van 1818 tot 1831.

Als je de opvattingen vergelijkt van generaal Wilson met het beeld dat Churchill ophangt van de Sovjet-Unie (bron 5) en de visie die wordt aangehangen door historici van de orthodoxe school in de geschiedschrijving van de Koude Oorlog, zijn die dan min of meer hetzelfde? Motiveer je antwoord. b Hoe zou een revisionistisch historicus daarvan gebruik kunnen maken?

pr oe

fv e

Het in de tekst genoemde ‘testament’ of ‘sterfbedbevel’ van de Russische tsaar Peter de Grote (1672-1725), met zijn megalomane doel van wereldheerschappij, is een vervalsing. Het wordt opgesteld in de 18e eeuw door een groep Polen, Hongaren en Oekraïners met nauwe banden met Frankrijk en het Ottomaanse Rijk. Aanvankelijk circuleren er verschillende versies, maar tegen het einde van de 18e eeuw belandt een ‘definitieve’ versie in de archieven van het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken. In 1812 laat Napoleon het publiceren, niet geheel toevallig met zijn besluit om Rusland binnen te vallen. Vanaf dat moment zal het document in grote delen van Europa worden beschouwd als een karakterisering van en een aanklacht tegen de Russische buitenlandse politiek. Het wordt heruitgegeven tijdens elk conflict met Rusland, bijvoorbeeld in 1854 (Krimoorlog), in 1878 (de Russisch-Turkse Oorlog), in 1914 en 1941.

C4 De Koude Oorlog

BRON 8 De Trumandoctrine

De laatste tijd hebben sommige volken tegen hun wil een totalitair bewind gekregen. De regering van de Verenigde Staten heeft herhaaldelijk geprotesteerd tegen de dwang en intimidatie in Polen, Roemenië en Bulgarije. Zij ziet deze dwang en intimidatie als een inbreuk op de overeenkomsten van Jalta. Juist nu wordt elk land voor de keuze geplaatst tussen twee levenswijzen. De keuze is maar al te vaak niet vrij. De eerste levenswijze is gebaseerd op de wil van de meerderheid en wordt gekenmerkt door vrije instellingen, een regering die aan het volk verantwoording moet afleggen, vrije verkiezingen, garanties van individuele vrijheid, vrijheid van meningsuiting en van godsdienst en vrijwaring van politieke onderdrukking. De tweede levenswijze is gebaseerd op de wil van de minderheid, met geweld aan de meerderheid opgelegd. Zij berust op terreur en onderdrukking, een gecontroleerde radio en pers, vervalste verkiezingen en de onderdrukking van persoonlijke vrijheden. Ik geloof dat de politiek van de Verenigde Staten erop gericht moet zijn om steun te verlenen aan vrije volken, die zich verzetten tegen pogingen om hen te onderwerpen door gewapende minderheden of door druk van buitenaf (…).

Uit: Harry S. Truman, rede voor het Congres, 12 maart 1947

De democraat Truman (1884-1972) is president van de VS van 1945 tot 1953. In 1945 wordt hij door Roosevelt aangesteld als vicepresident. Na diens dood in datzelfde jaar wordt Truman president. In 1948 wint hij nipt de verkiezingen. Vier jaar later heroveren de republikeinen na 30 jaar het Witte Huis. Tijdens de campagne verwijten ze Truman en de democraten ‘soft on communism’ te zijn geweest. Ze claimen dat met een republikein in het Witte Huis China niet in handen van de communisten zou zijn gevallen of dat de Sovjets nooit atoomwapens hadden kunnen ontwikkelen. Tot diep in de jaren 1940 is de Republikeinse Partij een groot voorstander van een isolationistische politiek. In 1947 heeft ze een meerderheid in het Amerikaanse Congres.

fv e

a Wat moet volgens Truman het doel van het Amerikaanse buitenlandse beleid worden? b Waarom betekent deze verklaring een keerpunt in het Amerikaanse buitenlandse beleid? c Truman stelt dat landen, soms tegen hun zin, voor een keuze tussen twee levenswijzen worden geplaatst. Beide opties verwijzen eigenlijk naar een concreet politiek en economisch systeem (al zegt Truman dat niet letterlijk). Welke keuze verwijst naar welk systeem? d Sommige van Trumans diplomaten zijn ontstemd over het soms dramatische taalgebruik van de president in zijn speech. Welke reden kan Truman hebben gehad om de zaken zo zwart-wit voor te stellen? Houd er rekening mee dat hij voor zijn beleid de steun van het Congres nodig heeft. e Hoe kan de laatste zin van het fragment ook misbruikt worden door de Amerikaanse overheid?

pr oe

BRON 9 Cartoon Govorkov

Viktor Govorkov, Holle woorden en ... [militaire] bases, poster, 1952 Viktor Govorkov (1906-1974) is een belangrijk Sovjetpropaganda-artiest. De grote figuur op de afbeelding is een Amerikaanse generaal. In zijn achterzak zit een journalist die een olijftak vasthoudt en zaken in zijn microfoon roept als ‘vrede’, ‘ontwapening’ ...

C Een nieuwe wereld na de Tweede Wereldoorlog?

BRON 10 Cartoon Illingworth

L.G. Illingworth, cartoon, in: The Daily Mail, 16 juni 1947

Leslie Illingworth (1902-1979) is een vooraanstaand Brits cartoonist.

pr oe

fv e

BRON 11 Cartoon Zvezda

Cartoon gepubliceerd door Zvezda, 27 juni 2017 Zvezda is een televisiezender en website in dienst van het Russische ministerie van Defensie. Op de cartoon staan de verschillende NAVO-lidstaten aangeduid. De figuur links is een NAVO-generaal. Tijdens een meeting eerder dat jaar van de leiders van de NAVO wordt daar verklaard dat Rusland een belangrijke bedreiging vormt voor het Westen.

a Bekijk bron 9 en 10. Leg uit hoe beide cartoons een voorbeeld zijn van standplaatsgebondenheid. b Welke cartoon vertegenwoordigt eigenlijk het standpunt van de revisionistische school in de geschiedschrijving van de Koude Oorlog? c Wat valt je op als je de twee cartoons vergelijkt? d Bekijk bron 11. Wat is de boodschap van deze cartoon? e Welke eventuele historische vergelijking kun je hier maken? f Beoordeel de betrouwbaarheid van bron 11. g Beoordeel de bruikbaarheid van bron 11.

C4 De Koude Oorlog