Storia HD Classic 1 - Werkschrift (ed. 2025)

A-stroom

WERKSCHRIFT

Kristel Bekers Caroline Jans Rogier Lindemans Kris Merckx Wim Moreau Jacky Philips Luc Van den Broeck Jos van Dooren o.l.v. Katleen Dillen en Gorik Goris

ISBN 978-94-647-0860-8 608640

9 789464 708608

vanin.be

IN

A-stroom

N

Werkschrift

@

VA

Kristel Bekers Caroline Jans

Rogier Lindemans Kris Merckx

Wim Moreau Jacky Philips

Luc Van den Broeck Jos van Dooren o.l.v. Katleen Dillen en Gorik Goris

IN

Via www.ididdit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform.

Activeer de code die je in je leerboek vindt en krijg toegang tot alle digitale lesmateriaal bij Storia HD Classic 1.

N

Dit leermiddel is onderdeel van de lesmethode Storia HD van Uitgeverij VAN IN. Het is ontwikkeld met de intentie dat iedere leerling zich herkent en thuis voelt in beeld en tekst. Heb je op- of aanmerkingen, dan kun je contact opnemen met Uitgeverij VAN IN.

VA

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden.

Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën.

Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van die mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hun dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen.

Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2025

De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

@

Credits blz. 116 Sint-Pietersbasiliek © Getty Images / Alessandro0770

Eerste druk 2025 ISBN 978-94-647-0860-8 D/2025/0078/24 Art. 608640/01 NUR 130

Cover- en lay-outconcept: Peer bvba Opmaak: Ontvlambaar Tekeningen: Katrien Davans Cartografie: Van Dijk Vormgeving & Kartografie, Van Oort redactie en kartografie, Almere, Rerink kartografie & Vormgeving, Eindhoven Advies taalkrachtige didactiek: Bert Zurings Met dank aan Paul De Volder en Guy Jossart

Woord vooraf Beste leerling Je hebt op dit moment het werkschrift van Storia HD Classic 1 in handen. Het zal jou helpen om het vak geschiedenis goed aan te pakken. Net zoals het leerboek bevat het werkschrift verschillende onderdelen. Je krijgt hier een klein overzicht. Ben je er klaar voor?

Welkom in het secundair onderwijs!

IN

Ben je een goede quizzer? Je weet misschien al meer van de geschiedenis dan je zelf denkt.

Op de eerste bladzijden van dit werkschrift vind je de antwoordbladzijden van een heuse quiz.

Je leraar beschikt over de vragen.

Wat bedoelt de leraar?

In het leerboek op blz. 6-7 vind je nuttige tips terug over hoe je het beste studeert. In het eerste deel van dit werkschrift vind je daar toepassingen op. Een opdracht begrijpen is niet altijd eenvoudig. Wat bedoelt de leraar juist? Om je te helpen, vind je in diezelfde les een overzicht terug.

Daarin staat wat leraars precies bedoelen als ze je een bepaalde opdracht geven.

N

Schema en opdrachten

3 Duidelijke lestitels

1 Lesnummer

SCHEMA

Na de regering van Achnaton: opnieuw polytheïsme OPDRACHT 1

Kaartnr(s).

Bestudeer bron 4 op blz. 85 in je leerboek.

Wat is een scarabee en wat symboliseert hij?

Een mestkever, symboliseert de opkomende zon

1 De Kelten verspreiden zich in twee periodes over Europa Periode

Begin- en eindjaar

Feiten

Ontstaan van de Kelten 1 Indo-Europeanen uit

2 Met deze icoontjes kun je zelf aanduiden welke domeinen in de les aan bod gekomen zijn.

Geloof in één god = monotheïsme

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

VA

10

5 Reeks opdrachten

Hallstatt

ca. 700-450 v.C.

OPDRACHT 2 EXTRA

Bestudeer de afbeeldingen van Egyptische goden en lees de lestekst onder titel 2 in je leerboek op blz. 82-85. Hieronder staan tekeningen met wat uitleg. Zet de juiste naam van de god bij de juiste tekening. Kies uit de volgende namen: Anoebis, Aton, Bastet, Khepri, Thot, Horus, Isis, Osiris en Seth.

Zuid-Rusland

2 Vestigen zich in Midden-Europa 3 Plaatselijke bevolking wordt

onderworpen.

4 Vermenging van beide volkeren: Kelten Verspreiding van Kelten over Europa Oorzaak 1:

Khepri

Bastet

Aton

Thot

1 Grotere bevolking

Opkomende zon en god van de weder-

Godin van het leven en de warmte

Zonneschijf, de schepper van het

God van het schrift

2 Meer voedsel nodig

geboorte

heelal

3 Meer landbouwgrond nodig

4 Oorlog om grond te veroveren

La Tène

ca. 450-50 v.C.

•

tegen

andere stammen

•

tegen

buurvolkeren

Oorzaak 2:

Isis

Anoebis

Horus

Osiris

Moedergodin, moeder van Horus en vrouw van Osiris

Begeleider van de doden en god van het mummificeren

God van het licht

God van de doden

2 Betere wapens 3 Kunnen buurvolkeren makkelijk verslaan

Welke god heb je niet teruggevonden?

1 Kelten leren beter

smeden.

@

Oorzaak 3:

4 Zelf aan te vullen schema

Kelten houden van vechten.

60 LES 10 De Kelten, een volK uit De europese ijzertijD

Seth

Het gaat om de god van de woestijn en de onvruchtbaarheid. Hij staat voor alles wat slecht is.

Hij is de broer van Osiris en Isis. Seth slaagt erin Osiris te doden en in stukken te hakken. Isis kan Osiris echter terug heel maken. Ze krijgt een zoon van hem: Horus. Die verslaat uiteindelijk de slechte god Seth. Horus maakt zijn vader Osiris god van de onderwereld. Seth wordt voorgesteld als een varken. Dat heeft er misschien toe geleid dat het varken tot op vandaag in het MiddenOosten als een onrein dier wordt beschouwd.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

97

WOORD VOORAF

3

Geef jezelf punten!

Op het einde van elke les vind je de rubriek ‘kennen en kunnen’ uit je leerboek terug. Als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen of kunnen’ onder de knie hebt, kun je het vakje ervoor inkleuren. De oefeningen bij het onlinelesmateriaal helpen je misschien bij deze zelfevaluatie.

Bovendien kun je zelf aanduiden wat je van een bepaalde les vond. Je mening is belangrijk.

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET?

KENNEN

KUNNEN

1 vier voordelen van vuur voor de mens opnoemen 2 twee vormen van vuurproductie beschrijven 3 de evolutie van de steenbewerking in vier stappen beschrijven 4 de volgorde van de door de mens gebruikte metalen opnoemen 5 een voor- en een nadeel van de gebruikte metalen opnoemen

7

IN

Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘KENNEN en KUNNEN’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

1 informatie uit bronnen halen 2 verschillende werktuigen onderscheiden 3 werktuigen chronologisch sorteren

SCHEMA

4 bronnen sorteren volgens soort 5 een bron situeren in de tijd

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Interessant / saai Moeilijk

Interessant

Tussenin

Saai

De lestekst De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

VA

Opmerkingen:

N

De opdrachten

@

44 LES 6

4

WOORD VOORAF

DE WERKTUIGEN VAN DE PREHISTORISCHE MENS

1 Zwervende mensen vestigen zich geleidelijk aan

De grote Storiaquiz

a b c d e f g h

Piramides en ingewikkelde mensen Familie van Asterix Grote stenen Voor of na Christus?

Aap, mens of na-aper?

Hoe oud is het?

Ra ra ra, waar ligt het?

Geschiedenis voor mensen van het vak

Je leraar beschikt over de vragenlijsten.

IN

De vragen zijn onderverdeeld in acht speelrondes:

Spelregels 1 De leraar kleeft vier letters (A, B, C, D) op het bord, op de ramen of op de grond.

2 De leraar verdeelt de klas in groepen van vier of acht leerlingen.

3 Elke groep overlegt intern wie de ‘spreekbuis’ wordt voor welke ronde.

N

Opgelet!

Wanneer de groepen uit vier leerlingen bestaan, moet elk groepslid twee rondes uitkiezen.

Wanneer de klas uit een oneven aantal leerlingen bestaat, kun je een of twee rondes laten vallen of de vragen bij een andere ronde invoegen.

VA

4 De leraar kiest een ronde. De leerlingen kruisen hun antwoorden (A, B, C, D) aan op de invulbladen op blz. 6 en 7 in het werkschrift.

5 Alle groepsleden beantwoorden de vraag eerst individueel. Die antwoorden worden in de groep besproken. Zo blijft iedereen voortdurend betrokken en wordt de verantwoordelijkheid bij het antwoorden verdeeld over alle groepsleden.

6 Het is de ‘spreekbuis’ die uiteindelijk een beslissing zal nemen en bij A, B, C of D plaatsneemt.

@

7 De leraar geeft telkens de oplossing nadat alle spreekbuizen hun plaats hebben ingenomen.

De leraar noteert welke groepen het juiste antwoord hebben gekozen.

8 De leerlingen kijken op hun eigen blad naar hun oplossing en duiden aan of het juist was (groen omcirkelen) of fout (rood omcirkelen).

Einde: alle rondes zijn aan bod gekomen en alle spreekbuizen zijn dus aan de beurt geweest.

Het is nu duidelijk welk team gewonnen heeft.

De leraar haalt de ingevulde individuele lijsten op om een zicht te krijgen op de kennis van de individuele leerlingen.

De leraar kan er ook voor kiezen om een individuele winnaar kenbaar te maken ...

WOORD VOORAF

5

Antwoordblad voor de leerlingen

Ronde 1

Ronde 2

Piramides en ingewikkelde mensen

Antwoord

A

B

C

D

Antwoord Vraag 1

Vraag 2

Vraag 2

Vraag 3

Vraag 6

Vraag 7

Vraag 7 Vraag 8

N

Vraag 8 Vraag 9

Vraag 9

Vraag 10

VA

Vraag 10

Ronde 4

Grote stenen A

B

C

D

Voor of na Christus?

Antwoord

Vraag 1

Vraag 1

Vraag 2

Vraag 2

Vraag 3

Vraag 3

Vraag 4

Vraag 4

Vraag 5

Vraag 5

Vraag 6

Vraag 6

Vraag 7

Vraag 7

Vraag 8

Vraag 8

Vraag 9

Vraag 9

Vraag 10

Vraag 10

@

D

Vraag 5

Vraag 6

WOORD VOORAF

C

Vraag 4

Vraag 5

6

B

Vraag 3

Vraag 4

Antwoord

A

IN

Vraag 1

Ronde 3

Familie van Asterix

A

B

C

D

Ronde 5

Ronde 6

Aap, mens of na-aper?

Antwoord

A

B

C

D

Hoe oud is het?

Antwoord Vraag 1

Vraag 2

Vraag 2

Vraag 3

C

D

Vraag 3

Vraag 4

Vraag 4

Vraag 5

Vraag 5

Vraag 6

Vraag 6

Vraag 7

Vraag 7 Vraag 8

N

Vraag 8 Vraag 9

Vraag 9

Vraag 10

VA

Vraag 10

Ronde 7

B

IN

Vraag 1

A

Ronde 8

Ra ra ra, waar ligt het?

Antwoord

A

B

C

D

Geschiedenis voor mensen van het vak

Antwoord Vraag 1

Vraag 2

Vraag 2

Vraag 3

Vraag 3

Vraag 4

Vraag 4

Vraag 5

Vraag 5

Vraag 6

Vraag 6

Vraag 7

Vraag 7

Vraag 8

Vraag 8

Vraag 9

Vraag 9

Vraag 10

Vraag 10

@

Vraag 1

A

B

C

D

WOORD VOORAF

7

1

Inleiding

Kaartnr(s).

Hoe studeer ik geschiedenis?

Voorbereiden

IN

SCHEMA

VA

N

Verkennen

Diezelfde avond

@

Lezen en bestuderen

8

LES 1 Inleiding

Avond voor de volgende les

N

Controleren

IN

Memoriseren

VA

Toepassing van ‘Leren leren’ Raadpleeg je leerboek op blz. 6-7. Pas de verschillende stappen van ‘Geschiedenis studeren: in de klas en thuis’ toe op les 2.

Verkennen Noteer de titel en de ondertitels van les 2. Stel jezelf vragen over die titels, zoals in het leerboek uitgelegd wordt. Het gaat hier vooral om ‘Wat- en Hoe-vragen’.

OPDRACHT 1

@

TITEL: Vragen:

ONDERTITELS: 1

Vragen:

• • •

LES 1 Inleiding

9

2 Vragen: • • • 3

IN

Vragen: • • • 4

N

Vragen: • •

VA

•

5

Vragen:

• •

Lezen en bestuderen a Lees de tekst en ga na welke woorden je niet begrijpt. Noteer de woorden die je niet begrijpt op een apart blad papier. Zoek vervolgens de betekenis van die woorden op in een (online) woordenboek zoals www.woorden.org.

@

OPDRACHT 2

b Lees de tekst per ondertitel. Zoek een antwoord op de vragen die je op de vorige pagina zelf stelde. Om dat wat te oefenen, pas je het toe op de eerste twee ondertitels van les 2. Je noteert de kernwoorden om achteraf je antwoorden te formuleren.

10

LES 1 Inleiding

c Raadpleeg de oefeningen die je maakte in je werkschrift. Ga na welke oefeningen aansluiten bij titel 1 en 2. Nu zal veel je al duidelijker worden.

Memoriseren (en schematiseren) a Raadpleeg je schema en vertel de inhoud van de les aan je buur. Of ga vooraan in de klas staan en leg de les uit met behulp van het schema.

IN

OPDRACHT 3

b Probeer vervolgens het schema – zonder te kijken – te noteren op een apart blad.

c Welke begrippen moet je kennen? Studeer ze uit je hoofd. Maak kaartjes met aan de ene kant het begrip en aan de andere kant de verklaring. Ondervraag je buur.

VA

N

d Memoriseren betekent onthouden en kunnen meedelen aan anderen. Dat is niet altijd even gemakkelijk. Bij titel 3 is het duidelijk dat je de zeven tijden in de juiste volgorde moet kunnen opsommen. Je kunt daarvoor een hulpmiddeltje gebruiken. Neem van elke tijd de eerste letter.

Zet ze in de juiste chronologische volgorde en vorm met die eerste letters zeven woorden die samen een zin vormen. Als je die zin onthoudt, weet je dat elke beginletter van een woord de beginletter van een tijd is. Dat is toch al wat eenvoudiger.

Wat vind je van dit voorbeeld? Papa opent koekjes, mama verwacht meer hapjes.

Misschien kun je er zelf nog leukere bedenken?

Controleren Raadpleeg de lijst ‘kennen en kunnen’ Bekijk wat daar gevraagd wordt. Voor sommige puntjes zul je de lestekst moeten studeren. Voor andere bekijk je het best opnieuw de opdrachten in je werkschrift. Ga naar het onlinelesmateriaal en probeer de oefeningen bij de les op te lossen.

Je kunt ook je buur ondervragen.

EXTRA. ‘Kennen oplossen’: wat bedoelt de leraar?

Na elke lestekst vind je een aantal items die je moet kennen. Toch is het zeker niet altijd makkelijk om die vragen op te lossen. Op de volgende bladzijde helpen we je op weg.

@

OPDRACHT 4

LES 1 Inleiding

11

1 De vraag grondig lezen Lees de vraag grondig. Wat moet je precies doen? De antwoorden kun je vinden in de lestekst of in het schema dat je bij elke les vindt in je werkschrift. Los de opdrachten één voor één op.

2 Soort vraag Natuurlijk stellen we nooit ja-neevragen. Dan zou je antwoord snel gegeven zijn. Bovendien staan er geen echte vragen onder ‘kennen’, want er staan geen vraagtekens achter. Controleer of een van de onderstaande kernwoorden in de opdracht voorkomt. Los de opdracht dan op. Gebruik daarvoor de juiste oplossingsmethode onder titel 3.

Type opdracht/vraag

Kernwoorden

1

opsommen

opnoemen, opsommen, eigenschappen, kenmerken ...

2

chronologisch

feiten, volgorde, situeren ...

3

vergelijken

verschillen, overeenkomsten, gelijkenissen ...

4

oorzaak-gevolg

oorzaken, aanleiding, redenen, gevolgen, uitleggen, verklaren ...

5

beschrijven

uitleggen, schetsen …

6

bewijzen

bewijzen, aantonen ...

N

IN

Nr.

3 Oplossingsmethoden

@

VA

Oplossingsmethode 1: Opsommen Voorbeelden van vragen • Noem drie kenmerken van de smurfen.

• Geef twee voorbeelden van smurfen.

• Geef drie eigenschappen van smurfen.

• Leg de taak uit van: Grote Smurf, Brilsmurf, Koksmurf ...

Jouw antwoord • Schrijf één zin per kenmerk.

• Nummer de opsomming.

• Leg elk kenmerk kort uit en geef eventueel een voorbeeld.

• Zorg ervoor dat je over verschillende kenmerken schrijft.

Voorbeelden van antwoorden • Noem drie kenmerken van de smurfen.

1 Smurfen hebben een blauwe huid.

2 Smurfen dragen een witte muts.

3 Ze vervangen heel wat woorden door ‘smurf’.

• Geef twee voorbeelden van smurfen.

1 Grote Smurf 2 Brilsmurf

12

LES 1 Inleiding

Oplossingsmethode 2: Chronologisch ordenen Voorbeelden van vragen • Schets bondig het verloop van de smurfenoorlogen.

• Zet de belangrijkste feiten uit de smurfeneeuwen in chronologische volgorde.

Jouw antwoord • Geef een opsomming in zinnen per feit of belangrijke gebeurtenis.

• Als dat gevraagd wordt, kun je bij elke zin ook het jaartal of de datum geven.

• Plaats de gebeurtenissen in volgorde: wat eerder gebeurd is, plaats je eerst ...

Smurfen

huid

blauw

levenswijze kledij

Kabouters

gewone huidskleur

N

Verschillen

IN

Oplossingsmethode 3: Vergelijken Voorbeelden van vragen • Noem drie verschillen tussen smurfen en kabouters (a).

• Geef twee overeenkomsten tussen smurfen en kabouters (b).

• Noem één belangrijk verschil tussen Gargamel en de smurfen (c).

Jouw antwoord A Stop zo’n vraag eerst in een tabel vooraleer je je antwoord in zinnen uitschrijft. Vraag (a):

zijn overdag actief

zijn ’s nachts actief

witte broek, witte muts

rode muts, jas en broek

VA

B Daarna schrijf je de inhoud van elke rij of kolom in zinnen uit.

Bijvoorbeeld Smurfen hebben een blauwe huidskleur, kabouters zien eruit zoals mensen.

Kabouters leven vooral ’s nachts, terwijl de smurfen overdag leven.

Smurfen dragen enkel een witte broek en een witte muts. Kabouters dragen kleren zoals mensen en vaak een rode puntmuts.

@

Oplossingsmethode 4: Oorzaak-gevolg Voorbeelden van vragen • Geef twee oorzaken van de ruzie tussen Gargamel en de smurfen.

• Verklaar de ruzie tussen Gargamel en de smurfen.

• Geef twee gevolgen van de ruzie tussen Gargamel en de smurfen.

• Leg uit waarom de smurfen het altijd winnen van Gargamel.

Jouw antwoord • Als je een oorzaak moet geven, moet je uitleggen waarom iets gebeurd is.

• Een gevolg moet vertellen wat het resultaat is van een bepaalde oorzaak.

Bijvoorbeeld Het slechte weer had tot gevolg dat ...

• Som de oorzaken of gevolgen op (eventueel kort op een kladblad).

• Schrijf per oorzaak of gevolg minstens één zin.

LES 1 Inleiding

13

•

•

Wanneer je gevolgen moet geven, moet je starten met een korte herhaling van de ‘vraag’.

Bijvoorbeeld De ruzie tussen Gargamel en de smurfen heeft als gevolg ..., heeft geleid tot ...

Let op: een antwoord begin je nooit met ‘omdat’ ...

Niet: Omdat Gargamel ...

Maar wel: Gargamel en de smurfen hebben ruzie omdat ...

IN

Oplossingsmethode 5: Beschrijven Uitleggen, schetsen Als de leraar vraagt om iets te schetsen, moet je het niet met potlood op papier tekenen. Je moet het verhaal ‘tekenen’ met woorden. Geschiedenis is een verhalend vak. Vertel het verhaal in je eigen woorden.

Zorg ervoor dat iemand die de les niet heeft gekregen jouw antwoord volledig snapt.

Zie ook oplossingsmethode 4.

4 Controle

Controleer of je antwoord volledig is.

Zorg dat je je eigen antwoord zelf begrijpt.

Gebruik geen woorden waarvan je de betekenis niet kent.

Let op de spelling: begin een zin met een hoofdletter en eindig met een leesteken.

Iemand die de leerstof niet gekregen heeft, moet je antwoord begrijpen.

@

VA

• • • • •

N

Oplossingsmethode 6: Bewijzen Aantonen, bewijzen ‘Bewijzen’ ken je uit het vak wiskunde. Je moet het bewijs leveren van iets. Vergelijk het met een rechtbank: de politie moet het bewijs leveren dat iemand schuldig is.

• Schrijf per bewijs minstens één zin.

Zie ook oplossingsmethode 4.

14

LES 1 Inleiding

A

2

Een beeld van het verleden

Over tijden, ruimten en domeinen Kaartnr(s).

Titels

IN

SCHEMA

1

2

N

3

VA

4

5

Tijdrekening

@

Naam

Begindatum in de christelijke tijdrekening

Gebeurtenis

Islamitisch

Vlucht van Mohammed

Joods

‘Schepping’

Christelijk

1

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

15

In de geschiedenis moet je de tijd kunnen

indelen

begrippen

zichtbaar voorstellen

overzichtelijk maken

VA

N

IN

aanduiden

Zeven tijden van de geschiedenis Tijd

Prehistorie

Oude nabije oosten

@

Klassieke oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne tijd Moderne tijd Hedendaagse tijd

16

LES 2 Over tijden, ruimten en domeinen

Beginjaar

Eindjaar

Domeinen in de geschiedenis

URTENI

S

IN

GE

E CO

NO

EK

M

TI

IS

LI

CH

PO

BE

C

SO

C

N

L

IA

R

EE

AL

UL TU

VA

Bestudeer de tijdlijn met de Belgische koningen op blz. 12 in je leerboek. a Welke koning regeert het langst?

b Welke koning regeert het kortst?

c Welke koningen worden opgevolgd tijdens hun leven?

@

OPDRACHT 1

d Welke koningen regeren tijdens een wereldoorlog?

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

17

e Welke koning of koningen heb jij nog gekend? Reken vanaf je geboorte.

f

Een eeuw begint altijd met het eerste jaar en eindigt met het honderdste jaar. Voor de eeuwen die voor Christus komen, moet je even opletten. De eerste eeuw v.C. bijvoorbeeld begint in het jaar 100 v.C. en eindigt in het jaar 1 v.C. voor Christus jaar 100 v.C.

na Christus 1 v.C.

IN

OPDRACHT 2

Welke koning of koningen hebben je ouders en je grootouders gekend?

1 100

753 v.C. 1302

1453

2000

2001

700 v.C.

1789

44 v.C.

VA

800

N

In welke eeuw vallen de volgende jaartallen?

OPDRACHT 3

Vervolledig de onderstaande tijdlijn.

De lijn start met het jaar 400 v.C. en loopt door tot het jaar 2100. Elke eeuw is 0,5 cm.

Duid op de tijdlijn het volgende aan: a het begin van onze tijdrekening (A),

@

b het begin van de islamitische tijdrekening (B), c de 15e eeuw (C1), de 20e eeuw (C2) en de 3e eeuw v.C. (C3), d het jaar waarin wij nu leven.

400 v.C.

18

LES 2 Over tijden, ruimten en domeinen

2100

OPDRACHT 4

Bekijk de foto’s op blz. 12 in je leerboek.

Geef voor elk monument de tijd waarin het gebouwd is. Geef ook het land waar je het aantreft.

Tijd

Land

Notre-Dame

MAS

OPDRACHT 5

N

Eiffeltoren

IN

Sint-Pieters

Bestudeer bronnen 5 en 6 op blz. 13 in je leerboek.

Bij elke bron staan er drie historische vragen. Situeer ze in het referentiekader.

VA

BRON 5

a Historische vraag 1: In welke stijl is dit kunstwerk geschilderd?

b Historische vraag 2: Hoe machtig werd het graafschap Vlaanderen na de Guldensporenslag?

@

c Historische vraag 3: Werd het leven van de Franse ridders gespaard?

BRON 6

a Historische vraag 1: Welke machines werden er gebruikt in de koekjesfabriek in 1870?

b Historische vraag 2: Werkten er op deze afdeling rond 1900 enkel vrouwen?

c Historische vraag 3: Hoe groot was de jaarlijkse productie in 1960?

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

19

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

1 de begrippen ‘chronologisch’, ‘duur’, ‘tijd(vak)’, ‘tijdrekening’, ‘tijdlijn’, ‘referentiekader’, ‘decennium’, ‘eeuw’, ‘millennium’ en ‘generatie’ uitleggen 2 drie verschillende tijdrekeningen met hun beginpunt geven 3 de tijden of tijdvakken met hun begin- en eindjaar in chronologische volgorde opnoemen

IN

1 de afkorting ‘v.C.’ gebruiken 2 een jaartal uit een willekeurige eeuw opnoemen 3 een jaartal in de juiste eeuw situeren 4 met een tijdlijn werken 5 een gebeurtenis in de juiste tijd, ruimte en maatschappelijk domein situeren

N

4 de vier verschillende maatschappelijke domeinen uitleggen

VA

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal

@

De les in haar geheel

Opmerkingen:

20

LES 2 Over tijden, ruimten en domeinen

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

3

De bronnen van de geschiedenis

Kaartnr(s).

1 Bronnen kun je indelen in verschillende groepen

IN

SCHEMA

Bronnen

Verschillende soorten bronnen 

resultaat van wetenschappelijk onderzoek

N

voorwerp uit het verleden of getuigenis over het verleden



is later, in een andere tijd gemaakt

VA

dateert uit de tijd zelf



2 De prehistorie en het schrift

GESCHIEDENIS

@

PREHISTORIE

3 De bronnen in een handboek zijn dikwijls bewerkt De originele bronnen worden dikwijls ... vertaald, ingekort, in andere woorden verteld, niet volledig getoond.

4 Werken met kaarten Bekijk de tips op blz. 15 in je leerboek.

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

21

OPDRACHT 1

Bestudeer bronnen 1 t.e.m. 5 op blz. 16-17 in je leerboek.

In welke categorieën horen deze bronnen? Onderstreep het juiste antwoord.

BRON 1 Archeologische vondsten historische bron / historisch werk

BRON 4 A fgietsels van de beenderresten in Spy

primaire bron / secundaire bron

historische bron / historisch werk

geschreven bron / ongeschreven bron

primaire bron / secundaire bron geschreven bron / ongeschreven bron BRON 5 Egyptisch borstsieraad

historische bron / historisch werk

historische bron / historisch werk

primaire bron / secundaire bron geschreven bron / ongeschreven bron BRON 3 D e Britse munt uitgegeven ter ere van Charles Darwin historische bron / historisch werk

IN

BRON 2 Schedel van een neanderthaler

primaire bron / secundaire bron

geschreven bron / ongeschreven bron

primaire bron / secundaire bron

Het interview vormt een van de technieken om te weten te komen wat bepaalde mensen over een bepaalde gebeurtenis weten. De geschiedkundige stelt vragen die de ondervraagde beantwoordt.

Eigenlijk komt het erop neer dat een mondelinge bron wordt neergeschreven.

Je moet je behoorlijk voorbereiden op een interview en niet zomaar lukraak wat vragen stellen.

Als interviewer wil je immers iets te weten komen. Je moet dus van tevoren goed nadenken over de vragen die je wilt stellen. Om in de juiste sfeer te komen, vind je hieronder als voorbeeld een voorbereid interview.

VA

OPDRACHT 2

N

geschreven bron / ongeschreven bron

Interview 1

Je wilt van je buur in de klas te weten komen wat die over vakantie en reizen denkt.

@

Onderwerp: vakantie en reizen Naam van de geïnterviewde: Vragen 1 Geef minstens drie dingen die je tijdens de grote vakantie gedaan hebt.

22

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

2 Welke dingen vond je leuk? Welke niet? Waarom?

IN

3 Houd je van reizen? Ja/nee. Waarom (niet)?

Interview 2

N

Let op! Een geïnterviewde vertelt niet altijd de waarheid!

VA

Je wilt te weten komen wat je vader of moeder op school gedaan en beleefd heeft (studierichting, resultaten, strafstudies ...). Stel nu zelf drie vragen op om achter die informatie te komen.

Onderwerp: Een ouder op school Naam van de geïnterviewde:

@

Vragen

OPDRACHT 3

Bestudeer de tijdlijn bij de lestekst op blz. 14 in je leerboek. a Hoe heet het gebied waar men waarschijnlijk het eerst begon te schrijven?

b Wanneer begon men in dat gebied te schrijven?

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

23

c We spreken over prehistorie als er geen schrift gebruikt wordt. Wat kun je aan de hand van de tijdlijn besluiten over de einddatum van de prehistorie?

OPDRACHT 4

Lees het krantenartikel en beantwoord de vragen.

IN

Hoe Meta en X de geest van het vrije internet verraden De grote sociale-mediabedrijven, met Meta en X op kop, hebben de ziel van het wereldwijde web verkocht. Het vrije internet van 30 jaar geleden ligt vandaag aan de ketting van miljardairs.

Onder hun bewind veranderden sociale media van bruggenbouwers in sloophamers van het publieke debat. (…)

N

Het is ironisch hoe technologie en macht in een paringsdans zijn verwikkeld. Want het internet ontstond als een rebellie tegen de gevestigde orde - een vrije digitale wereld waar macht van onderaf zou komen, waar informatie vrij zou stromen. De eerste internetpioniers waren idealisten, hackers en dromers die geloofden in een democratisch en gedecentraliseerd web zonder poortwachters. Ze waren niet bezig met zitjes kopen in een regering.

VA

Nu, 30 jaar later, is de geest van het vrije internet verraden door zijn eigen kinderen. Ze bepalen wat we zien, wat we denken, en steeds vaker zelfs hoe we stemmen. Het is een machtsconcentratie waar oude mediamagnaten alleen maar van konden dromen.

Tim Verheyden, VRT NWS, 25 januari 2025 Tim Verheyden is expert sociale media. Hij schrijft dit artikel enkele dagen na de inauguratie van Donald Trump als 47e president van de VS. Elon Musk (Tesla, Space X, X), Jeff Bezos (Amazon, Blue Origin) en Mark Zuckerberg (Meta) zijn er eregasten. Trump heeft Musk ook benoemd als hoofd van het ministerie van overheidsefficiëntie.

@

a Voor welke gevaren waarschuwt het artikel? Onderstreep in de tekst en vat samen in één zin.

b Hoe kunnen we de vrije meningsuiting beschermen?

24

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

OPDRACHT 5 EXTRA

Hoe observeer ik een internetbron?

SOORT INTERNETBRON 1 Welke bron heb je op het internet gevonden? Onderstreep het juiste antwoord.

Een tekst / een afbeelding / andere.

TEKSTEN

IN

2 Op welke webpagina heb je de bron gevonden? Geef het precieze adres.

De mensen achter de website of webpagina opzoeken 1 Staat de naam van de schrijver bij de tekst? Ja / nee.

N

2 Zo ja, geef dan de naam van de schrijver.

VA

3 Vind je de naam niet? Dan openen we de trukendoos van de ‘hacker’ …

Bekijk de bron van de pagina. Webpagina’s zijn geschreven in een taal die we HTML (hypertext markup language) noemen. We kunnen die bron gemakkelijk bekijken. a Open de bron van de webpagina. Dat kun je via twee technieken:

@

TECHNIEK 1 • Klik met de rechtermuisknop ergens in de webpagina.

• Klik op bron van de pagina bekijken of bron weergeven.

• Een nieuw venster met de HTML-code verschijnt.

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

25

TECHNIEK 2 • Kies in de werkbalk voor beeld en klik op bron.

• Een nieuw venster met de HTML-code verschijnt. b Nu zie je de HTML-code van de webpagina. Het lijkt misschien allemaal Chinees voor jou. Druk tegelijkertijd op de volgende toetsen op je toetsenbord: CTRL + F

IN

c Ga op zoek naar een van de volgende woorden: ‘author’, ‘copyright’ ...

Voorbeeld: ‹meta name=”author” content=”Joske Janssens”/› d Iets gevonden?

Noteer de gevonden informatie.

N

4 Controleer nu wie de website heeft gemaakt. a Controleer of je de eigenaar van de website vindt. Vaak vind je hem op de contactpagina of onderaan op de webpagina (in de zogenaamde footer).

VA

b Zoek de domeinnaam van de website. De domeinnaam bestaat uit drie delen gescheiden door een punt. www

Naam

Landextensie

www.

europeana.

eu

www.

wikipedia.

org

www.

storia.

be

@

Door de Europese wetgeving is het niet meer mogelijk om op te zoeken wie de eigenaar van de domeinnaam is. Voor sites uit andere werelddelen is dat wel mogelijk.

Eigenaars van niet-Europese domeinnamen kun je vinden op https://www.whois.com/whois/hyperlink.

Opgelet: noteer de informatie die je vindt bij ‘Registrant contact’, niet die bij ‘Domain information’.

26

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

AFBEELDINGEN Oorsprong van de afbeeldingen 1 Staat op of onder de foto wie de maker/fotograaf is (tekst, link ...)? Ja / nee.

Klik met de rechtermuisknop op de afbeelding.

Klik op ‘Adres van afbeelding kopiëren’.

Plak het adres in een tekstdocument.

Noteer het adres hieronder.

VA

N

3 a b c d

IN

2 Zo ja, geef dan de informatie die is vermeld.

@

4 Opgelet: mogelijk gebruikte de maker van de website een afbeelding die hij ergens anders heeft gevonden. a Download de afbeelding. Klik met de rechtermuisknop op de afbeelding en kies ‘Afbeelding opslaan als...’. (afbeelding: bewaren.png) b Open je internetbrowser en ga naar www.schoolvoorbeeld.be/beeldenzoeker. Daar vind je allerlei gereedschappen om de oorsprong van een afbeelding te zoeken. c Noteer de gevonden informatie.

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

27

Inhoud van de afbeeldingen 1 Is de afbeelding fictief (verzonnen) of non-fictief (echt)? Fictief / non-fictief.

2 Heb je de indruk dat de afbeelding is bewerkt met de computer of zelfs helemaal met AI is gemaakt? Ja / nee.

4 Beschrijf wat je op de afbeelding ziet.

IN

3 Zo ja, geef dan minstens één zaak waaraan je kunt zien dat de afbeelding is bewerkt.

@

VA

N

Misschien herken je de dingen op de foto niet allemaal. Ga naar www.schoolvoorbeeld.be/beeldenzoeker en gebruik de afbeeldingsherkenner op basis van kunstmatige intelligentie.

28

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

1 de begrippen ‘historische bronnen’, ‘historische werken’, ‘primaire bronnen’, ‘secundaire bronnen’, ‘geschreven bronnen’ en ‘ongeschreven bronnen’ uitleggen 2 uitleggen wat bronnen en werken zijn 3 de soorten bronnen opnoemen 4 het onderscheid tussen prehistorie en geschiedenis uitleggen

N

IN

1 een reeks bronnen sorteren volgens soort 2 aantonen hoe een historische bron bewerkt is 3 een kaart bestuderen en ontleden

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

VA

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai

Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

29

B

4

De prehistorie

De mens, nog maar pas op aarde Kaartnr(s).

1 De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde

IN

SCHEMA

Aantal jaar geleden Het heelal De aarde De eerste levensvormen

N

De eerste mensachtigen

2 Archeologen zoeken naar sporen van de oudste mensen en mensachtigen

VA

Kennis prehistorie uit: en  onduidelijke en onvolledige kennis

Voldoende hersenen + rechtop lopen + werktuigen = mens Nieuwe vondsten en nieuwe technieken, zoals  veranderen onze kennis

3 De ontwikkeling van hominide tot mens is een lange en geleidelijke evolutie

@

Evolutietheorie Wie? Wat? Evolueren:

aan veranderende omgeving of

De mens evolueert: mens & aap  gemeenschappelijke Hominiden of mensachtigen

30

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

Voorlopige stamboom van de mens (de pijlen staan voor een vermoedelijke afstamming) australopithecus

Homo

Homo

IN

Homo

sterft uit

onze voorouder

4 Vanuit Afrika verspreidt de mens zich over de hele wereld

N

Oudste sporen van mensachtigen gevonden in Afrika = Vanuit Afrika verspreidt de mens zich over de wereld.

IJstijd = heel koude periode

@

VA

Hoe?

IJskappen van noord- en zuidpool

Zeespiegel daalt =

Ontstaan van

tussen werelddelen

Mens kan zich

B DE PREHISTORIE

31

OPDRACHT 1

Lees bron 2 op blz. 26 in je leerboek.

heden

1 miljard jaar geleden

weergeven? (15 cm = 1 miljard jaar)

IN

a Hoe lang zou deze tijdlijn moeten zijn als we de hele geschiedenis vanaf de oerknal willen

b Plaats de volgende informatie op de tijdlijn:

het ontstaan van de dinosaurussen (ca. 230 miljoen jaar geleden)

-

het uitsterven van de dinosaurussen (ca. 65 miljoen jaar geleden)

-

het ontstaan van de homo sapiens (ca. 320 000 jaar geleden)

N

-

VA

c Wat leer je aan de hand van de tekst en de tijdlijn over de leeftijd van de mens in vergelijking met die van het heelal?

d Waarom had de mens niets te vrezen van de dinosaurussen?

Bestudeer bron 1 op p. 24-25 in je leerboek.

@ OPDRACHT 2

a Vergelijk de verschillende mensensoorten met elkaar. Je merkt dat het uiterlijk van onze voorouders sterk is geëvolueerd. We bestuderen een aantal uiterlijke kenmerken. Bekijk elke mensensoort aandachtig. Wat verandert er? Onderstreep het telkens in de tabel.

32

oogkas

lichter

zwaarder

gebit en kin

meer vooruitstekend

minder vooruitstekend

voorhoofd

hoger

lager

schedeldak

afgeplat

rond

hoeveelheid hersenen

minder

meer

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

lichaamsbeharing

minder

meer

verhouding armen-benen

armen worden korter

armen worden langer

werktuigen

eenvoudiger

verfijnder

lichaamslengte

groter

kleiner

IN

b Over welke bronnen beschikken wetenschappers om te achterhalen hoe onze voorouders eruitzagen?

c Welke historische vragen over de eerste mensen kun je niet beantwoorden op basis van deze bron? Noteer één voorbeeld.

N

d Wat zoeken archeologen nog in de bodem om hun kennis over de eerste mensen op te bouwen?

VA

e Wat maakt het onderzoek over de prehistorie extra moeilijk? Geef twee redenen.

OPDRACHT 3

Bestudeer bron 6 op blz. 27 in je leerboek.

a In welk continent zijn de oudste resten van moderne mensen teruggevonden?

@

b Welk continent is als laatste door de homo sapiens bereikt?

OPDRACHT 4

Bestudeer bron 5 op blz. 27 in je leerboek. a Neem een hedendaagse kaart en zoek op welke huidige Europese landen tijdens de laatste ijstijd bedekt waren met pakijs.

b Wat valt je op als je kijkt naar de kustlijn van Europa in de laatste ijstijd?

B DE PREHISTORIE

33

c Bedenk een verklaring voor wat je ziet.

OPDRACHT 5

Lees de onderstaande bron.

IN

d Wat voor soort landschap had ‘België’ toen?

N

De paleoantropologie [de wetenschap die uitgestorven mensensoorten en hun voorlopers bestudeert] moet het voor 7 miljoen jaar mensheidsgeschiedenis stellen met een paar duizend botvondsten. Soms heeft men van een aantal generaties alleen maar wat tanden. Vandaar dat elke vondst de gemoederen in beroering brengt en aanleiding is voor nieuwe theorieën.

‘Het determineren van fossiele Homo-species [soorten] is een klassieke kip-of-eikwestie.’ (…)

‘Soorten worden uit afzonderlijke vondsten afgeleid, waarbij de paleoantropologen er meestal van uitgaan dat zo’n afzonderlijke vondst representatief is voor de betreffende soort.’

Deze aanpak heeft tot gevolg dat latere ontdekkingen in de historisch gegroeide soortencatalogus ingepast worden.

VA

Uit: Ute Strimmer, Was er maar één menselijke soort?, G/Geschiedenis, januari 2015 In de jaren 1990 werden in het Georgische Dmanisi een aantal oude schedels en schedelresten gevonden. Ze waren zo’n 1,8 miljoen jaar oud. Aanvankelijk werden de resten aan een nieuwe homo-soort toegeschreven, maar in 2013 werden de vondsten ingedeeld bij de homo erectus.

@

Waarom is het zo moeilijk voor wetenschappers om een juiste stamboom van de mens op te stellen?

34

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen 2 twee beperkingen van de bronnen over de prehistorische mens opnoemen 3 aan de hand van afbeeldingen de evolutie van onze voorouders beschrijven 4 met twee voorbeelden uitleggen waarom onze kennis over de prehistorische mensen kan veranderen 5 informatie uit historische kaarten afleiden

IN

1 de begrippen ‘archeoloog’, ‘fossiel’, ‘evolutie’, ‘mens’ en ‘mensachtige’ uitleggen 2 het continent opnoemen waar de mens ontstaan is 3 de leeftijd van de aarde en de mens vergelijken 4 de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis over de prehistorische mens opnoemen

VA

N

5 met drie kenmerken het onderscheid tussen mensen en mensachtigen aantonen 6 de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen 7 uitleggen hoe de moderne mens zich over de wereld heeft verspreid

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

B DE PREHISTORIE

35

5

De komst van de homo sapiens

Kaartnr(s).

Titels

IN

SCHEMA

1

2

N

3

VA

4

Kenmerken van de homo sapiens

De denkende, verstandige mens •

@

• •

Een nomade

36

LES 5 De komst van de homo sapiens

Twee types homo sapiens Neanderthaler

Moderne mens

Aantal: meer / minder Duid het juiste antwoord aan.

Aantal: meer / minder Duid het juiste antwoord aan.

Wanneer?

Werktuigen

IN

Waar? (werelddelen)

Betere wapens:

N

: naakte vrouwen met overdreven grote borsten en billen: vruchtbaarheidssymbolen Grotschilderingen:

VA

Kunst

Doel:

Raadpleeg bron 2 op blz. 30 in je leerboek.

Zet een kruisje in de juiste kolom.

@

OPDRACHT 1

Welke homo sapiens heeft

Neanderthaler

Moderne mens

het hoogste voorhoofd? de laagste hersenpan? de zwaarste wenkbrauwbogen? het meest terugwijkende voorhoofd? een schedel die het meest op de onze gelijkt?

B DE PREHISTORIE

37

OPDRACHT 2

Bestudeer bron 5 op blz. 31 in je leerboek. a Geef drie diersoorten die hier worden afgebeeld.

@

VA

N

IN

b Beschrijf hoe je prehistorische verf maakt.

38

LES 5 De komst van de homo sapiens

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

1 het begrip ‘jager-voedselzoeker’ uitleggen 2 drie kenmerken van de moderne mensensoorten geven en uitleggen 3 de twee types moderne mensensoorten opnoemen en in de tijd situeren 4 de twee types met elkaar vergelijken: tijd, plaats, kunst en werktuigen

IN

1 schedels met elkaar vergelijken 2 aan de hand van een tekening uitleggen hoe een wapen werkt 3 bronnen sorteren volgens soort

VA

N

5 het uiterlijk van de neanderthaler en de homo sapiens met elkaar vergelijken 6 drie mogelijke redenen voor het verdwijnen van de neanderthaler opnoemen 7 twee voorbeelden van kunst van de moderne mens geven en uitleggen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

B DE PREHISTORIE

39

6

De werktuigen van de prehistorische mens

Kaartnr(s).

1 Vuur: een heel belangrijke ontdekking Eerste gebruik vuur •

Wanneer?

•

Hoe?

De mens maakt zelf vuur.

Wanneer?

•

Hoe?  Vuursteen:

VA

N

•

IN

SCHEMA

 Vuurboor:

Voordelen van het vuur • •

@

• • •

40

LES 6 De werktuigen van de prehistorische mens

2 De eerste werktuigen zijn van steen gemaakt •

De prehistorie wordt ingedeeld op basis van gebruikte materiaalsoorten. 

•





Ontwikkeling steenbewerking: vier fasen 1

IN

2 3 4

3 De metaaltijden: van koper naar brons en ijzer

N

Einde prehistorie: de mens leert metalen bewerken.

• Koper: eerste metaal: in de natuur  bewerken: eerst in vorm slaan,

dan en gieten in vorm,

scherpen en polijsten : scherper dan koper

VA

Opgelet!

•

Brons: legering van koper en tin 

•

bronzen

IJzer:

dan brons

Smeden  wapens, voorwerpen, mes van Koper

Brons

IJzer

@

Metaal:

Voordeel

Nadeel

B DE PREHISTORIE

41

OPDRACHT 1

Bestudeer bron 1 op blz. 34 in je leerboek. a Welk werktuig wordt gebruikt om vuur te maken?

b De prehistorische mens gebruikte nog een andere techniek om vuur te maken. Zoek in de lestekst op welke.

IN

c De eerste mens wist niet hoe hij vuur moest maken. Hoe raakte hij aan vuur?

(Gebruik je fantasie!)

Lees bron 2 op blz. 34 in je leerboek aandachtig.

N

OPDRACHT 2

VA

Waarom worden in de tekst de begrippen ‘misschien’ en ‘mogelijk’ gebruikt?

OPDRACHT 3

Bestudeer de verschillende werktuigen in bron 3 op blz. 34 in je leerboek. a Rangschik de werktuigen volgens leeftijd. Vul telkens de juiste letter in.

1=

2=

3=

4=

@

b Als je geen geschreven bronnen hebt, hoe kun je dan uitzoeken waarvoor iets gebruikt werd?

42

LES 6 De werktuigen van de prehistorische mens

OPDRACHT 4

Bestudeer aandachtig bron 4 en 5 op blz. 35 in je leerboek. a In welke tijd leefde Ötzi? Omcirkel het juiste antwoord.

In de steentijd / in de kopertijd / in de bronstijd / in de ijzertijd.

OPDRACHT 5

IN

b Waarom is deze vondst zo belangrijk?

Bekijk aandachtig bron 6 op blz. 35 in je leerboek.

Waaruit bestaat het zwaard oorspronkelijk? Hoe wordt daar een zwaard van gemaakt?

VA

N

•

Uit archeologische vondsten weten wij dat het bakken van potten in het oude nabije oosten begint rond 7000 v.C. Wat zou een voordeel kunnen zijn van het gebruik van potten om voedsel te bereiden?

@

OPDRACHT 6

B DE PREHISTORIE

43

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

IN

1 informatie uit bronnen halen 2 verschillende werktuigen onderscheiden 3 werktuigen chronologisch sorteren 4 bronnen sorteren volgens soort 5 een bron situeren in de tijd 6 bronnen vergelijken

N

1 vier voordelen van vuur voor de mens opnoemen 2 twee vormen van vuurproductie beschrijven 3 de evolutie van de steenbewerking in vier stappen beschrijven 4 de volgorde van de door de mens gebruikte metalen opnoemen 5 een voor- en een nadeel van de gebruikte metalen opnoemen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk

Tussenin

Moeilijk

VA

Gemakkelijk

Interessant / saai

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

44

LES 6 De werktuigen van de prehistorische mens

Interessant

Tussenin

Saai

7

Veranderingen in het neolithicum

Kaartnr(s).

1 Zwervende mensen vestigen zich geleidelijk aan Einde van de ijstijd Het wordt warmer.

Grote gebieden worden

IN

SCHEMA

Waar?

VA

•

N

Mensen blijven op dezelfde plaats wonen =

•

Gebied heeft vorm van sikkel =

2 In de Vruchtbare Sikkel ontwikkelt de mens de landbouw en de veeteelt Ontstaan van de landbouw Waar?

@

• Waarom daar?

• •

B DE PREHISTORIE

45

Hoe komen mensen aan voedsel?

• • • Mensen leren zelf graan zaaien =

IN

Meer voedsel

N

Mensen wijken uit naar

De landbouw verspreidt zich.

Ontstaan van de veeteelt

VA

Waarschijnlijk voor begin landbouw Dieren tam maken =

Eerste tamme dieren = Voordelen: •

@

• •

Sedentair worden Landbouw Domesticeren van dieren

46

LES 7 Veranderingen in het neolithicum

(Grote) verandering (r)evolutie



of nieuwe steentijd

3 De hele samenleving verandert Gevolgen van de neolithische revolutie Sedentair: huizen die

•

Landbouw:

- nieuwe werktuigen: graafstok, sikkel, maalsteen

- oogsten kunnen mislukken  hongersnood

-

Bestudeer bron 1 op blz. 38 in je leerboek.

N

a Waarom spreken we over een ‘sikkel’?

IN

OPDRACHT 1

•

VA

b Geef vier hedendaagse landen die in de Vruchtbare Sikkel liggen. Kijk op de kaarten op de binnenzijde van de cover van je leerboek of zoek het op in een atlas.

OPDRACHT 2

Raadpleeg bron 2 op blz. 38 in je leerboek.

In het Nabije Oosten wordt het eerst aan landbouw gedaan. Ook in Europa dringt die vernieuwing door. In welk gedeelte van Europa raakt de landbouw het eerst bekend?

Omcirkel het juiste antwoord.

Noord-Europa / West-Europa / Zuidwest-Europa / Zuidoost-Europa / Oost-Europa

Verbind de begrippen met de juiste omschrijving.

@ OPDRACHT 3

Evolutie

Op een vaste plaats blijven wonen

Revolutie

Wilde dieren tot huisdier maken

Sedentair worden

In sommige gebieden, zoals in Noordwest-Europa, gebeurt de overgang snel.

Domesticeren

In sommige gebieden, zoals in de Vruchtbare Sikkel, gebeurt de overgang geleidelijk.

B DE PREHISTORIE

47

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 de Vruchtbare Sikkel op een kaart aanduiden 2 vier hedendaagse landen opnoemen die in de vroegere Vruchtbare Sikkel liggen 3 een grafiek analyseren

IN

1 de begrippen ‘nomadische samenleving’, ‘sedentaire samenleving’, ‘domesticatie’, ‘neolithicum’, ‘verandering’ en ‘revolutie’ uitleggen 2 het effect van het klimaat op de plantengroei in sommige gebieden uitleggen 3 het ontstaan van de ‘echte’ landbouw beschrijven

VA

N

4 twee voorbeelden van domesticatie geven 5 het nut van huisdieren voor de mens uitleggen 6 twee veranderingen in de neolithische samenleving uitleggen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

48

LES 7 Veranderingen in het neolithicum

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

8

Historisch denken

Kaartnr(s).

In het vak geschiedenis leer je HISTORISCH DENKEN 1 2 3

5 Reflectie:

N

4 Historische beeldvorming:

IN

SCHEMA

GESCHIEDENIS ≠ VERLEDEN

VA

= =

GESCHIEDENIS KAN VERANDEREN • •

Door andere besluiten uit informatie in bronnen te trekken

VIJF VRAGEN DIE JE KUNT STELLEN BIJ HET KRITISCH ONDERZOEK VAN EEN BRON

@

1

2 3 4 5

B DE PREHISTORIE

49

Bestudeer bron 1 op blz. 44. Zijn deze vragen historische vragen? Rangschik de letters in het venndiagram. a Hoe oud zijn deze beenderresten? b Met welke techniek kunnen we de ouderdom van de beenderen bepalen? c Hoe oud is deze grot? d Zijn dit resten van een uitgestorven mensensoort? e Gaat deze ontdekking ons rijk en beroemd maken? f Is het toeval dat het lichaam met het hoofd naar het oosten en de voeten naar het westen ligt? g Graven we verder of waarschuwen we eerst collega’s? h Kunnen we uit de positie van de beenderen afleiden dat het lichaam begraven werd?

TWIJFEL

NEE

VA

N

JA

IN

OPDRACHT 1

OPDRACHT 2

Bestudeer de kaart bij bron 3.

a Waar in België waren er belangrijke skeletvondsten?

b Werden er in jouw provincie sporen uit de prehistorie teruggevonden?

@

c Is de kaart een bruikbare bron om deze vragen te beantwoorden? Leg uit waarom.

d Is de kaart een betrouwbare bron om deze vragen te beantwoorden? Geef één argument.

50

LES 8 Historisch denken

KENNEN

KUNNEN

1 de begrippen ‘reconstructie’, ‘mythe’ en ‘standplaatsgebondenheid’ uitleggen 2 drie beperkingen van bronnen opnoemen en uitleggen 3 het verschil tussen de geschiedenis en het verleden uitleggen

IN

1 de bruikbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 2 de betrouwbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 3 beoordelen of een bron representatief is om een historische vraag te beantwoorden 4 informatie uit historische kaarten afleiden

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk De opdrachten De lestekst

Moeilijk

Interessant

Tussenin

Saai

VA

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal

Tussenin

N

Gemakkelijk

Interessant / saai

De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

B DE PREHISTORIE

51

OPDRACHT 1

IN

Onderzoek 1: 50 000 jaar geleden zijn er nog minstens 4 verschillende soorten mensen

Inleiding a Lees de historische vragen en bestudeer alle bronnen. Noteer bij elke historische vraag welke bronnen bruikbaar zijn voor die vraag.

TIP: Je hoeft je nu nog geen zorgen te maken over de betrouwbaarheid van die bronnen.

Vraag 1:

Vraag 3:

N

Vraag 2:

VA

b Zoek in je boek of op het internet eerst enkele basisgegevens op: wanneer en waar heeft elke soort geleefd?

1

•

Leefperiode:

•

Locatie:

•

Leefperiode:

•

Locatie:

•

Leefperiode:

•

Locatie:

@

2

3

52

ONDERZOEK 1 50 000 JAAR GELEDEN ZIJN ER NOG MINSTENS 4 VERSCHILLENDE SOORTEN MENSEN

OPDRACHT 2

Hoe zag de neanderthaler eruit? a Uit welke tijd komen bron 1, 2 en 3?

b Zijn het historische bronnen of werken?

IN

c Welke van de drie is een primaire bron?

d Is bron 1 een representatieve bron? Kunnen deze resten met andere woorden model staan voor de neanderthaler als soort? Leg uit.

TIP: Representativiteit moet je altijd beoordelen in functie van de historische vraag.

Wat is de bedoeling van bron 2? Omcirkel.

VA

f

N

e Hoe wordt de neanderthaler door Kupka voorgesteld?

Kies uit: informeren / overtuigen / ontspannen / ontroeren / activeren

g Wat is het doelpubliek van bron 2?

@

h Is bron 2 een betrouwbare bron? Geeft ze een betrouwbaar beeld van de neanderthaler?

TIP: Betrouwbaarheid moet je altijd beoordelen in functie van de historische vraag.

i

Verklaar hoe Kupka tot deze reconstructie komt.

j

Vergelijk bron 2 met bron 3. Welke verschillen stel je vast?

B DE PREHISTORIE

53

OPDRACHT 3

Wat weten we over de floresmens? a Waar en wanneer werden de eerste fossiele resten van de floresmens gevonden?

IN

b Zoek het eiland Flores op een wereldkaart.

N

FLORES

VA

c In welk continent ligt het?

d Welke bron over de floresmens is een primaire bron?

e Lees bron 6. Welke verklaring geeft de bron voor het ontstaan van deze kleine mensensoort?

Op welk punt spreken bron 6 en bron 7 elkaar tegen?

@

f

g Welke van de twee bronnen is betrouwbaarder? Geef één argument.

54

ONDERZOEK 1 50 000 JAAR GELEDEN ZIJN ER NOG MINSTENS 4 VERSCHILLENDE SOORTEN MENSEN

h Heel veel vragen over de floresmensen blijven tot vandaag onbeantwoord. Noteer er twee.

OPDRACHT 4

Wat bewijst het bestaan van deze homosoort in elk geval over de evolutie van de mens?

IN

i

Hoe kwamen we de denisovanen op het spoor?

a In welk jaar werd deze mensensoort ontdekt?

N

b De ontdekking van homo-denisova gebeurde op een wel heel bijzondere manier. Leg uit.

c Welke soort bron is het vingerkootje op de foto in bron 9? Omcirkel. historische bron / historisch werk

•

primaire bron / secundaire bron

•

geschreven bron / ongeschreven bron

VA

•

Besluit Hoe toont dit onderzoek dat geschiedenis kan veranderen?

@

OPDRACHT 5

KUNNEN 1 2 3 4 5 6

een reeks bronnen volgens soort sorteren informatie uit bronnen afleiden de bruikbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag de representativiteit van een bron beoordelen in functie van een historische vraag het onderscheid tussen het verleden en de geschiedenis aantonen

B DE PREHISTORIE

55

C

9

De prehistorie in Noordwest-Europa

Raadsels in steen Kaartnr(s).

1 Neolithische samenlevingen in Europa bouwen grote monumenten

IN

SCHEMA

Megalieten = grote stenen bouwwerken uit de prehistorie

•

Europa

•

Noord-Afrika

Soorten Benaming

Uitzicht

VA

Menhir

N

Waar?

Dolmen of hunebed

2 Onze kennis over de megalieten is erg beperkt Functie

Waarom? (Theorieën)

Graf

omdat

@

Astronomische functie

omdat

Grenspalen Nog veel onopgeloste vragen over de megalieten: • • •

56

LES 9 Raadsels in steen

3 Stonehenge, het ultieme raadsel in steen Waar?

• Wanneer en door wie opgetrokken?

Tussen 3000 v.C. en

•

Door mensen afkomstig uit

v.C.

Doel?

•

Godsdienstige betekenis

•

IN

•

betekenis = grote stenen kalender

Gevolg:

N

Weinig informatie over Stonehenge

Mensen verzinnen

•

Stonehenge = mysterieus

over Stonehenge.

VA

•

OPDRACHT 1

Bestudeer bron 1 op blz. 54 in je leerboek.

In welke hedendaagse Europese landen vind je megalithische monumenten terug? Geef er drie.

Beschrijf bron 2 op blz. 54 in je leerboek. Onderstreep telkens het juiste antwoord.

@ OPDRACHT 2

a Soort voorwerp: gebruiksvoorwerp, schildering, beeld, gebouw, sieraad, reconstructie, andere:

b Gebruikt materiaal: steen, hout, metaal, verf, doek, klei, leem, marmer, andere:

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

57

c Toestand waarin het verkeert: heel slecht, slecht, redelijk, goed, heel goed d Maten en gewichten: hoogte:

lengte:

andere:

gewicht:

breedte:

OPDRACHT 3

Raadpleeg bron 4 op blz. 55 in je leerboek.

IN

e Waarvoor hebben de voorwerpen gediend?

Op de tekeningen kun je zien hoe men die zware stenen in Stonehenge misschien rechtop heeft gezet. Dat zou in vier fasen gebeurd kunnen zijn. Beschrijf aan de hand van de tekeningen wat er bij elke fase gebeurt.

VA

Fase 2

N

Fase 1

Fase 3

Fase 4

OPDRACHT 4

Bestudeer bron 5 op blz. 53 in je leerboek.

@

Men gaat er tegenwoordig van uit dat Stonehenge een astronomische functie had. Geef een argument dat die theorie kan ondersteunen.

58

LES 9 Raadsels in steen

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 informatie uit teksten, kaarten en afbeeldingen halen 2 in je eigen woorden een megalithisch monument beschrijven 3 bronnen sorteren volgens soort 4 zelf een historische vraag formuleren bij een bron 5 een verkeerd beeld over het verleden herkennen

IN

1 de begrippen ‘megaliet’, ‘hunebed’ en ‘menhir’ uitleggen 2 de samenlevingen van de megalietenbouwers in de tijd situeren 3 twee theorieën over de betekenis en de bouw van megalithische monumenten geven 4 de mysterieuze reputatie van Stonehenge verklaren

N

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Moeilijk

Interessant

Tussenin

Saai

VA

De opdrachten

Tussenin

Interessant / saai

De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

59

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 De Kelten verspreiden zich in twee periodes over Europa Periode

Begin- en eindjaar

Feiten

IN

10

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

Ontstaan van de Kelten 1 Indo-Europeanen uit 2 Vestigen zich in

Hallstatt

N

3 Plaatselijke bevolking wordt 4 Vermenging van beide volkeren: Kelten Verspreiding van Kelten over Europa Oorzaak 1:

VA

1 Grotere bevolking 2

3 Meer landbouwgrond nodig 4 Oorlog om

La Tène

•

tegen

•

tegen

@

Oorzaak 2:

60

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

1 Kelten leren beter 2 3 Kunnen buurvolkeren makkelijk verslaan Oorzaak 3:

Kelten onderworpen Einde La Tène

ca. 50 v.C.

Zuiden: Noorden:

2 De Kelten leven van landbouw en handel Oorlog

 soms reusachtige heuvelforten

Landbouw •

doeltreffende landbouwwerktuigen:

Veeteelt rijkdom:

Handel ruilhandel met

•

vanaf 300 v.C.:

VA

•

N

•

IN

 vanaf ca. 200 v.C. versterkte steden

3 De Keltische samenleving bestaat uit verschillende groepen Keltische stammen

geen koninkrijk

voeren oorlog tegen elkaar

Groepen in een Keltische stam

@

Vrijen: kiezen stamhoofd (kan vrouw zijn)

Onvrijen

Edellieden

bezitten meeste grond en vee •

Gewone volk •

werkt als

• Onderworpenen

Slaven

•

mogen geen

•

moeten

•

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

61

Groepen met een speciale plaats in de samenleving Druïde: Bard: maakt

•

4 Bronnen over de Kelten

IN

•

Primaire bronnen

ONGESCHREVEN archeologische vondsten

N

GESCHREVEN door Kelten = heel zeldzaam door de Grieken en de Romeinen

 de primaire geschreven bronnen over de Kelten zijn afkomstig van hun vijanden.

Bestudeer bron 1 op blz. 58 in je leerboek. Lees vervolgens de onderstaande uitspraken en omcirkel het juiste antwoord.

VA

OPDRACHT 1

a De meeste gebieden waar vandaag nog Keltisch wordt gesproken, liggen in de buurt van Engeland / Spanje / Italië.

b Er wonen in onze gewesten Kelten vanaf de Hallstatt-periode / La Tène-periode. c Het huidige Frankrijk heet in de Keltische tijd Massilia / Gallië / Rusland.

@

d Bron 1 is een historische bron / een historisch werk.

OPDRACHT 2

Raadpleeg bron 2 op blz. 58 in je leerboek.

a Welke verklaring geeft Livius voor de Keltische invallen?

62

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

Historisch denken. Kritische studie van bron 2 b Onderstreep het juiste antwoord.

Het is een primaire / secundaire bron. c Geef inlichtingen over de maker van de bron.

IN

d Hoe groot is het tijdsverschil tussen het schrijven en de feiten die verhaald worden?

e Staat er een mening in de bron? Zo ja, welke?

Waarvoor gebruikt Livius zijn werk?

VA

N

f

g Onderstreep het juiste antwoord.

Op basis van je antwoorden kun je besluiten dat je wel / niet moet oppassen om Livius volledig te geloven.

Bestudeer bron 3 op blz. 58 in je leerboek.

a Waarom liggen Keltische versterkingen op een heuvel?

@

OPDRACHT 3

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

63

b Het hout van de huizen en de versterkingen is in de hedendaagse tijd al lang verdwenen. Waaraan kun je een heuvelfort vandaag toch nog herkennen?

c Welke Keltische stad zie je op de reconstructietekening?

OPDRACHT 4

Raadpleeg bron 4 op blz. 59 in je leerboek.

IN

d Sinds wanneer zijn er daar archeologische opgravingen?

N

a Welke sociale groep behoort, naast het stamhoofd, de druïden en de barden, ook tot de adel?

VA

b In welke drie beroepsklassen kun je het gewone volk indelen?

c Kijk naar de breedte van de bevolkingspiramide. Wat kun je zeggen over de verhouding tussen de adel en het gewone volk?

d Welke bevolkingsgroepen staan onderaan in de bevolkingspiramide?

@

e Maak op basis van de tekening en de lestekst een definitie voor het woord ‘slaaf’.

64

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 op een tijdlijn de twee Keltische periodes aanduiden 2 de Kelten situeren in het referentiekader 3 met behulp van historische kaarten de belangrijkste Keltische gebieden aanduiden 4 op een blinde kaart van Europa twee gebieden aanwijzen en benoemen waar nu nog Keltisch gesproken wordt 5 de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 6 rekening houden met het perspectief van de auteur van een bron

IN

1 de begrippen ‘slaaf’, ‘geldeconomie’ en ‘handel’ uitleggen 2 uitleggen hoe de Kelten zijn ontstaan 3 de oorzaken van het uitzwermen tijdens de La Tène-periode geven 4 twee feiten opnoemen die aan de Keltische overheersing een einde maken

VA

N

5 uitleggen hoe de Kelten in hun levensonderhoud voorzien 6 verklaren waarom er nooit een groot Keltisch koninkrijk geweest is 7 de vier verschillende sociale groepen met hun rol in de samenleving uitleggen 8 uitleggen wat druïden en barden zijn 9 de twee soorten bronnen die we over de Kelten hebben opnoemen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

@

De opdrachten De lestekst De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

65

OPDRACHT 5

Over de Keltische samenleving

EXTRA

Op de volgende bladzijden stel je zelf de Keltische bevolkingspiramide samen.

Op blz. 67 vind je een schematische voorstelling van de sociale piramide bij de Kelten.

•

Op blz. 69 staan bovenaan stukjes tekst die je meer uitleg geven over de verschillende bevolkingsgroepen en onderaan afbeeldingen van die bevolkingsgroepen.

•

Knip de afbeeldingen en de stukjes tekst van blz. 69 uit en kleef ze op de juiste plaats in de bevolkingspiramide.

•

Je noteert het best eerst in potlood waar je wat gaat kleven. Dat doe je door het cijfer van een afbeelding en de letter van een stukje tekst op de juiste plaats in de piramide te schrijven.

•

Je kleeft niets op vóór je leraar je kladversie heeft gecontroleerd!

@

VA

N

IN

•

66

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

IN N VA

ADEL

@

HET GEWONE VOLK

VRIJEN

ONVRIJEN

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

67

@ N

VA IN

A

Ik ben de fantastische bard of zanger. Met mijn muzikaal talent vertel en zing ik over heldendaden.

B Ik ben een edelman. Ik bezit veel gronden die ik laat bewerken.

D Ik ben de eerwaardige druïde van de stam. Ik ben een geleerde en priester.

Ik maak geneeskundige brouwsels en breng offers aan de goden.

C Ik ben een slaaf. Ik werk meestal in de zoutmijnen, samen met misdadigers en krijgsgevangenen. Ik leid een zwaar bestaan.

F Ik voer handel in zout, metaal enz. Ik rogge, tarwe, gerst, haver en zorg ook voor het vee. Een gewone volksman dus.

G Ik ben een smid. Ik ben een echte

leg contacten met andere volkeren en leer op die manier heel wat andere producten en gewoonten kennen. Ik behoor tot de groep van het gewone volk.

IN

E Ik ben een landbouwer. Ik verbouw

H Ik ben de belangrijkste figuur van de

stam. Ik sta bovenaan in de piramide.

Ik ben het stamhoofd.

VA

N

vakman, net zoals de steenhouwer en pottenbakker binnen onze stam.

2

3

4

5

6

7

8

@

1

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

69

@ N

VA IN

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 De Keltische krijgers geloven in een onsterfelijke ziel Kelten houden van oorlog •

bij feest beste stuk vlees

•

gedichten en liederen over held

dappere krijgers populair

uiterlijk:

•

VA

•

N

Manier van vechten •

IN

11

Sprokkels uit de Keltische samenleving

• •

Koppensnellers

geloven dat ziel in hoofd woont

hakken hoofd van tegenstanders af

@

2 De Kelten offeren aan vele goden Vele goden verbonden met natuur: stamgoden + algemeen verspreide goden oppergod: oorlogsgod:

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

71

Mensenoffers •

angst dat wereld elk ogenblik kan vergaan

•

mensenoffers

3 De Kelten leven ook bij ons Contact met Kelten in Midden-Europa

Vanaf de 5e eeuw v.C.

stammen vestigen zich in onze streken, onze streken worden waarschijnlijk grotendeels Keltisch.

IN

Vanaf de 7e eeuw v.C.

Nieuwe Keltische stammen vestigen zich tussen Seine en Rijn: 4e of 3e eeuw v.C.

Enkele stammen van de Belgae: Morinen, Menapiërs, Eburonen

Ca. 50 v.C.

N

Romeinen o.l.v. van de Belgae uit.

roeien groot deel

VA

Romeinen en : nieuwe bewoners  Vlamingen en Walen zijn nauwelijks verwant aan ‘Oude Belgen’.

OPDRACHT 1

Bestudeer bron 2 en 3 op blz. 62 in je leerboek.

Wat vinden de Kelten blijkbaar belangrijk?

OPDRACHT 2

Bestudeer bron 6 en 7 op blz. 63 in je leerboek.

@

Waarom zouden de Kelten mensen offeren?

OPDRACHT 3

Bestudeer bron 5 op blz. 62 in je leerboek.

Geef de namen van de hedendaagse landen waarin het stamgebied van de Belgae ligt.

Raadpleeg een atlas als dat nodig is.

72

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

OPDRACHT 4

Historische vraag: Zijn de Kelten gewelddadige mensen? Beoordeel voor deze vraag de betrouwbaarheid van bron 2 op blz. 62 van je leerboek. a Hoe toont de maker de woestheid van de held aan?

IN

b Lijkt geweld volgens de bron goed of slecht?

c Wat voor soort bron was het oorspronkelijk?

N

d Welk tijdsverschil is er tussen de twee soorten bronnen?

VA

e Wat kan er daardoor met de inhoud van de bron gebeurd zijn?

f

In les 2 heb je kennisgemaakt met de verschillende domeinen van de geschiedenis. Vul ze hieronder achter de cijfers in.

1=

@

OPDRACHT 5

Wat denk je dat de geschiedkundigen gevonden hebben om te besluiten dat de krijgers misschien toch wel zo wild waren?

2=

3=

4=

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

73

Hieronder vind je een aantal uitspraken over de Kelten. Zet bij elke uitspraak tot welk domein ze behoort. Dat doe je door het juiste cijfer in de laatste kolom te zetten.

A Keltische stammen bevechten elkaar en veroveren ook meer grondgebied op de omgevende volkeren.

B De Kelten zijn een volk van landbouwers.

C Keltisch Europa drijft intensief handel met het Middellandse Zeegebied.

D Krijgsgevangenen en misdadigers doen dienst als slaaf.

F De Kelten aanbidden vele goden.

IN

E De edellieden bezitten de meeste grond en het meeste vee.

G De ontvolkte gebieden worden gekoloniseerd door Romeinen en later zelfs door Germanen.

OPDRACHT 6

EXTRA De Kelten: kunst en graven De Keltische ambachtslieden maken naast gewone gebruiksvoorwerpen ook kunstvoorwerpen uit o.a. goud, metaal, email en glas. Verschillende gebruiks- en kunstvoorwerpen zijn door archeologen gevonden in graven. Het graf van een gewone Kelt is meestal voorzien van enkele gebruiksvoorwerpen en wat persoonlijke spulletjes. Het graf van een adellijke Kelt is ingericht met stoere wapens, allerhande gebruiksvoorwerpen en werktuigen, prachtige juwelen en rijkelijke kunstvoorwerpen. In sommige graven hebben archeologen zelfs strijdwagens teruggevonden.

VA

N

EXTRA

Een Keltisch graf

Bekijk de tekening van de grafkamer van Hochdorf (opgegraven in Duitsland). Probeer de volgende voorwerpen in het graf terug te vinden door er het juiste cijfer bij te plaatsen.

@

1 Bijl en messen 4 Dolk met bladgoud 2 Speer 5 Torque of halsband uit goud 3 Met goud versierde schoenen 6 Ligbank van brons

74

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

7 Drinkhoorns 8 Bronzen borden 9 Bronzen ketel 10 Strijdwagen

EXTRA

De Keltische kunst

IN

OPDRACHT 7

VA

N

De Keltische ambachtslieden maken kunstvoorwerpen met enkele opvallende kenmerken. Bekijk de onderstaande afbeeldingen en omcirkel de correcte kenmerken op de volgende bladzijde.

Sierkom

Torque

Sierhelm

Tafereel uit de ketel van Gundestrup

Sierschild

@

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

75

Je vindt hieronder vijftien kenmerken van kunst. Omcirkel de zeven kenmerken die typisch zijn voor de Keltische kunst. Per juist kenmerk krijg je één letter. Als je de juiste zeven letters hebt verzameld, kun je een woord maken.

Strakke vormen

Spiraalvormen

N

O

I

Rechte lijnen

Afwerking met schelpen

Veel fantasie en creatief

W

T

Niet creatief

Werken met schaduw

Werken met textiel

P

D

M

Mens en dier 100 % zoals in werkelijkheid

Mens en dier eenvoudig voorstellen

Weinig beweging

G

J

Spel van bewegende lijnen

Werken met metalen

Details in kleur afgewerkt

IN

Werken met cirkels

VA

Q

N

Y

S

●●●●●●●

@

Woord:

76

U

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

K

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 op een blinde kaart van Europa het gebied van de Belgae aanduiden 2 de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 3 bronnen met elkaar vergelijken 4 rekening houden met het perspectief van de auteur van een bron 5 een historische vraag formuleren bij een bron

IN

1 de populariteit van een dappere krijger bij de Kelten beschrijven 2 de Keltische manier van vechten uitleggen 3 verklaren waarom de Kelten het menselijke hoofd belangrijk vinden 4 de naam van een Keltische god geven

VA

N

5 de rol van mensenoffers uitleggen 6 drie feiten over de Belgae opnoemen 7 verklaren waarom wij geen rechtstreekse afstammelingen van de Belgae zijn

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

77

SCHEMA

Het oude nabije oosten (ca. 3500-800 v.C.)

Het ontstaan van de stroomculturen Kaartnr(s).

1 Landbouwers vestigen zich in de buurt van belangrijke rivieren

IN

12

D

klimaatverandering 5000 v.C.: te weinig regen  uitdroging Vruchtbare Sikkel  woestijngordel Sahara tot China

mensen verhuizen naar rivieren: Nijl,

•

bevloeien van grotere gebieden, verder van rivier =

N

•

 veel mensen voor

 te weinig voor bewerking velden

VA

 (zaai)ploeg + andere werktuigen

irrigatie+ ploeg + andere werktuigen  oogst vergroot

2 Langs die belangrijke rivieren ontwikkelen zich georganiseerde steden •

irrigatielandbouw  samenwerken  organisatie: LEIDERS:

- besturen

- voeren leger aan

@

78

•

voedseloverschotten  andere beroepen dan

•

ambtenaren helpen leiders

•

om te onthouden (aantal boeren, voedsel enz.): ontstaan van SCHRIFT

•

hopen dat goden helpen: tempels, priesters

•

leider

LES 12 Het ontstaan van de stroomculturen

: dikwijls de koning

3 De steden aan de stromen groeien uit tot ontwikkelde staten uitbreiden grondgebied: om meer grond, rijkdom, macht  onderwerpen buurvolkeren, andere steden  koningen van

OPDRACHT 1

Raadpleeg bron 3 op blz. 70 in je leerboek.

IN

verspreiden cultuur, taal, godsdienst, handel, technieken

a Zoek in de verklarende woordenlijst de betekenis van het woord ‘irrigeren’ op.

N

b Aan welk type van landbouw doet men in België? c En aan welk type doet men in Egypte en Mesopotamië?

Bestudeer bron 2 op blz. 70 in je leerboek.

VA

OPDRACHT 2

De stroomculturen bevinden zich in Afrika, Europa en Azië. Juist of niet? Verklaar je antwoord.

Lees bron 4 op blz. 71 in je leerboek.

a Het gebruik van de ploeg bracht een grote verandering in de landbouw teweeg. Welke?

@

OPDRACHT 3

b Wat is er in onze westerse wereld met de spierkracht van de dieren gebeurd?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

79

OPDRACHT 4

Lees bron 6 op blz. 71 in je leerboek. a Welk gebied wordt door Israël bezet? b Waarom doet Israël dat?

OPDRACHT 5 EXTRA

Lees de randinfo op blz. 69.

N

a Waarover gaan de krantenartikels?

IN

c Hoe controleert Turkije de watervoorziening van Syrië en Irak?

@

VA

b Zoek zelf een recent artikel. Noteer de titel, de datum en de bron (= de naam van de krant).

80

LES 12 Het ontstaan van de stroomculturen

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

1 de begrippen ‘stroomculturen’, ‘bevloeiing’, ‘irrigatielandbouw’, ‘ambtenaren’, ‘regenlandbouw’, ‘zaaiploeg’ en ‘klimaatverandering’ uitleggen 2 de verhuizing naar de grote stromen verklaren 3 de vier stroomculturen opnoemen en de hedendaagse landen waarin die stroomculturen zich ontwikkelden

N

IN

1 op een blinde kaart de vier stroomculturen aanduiden 2 de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 3 bronnen met elkaar vergelijken 4 de klimaatverandering en de gevolgen toen en nu vergelijken 5 een bron in de juiste tijd situeren

VA

4 het ontstaan van de irrigatielandbouw verklaren 5 het ontstaan van het koningschap uitleggen 6 de rol van de priesters verklaren 7 de ontwikkeling van stad tot rijk uitleggen 8 het ontstaan van het schrift verklaren

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

@

De opdrachten De lestekst De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

81

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 Egypte bestaat uit twee delen Waar?

Noordoost-Afrika De natuurlijke grenzen van Egypte Twee delen van Egypte =

IN

13

Egypte, het land van de Nijl

N

Grondstoffen uit de woestijn

Steen voor grote bouwwerken

•

Koper, halfedelstenen

VA

•

Woestijnklimaat

2 De Nijl: water brengt leven

: regens duizenden kilometers stroomopwaarts



@



 Irrigatielandbouw: samenwerking van grote groepen mensen 





: Egypte wordt een machtig rijk

82

LES 13 Egypte, het land van de Nijl

OPDRACHT 1

Bestudeer bron 1 op blz. 74 in je leerboek. a Welke vier natuurlijke grenzen heeft Egypte?

IN

b Hoe noemen de Egyptenaren het gebied van de deltamonding?

c Hoe noemen de Egyptenaren het gebied van de Nijlvallei?

d Vul deze twee gebieden aan in het schema bij punt 1.

Het Rode land

VA

Het Zwarte land

N

e De Egyptenaren noemen de woestijn het ‘Rode land’ en het vruchtbare gebied het ‘Zwarte land’. Rangschik in de juiste kolom: woestijn –vruchtbaar –vol leven –het rijk van de dood – steengroeven –koper –halfedelstenen –landbouw –bewoning.

Lees bron 3 op blz. 74 in je leerboek.

@ OPDRACHT 2

a In welk seizoen staat de Nijl het hoogst?

b Verbaast dat de schrijver of niet? Motiveer je antwoord.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

83

OPDRACHT 3

Lees bron 4 op blz. 74 in je leerboek. a Is deze bron bruikbaar om de vraag van Herodotos (bron 3) te beantwoorden?

IN

b Wij weten vandaag wel het antwoord: zoek het op in de lestekst.

c Welke historische vraag kun je met behulp van het fragment uit het ‘Loflied op de Nijl’ wel beantwoorden? Omcirkel.

Vraag 1: Hoe kijken de Egyptenaren naar de Nijl?

Vraag 2: Welke technieken gebruiken de Egyptenaren om het water te controleren?

Vraag 3: In welk seizoen staat de Nijl het hoogst?

OPDRACHT 4

N

d Geef ook het antwoord op deze vraag.

Bestudeer bron 5 op blz. 75 in je leerboek.

VA

Hoe wordt het scheprad aangedreven?

OPDRACHT 5

Vul de begrippen op de juiste plaats in het schema bij punt 2 in.

@

oorzaak –gevolg –overstromingen van de Nijl –andere beroepen & ruileconomie –water en slib op de velden –landbouwoverschotten

84

LES 13 Egypte, het land van de Nijl

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN

1 de begrippen ‘rijk’ en ‘ruileconomie’ uitleggen 2 vier natuurlijke grenzen van Egypte opnoemen 3 de twee delen van Egypte opnoemen 4 drie grondstoffen uit de woestijn geven 5 het ontstaan van het Egyptische rijk verklaren

N

IN

1 de natuurlijke grenzen van Egypte op een blinde kaart aanduiden 2 gegevens uit grafieken afleiden 3 de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 4 oorzaak en gevolg benoemen 5 een historisch verhaal aanvullen aan de hand van bronnen en redeneringen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

VA

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai

Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

85

14

Kaartnr(s).

1 De farao regeert als een god-koning over zijn rijk

IN

SCHEMA

De farao staat aan de top van de samenleving

irrigatielandbouw

krachtige leider nodig

N

FARAO OF KONING onbeperkte macht

priester: smeekt hulp van de goden af (bij leven)

VA

stilaan als god vereerd

Voorrechten

(na zijn dood)

Plichten bevloeiing regelen voedselvoorraden aanleggen

@

missies sturen rijk beschermen tegen vijanden

2 De farao beschikt over veel medewerkers Hooggeplaatste medewerkers

Medewerker

Taak bestuur, belasting, rechtspraak eredienst, beheer bezittingen van de goden

86

LES 14 De farao staat aan de top van de samenleving

Medewerker

Taak verdediging Egypte, toezicht bouwprojecten hof, gouverneur van een provincie

Ambtenaren

• Ambtenaren

IN

•

veel werk

N

veel ambtenaren nodig

3 Ambachtslieden en landbouwers staan lager in de sociale piramide

VA

Ambachtslieden: meesters in hun vak Materiaal

Product

Boeren (hard leven)

Voedsel voor de rest van de bevolking

•

Werken ook aan grote bouwwerken, in mijnen en steengroeven

@

•

Slaven

•

Wie?

•

Hulp bij landbouw en grote bouwwerken

•

Werken in mijnen en steengroeven

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

87

OPDRACHT 1

Bekijk bron 1 op blz. 78 in je leerboek.

Vergelijk de grootte van Ramses II met de grootte van de andere figuren. Wat kun je hieruit besluiten over de macht van de farao?

OPDRACHT 2

Raadpleeg bron 3 over de sociale piramide in het Oude Egypte op blz. 79 in je leerboek.

IN

a Wie staat aan de top van de Egyptische samenleving?

b Wie zijn de drie belangrijkste medewerkers van de farao?

N

c Welke sociale groep behoort niet tot de adel, maar ook niet tot het gewone volk?

VA

d Geef de twee beroepen die het gewone volk uitoefent.

e Welke sociale groep staat onderaan in de bevolkingspiramide?

Wat zijn slaven?

@

f

88

LES 14 De farao staat aan de top van de samenleving

OPDRACHT 3

Lees deze tekst.

EXTRA

IN

Word schrijver (ambtenaar), dat vrijwaart je van gezwoeg en behoedt je voor alle soorten werk.

Kijk maar naar de bakker: hij moet steeds bakken en het brood boven het vuur schuiven, met zijn hoofd binnen in de oven, terwijl zijn zoon zijn voeten vasthoudt. Zou de zoon hem loslaten, dan valt hij op de bodem van de oven. De wasbaas sjouwt de hele dag heen en weer. Hij is helemaal slap van het dag in dag uit wassen en bleken van de kleren en het linnengoed van zijn buren. De pottenbakker is besmeurd met aarde, zijn handen en voeten zitten vol klei, hij ziet eruit alsof hij uit het slijk is getrokken. Maar een schrijver bezit een paard en een kar, hij heeft een boot op de Nijl en een huis in de stad. Hij is een vertrouweling van de koning met mooie kleren aan.

Uit: de ‘Schoolteksten’, gedateerd rond 1200 v.C.

N

a Waarom word je volgens de auteur van deze tekst het best schrijver?

@

VA

b Onderstreep in de tekst twee voorbeelden die aantonen dat de ambachtslieden hard moeten werken.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

89

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

7 uitleggen waarom Egypte een grote groep ambtenaren telde 8 telkens een voorbeeld geven om aan te tonen dat de Egyptenaren meesters waren in het bewerken van hout, steen en metaal 9 aantonen dat de Egyptische welvaart en beschaving steunden op het harde werk van de boer

IN

1 de begrippen ‘autocratie’, ‘ambtenaren’, ‘ambachten’ en ‘ongelijkheid’ uitleggen 2 de ongelijkheid tussen de verschillende groepen in de Egyptische samenleving uitleggen 3 twee grote voorrechten van de farao opnoemen 4 met drie voorbeelden aantonen dat de farao ook plichten had

1 de verschillende groepen in de Egyptische samenleving ordenen in een sociale piramide 2 bronnen vergelijken 3 een bron sorteren volgens soort 4 met behulp van een opdracht de waarde van een bron beoordelen

VA

N

5 de hooggeplaatste medewerkers van de farao in vier groepen indelen en hun functie omschrijven 6 met twee voorbeelden aantonen dat de ambtenaren een belangrijke taak hadden in de Egyptische maatschappij

KUNNEN

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

90

LES 14 De farao staat aan de top van de samenleving

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 De geschiedenis van Egypte kent periodes van bloei en verval

IN

15

Meer dan drieduizend jaar politieke geschiedenis

•

Begin Egyptische geschiedenis: eenmaking

•

Afwisseling machtige en zwakke farao’s

2 Het Oude Rijk (ca. 2700-2180 v.C.) is de periode van de grote piramides Machtige farao’s (Cheops, Chefren, Mykerinos): medewerkers besturen provincies

•

Medewerkers willen niet meer gehoorzamen  rijk verzwakt

N

•

VA

3 Tijdens het Middenrijk (ca. 2040-1650 v.C.) herstellen de farao’s hun gezag •

Farao’s herstellen hun macht

•

Na enkele eeuwen: farao’s ‘verzwakken’ = minder macht

•

grijpen de macht

4 Het Nieuwe Rijk (ca. 1550-1070 v.C.) vormt het hoogtepunt van de Egyptische beschaving Farao’s verdrijven Hyksos + herstellen orde

@

• • •

= machtige farao

Later: onbekwame leiders, rijk wordt kleiner, macht farao’s brokkelt af  bezetting buitenlandse volkeren -

Assyriërs

-

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

91

-

Macedonische vorst

, opgevolgd door

generaal •

OPDRACHT 1

 eindigt met

Egypte wordt Romeinse provincie (ca. 30 v.C.)

Bestudeer bron 2 op blz. 82 in je leerboek.

- Teken op elke kaart de grens van het rijk.

IN

a Hieronder vind je drie kaartjes die chronologisch de drie Egyptische Rijken voorstellen.

Voer de volgende opdrachten uit.

- Kleur het Oude Rijk oranje, het Middenrijk rood en het Nieuwe Rijk groen.

VA

N

- Kleur de zeeën blauw en benoem ze op de kaartjes.

@

b Op de kaarten staan een aantal nummers. Die nummers komen overeen met belangrijke plaatsen. Vermeld in de legende achter elk nummer de juiste naam. De eerste en de laatste oplossing doen we je cadeau.

Legende 1 Memphis

4

7

2

5

8

3

6

9 10 Middellandse Zee

92

LES 15 Meer dan drieduizend jaar politieke geschiedenis

OPDRACHT 2

Gebruik voor deze opdracht de lestekst en de tijdlijn op blz. 80 en 81 in je leerboek.

EXTRA

Hieronder zie je een tijdtabel. In de eerste kolom staan verschillende eeuwen uit de Egyptische geschiedenis. a Kleur in de tweede kolom de eeuwen die binnen de periode van het Nieuwe Rijk vallen groen.

12e eeuw v.C. 11e eeuw v.C. 10e eeuw v.C. 9e eeuw v.C. 8e eeuw v.C.

VA

7e eeuw v.C.

N

13e eeuw v.C.

IN

b In de derde kolom schrijf je op de juiste plaats de volgende gegevens: - in het rood de naam van deze farao: Ramses II; - in het zwart de namen van de bezetters: Alexander de Grote, Assyriërs, Perzen.

6e eeuw v.C. 5e eeuw v.C. 4e eeuw v.C. 3e eeuw v.C. 2e eeuw v.C.

@

1e eeuw v.C.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

93

OPDRACHT 3

Lees bron 7 op blz. 83 in je leerboek. a Is volgens deze tekst een van beide partijen een overwinnaar? Leg uit.

IN

b Welke verplichting nemen beide partijen op zich?

c Waarom zou men het verdrag op meerdere kleine, zilveren tabletten hebben gegraveerd?

@

VA

N

d Hoe wordt het verdrag nog versterkt?

94

LES 15 Meer dan drieduizend jaar politieke geschiedenis

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 de geschiedenis van Egypte op een tijdlijn weergeven 2 een aantal bronnen in de Egyptische geschiedenis situeren 3 op een blinde kaart gegevens uit de Egyptische geschiedenis aanbrengen

N

IN

1 de begrippen ‘dynastie’, ‘ambtenaren’, ‘rijk’ en ‘periode’ uitleggen 2 de geschiedenis van Egypte indelen in periodes en elke periode benoemen (= Rijken en tussenperiodes); je moet geen datums kennen, behalve 3100 v.C. en 30 v.C. 3 de evolutie van de macht van de farao’s doorheen de verschillende periodes uitleggen

VA

4 een verklaring kunnen geven waarom rijken instorten én waarom ze terug groot worden 5 een voorbeeld kunnen geven van het feit dat de tussenperiodes niet enkel verval betekenden

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

95

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 In Egypte aanbidt men veel verschillende goden

IN

16

De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

In Egypte vereert men VELE goden = veelgodendom of polytheïsme Goden zijn vaak verbonden met: • • • •

de natuur de landbouw het dagelijkse leven de dood

N

2 De goden worden op verschillende manieren voorgesteld Voorstelling van de goden

VA

Goden worden voorgesteld als

Attributen

Goden dragen attributen met zich mee: attribuut = teken dat de belangrijkheid aantoont

3 De verering van de goden vindt plaats in tempels Tempel = woning van de goden

Tempelstad in Karnak: ter ere van god Amon-Re

@

Bestaat uit: • cultusplaatsen, heiligdommen • paleizen • magazijnen Taak van de priesters: offers brengen, staan in voor onderhoud van tempel en beeld van godheid

4 Tijdens de regering van Achnaton is Aton, de zonneschijf, de enige god Tijdens de regering van Achnaton (ca. 1353-1334 v.C.) verering van 1 god, nl.

96

LES 16 De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

Geloof in één god = Na de regering van Achnaton: opnieuw polytheïsme OPDRACHT 1

Bestudeer bron 4 op blz. 87 in je leerboek.

Wat is een scarabee en wat symboliseert hij?

IN

Bestudeer de afbeeldingen van Egyptische goden en lees de lestekst onder titel 2 in je leerboek op blz. 84-87. Hieronder staan tekeningen met wat uitleg. Zet de juiste naam van de god bij de juiste tekening. Kies uit de volgende namen: Anoebis, Aton, Bastet, Khepri, Thot, Horus, Isis, Osiris en Seth.

Opkomende zon en god van de weder­ geboorte

Godin van het leven en de warmte

Zonneschijf, de schepper van het heelal

God van het schrift

Begeleider van de doden en god van het mummificeren

God van het licht

God van de doden

VA

EXTRA

N

OPDRACHT 2

@

Moedergodin, moeder van Horus en vrouw van Osiris

Welke god heb je niet teruggevonden?

Het gaat om de god van de woestijn en de onvruchtbaarheid. Hij staat voor alles wat slecht is.

Hij is de broer van Osiris en Isis. Seth slaagt erin Osiris te doden en in stukken te hakken. Isis kan Osiris echter terug heel maken. Ze krijgt een zoon van hem: Horus. Die verslaat uiteindelijk de slechte god Seth. Horus maakt zijn vader Osiris god van de onderwereld. Seth wordt voorgesteld als een varken. Dat heeft er misschien toe geleid dat het varken tot op vandaag in het MiddenOosten als een onrein dier wordt beschouwd.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

97

OPDRACHT 3

Kijk opnieuw naar de afbeeldingen bij opdracht 2 en naar bron 1 op blz. 86 in je leerboek.

EXTRA

Goden worden op vier verschillende manieren voorgesteld. Geef voor elke manier van voorstellen telkens de naam van een god.

Voorgesteld als dier: Voorgesteld als mens:

Voorgesteld als hemellichaam:

OPDRACHT 4

Je herkent goden vaak aan de attributen die ze met zich meedragen. Je vindt hieronder een opsomming van vijf attributen. Duid telkens het attribuut op een van de twee tekeningen aan.

Doe dat door het attribuut te omcirkelen en er het juiste nummer bij te schrijven.

@

VA

N

EXTRA

IN

Voorgesteld als mens-dier:

98

1

Anch-teken

Kruisvormig levensteken dat de levenskracht van een figuur voorstelt

2

Herdersstaf

Toont aan dat je de leiding hebt

3

Scepter

Sikkelvormige staf die aantoont dat je de leider bent, dat jij bestuurt

4

Gesel

Een stok met een waaiervormig aanhangsel die aantoont dat je onderwerpt

5

Kroon

Toont aan dat je de opperste macht hebt

LES 16 De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

OPDRACHT 5

De ene god van Achnaton

EXTRA

IN

Enige God en zonder gelijke, gij die de wereld schiep naar uw wil, toen gij alleen waart: de wereld, de mensen, al de dieren, de wilde en tamme, al wat op aarde is, al wat op voeten gaat, al wat daarboven zweeft, al wat op vleugels vliegt, ook alle landen, Syrië, Nubië, ’t land van Egypte.

Gij geeft de mensen de plaats die hen toekomt, gij ook voorziet in al hun behoeften, gij ook bepaalt de duur van hun leven, gij maakt hun tongen en talen verscheiden, zo hun karakter, zo hun gelaatskleur, gij geeft elk land een eigen gezicht …

Gij leeft in mijn hart. Niet een die u kent, behalve uw zoon, die Achnaton heet. Hem hebt gij uw plannen geopenbaard. Hem hebt gij ingewijd in uw kracht. Al wat leeft, wordt gevormd door uw hand, zoals gij wilt dat het wordt gevormd. Als gij straalt dan schenkt gij het leven, gaat gij te ruste dan schenkt gij de dood; gij zijt immers de levensduur zelf, al het andere leeft slechts door u…

Uit: het ‘Zonnelied’ van farao Achnaton, vertaling door Bertus Aafjes

a Onderstreep in de tekst met groen de zin die aantoont dat Achnaton slechts één god wil aanbidden.

N

b Onderstreep met rood vijf zaken die de enige god Aton voor de mensen doet.

VA

c Wat verandert er op godsdienstig vlak tijdens de regering van Achnaton?

@

d Is hier sprake van continuïteit of discontinuïteit?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

99

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 goden herkennen op een afbeelding met behulp van een beschrijvende tekst 2 bronnen met elkaar vergelijken

IN

1 het begrip ‘attributen’ uitleggen 2 het verschil tussen polytheïsme en monotheïsme uitleggen 3 veranderingen in de Egyptische godsdienst aantonen 4 drie voorstellingen van Egypische goden beschrijven 5 drie attributen opsommen en uitleggen

N

6 de functie van de Egyptische tempel beschrijven 7 met eigen woorden de rol van de scarabee beschrijven

VA

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal

@

De les in haar geheel

Opmerkingen:

100 LES 16

De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

SCHEMA

Kaartnr(s).

Titels

IN

17

Leven na de dood

1 2 3

Dood

brengt

@

VA

Wat?

N

4

Wat?

1 Verder leven zoals op aarde in het hiernamaals

Tijdelijke scheiding van

Aarde

Hiernamaals

Contacten

2 Verder leven in een andere wereld samen met goden en godinnen door

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

101

OPDRACHT 1

Lees bron 2 op blz. 90 in je leerboek en vul het onderstaande schema in.

Waartoe dient dat materiaal?

@

VA

N

IN

Welk materiaal gebruikt de Egyptenaar bij het mummificeren?

102

LES 17 Leven na de dood

OPDRACHT 2

Raadpleeg bron 3 op blz. 90 in je leerboek.

IN

Vergelijk de illustratie in je leerboek met de onderstaande tekening. Welke figuren uit de tekst herken je op de tekening (zie nummer op de tekening)?

Vul dan het schema in.

1

2 3

5

Nummer

Wie staat er op de tekening?

Wat is de taak van elke figuur?

VA

1

N

4

@

2

3

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

103

Nummer

Wie staat er op de tekening?

Wat is de taak van elke figuur?

IN

4

OPDRACHT 3

N

5

Lees de lestekst in je leerboek onder titel 2 (blz. 88). Vul dan het onderstaande schema in.

VA

EXTRA

Kenmerken van de Ba

@

Kenmerken van de Ka

Waarom mummificeren de Egyptenaren?

104

LES 17 Leven na de dood

OPDRACHT 4

Syntheseoefening

EXTRA

Zoek het juiste begrip bij de aangeboden verklaring. Kijk daarvoor op blz. 88 en 89 in je leerboek.

Term

Verklaring Een lijk dat zo behandeld wordt dat het lichaam niet vergaat en dus heel lang bewaard blijft

IN

De buitenste stenen kist die een aantal in elkaar passende houten kisten bevatte. De dode werd daarin gelegd. Daarna werd de kist afgesloten met een dekplaat.

Vaak stelde die de beeltenis van de gestorvene voor.

Kruiken uit aarde of albast die mee het graf ingingen. Ze bevatten de maag, de darmen, de longen en de lever. De vazen hadden de vorm van een godheid.

@

VA

N

Kleine houten figuurtjes, die verschillende soorten dienaren en huisdieren voorstellen. Soms ook modellen van huizen en boten. Ze werden in het graf van rijke of voorname Egyptenaren geplaatst, zodat ze na hun dood niet hoefden te werken.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

105

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KENNEN

KUNNEN 1 informatie uit teksten opzoeken 2 die gevonden informatie aan de klas uiteenzetten 3 het schema in het werkschrift aan de klas uitleggen

IN

1 het begrip ‘mummie’ uitleggen 2 het idee ‘leven na de dood’ in het Oude Egypte verklaren 3 het belang van het bewaren van de lichamen in het Oude Egypte uitleggen 4 de aandacht voor de bouw en de inrichting van graven in het Oude Egypte verklaren

N

5 de opvattingen over hoe het ‘leven na de dood’ in het Oude Egypte eruitzag, uitleggen

VA

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten De lestekst

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

106 LES 17

Leven na de dood

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

Onderzoek 2: De dood van Toetanchamon

Zijn deze vragen historische vragen? Rangschik de nummers in het venndiagram.

1 2 3 4

IN

OPDRACHT 1

Hoe stierf Toetanchamon?

In welk werelddeel ligt Egypte?

Met welke techniek kunnen erfelijke ziekten worden opgespoord?

Geeft het krantenartikel betrouwbare informatie over de doodsoorzaak?

TWIJFEL

NEE

VA

N

JA

OPDRACHT 2

Situeer de historische vraag ‘Hoe stierf Toetanchamon’ in de tijd, de ruimte en het maatschappelijk domein.

Tijd:

Domein:

Welke soort bron is dit? Omcirkel.

@ OPDRACHT 3

Ruimte:

BRON 1

BRON 3

historische bron / historisch werk

historische bron / historisch werk

primaire bron / secundaire bron

primaire bron / secundaire bron

geschreven bron / ongeschreven bron

geschreven bron / ongeschreven bron

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

107

In een handboek worden bronnen dikwijls bewerkt. Geef drie voorbeelden voor deze les.

OPDRACHT 5

Welke bronnen zijn bruikbaar om deze historische vragen te beantwoorden?

TIP: Je hoeft je nu nog geen zorgen te maken over de betrouwbaarheid van die bronnen.

•

Vraag 1: Hoe kwam Toetanchamon om het leven?

•

Vraag 2: Waarom zaten de onderzoekers zo lang op een dwaalspoor?

•

Vraag 3: Hoe ziet het graf van Toetanchamon eruit?

a Bestudeer bron 5 aandachtig aan de hand van deze vragen.

Wie is de auteur?

Wie?

VA

Wanneer?

N

OPDRACHT 6

IN

OPDRACHT 6

Welke bron heeft de krant gebruikt?

Wat is het doelpubliek?

Wat is de functie of bedoeling van de bron?

@

Informeren / overtuigen / ontspannen / ontroeren / activeren b Geeft de bron eerder betrouwbare of eerder onbetrouwbare informatie over de dood van Toetanchamon? Geef twee argumenten.

108 ONDERZOEK 2

DE DOOD VAN TOETANCHAMON

c Vergelijk bron 5 met bron 3. Vind je een aanwijzing dat de journalisten toch te snel besluiten trekken? Ja / nee Leg uit.

Hoe lang hebben de geschiedkundigen gedacht dat Toetanchamon slachtoffer werd van moord?

OPDRACHT 8

Hoe komt het dat de onderzoekers zo lang op een verkeerd spoor zaten? Geef drie oorzaken.

OPDRACHT 9

Wat weten we nu over de dood van Toetanchamon?

VA

N

IN

OPDRACHT 7

OPDRACHT 10

a Is het onderzoek naar de dood van Toetanchamon nu afgerond volgens Zahi Hawass? Toon aan met een citaat.

@

b En volgens jou?

OPDRACHT 11

Hoe toont dit onderzoek aan dat de geschiedenis kan veranderen?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

109

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN een historische vraag identificeren bronnen volgens soort sorteren informatie uit bronnen afleiden aantonen hoe een historische bron bewerkt is de bruikbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag aan de hand van vragen de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 7 het onderscheid tussen het verleden en de geschiedenis aantonen

IN

1 2 3 4 5 6

N

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten

Moeilijk

VA

De lestekst

Tussenin

Interessant / saai

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

110

ONDERZOEK 2 DE DOOD VAN TOETANCHAMON

Interessant

Tussenin

Saai

18

Kaartnr(s).

1 De kenmerken van de bouwkunst

IN

SCHEMA

Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

bouwkunst = uitdrukking van macht (maatschappelijk domein =

)

woning god (maatschappelijk domein = buiten: sfinxen, kolossen, obelisk poortgebouw = pyloon zuilen: voetstuk, schacht, kapiteel (met plantenmotieven)

)

graf farao

VA

• • • •

N

MONUMENTAAL = ZEER GROOT

2 Continuïteit, evolutie en verandering in de grafkunst EVOLUTIE Wanneer?

Hoe?

Mastaba  trappenpiramide  knikpiramide  grote piramide

@

VERANDERING

Wanneer?

ca. 1500 v.C.

Wat?

Rotsgraven

Waarom? (= oorzaak)

Plunderingen van piramides  leven in hiernamaals niet mogelijk

Waar?

, bekendste =

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

111

3 De beeldende kunst: muurschilderingen, reliëfs en beeldhouwwerk IDEALISEREND  = mooier dan in werkelijkheid = meestal

REALISME = zoals in werkelijkheid = voor dieren en planten = vanaf Achnaton voor personen (evolutie)

KLEURGEBRUIK = GEÏNSPIREERD OP DE NATUUR

GROOTTE: BELANGRIJKER  GROTER

IN

UITGEBEELDE FIGUREN

HOUDING FIGUREN = ZEER TYPISCH  HERKENBAAR • gezicht = in zijaanzicht • schouder en bovenlichaam = frontaal • benen = in zijaanzicht

OPDRACHT 1

N

FRONTAAL AFGEBEELDE FIGUREN • linkervoet naar voren • lichaam rust op rechterbeen

Bekijk bron 1 op blz. 99 in je leerboek en lees de historische achtergrond.

VA

a Benoem de figuren aan beide kanten van de laan.

b Benoem het spitse voorwerp bij de ingang van de tempel. Wat stelt het voor?

@

c Zoek op het internet wat er gebeurd is met de tweede obelisk.

d Voor de pyloon staan twee beelden. Wie stellen ze voor? Waarom zijn ze zo monumentaal?

112

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

Vergelijk de tempel van Luxor met de tempel op de volgende afbeelding. Wat verandert er aan de manier van bouwen?

@

VA

N

f

IN

e Wat is de functie van de tempel? Wat is het verschil met een christelijke kerk en moskee?

Rotstempel van Ramses II in Aboe Simbel (ca. 1260 v.C., 60 m diep). De bouw van de tempel is begonnen in de eerste regeringsjaren van Ramses II en voltooid voor zijn twintigste regeringsjaar.

Opvallend zijn de vier kolossale beelden (22 m hoog).

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

113

OPDRACHT 2

Bestudeer bron 2 op blz. 99 in je leerboek. Lees ook de historische achtergrond. a Geef de drie delen van een zuil.

OPDRACHT 3

Bestudeer bron 6 op blz. 102 in je leerboek. a Noem vijf kleuren die de schilder gebruikt.

IN

b Waaraan ontleent men de vorm van het kapiteel?

VA

N

b Beschrijf vanuit welk aanzicht het hoofd, de schouders en het bovenlichaam van de man en de vrouw worden afgebeeld.

c Hoe geeft de kunstenaar de verhoudingen tussen de personen weer? Wat zegt dat over de positie van de vrouw in de Egyptische samenleving?

@

d Bekijk bron 7 op blz. 103 aandachtig. Onderstreep telkens de juiste antwoorden.

- De figuren worden frontaal / in zijaanzicht afgebeeld.

- Hun linkervoet / rechtervoet staat naar voren.

- Hun lichaam rust op hun linkerbeen / rechterbeen.

114

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

Welke onderdelen van de muurschildering en het beeldhouwwerk zijn geïdealiseerd: mooier/ beter dan in werkelijkheid? Verklaar je antwoord.

N

f

IN

e Welke onderdelen van de muurschildering en het beeldhouwwerk zijn natuurlijk: waarheidsgetrouw/realistisch? Verklaar je antwoord.

@

VA

g Toon met twee elementen aan dat farao Achnaton en zijn vrouw meer waarheidsgetrouw zijn afgebeeld.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

115

OPDRACHT 4 EXTRA

Om je een idee te geven over de hoogte van een piramide, plaatsen we hieronder enkele gebouwen naast elkaar. Je ziet: a het Vrijheidsbeeld in New York, 92 m / b de trappenpiramide van Djoser, 62,5 m / c de Taj Mahal, 95 m / d de knikpiramide van Snofroe, 105 m / e de Sint-Pietersbasiliek, 141 m / f de Petronas Towers in Kuala Lumpur, 450 m (1998) / g de Dom van Keulen, 156 m / h de grote piramide van Cheops, 146 m

a

c

IN

b

e

f

VA

N

d

g

h

@

a Plaats de gebouwen van klein naar groot door de letters in te vullen.

Klein

Groot

b De piramide van Cheops heeft een basis (vierkant) van ca. 230 bij 230 m: hoeveel voetbalvelden van 100 bij 50 m passen daarin?

116

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

OPDRACHT 5 EXTRA

Zoek of vraag naar de hoogte van de kerktoren in jouw gemeente. De piramide van Cheops heeft een hoogte van ongeveer 146 m. Hoeveel keer is de piramide hoger dan de kerktoren?

Als je de volgende keer de toren passeert, dan weet je met hoeveel je zijn hoogte zou moeten vermenigvuldigen om de hoogte van de grote piramide te bereiken. Let op: loop of rijd nergens tegenaan als je naar boven kijkt: waarnemen of observeren doe je het best als je stilstaat ... a De naam van de kerk en de naam van je gemeente:

x hoger.

@

VA

N

c De piramide van Cheops is

m

IN

b Hoogte van de kerktoren:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

117

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 informatie opzoeken over bronnen 2 aantonen dat een tempel bij de Egyptenaren een andere functie heeft dan een christelijke kerk of een moskee 3 de delen van een zuil aanduiden op een afbeelding 4 de evolutie van de mastaba tot de echte piramide benoemen als continuïteit

IN

1 de begrippen ‘continuïteit’, ’evolutie’, ‘verandering’, ‘kunstuiting’, ‘mastaba’, ‘obelisk’, ‘sfinx’, ‘kolos’, ‘idealiseren’ en ‘realisme’ uitleggen 2 uitleggen waarom de Egyptische bouwwerken vaak zo monumentaal zijn 3 de evolutie van de mastaba tot de piramide van Cheops uitleggen

5 de bouw van rotsgraven benoemen als verandering 6 op een afbeelding kenmerken van de beeldende kunst herkennen en benoemen 7 op een afbeelding realisme en idealiseren onderscheiden 8 met een afbeelding het kleurgebruik bespreken 9 het verband tussen politiek, kunst en godsdienst aantonen

VA

N

4 de oorzaak van de bouw van rotsgraven uitleggen 5 de typische houding van de figuren verwoorden 6 het onderscheid tussen grote en kleine figuren verklaren 7 de evolutie in de kunst vanaf de periode van Achnaton verwoorden

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

@

De opdrachten De lestekst De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

118

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 De piramides zijn de stille getuigen van een ver doorgedreven vakmanschap Wanneer?

Het Oude Rijk Hoe?

IN

19

Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

Bouwterrein vlak maken

•

Aanvoer stenen (steengroeven in woestijn)

Plaats steengroeve

Soort steen

Functie

VA

Aswan

N

•

Toera en Aswan •

Vervoer stenen via Nijl naar bouwwerf

•

Misschien: gebruikten de Egyptenaren een lift aangedreven door waterkracht voor de bouw van de piramiden

•

Afdeklaag piramide

@

Medewerkers

Taak

arbeiders bouwproject

Wie? vizier priesters boeren, werklui, ambachtslieden, kunstenaars, slaven enz.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

119

2 De Egyptenaren kennen de principes van de meetkunde en ze bestuderen de sterren Meetkunde Na overstroming van de Nijl: gronden moeten weer opgemeten worden

Sterrenkunde Sterren en planeten:

IN

begin van de meetkunde

zijn (volgens de Oude Egyptenaren) verschijningsvormen van de goden

•

priesters bestuderen de sterren: leggen verband tussen stand van bepaalde sterren en grillen van de goden

Jaargetijden

N

•

1 jaar = 3 jaargetijden van 4 maanden de overstromingstijd (juli-oktober)

VA

• •

zaai- en groeitijd (november-februari)

•

oogsttijd (maart-juni)

3 De Oude Egyptenaren hebben al wat kennis van het menselijk lichaam Geneeskunde

@

Geneesmiddelen: vooral uit planten Anatomie = kennis menselijk lichaam Dankzij mummificatie: •

ook wat inzicht in menselijk lichaam

•

inzicht in werking bepaalde stoffen: natriumzout, hars, oliën

Ziekenzorg: een mengelmoes van geneeskunde, toverij en geestenbezwering

120

LES 19 Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

OPDRACHT 1

Bekijk deze tekening en ook bron 3 op blz. 106 in je leerboek.

1

6

5

3

IN

2

4

1

VA

2

N

Op de tekening vind je zes nummers terug. Elk nummer vertegenwoordigt een bepaalde taak.

Schrijf hieronder wat die verschillende taken zijn.

3 4 5 6

Lees bron 6 en 7 op blz. 108 in je leerboek.

@ OPDRACHT 2

a Waar spreken de teksten elkaar tegen?

b Waar geven beide teksten elkaar gelijk?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

121

OPDRACHT 3 EXTRA

De site Deir el-Medina (in een vallei van het Thebaanse gebergte op de westelijke oever van de Nijl, ongeveer 725 km ten zuiden van Caïro) herbergt heel bijzondere ruïnes: de overblijfselen van een dorp en begraafplaats van een gemeenschap van ambachtslieden, kunstenaars en werklieden.

Zij waren tijdens de periode van het Nieuwe Rijk (1550-1070 v.C.) verantwoordelijk voor het uithakken en het versieren van de tombes in de Vallei der Koningen. Archeologisch onderzoek van de ruïnes leert ons veel over het dagelijkse leven van die groep van mensen.

IN

a Waarom is deze site aan de westelijke oever van de Nijl gelegen?

OPDRACHT 4

Lees dit krantenartikel.

Waren de Egyptenaren veel slimmer dan we denken? Wetenschappers komen met nieuwe theorie over bouw piramides De oude Egyptenaren gebruikten mogelijk een hydraulische lift bij de bouw van piramides. Het hefwerktuig zou zware stenen met behulp van water door de piramide hebben vervoerd. Dat blijkt uit een studie die maandag werd gepubliceerd in het tijdschrift `Plos One’. (...)

De studie, die werd gepubliceerd in het tijdschrift Plos One, stelt dat de oude Egyptenaren een complex systeem gebruikten om stenen te vervoeren, waaronder een netwerk van dammen, waterzuiveringsinstallaties en een hydraulisch liftmechanisme. Die lift zou zich hebben bevonden in een interne verticale schacht van de piramide. Een soort vlotter zou de zware stenen omhoog hebben getild. De vorsers voerden het onderzoek uit in de Djoser-piramide, dat is een trappenpiramide die gebouwd werd in de 27ste eeuw voor Christus. (...)

Vandaag de dag is de Sahara een dorre woestijn, maar in de tijd van de oude Egyptenaren regende het er veel regelmatiger. Zoveel zelfs dat het landschap eerder op “een savanne” leek met heel wat meer diversiteit in het aantal planten dat er groeide. Hierdoor zou er dus genoeg water geweest zijn om een systeem als een hydraulische lift te gebruiken.

@

VA

EXTRA

N

b Waarom is archeologisch onderzoek op een dergelijke site uitermate belangrijk?

Uit: Het Nieuwsblad, 6 augustus 2024

a In welk jaar kwamen de wetenschappers met de nieuwe theorie?

b Onderstreep het fragment dat verklaart waarom men niet eerder op dat idee is gekomen.

122

LES 19 Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van kennen en kunnen beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 een tekening (bron 4) met eigen woorden uitleggen 2 twee verschillen geven tussen onze geneeskunde en onze kalender en die van het Oude Egypte 3 twee feiten over wetenschap en/of techniek in het Oude Egypte via het internet vinden 4 een bron indelen bij een soort

IN

1 vertellen waar de Egyptenaren hun gesteente halen 2 uitleggen hoe en met welke materialen men steen bewerkt 3 het transport van de steengroeve naar de oever van de Nijl uitleggen 4 één theorie over de constructie van een piramide geven 5 opnoemen wie er allemaal meewerkt aan een piramide

VA

N

6 de verschillende jaargetijden in het Oude Egypte opnoemen 7 de kennis over het menselijk lichaam bij de Egyptenaren verklaren 8 vier kennisgebieden opnoemen waartoe de Egyptenaren een bijdrage leveren

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

123

OPDRACHT 1

Kaartnr(s).

Duid aan op de tijdlijn (1 cm = 250 jaar).

•

Het Oude Egypte: 3100-30 v.C.

•

Mesopotamië: 3500-609 v.C.

Bekijk het situeringskaartje in bron 1 in je leerboek op blz. 111. Kleur aan de hand van dat kaartje Mesopotamië en Egypte in op deze hedendaagse kaart.

@

VA

OPDRACHT 2

0

N

3500 v.C.

IN

20

Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

124

LES 20 Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

OPDRACHT 3

Vul het onderstaande schema aan met behulp van de lestekst en de bronnen in je leerboek (zie blz. 109-112).

Hoe ontstaat een stroomcultuur?

•

Egypte

Mesopotamië

Stromen •

Neerslag

Overstroming

•

Vruchtbaar land

•

•

In het zuiden:

•

In het noorden:

N

•

IN

•

In het noorden:

Landbouwsysteem

VA

•

Wat kenmerkt een stroomcultuur?

Egypte

In het zuiden:

Mesopotamië

Politieke organisatie Bestuur

•

Sociale structuur

•

Rechtspraak

@

•

Economische welvaart •

Voedseloverschotten

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

125

Culturele bloei Ontstaan van het schrift

•

Kunst

•

Wetenschap

•

Godsdienst

Vergelijk de Egyptische en de Mesopotamische cultuur met behulp van de lestekst en de bronnen in je leerboek (zie blz. 109-112).

IN

OPDRACHT 4

•

Vul in de tabel in.

VA

N

tempels / hiërogliefen / koningen, goden, jacht en oorlog / indrukwekkend /60- en 10-delig stelsel / oriëntering zonnekalender / ommuurde steden / op kleisteen - alles is weg / torentempels of ziggurats / paleizen / muurschilderingen / natuurlijke grenzen / hout (balken) / kalksteen, marmer, graniet / spijkerschrift / oppervlakte cirkel / Aton / zoals op aarde / combinatie geneeskunde en toverij / 60- en 10-delig stelsel / koningen, goden, dagelijks leven / combinatie bijgeloof en geneeskunde / minder en niet zo groot / kalksteen (tongewelf ) / paleizen / dier, mens, half menshalf dier / een gewoon graf / gedroogde kleistenen / ontelbaar / Jahweh / een triest bestaan / zonsen maansverduisteringen / oppervlakteberekening / dier, mens, half mens-half dier / ontelbaar / veel kolossale beelden Egypte

Bouwkunst •

Bouwmateriaal

•

Gebouw voor goden

-

koningen

-

verdediging

@

-

•

126

Daken

LES 20 Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

Mesopotamië

Egypte

Mesopotamië

Beeldende kunst •

Kenmerken

•

Onderwerp

•

Schilderingen

•

Rekenkunde

•

Meetkunde

•

Geneeskunde

•

Schrift

N

Sterrenkunde

VA

•

IN

Wetenschap

Godsdienst

Aantal goden

•

Voorstelling van de goden

•

Leven na de dood

•

Uitzicht van de graven

•

Uitzondering

@

•

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

127

OPDRACHT 5 EXTRA

Raadpleeg in bron 3 op blz. 111 van je leerboek de informatie over het wetboek van koning Hammoerabi en los onderstaande opdrachten op. a Wanneer leefde koning Hammoerabi?

c Omcirkel het juiste antwoord.

IN

b In welke maatschappelijke domeinen hoort deze bron thuis?

-

Bron 2 is een primaire / secundaire bron.

-

Bron 3 is een originele / bewerkte bron.

N

d Waarom zou de koning zijn wettekst op een zuil geplaatst hebben?

e Op welke historische vraag biedt dit wetboek het best een antwoord? Omcirkel het juiste antwoord.

VA

a Konden de Babyloniërs schrijven?

b Was in Babylon iedereen gelijk voor de wet?

f

Wat denk je over de manier waarop de koning zichzelf beschrijft?

@

g Zouden de mensen uit zijn tijd hetzelfde als jij gedacht hebben?

128

LES 20 Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 op een blinde kaart de woongebieden van Sumeriërs, Babyloniërs en Assyriërs aanduiden 2 een schema van een lestekst maken 3 bronnen met elkaar vergelijken 4 een bron met behulp van opdrachten ontleden

IN

1 een verschil of een gelijkenis geven tussen Mesopotamië en Egypte op het gebied van aardrijkskunde, politiek, godsdienst, bouwkunst, kunst en wetenschap; over elk onderdeel moet je voldoende uitleg kunnen geven; bekijk daarom de bronnen en lees natuurlijk de lestekst.

N

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten

Moeilijk

Interessant

Tussenin

Saai

VA

De lestekst

Tussenin

Interessant / saai

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

129

SCHEMA

Kaartnr(s).

1 Voorlopers van het schrift

IN

21

De evolutie van het schrift

petrogliefen (= symbolen) bij prehistorische grotschilderingen afdrukken van vormpjes in kleitabletten in Mesopotamië

2 Er bestaan beeldschriften en klankschriften Eerste schrift

Soorten schriften

N

Mesopotamië ca. 3500 v.C.

afbeeldingen, pictogrammen

VA

Tekens beelden klanken uit.

Eerste schriften zijn een mengeling van beeld- en klankschrift

Egypte

•

Hiërogliefen (‘heilige tekens’)

•

Versmelting beeld- en klankschrift

•

Vanaf ca. 3300 v.C.

Beeldschrift verandert ca. 2900 v.C.

@

Waarom?

Mesopotamië

Oplossing •

Beelden vervangen door ruwe vorm  spijkervormige indrukken

•

= versmelting beeld- en klankschrift

Klankschrift op basis van spijkerschrift Toevoeging

Grieken Alfabet = genoemd naar twee eerste letters (alfa - bèta)

130 LES 21

De evolutie van het schrift

3 De schrijfmaterialen variëren naargelang van de streek Schrijfmaterialen

Egypte Mesopotamië

klei, houten stokje

Enkel priesters en edelen leren schrijven.

IN

4 Bij de stroomculturen leert slechts een elite lezen en schrijven

5 Ook nu bestaan er nog verschillende alfabetten en schriftsoorten Klankschriften

N

Beeldschriften

6 In het computertijdperk zijn er nog veel analfabeten Vandaag: schrijven met klavier van computer, tablet, smartphone

VA

700 miljoen analfabeten

Ondanks leerplicht, nog analfabeten

OPDRACHT 1

Situeer bron 1 en 2 in het referentiekader

@

Wat kun je uit bron 1 en 2 afleiden over de oorsprong van het schrift?

OPDRACHT 2

Bestudeer bron 4 op blz. 116 in je leerboek. a Waarop lijken alle tekens?

b Waarop is de tekst geschreven, denk je?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

131

OPDRACHT 3

Zo schreef men de naam Nefertete:

a Omcirkel twee tekens die je nog herkent als beelden. b Hoeveel verschillende tekens tel je in deze tekst?

Bestudeer bron 6 over de evolutie van het spijkerschrift op blz. 117 in je leerboek.

IN

OPDRACHT 4

a Welke wijziging ondergingen de tekens van het Egyptisch naar het Fenicisch?

N

b Vergelijk ook de stand van de tekens.

c Hoe draaien de tekens van Vroeggrieks naar Grieks?

VA

d Hoe zou je die wijzigingen kunnen verklaren?

OPDRACHT 5

@

EXTRA

Schrijf je voornaam met behulp van de bovenstaande hiërogliefen.

132

LES 21 De evolutie van het schrift

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Heb je de les goed begrepen? Lees de lestekst. Probeer het schema met je eigen woorden uit te leggen.

Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 voorbeelden van schriftsoorten herkennen en benoemen 2 bronnen ontleden en met elkaar vergelijken 3 verschil en gelijkenis geven tussen het analfabetisme in Egypte en Mesopotamië enerzijds en België vandaag anderzijds

IN

1 twee voorlopers van het schrift uitleggen 2 het verschil tussen klank- en beeldschrift uitleggen 3 drie soorten schrift uit het verleden met hun belangrijkste kenmerk opnoemen 4 het verschil tussen hiërogliefen en spijkerschrift verklaren

VA

N

5 de schrijfmaterialen in Egypte en Mesopotamië en het hedendaagse België geven 6 de herkomst van ons alfabet uitleggen 7 twee voorbeelden van niet-westerse schriften geven

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai Interessant

Tussenin

Saai

De opdrachten De lestekst

@

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

Opmerkingen:

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

133

22

Herhaling en synthese

Kaartnr(s).

OPDRACHT 1

IN

1 Herhalingsoefeningen Los de eerste reeks van opdrachten op blz. 121 in je leerboek op en vul de onderstaande tabel in.

a Geef voor elke bron de juiste tijd uit het referentiekader. Vul de juiste tijd in de eerste kolom in. b Welke afbeeldingen gaan over mensen uit Europa? Als je denkt dat een afbeelding uit Europa komt, dan zet je een kruisje in die kolom.

Europa

VA

Tijd

N

c Over welk domein gaat elke afbeelding? In de derde kolom vul je in over welk domein de afbeelding gaat. De motivering geef je achteraf mondeling.

Bron 1

Bron 2 Bron 3 Bron 4

@

Bron 5

Bron 6 Bron 7 Bron 8

134

LES 22 Herhaling en synthese

Maatschappelijk(e) domein(en)

OPDRACHT 2

Los de tweede reeks van opdrachten op blz. 121 in je leerboek op en vul de onderstaande tabel in.

Geef voor elke bron de soort waartoe ze behoort. Antwoord door een kruisje in de juiste kolom te zetten.

Geschreven

Ongeschreven

Primair

Secundair

Bron 1 Bron 2

IN

Bron 3 Bron 4 Bron 5 Bron 6

Bron 8

Lees en bestudeer bron 8 op blz. 113 in je leerboek. Bestudeer de bron kritisch op basis van onderstaande vragen uit het historisch denken.

VA

OPDRACHT 3

N

Bron 7

a Is de bron origineel of is ze bewerkt? Leg uit.

@

b Geef inlichtingen over de maker.

c Hoe groot is het tijdsverschil tussen het maken en de feiten die verhaald worden?

d Waar is de bron gemaakt?

LES 22 Herhaling en synthese

135

e Heeft hij andere bronnen gebruikt?

f

Geef een voorbeeld van een mening die in de bron staat.

IN

g Waarvoor gebruiken historici deze bron, denk je?

@

VA

N

h Waarom gaan ze zijn geschriften wel kritisch gebruiken? Herlees de vorige antwoorden.

136

LES 22 Herhaling en synthese

2 Kenmerken van de bestudeerde samenlevingen Aan de hand van een reeks opdrachten en vragen maak je zelf een referentiekader over de leerstof die je dit jaar gezien hebt. Als je het antwoord niet weet, kun je het opzoeken in de andere lessen.

Prehistorie

IN

1 Wanneer spreekt men van prehistorie?

2 Ongeveer 1,5 / 2,5 / 3,5 / 4,5 miljoen (1) jaar geleden ontstaan de eerste echte mensen in Afrika / Amerika / Antarctica / Azië / Oceanië / Europa.

3 Onze rechtstreekse voorouder heet: homo habilis / homo sapiens /

N

homo neanderthalensis / chimpansee / homo erectus (1).

4 De laatste ijstijd eindigt ca. 20 000 / 15 000 / 10 000 / 5000 v.C. (1).

VA

5 In China / Zuid-Amerika / het Nabije Oosten / de Balkan (1) schakelt de mens ca. 20 000 / 15 000 / 10 000 / 5000 v.C. (1) voor het eerst over op landbouw en veeteelt.

6 ‘De mens wordt sedentair.’ Leg die uitspraak uit.

@

Noordwest-Europa en onze gewesten 7 De eerste mensen in onze gewesten leven van landbouw / veeteelt / jacht en voedselpluk (1).

8 De Kelten leven in de steentijd / kopertijd / bronstijd / ijzertijd (1).

9 Geef drie sociale groepen uit de Keltische samenleving.

LES 22 Herhaling en synthese

137

10 De Kelten vormen een / geen (1) groot rijk.

11 Wanneer eindigt voor onze gewesten de prehistorie? Waarom?

(1) Onderstreep het juiste antwoord.

IN

Oude nabije oosten (ca. 3500-800 v.C.) 1 Omcirkel de rivieren waarlangs een stroomcultuur is ontstaan:

Schelde / Gele Rivier / Amazone / Wolga / Eufraat en Tigris / Nijl / Mekong / Indus / Rijn (1).

N

2 De volkeren van de stroomculturen doen aan irrigatielandbouw. Verklaar wat men daarmee bedoelt.

Het Oude Egypte

VA

3 Langs welke stroom ontstaat de Egyptische cultuur?

4 De Egyptische stroomcultuur ontstond in Afrika / Azië / Amerika / Europa / Oceanië (1).

5 De macht van de farao is het best te vergelijken met die van een verkozen president / dictator / de Belgische koning (1).

@

6 Uit welke twee delen bestaat het Oude Egypte?

7 Welk beroep oefenen de meeste Egyptenaren uit: farao, schrijver, soldaat, boer, ambachtsman, handelaar of vizier (1)?

8 De Oude Egyptenaren zijn tijdens het grootste gedeelte van hun geschiedenis monotheïstisch / polytheïstisch (1).

138

LES 22 Herhaling en synthese

9 Wat zijn hiërogliefen?

10 De piramides zijn paleizen / voorraadschuren / begraafplaatsen / energiecentrales (1).

11 Hoe heet de Egyptische techniek waarbij men lijken zodanig behandelt dat ze voor lange tijd bewaard kunnen worden?

IN

12 De Egyptenaren willen lijken lang bewaren omdat (1)

a ze geloven dat de ziel in het lichaam blijft wonen. b ze dat properder vinden.

c ze zo hun eerbied voor de overledenen kunnen tonen. d ze geloven dat de doden ooit zullen verrijzen.

@

VA

N

(1) Onderstreep het juiste antwoord.

LES 22 Herhaling en synthese

139

HEB IK HET BEGREPEN? KAN IK HET? Surf naar het onlinelesmateriaal en los de oefeningen bij deze les op. Telkens als je denkt dat je een onderdeeltje van ‘kennen en kunnen’ beheerst, zet je er een kruisje bij.

KUNNEN

KENNEN

1 bronnen en gebeurtenissen in de juiste tijd en bij het juiste maatschappelijke domein plaatsen 2 bronnen en gebeurtenissen uit Europa aanduiden 3 een reeks bronnen volgens soort sorteren 4 informatie opzoeken 5 met behulp van vragen historisch denken toepassen 6 vragen en opdrachten over de prehistorie en het oude nabije oosten oplossen

N

IN

1 belangrijke kenmerken van de prehistorie en van de stroomculturen van het oude nabije oosten opnoemen

Geef je mening over de les. Was ze gemakkelijk of moeilijk? Interessant of saai? Zet telkens een kruisje.

VA

Gemakkelijk / moeilijk Gemakkelijk

De opdrachten

De oefeningen bij het onlinelesmateriaal De les in haar geheel

@

Opmerkingen:

140 LES 22

Herhaling en synthese

Tussenin

Moeilijk

Interessant / saai

Interessant

Tussenin

Saai