Storia HD Classic 1 - Leerboek (ed. 2025)

Het onlineleerplatform bij Storia HD Classic

A-stroom

LEERBOEK

Mijn lesmateriaal Hier vind je alle inhouden uit het boek, maar ook meer, zoals filmpjes, ontdekplaten, extra bronnen, adaptieve oefeningen ...

Extra materiaal Bij bepaalde stukken theorie kun je extra materiaal openen. Dat kan een bijkomend audio- of videofragment zijn, een woordenlijst, een bron of een lestekst.

Kristel Bekers Caroline Jans

Opdrachten Hier kan de leerkracht opdrachten voor jou klaarzetten.

Rogier Lindemans

Resultaten Wil je weten hoever je staat met oefenen en opdrachten?

Hier vind je een overzicht van je resultaten.

Wim Moreau

Notities Maakte je aantekeningen bij een bepaalde inhoud?

Via je notities kun je ze terug oproepen.

VAN IN Plus

Kris Merckx Jacky Philips Luc Van den Broeck Jos van Dooren o.l.v. Katleen Dillen en Gorik Goris

VAN IN Plus Soms is het handig dat je extra lesinformatie of een video- of audiofragment zelf kunt bekijken of beluisteren op je smartphone. Als je dit icoon ziet, open dan de VAN IN Plus-app en scan de bladzijde.

ISBN 978-94-647-0853-0 608626

Download in de App Store

Get it on Google Play

9 789464 708530

vanin.be

IN

A-stroom

N

Leerboek

@

VA

Kristel Bekers Caroline Jans

Rogier Lindemans Kris Merckx

Wim Moreau Jacky Philips

Luc Van den Broeck Jos van Dooren o.l.v. Katleen Dillen en Gorik Goris

Via www.ididdit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform bij Storia HD 1.

Heb je nog geen account?

Ga naar myvanin.be en registreer je.

Registreer je via een Smartschool-account? Koppel dan je e-mailadres aan je account.

Heb je je account aangemaakt?

Meld je aan op myvanin.be.

Activeer onderstaande code.

Klik op het geactiveerde leermiddel om ermee aan de slag te gaan op iDiddit.

Lukt het niet om de code te activeren? Neem dan contact op met onze klantendienst.

!

IN LET OP:

DEZE CODE IS UNIEK, EENMALIG TE ACTIVEREN EN GELDIG VOOR EEN PERIODE VAN 12 MAANDEN NA ACTIVATIE

N

A-stroom

VA

Help, de activatiecode hierboven is al gebruikt!

Krijg je bij het activeren van de bovenstaande code de melding dat de activatiecode reeds in gebruik is? Dan ben je wellicht niet de eerste leerling die met dit leerboek aan de slag gaat. Op vanin.be/leerboeklicentie kun je terugvinden welke stappen je kunt ondernemen of hoe je een nieuwe licentie kunt aankopen.

Tip: Normaal gezien mag je niet schrijven in een leerboek. Per uitzondering mag jij na activatie de bovenstaande activatiecode doorstrepen.

Dit leermiddel is onderdeel van de lesmethode Storia HD van Uitgeverij VAN IN. Het is ontwikkeld met de intentie dat iedere leerling zich herkent en thuis voelt in beeld en tekst. Heb je op- of aanmerkingen, dan kun je contact opnemen met Uitgeverij VAN IN.

@

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën.

Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van die mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hun dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen.

Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2025 De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

Voor de uitgebreide lijst met credits: zie blz. 127.

Eerste druk 2025 ISBN 978-94-647-0853-0 D/2025/0078/25 Art. 608626/01 NUR 130

Cover- en lay-outconcept: Peer bvba Opmaak: Ontvlambaar Tekeningen: Katrien Davans Cartografie: Van Dijk Vormgeving & Kartografie, Van Oort redactie en kartografie, Almere, Rerink kartografie & Vormgeving, Eindhoven Met dank aan Paul De Volder en Guy Jossart

INHOUD

A Een beeld van het verleden

4 6 8

Les 2 Over tijden, ruimten en domeinen 10 Les 3 De bronnen van de geschiedenis 14 Ontdekplaat –Vaardig in geschiedenis Overzicht A

19

B De prehistorie

20

66

Les 12 Het ontstaan van

de stroomculturen 68 Les 13 Egypte, het land van de Nijl 72 Ontdekplaat –Egypte en de Nijl Les 14 De farao staat aan de top

van de samenleving 76 Les 15 Meer dan drieduizend jaar

politieke geschiedenis 80 Ontdekplaat –Bloei en verval van Egypte Les 16 De Egyptische godsdienst kent

een overvloed aan goden 84 Ontdekplaat –Egyptische goden Les 17 Leven na de dood 88

Onderzoek 2: de dood van Toetanchamon 92 Ontdekplaat –De graftombe van Toetanchamon Les 18 Kunst voor goden en rijke,

machtige mensen 96 Ontdekplaat –Kunst in dienst van de farao en de goden Les 19 Wetenschap en techniek in het

Oude Egypte 104 Les 20 Mesopotamië en Egypte met

elkaar vergeleken 109 Les 21 De evolutie van het schrift 113 Overzicht D 119

VA

N

Les 4 De mens, nog maar pas op aarde 22 Ontdekplaat –De evolutie van de mens Les 5 De komst van de homo sapiens 28 Les 6 De werktuigen van de

prehistorische mens 32 Ontdekplaat –De werktuigen van de prehistorische mens Les 7 Veranderingen in het neolithicum 36 Overzicht B 40

D Het oude nabije oosten (ca. 3500-800 v.C.)

IN

Werken met Storia HD Classic Les 1 Inleiding

Les 8 Historisch denken

42

Onderzoek 1: 50 000 jaar geleden zijn er nog minstens 4 verschillende soorten mensen 46

C De prehistorie in Noordwest-Europa 50 52

Herhalingsoefening

65

@

Les 9 Raadsels in steen Ontdekplaat –Raadsels in steen Les 10 De Kelten, een volk uit de

Europese ijzertijd Ontdekplaat –De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd Les 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving Overzicht C

56

60 64

Les 22 Herhaling en synthese

121

Woordenlijst Sleutel- en structuurbegrippen

124 127

De ontdekplaten vind je op iDiddit.

INHOUD

3

LEERBOEK

Storia HD Classic bestaat uit 4 thema’s. Een thema start met een themapagina en eindigt meestal met een overzicht. Een thema kan uit meerdere (methode)lessen en/ of onderzoeken bestaan.

Een les is steeds op eenzelfde

LESTEKST

DIGITAAL

@

Op iDiddit vind je alle informatie uit je boek. Dat wil zeggen dat alle teksten, bronnen en opdrachten op papier ook een digitale vertaalslag kregen. Je kunt dus kiezen hoe je met Storia HD aan de slag wilt gaan.

VERDER OEFENEN vind je uitsluitend online.

Op iDiddit vind je ook: • het schema van elke les; • adaptieve oefeningen; • het e-book; • extra bronnen; • kennisclips historisch denken; • ontdekplaten en hun takenbladen.

Wie wil, kan op iDiddit eigen notities bijhouden.

4

WERKEN MET STORIA HD CLASSIC

KENNEN EN KUNNEN

.

0 0 0 0 32

2 ,5 ±

±

EERSTE MENSACHTIGEN

1 fossiel: overblijfsel van een plant of een dier dat in de aardbodem is bewaard evolutie: (geleidelijke) ontwikkeling, verandering doorheen de tijd

AUSTRALOPITHEKEN

De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde

BRON 2 De mens leeft al heel lang op de aarde.

Wetenschappers schatten dat de eerste mensachtigen 7 à 8 miljoen jaar geleden (m.j.g.) leefden. Toch is de mens vrij jong in vergelijking met de aarde en andere levende wezens. De aarde is ongeveer 4,5 miljard jaar geleden ontstaan en de eerste levende wezens 3,8 miljard jaar geleden. Ook de vissen, de amfibieën, de reptielen en de zoogdieren zijn ouder dan de mens. Zo’n 250 miljoen jaar geleden begon het tijdperk van de dinosaurussen. Een kleine 200 miljoen jaar later verdwenen zij. Dat was nog lang voor het ontstaan van de mens.

VROEGE HOMO

2

Archeologen zoeken naar sporen van de oudste mensen en mensachtigen

BRON 3 Kennis over de eerste mensen halen we uit fossiele resten (overblijfselen van beenderen) en uit sporen van hun handelingen (hun werktuigen bijvoorbeeld). Die bronnen zijn zeldzaam en vaak onduidelijk. Een groot deel van onze kennis bestaat dan ook uit vermoedens.

Is er een volledig skelet ontdekt? Dan wordt berekend hoeveel hersenen de schedel bevat kan hebben.

Het geraamte wordt onderzocht op kenmerken van rechtop lopen; dat kun je bijvoorbeeld afleiden

22

HOMO SAP

uit de vorm van de benen. In sommige kan ook DNA onderzocht worden. Het menselijke DNA-spoor dat tot nu toe i ongeveer 430 000 jaar oud. Ten slotte werktuigen of bewerkte materialen bij vinden zijn. We spreken van mensen a hersenen hebben, rechtop lopen en st werktuigen maken.

3

De ontwikkeling van h tot mens is een lange geleidelijke evolutie

BRON 1- 4 Lange tijd gelooft men dat al levensvormen op aarde kwamen zoals uitzien. Maar in de 19e eeuw ontwikke Britse wetenschapper Charles Darwin e visie op de oorsprong van de mens en Hij stelt dat alle leven het resultaat is v lange evolutie. De omstandigheden wa of een plant leeft, kunnen voortdurend Het klimaat kan wijzigen. Er kunnen an ontstaan. Een dier of een plant kan alle door ‘zich aan te passen’. Zo’n aanpass vaak heel geleidelijk, gespreid over hon jaren. De best aangepaste individuen e overleven, andere verdwijnen. Ook de m resultaat van zo’n ontwikkeling. Darwin de mens verwant is aan de aap en dat gemeenschappelijke ‘voorouder’ hebbe veel kritiek voor zijn opvattingen, maar blijkt dat Darwin grotendeels gelijk hee

LES 4 De mens, nog maar pas op aarDe

Ondertitels leiden de verschillende delen van de les in. In de LESTEKST krijgen moeilijke woorden een ander kleurtje. Ze worden verklaard in de marge van de lestekst en ook in de woordenlijst vanaf blz. 124.

VA INLEIDING

j .g

. . j .g m

4 ±

à

,5

7

m

m

. j .g

. j .g

.

.

De mens loopt al enkele miljoenen jaren rond op de aarde. Dat lijkt erg lang, zeker in vergelijking met je eigen leeftijd. Toch is de mens eigenlijk ‘nog maar net’ op deze planeet. Wanneer zijn de eerste mensen ontstaan? Wat is evolutie? Wat weten we over de eerste mensen? Waar komen ze vandaan?

N

manier opgebouwd: 1 Inleiding 2 Lestekst 3 KENNEN en KUNNEN 4 Opdrachten 5 Bronnen met opdrachten

In het blauw staan telkens de historische vragen of probleemstellingen opgelijst waarrond deze les of dit onderzoek is opgebouwd.

• De icoontjes links van de inleidende tekst geven aan welke domeinen in de les aan bod komen. Meer info vind je op blz. 11.

• Het kaartje vertelt over welk gebied de les gaat.

• De tijdlijn situeert de les in de tijd.

4 8

Dit overzicht geeft je inzicht in welke onderdelen je waar kunt vinden.

Een les of onderzoek start altijd met een krachtige INLEIDING.

IN

Storia HD Classic bestaat uit een leerboek en digitaal materiaal dat je op iDiddit terugvindt.

De mens, nog maar pas op aarde

±

Werken met Storia HD Classic

OPDRACHTEN

Bij sommige lessen hoort een ONTDEKPLAAT. Die vind je alleen op iDiddit. Je ontdekt en verkent aan de hand van een interactieve afbeelding een historisch fenomeen. De bijbehorende opdrachten kun je digitaal maken.

Heel oude voetsporen BRON 5

Europa tijdens de laatste ijstijd

Vanuit Afrika verspreidt de mens zich over de hele wereld

Omdat er alleen in Afrika sporen van heel oude hominiden zijn gevonden, denken wetenschappers dat de mensheid op dat continent is ontstaan. DNA-onderzoek bewijst dat alle huidige mensen afstammen van mensen die 100 000 tot 200 000 jaar geleden in Afrika leefden. Afrika is BRON 5 - 6

In Tanzania (Afrika) werden in versteend vulkanisch as voetsporen van een mensachtige ontdekt. De sporen zijn 3,66 miljoen jaar oud en de oudste tot nu toe gevonden. Geleerden denken dat het om voetsporen van een ‘Australopithecus afarensis’ gaat.

KENNEN

KUNNEN

1

1

de begrippen ‘archeoloog’, ‘fossiel’, ‘evolutie’, ‘mens’ en ‘mensachtige’ uitleggen 2 het continent opnoemen waar de mens ontstaan is 3 de leeftijd van de aarde en de mens vergelijken 4 de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis over de prehistorische mens opnoemen 5 met drie kenmerken het onderscheid tussen mensen en mensachtigen aantonen 6 de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen 7 uitleggen hoe de moderne mens zich over de wereld heeft verspreid

2 3 4

5

a

Raadpleeg een hedendaagse kaart en zoek op welke huidige Europese landen tijdens de laatste ijstijd bedekt waren met pakijs. b Wat valt je op als je kijkt naar de kustlijn van Europa in de laatste ijstijd? Bedenk een verklaring voor wat je ziet. c Wat voor soort landschap had ‘België’ toen?

de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen twee beperkingen van de bronnen over de prehistorische mens opnoemen aan de hand van afbeeldingen de evolutie van onze voorouders beschrijven met twee voorbeelden uitleggen waarom onze kennis over de prehistorische mensen kan veranderen informatie uit historische kaarten afleiden

B De preHIsTorIe

BRON 6

23

De laatste ijstijd duurde van 115 000 tot 11 700 jaar geleden.

De vermoedelijke verspreiding van de homo sapiens

?

Nadat je de les hebt geleerd, moet je deze zaken KENNEN en KUNNEN. De begrippen die je moet kennen, staan altijd bovenaan.

a In welk continent zijn de oudste resten van moderne mensen teruggevonden? b Wanneer duikt de homo sapiens op in Amerika? Hoe is hij daar waarschijnlijk geraakt? c Wat, denk je, was waarschijnlijk de belangrijkste reden waarom de (moderne) mens zich over de hele wereld heeft verspreid?

OPDRACHTEN worden gegroepeerd en zijn te LES 4 herkennen aan hun specifieke lay-out.

De mens, nog maar pas op aarDe

BRONNEN

@

lle ze er nu lt o.a. de een nieuwe het leven. van een heel aarin een dier d veranderen. ndere dieren een overleven sing gebeurt nderdduizenden en soorten mens is het n beweert dat beiden een en. Hij krijgt r vandaag eft, al zijn er

4

RANDINFO

IN

hominide en

BRONNEN helpen je een lesonderwerp te bestuderen. De brontekst zelf staat eerst, de cursieve tekst eronder geeft informatie over de auteur of maker van de bron.

N

e gevallen oudste is ontdekt, is kijkt men of er j het skelet te als ze voldoende teeds betere

‘de wieg van de mensheid’. Homo sapiens verspreidde zich vanuit Afrika over de hele wereld in meerdere migratiegolven, vanaf 60 000 jaar geleden. Tijdens die migraties ontmoetten ze andere mensensoorten zoals de neanderthalers en denisovamensen. Hoe ze zich konden verspreiden, weten we niet zeker. Tussen 900 000 en 10 000 v.C. kent de aarde een aantal ontzettend koude periodes die telkens verschillende eeuwen duren. Tijdens zo’n ‘ijstijd’ neemt de omvang van de ijskappen toe en daalt de zeespiegel.

Delen van ondiepe zeeën vallen daardoor droog.

Zo ontstaan er verbindingen tussen verschillende continenten. Mensen en dieren kunnen te voet van het ene continent naar het andere trekken. Zo zijn wellicht de voorouders van de indianen in Amerika beland. Aan het einde van een ijstijd smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel weer. Daardoor raken de verbindingswegen van elkaar afgesneden en ontwikkelen mensachtigen en mensen zich verder, los van elkaar.

VA

PIENS

nog steeds veel mensen die het idee van evolutie niet (willen) aanvaarden, vooral om godsdienstige redenen. De voorbije eeuw zijn heel wat overblijfselen gevonden van wezens die geen apen waren, maar ook nog geen moderne mensen. We noemen hen ‘hominiden’ of ‘mensachtigen’. Ze liepen rechtop en hadden een behoorlijk grote herseninhoud.

Hoe de mensachtigen zich tot de huidige mens hebben ontwikkeld, is nog lang niet duidelijk. Wetenschappers hebben daar uiteenlopende theorieën over.

En nieuwe vondsten zorgen ervoor dat de theorieën voortdurend aangepast worden.

We zetten de belangrijkste ontwikkelingsfasen van de mens op een rijtje: 4,5 miljoen jaar geleden (m.j.g.) ontstond uit de eerste mensachtigen de ‘australopithecus’ (‘de zuidelijke aap’). Uit die soort ontwikkelen zich omstreeks 2,5 m.j.g. de eerste mensen. Een heel belangrijke vroege menssoort is ‘homo erectus’ (‘de rechtop lopende mens’). Die soort is de voorouder van minstens zes recentere menssoorten, waaronder de neanderthaler en de ‘homo sapiens’ (‘de verstandige mens’). Die laatste is onze directe voorouder, maar DNA-onderzoek toont aan dat de moderne mensen in Europa en Azië ook gemiddeld ongeveer 2 % DNA van de neanderthalers hebben. De stamboom van de mens is duidelijk geen rechte lijn, maar eerder een warrige struik: met heel veel zijtakken van uitgestorven soorten en ook kruisingen tussen verschillende soorten.

ONTDEKPLAAT

B DE PREHISTORIE

25

VERDER OEFENEN

SCHEMA

Bij VERDER OEFENEN vind je: • extra bronnen en opdrachten; • adaptieve oefeningen: ze helpen je om bepaalde kennis en historische vaardigheden op jouw niveau in te oefenen.

Bij elke les vind je op iDiddit een schema dat je makkelijk kunt bewerken. Het vormt de ideale start voor jouw samenvatting.

De woordenlijst vind je achteraan in het boek op papier. Op iDiddit kun je de betekenis van een begrip handig raadplegen bij ‘Extra materiaal’.

WERKEN MET STORIA HD CLASSIC

5

1

1|

Op verkenning in STORIA HD Classic 1

IN

Inleiding

Je vindt de inhoud van het leerboek op blz. 3. Kijk eens hoeveel lessen er gepland zijn en in hoeveel groepen of onderdelen je ze kunt onderverdelen. Elk onderdeel heeft een titel. Als je die leest, weet je welke onderwerpen je dit schooljaar bestudeert.

Bijna elke les in Storia HD heeft dezelfde structuur, zowel in je leerboek als op iDiddit. Het overzicht

2|

N

op de vorige bladzijden maakt dat duidelijk.

Geschiedenis studeren: in de klas en thuis

Welkom in de geschiedenislessen van het eerste jaar van het secundair onderwijs. Geschiedenis is

VA

heus niet zo moeilijk als sommigen beweren. Het komt erop aan de lessen op de juiste manier aan te pakken. Luister daarom naar de raadgevingen van je leraar. Goed opletten tijdens de lessen brengt je al een hele stap vooruit. Je leraar zal je ook uitleggen hoe je de leerstof thuis kunt herhalen en instuderen. In de loop van het schooljaar zul je merken dat geschiedenis veel meer is dan feiten en datums uit het hoofd leren.

In de klas

Als je aandachtig luistert en actief meewerkt in de klas, zul je de leerstof thuis gemakkelijker kunnen instuderen.

In de klas doe je het volgende: •

prent de titel van de les onmiddellijk in je hoofd;

•

let op de ondertitels; ze vatten de hoofdlijnen van de les samen;

@

•

6

LES 1 INLEIDING

het is belangrijk dat je alles begrijpt; woorden of onderdelen die je niet begrijpt, kun je moeilijk onthouden;

•

probeer te antwoorden op vragen die je leraar stelt;

•

bestudeer de documenten en de opdrachten aandachtig;

•

zorg ervoor dat je notities ordelijk, volledig en foutloos zijn.

Thuis Voorbereiden Neem wat je nodig hebt om je les in te studeren: je agenda, je leerboek, notities, een te verbeteren test enz.

Studeer op een rustige en ordelijke plaats, zodat je geconcentreerd kunt werken.

Verkennen Bestudeer eerst de opbouw van de les. Lees de inleiding en bekijk het kaartje, de domeinen en de tijdlijn.

IN

Daarna noteer je de titel en de ondertitels. Zo ken je de hoofdlijnen al.

Lezen en begrijpen

Neem de hele les grondig door en controleer of je alles echt begrijpt. De teksten en de documenten brengen het

verhaal van de les. Om het verhaal te begrijpen, moet je ook alle woorden die aan bod komen begrijpen. Bij het vak geschiedenis horen heel wat specifieke begrippen. Let ook op ‘koepelwoorden’: dat zijn algemene begrippen die bij verschillende onderwerpen kunnen passen, zoals ‘oorzaken’, ‘gevolgen’, ‘argumenten’ …

Lesteksten kun je samenvatten met een schema of een mindmap. Dat zijn goede geheugensteunen.

Bekijk vervolgens het schema in je werkschrift. Dat bevat de hoofdzaken en de kernwoorden. Probeer nu aan de

N

hand van het schema de inhoud van de les op te zeggen. Als je op die manier de les verkent, wordt er heel wat informatie in je geheugen opgeslagen. Je zult dus heel wat tijd besparen bij het instuderen.

Oefenen

Tijdens de geschiedenislessen leer je ook historische vaardigheden. Je leert hoe je historische informatie

VA

ontdekt, onderzoekt en structureert. Je zult bijvoorbeeld leren om informatie te halen uit bronnen, tijdlijnen en kaarten. Vaardigheden verwerf je door te oefenen. Maak de opdrachten opnieuw en kijk na of je antwoorden juist zijn. De vaardigheden zijn minstens even belangrijk als de inhoud van de les.

Studeren

De avond voor een test of examen moet je de les instuderen. Studeer de definities van de begrippen die je moet kennen. Leer het schema uit het hoofd en overloop alle opdrachten nog eens.

Controleren

Controleer of je het schema zelf opnieuw kunt samenstellen. Vergelijk met het schema in je werkschrift. Ga na of je elk woord en elk verband tussen de woorden in het schema kunt uitleggen. Raadpleeg de lijst Kennen

@

en Kunnen. Kennen geeft weer wat je van de leerstof moet onthouden en uitleggen. Kunnen somt op welke vaardigheden in de les aan bod zijn gekomen. De lijst Kennen en Kunnen is een prima controlemiddel om na te gaan of je de leerstof beheerst. De puntjes die je onder de knie hebt, vink je aan in het voorziene vakje.

Zo heb je altijd een goed overzicht. Op het onlineleerplatform vind je interactieve opdrachten om Kennen en Kunnen verder in te oefenen.

LES 1 INLEIDING

7

Een beeld van het verleden Alles wat vandaag gebeurt, heeft zijn oorsprong in het verleden. Mensen gebruiken voorbeelden uit het verleden om hun ideeën of keuzes te verdedigen. Maar vaak weten we niet wat er écht gebeurd is in dat verleden. De wetenschap die dat probeert te ontdekken, is de geschiedenis.

Geschiedkundigen of historici bestuderen het verleden van de mens. In dit onderdeel leer je over de hulpmiddelen die zij gebruiken.

±

35

0

0

N

v.

C

.

IN

A

OUDE NABIJE OOSTEN

@

VA

PREHISTORIE

IN 5 4

19

17

±

50

50

N

14

±

0 ±

MIDDELEEUWEN

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD VROEGMODERNE TIJD

VA

H

50

. v.

C 0 80 ±

KLASSIEKE OUDHEID

@

et verleden is grotendeels onbekend.

Gebeurtenissen worden vergeten. Sommige samenlevingen verdwijnen en laten weinig sporen na. Informatie raakt verloren. In het verleden schrijft men niet alles op. En als iemand dat wel doet, is het vaak een eigen versie van de feiten. Overwinningen worden af en toe belangrijker voorgesteld dan ze zijn. Nederlagen worden wel eens verzwegen. Een menselijke samenleving is zo ingewikkeld dat je het verleden van alle kanten kunt bekijken. Hoe leven de mensen? Wat maken ze? Hoe verdienen ze geld?

Gebruiken ze wel geld? Wat zien ze als kunst? Welk idee hebben ze over zichzelf ? Welke groepen zijn er? Enzovoort. Voor sommigen staat de geschiedenis gelijk met het verhaal van de grote figuren (‘helden’).

Op de bladzijde hiernaast zie je een olieverfschilderij van de Taiwanese kunstenaars Dai Dudu, Li Tiezi en Zhang An uit 2006. Ze hebben 103 belangrijke figuren uit de menselijke geschiedenis afgebeeld. Misschien herken je er wel enkele?

Een kritische ingesteldheid is een belangrijke eigenschap van een geschiedkundige. Je kunt heel wat vragen stellen over het schilderij. Waarom staan er zo weinig vrouwen op? Er zijn best veel vrouwen die een belangrijke rol in de geschiedenis hebben gespeeld.

Waarom staan er sporters op? Zijn die zo belangrijk?

Waarom is er niemand te zien uit onze streken? Denk maar aan kunstenaars en geleerden zoals Mercator, Van Eyck, Rubens en Vesalius. Waarom staan er voor ons onbekende Aziaten op? Het schilderij vertelt veel over wat de kunstenaars over het verleden denken. En de vragen die wij over het schilderij stellen, verklappen hoe wij over het verleden denken. Eigenlijk maakt iedereen een persoonlijk beeld van het verleden. Een eigen schilderij. Soms is dat beeld klein en mager, zoals het idee: ‘Vroeger droegen mensen beestenvellen en meer weet ik niet’. Soms is dat beeld te positief: ‘Het verleden is een avontuur’. Soms te negatief: ‘Het verleden is donker en ellendig’. De geschiedenis probeert een zo juist mogelijk schilderij te maken van het verleden.

kritisch: scherp en nauwkeurig beoordelend

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

9

2

Over tijden, ruimten en domeinen

5

50

4

19

17

±

50

14

±

±

50

0

IN

±

±

35

0

80

0

0

v.

C

v.

C

.

.

De geschiedenis onderzoekt het verleden van de mens. Om dat verleden beter te begrijpen, gebruiken geschiedkundigen een systeem om de geschiedenis te ordenen.

We ordenen volgens tijd (wanneer), ruimte (waar) en domein (waarover). Wat is een tijdrekening? Hoe stel je de tijd zichtbaar voor? Wat bedoelen we met ruimte? Wat zijn domeinen?

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

MODERNE

1

N

TIJD

VROEGMODERNE TIJD

Elke samenleving heeft een eigen tijdrekening

VA

Een tijdrekening of jaartelling is een manier om de tijd voor te stellen vanaf een bepaald beginpunt. Dat beginpunt is vaak een belangrijke gebeurtenis. Elke tijdrekening begint met het jaar 1. Het jaar 0 bestaat dus niet! Een nieuwe eeuw begint altijd met het eerste jaar van die eeuw.

Niet elke samenleving kiest hetzelfde beginpunt. De westerse samenleving kiest de geboorte van Christus.

Men spreekt daarom van de christelijke tijdrekening.

Moslims gebruiken de islamitische tijdrekening. Die begint met de vlucht van de profeet Mohammed uit de stad Mekka. Voor moslims is dat het jaar 1. Volgens de christelijke tijdrekening is dat echter het jaar 622.

Joden starten hun tijdrekening met de schepping van de wereld. Die gebeurtenis situeren ze in het jaar 3761 voor de geboorte van Christus. De islamitische en de joodse kalender zijn gebaseerd op de maan.

Daardoor duurt hun jaar 354 dagen en begint hun nieuwe jaar niet altijd op hetzelfde tijdstip. Je kunt het joodse of islamitische jaartal niet zomaar berekenen door het christelijke jaartal erbij te tellen of ervan af te trekken. Het christelijk jaar 2020 is het jaar 1441 of 1442 in de islamitische tijdrekening en het jaar 5780 of 5781 in de joodse tijdrekening.

Om de gebeurtenissen aan te duiden die zich afspelen voor het begin van onze tijdrekening, gebruiken we

de afkorting ‘v.C.’. Dat betekent ‘voor Christus’. De stad Rome zou gesticht zijn in 753 v.C. Dat wil zeggen: 753 jaar voor het begin van onze tijdrekening, dus 753 jaar voor de geboorte van Christus. Als we spreken over miljoenen jaren geleden, dan is v.C. niet zinvol en gebruiken we m.j.g. op de tijdlijn. Die afkorting staat voor miljoen jaar geleden (zie les 4). Je kunt jaren in groepjes indelen: een periode van 10 jaar noemen we een ‘decennium’, een periode van 100 jaar een ‘eeuw’ en een periode van 1000 jaar een ‘millennium’. Het verleden wordt soms ook ingedeeld in generaties.

millennium: periode van 1000 jaar generatie: een leeftijdsgroep; mensen die ongeveer in dezelfde periode geboren zijn

@

chronologie: de opeenvolging van historische gebeurtenissen doorheen de tijd

10

LES 2 Over tijden, ruimten en domeinen

2

Met een tijdlijn stel je de tijd zichtbaar voor

Jaartallen vormen wegwijzers voor een speurtocht door het verleden. Als je jaartallen op een tijdlijn zet, zie je bijvoorbeeld hoe lang een bepaalde periode geduurd heeft. Een tijdlijn is een horizontale of verticale lijn met een beginpunt en een eindpunt. De tijdlijn stelt de gebeurtenissen voor in chronologische volgorde. Dat wil zeggen: eerst de eerste gebeurtenis, daarna de tweede enz. Je ziet ook hoe ver bepaalde gebeurtenissen uit elkaar liggen en welke de belangrijkste gebeurtenissen zijn in een bepaalde periode. Belangrijke kenmerken of gebeurtenissen uit een periode worden op een tijdlijn duidelijk vermeld.

Onze geschiedenis wordt ingedeeld in zeven tijden

De geschiedenis van een samenleving bevat enorm veel gebeurtenissen. Daar een overzicht van krijgen is niet eenvoudig. Daarom wordt ons verleden ingedeeld in zeven periodes die we tijden of tijdvakken noemen: prehistorie, oude nabije oosten, klassieke oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne tijd, moderne tijd en hedendaagse tijd. Je vindt ze met hun begin- en einddatum terug op de tijdlijn rechtsboven.

Die indeling focust op de Europese geschiedenis en geldt niet voor de hele wereld. Andere samenlevingen, de Chinese bijvoorbeeld, gebruiken andere indelingen voor het verleden.

4

Het culturele domein gaat over veel zaken: kunst, godsdienst, wetenschap, techniek, onderwijs enz. Ook onze dagelijkse gewoonten zoals eten, drinken, mode en ontspanning behoren tot het culturele domein.

Menselijke activiteiten zijn vaak zo ingewikkeld dat je ze bij verschillende domeinen kunt indelen.

5

Een referentiekader voor het verleden

Het referentiekader is een schema dat of structuur die je helpt om je weg te vinden in de geschiedenis.

Het helpt je oriënteren door zaken in te delen volgens tijd, ruimte en maatschappelijk domein. Met ruimte bedoelen we de plaats waar iets zich bevindt of zich afspeelt. Elke les in dit boek begint dan ook met een tijdlijn, een kaart en de domeinen die aan bod komen.

REFERENTIEKADER

VA

De indeling van menselijke handelingen in maatschappelijke domeinen

tijd: elk van de grote periodes in de tijd waarin men de geschiedenis kan indelen

Het sociale domein deelt mensen in groepen in. Dat kan op basis van rijkdom (arm en rijk), politieke macht, godsdienst, onderwijs enz. Sociaal gaat ook over hoe mensen samenleven. Tussen verschillende groepen in de samenleving kan er onenigheid ontstaan.

N

De samenlevingen die door de geschiedenis worden bestudeerd, bevinden zich op een bepaalde plaats of in een bepaalde ruimte. De grootte daarvan kan verschillen: een werelddeel (Europa, Azië ...), een gebied (Balkan, Oost-Afrika ...), een land (België, Mali ...), een streek (de Kempen, de Westhoek ...) of een stad/ gemeente (Antwerpen, Parijs ...). De wereld in zijn geheel is ook een ruimte.

Om te (over)leven hebben mensen levensnoodzakelijke dingen nodig: voedsel, kledij, onderdak … Economische activiteiten zorgen voor een inkomen. We doen aan landbouw, handel, arbeid, organisatie enz.

IN

3

@

Als mensen willen samenleven, moeten ze afspraken maken over wat mag en wat moet. Politiek gaat over rechten en plichten. Politici zorgen ervoor dat afspraken gemaakt en nageleefd worden. Zij besturen.

Zij hebben de macht. Politiek gaat over wie de macht heeft, hoe men de macht krijgt en hoe men bestuurt.

Politiek gaat ook over de relatie tussen verschillende groepen van mensen: werken ze samen of bestrijden ze elkaar?

KENNEN

KUNNEN

1

1 2

2 3 4

de begrippen ‘chronologisch’, ‘duur’, ‘tijd(vak)’, ‘tijdrekening’, ‘tijdlijn’, ‘referentiekader’, ‘decennium’, ‘eeuw’, ‘millennium’ en ‘generatie’ uitleggen drie verschillende tijdrekeningen met hun beginpunt geven de tijden of tijdvakken met hun begin- en eindjaar in chronologische volgorde opnoemen de vier verschillende maatschappelijke domeinen uitleggen

3 4 5 6

de afkorting ‘v.C.’ gebruiken een jaartal uit een willekeurige eeuw opnoemen een jaartal in de juiste eeuw situeren met een tijdlijn werken een gebeurtenis in de juiste tijd, ruimte en maatschappelijk domein situeren historische vragen in de tijd, de ruimte en het maatschappelijk domein situeren

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

11

13 20

dood Albert I

93

dood Leopold II

19

dood Leopold I

83

KONING KONING LEOPOLD III BOUDEWIJN I

19

19

KONING ALBERT I

19

19

51

34

9

18

KONING LEOPOLD II

0

18

KONING LEOPOLD I

KONING ALBERT II dood Leopold III

KONING FILIP I

dood Boudewijn I

Bestudeer de tijdlijn met de Belgische koningen.

1 Welke koning regeert het langst?

2 Welke koning regeert het kortst?

3 Welke koningen worden opgevolgd tijdens hun leven?

4 Welke koningen regeren tijdens een wereldoorlog?

5 Welke koning of koningen heb jij nog gekend? Reken vanaf je geboorte.

6 Welke koning of koningen hebben je ouders en je grootouders gekend?

OPDRACHT 2

OPDRACHT 3

Maak zelf een tijdlijn die start in het jaar 400 v.C. en doorloopt tot het jaar 2100. Elke eeuw is 1 cm. b Duid op die tijdlijn het volgende aan: 1 het begin van onze tijdrekening, 2 het begin van de islamitische tijdrekening, 3 de 15e eeuw, de 20e eeuw en de 3e eeuw v.C., 4 het jaar waarin we nu leven.

Geef voor elk monument (A, B, C, D) de tijd waarin het gebouwd is.

Geef ook het land waar je het aantreft.

N

a

BRON 2 De Sint-Pietersbasiliek

VA

BRON 1 Notre-Dame

IN

a

6

31

5

OPDRACHT 1

De koepel van de Sint-Pietersbasiliek in Rome, gebouwd in de 16e eeuw

BRON 3 De Eiffeltoren

BRON 4 Het MAS

De Eiffeltoren in Parijs, gebouwd in 1889

Het MAS in Antwerpen, gebouwd tussen 2006 en 2010

@

De kathedraal ‘Notre-Dame’ van Parijs, gebouwd tussen 1163 en 1225

12

LES 2 Over tijden, ruimten en domeinen

OPDRACHT 4 Bij elke bron staan drie historische vragen. Situeer ze in het referentiekader.

BRON 5 De Guldensporenslag De Guldensporenslag (1302) volgens de Antwerpse schilder Nicaise De Keyser in 1836 Historische vraag 1: In welke stijl is dit kunstwerk geschilderd? b Historische vraag 2: Hoe machtig werd het graafschap Vlaanderen na de Guldensporenslag? c Historische vraag 3: Werd het leven van de Franse ridders gespaard?

IN

a

@

VA

N

BRON 6 Arbeidsters in een koekjesfabriek

De koekjesfabriek De Beukelaer werd in 1870 opgericht in Antwerpen door Edward de Beukelaer.

De fabriek bleef bijna honderd jaar actief in het centrum van de stad, daarna verhuisde ze naar Herentals. a Historische vraag 1: Welke machines werden er gebruikt in de koekjesfabriek in 1870? b Historische vraag 2: Werkten er op deze afdeling rond 1900 enkel vrouwen? c Historische vraag 3: Hoe groot was de jaarlijkse productie in 1960?

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

13

3

De bronnen van de geschiedenis

±

17

88

2

86

±

.

v.

C

51

±

50

N China

onze gewesten Rusland Midden-Amerika

Bronnen zijn sporen uit het verleden

Australië

in mondeling en materiële bronnen. Verhalen die men generatie na generatie doorvertelt, zijn mondelinge bronnen. Beelden, werktuigen, schilderingen, skeletten, ruïnes, sieraden enz. zijn materiële bronnen. Sommige bronnen behoren tot verschillende soorten: een munt bijvoorbeeld toont vaak een tekening met tekst. De tekening is een materiële bron, maar de tekst is een geschreven bron. Moderne media zoals film, fotografie en het internet kun je als een aparte soort van bronnen beschouwen.

VA

1

6

14 ±

Sumerië

±

33 ±

Egypte + Indië

1

v.

C

. v.

C 0

35 ±

0

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

Het eerste gebruik van een schrift

IN

Elke dag, zelfs elke seconde die voorbij is, behoort tot het verleden. Je weet al dat de geschiedenis het verleden bestudeert.

Geschiedkundigen leven in het heden, maar zoeken informatie over het verleden.

Daarom gaan ze op zoek naar bronnen om die informatie uit te halen. Wat zijn bronnen eigenlijk? Welke soort bronnen zijn er? Hoe wordt een bron bewerkt?

BRONNEN INDELEN

primair: eerst, oorspronkelijk

@

secundair: op de tweede plaats komend

BRON 1-2-3 - 4 -5 Bronnen geven informatie over het verleden: ze zijn de basis van onze historische kennis.

Ze worden op drie manieren in groepen ingedeeld. Ten eerste maken we een onderscheid tussen ‘historische bronnen’ en ‘historische werken’. Historische bronnen zijn voorwerpen uit het verleden en getuigenissen over het verleden. Historische werken zijn het resultaat van een wetenschappelijk onderzoek na de feiten, met behulp van bronnen en andere werken.

Ten tweede maken we een onderscheid tussen ‘primaire’ en ‘secundaire’ bronnen.

Primair betekent dat de maker in de periode zelf leefde waarover hij het heeft. Mogelijk heeft hij bepaalde feiten meegemaakt of bepaalde mensen gekend. Een secundaire bron of werk werd in een latere periode gemaakt. Een dagboek van een soldaat uit de Eerste Wereldoorlog is primair. Het verhaal van een zoon of dochter van die soldaat over wat hun vader vroeger heeft meegemaakt, is secundair.

Ten derde maken we een onderscheid tussen ‘geschreven’ en ‘ongeschreven’ bronnen. Tot de eerste groep behoren wetteksten, brieven, dagboeken, rapporten, kaarten, tijdschriften, opschriften enz.

Ongeschreven bronnen worden verder onderverdeeld

14

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

2

De prehistorie en het schrift

Sommige volkeren en samenlevingen hebben nooit of lange tijd geen schrift gebruikt. Ze hebben dus geen geschreven bronnen gemaakt. Zolang een gebied of volk geen schrift gebruikt, bevindt het zich in de prehistorie of voorgeschiedenis. Vanaf het moment dat het een schrift heeft, begint voor dat volk de geschiedenis.

Geschiedkundigen maken dus een onderscheid tussen de prehistorie en de echte geschiedenis. Maar de ontwikkeling van een schrift ontstaat niet overal op hetzelfde tijdstip. De prehistorie eindigt dus niet overal op hetzelfde moment. Kijk maar eens naar de tijdlijn.

De bronnen in een handboek zijn dikwijls bewerkt

De bronnen die in de lessen gebruikt worden, zijn dikwijls bewerkt. Dat betekent dat ze niet gelijk zijn aan de originele bron. De bronnen worden immers vertaald, ingekort en soms zelfs helemaal herschreven. Meestal wordt er ook een titel toegevoegd. Het is belangrijk dat je daar oog voor hebt, omdat die ingrepen de betekenis van de bron kunnen beïnvloeden. Lees daarom de contextinformatie bij de bron. Als daar staat ‘Naar ...’ is de bron geen letterlijke weergave van de originele tekst.

Soms staat er ‘detail’, dan wordt een materiële bron niet volledig getoond.

4

Werken met kaarten

Geografische en historische kaarten zijn interessante hulpmiddelen om een samenleving te bestuderen. Ze kunnen zowel een bron als een werk, zowel primair als secundair zijn.

BRON 6

Hoe bestudeer ik een kaart?

1 Lees de titel: waarover gaat de kaart? Over welke tijd, welk gebied, welk onderwerp ...?

2 Welke schaal heeft de kaart? Hoeveel keer werd het gebied op de kaart verkleind?

IN

3

3 Raadpleeg de legende. Wat betekent elk symbool?

4 De bovenkant van een kaart is meestal het noorden.

5 Kijk naar de kaart, lees de namen en vergelijk

@

VA

N

voortdurend met de legende.

KENNEN

KUNNEN

1

1 2 3

2 3 4

de begrippen ‘historische bronnen’, ‘historische werken’, ‘primaire bronnen’, ‘secundaire bronnen’, ‘geschreven bronnen’ en ‘ongeschreven bronnen’ uitleggen uitleggen wat bronnen zijn de soorten bronnen opnoemen het onderscheid tussen prehistorie en geschiedenis uitleggen

een reeks bronnen sorteren volgens soort aantonen hoe een historische bron bewerkt is een kaart bestuderen en ontleden

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

15

N

IN

BRON 1 Archeologische opgravingen

VA

Opgraving van een Romeins graf uit de 2e eeuw n.C. in Nieuwkerke in 2019

BRON 2 Schedel van een

@

neanderthaler

De schedel is 36 000 jaar oud en werd in 1886 ontdekt in Spy.

16

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

BRON 3 Britse munt

De munt werd uitgegeven in 2009 ter ere van de 150e verjaardag van de evolutieleer.

BRON 4 Beenderresten in Spy

archeoloog: iemand die zich bezighoudt met het ontdekken, opgraven en bestuderen van materiële overblijfselen uit het verleden van de mens

IN

Afgietsel van beenderresten, tentoongesteld in het museum in Spy.

@

VA

BRON 5 Egyptisch borstsieraad

N

De beenderresten die in 1886 in Spy worden gevonden, zijn 36 000 jaar oud.

Dit borstsieraad werd gemaakt ca. 985 v.C.

a

Welke soort bronnen graven archeologen op? b Welke soort bronnen zijn bron 2 tot en met 5?

TIP: een bron kan zowel primair als secundair zijn, afhankelijk van de historische vraag die je aan de bron stelt.

A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

17

BRON 6 Een kaart uit de 16e eeuw a

Zoek op wanneer onze gewesten deel uitmaken van het Romeinse Rijk. b Gaat het om een bron of een werk?

Verklaar je antwoord. c Is de kaart primair of secundair?

OPDRACHT 2

VA

OPDRACHT 1

N

De kaart toont onze gewesten in de Romeinse tijd.

IN

Paginawissel?

Dan komt p 2021 niet meer op een Linker en rechter?

@

Bestudeer de tijdlijn bij de lestekst. a Hoe heet het gebied waar men waarschijnlijk het eerst begint te schrijven? b In les 21 vind je dat gebied terug op een kaart. In welk land ligt dat vandaag?

Raadpleeg eventueel de wereldkaart achteraan in het leerboek. c We spreken over prehistorie als er geen schrift gebruikt wordt. Wat kun je aan de hand van de tijdlijn besluiten over de einddatum van de prehistorie?

18

LES 3 De bronnen van de geschiedenis

Leren Leren. Bekijk het schema van de les in je werkschrift. Probeer aan de hand van het schema de inhoud van de les op te zeggen.

A

OVERZICHT

Een beeld van het verleden

tijdlijn

gebeurtenissen in chronologische volgorde

5

50

4

19

17

±

50

14

50

±

0 80 ±

±

v.

C

. v.

C 0 0 35

0

ingedeeld in zeven tijden

.

westerse geschiedenis

±

IN

tijdrekeningen: westen christelijke tijdrekening

geboorte van Christus = 1

v.C. / n.C. TIJD decennium, eeuw, millennium

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

MODERNE

N

TIJD

PLAATS/RUIMTE wereld, werelddeel, gebied, land, regio, stad/gemeente ...

VROEGMODERNE TIJD

bestuur, macht, relaties tussen landen

economisch

(over)leven

sociaal

groepen

cultureel

godsdienst, kennis, leefgewoonten, kunst

VA

politiek DOMEINEN

REFERENTIEKADER

helpt oriënteren in TIJD, RUIMTE en MAATSCHAPPELIJK DOMEIN historische bronnen historische werken

@

BRON

soorten

BRONNEN in een handboek

primaire bronnen secundarie bronnen geschreven ongeschreven

mondeling materieel

zijn dikwijls bewerkt

OVERZICHT A EEN BEELD VAN HET VERLEDEN

19

De prehistorie Zolang een gebied of volk geen schrift gebruikt, bevindt het zich in de prehistorie.

Het duurt heel lang alvorens mensen een schrift gebruiken. De Sumeriërs ontwikkelen waarschijnlijk als eerste een schrift omstreeks 3500 v.C. De mens bestaat dan al ca. 2,5 miljoen jaar. Een groot deel van het menselijke verleden valt dus in de prehistorie. In de volgende hoofdstukken maak je een tocht door dat verleden.

±

35

0

0

N

v.

C

.

IN

B

OUDE NABIJE OOSTEN

@

VA

PREHISTORIE

IN 5 4

19

17

±

50

50

N

14

±

0 ±

MIDDELEEUWEN

VA

A

50

. v.

C 0 80 ±

KLASSIEKE OUDHEID

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD VROEGMODERNE TIJD

@

ls opwarmertje krijg je een stukje uit een jeugd­ roman. Ben, de held van het verhaal, belandt echt in de prehistorie. Hij ziet hoe nomaden jacht maken op een mammoet. Gedurende honderdduizenden jaren is de mens een jager die wapens uit hout, steen en been gebruikt.

‘Een groep mannen, die uit het woud tevoorschijn kwam, zat de mammoet achterna. Ze renden zonder aarzeling naar voren en dreven hem naar de modderige oever van het meer, waar hij ten slotte tot stilstand kwam, zijn geweldige lichaam vast in het moeras. Hoe meer hij worstelde, hoe dieper hij zakte, tot de klevende modder tot boven zijn gerimpelde knieën kwam ... De mammoet zwaaide met zijn slurf en slagtanden in bogen van verbitterde woede, toen de groep jagers met geheven speren dichterbij kwam ...

Met plompe speren met stenen punten staken ze in de spieren van de achterpoten, terwijl de mammoet zich naar hen toe probeerde te draaien. Daarna begonnen de andere mannen aan de voorkant.

De zwaaiende slurf sloeg een speer weg als een twijgje, maar een andere punt zonk in de dikke huid en doorboorde een long. Het beest trompetterde luid. De kleine staart zweepte tegen zijn achterwerk, dat bedekt was met stug haar. Hij probeerde rond te draaien, maar zonk bij iedere poging dieper weg in de modder, terwijl de vastzittende poten het geheel overeind hielden, blootgesteld aan het gesteek van een dozijn speren. De mannen hielden niet op met schreeuwen, misschien om de moed erin te houden.

Ben geloofde zijn ogen niet toen de dappere jagers telkens weer met hun houten speren aanvielen. Zelfs al was het dier gevangen in de modder, een slag met een slagtand kon een man verpletteren ... De strijd duurde lang. Een van de jagers was opzij gezwiept door de rondzwaaiende slurf en ver weg geworpen op de modderige oever, waar hij bewegingloos bleef liggen. Ontelbare malen doorboord baadde de mammoet in een rode zee van modder.’

nomade: iemand die geen vaste verblijfplaats heeft en zwervend rondtrekt; hij volgt en bejaagt rondtrekkende kudden dieren.

Uit: Malcolm Bosse, Tocht door de tijd

B DE PREHISTORIE

21

4

De mens, nog maar pas op aarde

.

IN j.g

.

g

0

. j.

0

m

0

5

0

2,

32

±

±

±

±

8

à

4

,5

7

m

m

. j.

. j.

g

g

.

.

De mens loopt al enkele miljoenen jaren rond op de aarde. Dat lijkt erg lang, zeker in vergelijking met je eigen leeftijd. Toch is de mens eigenlijk ‘nog maar net’ op deze planeet. Wanneer zijn de eerste mensen ontstaan? Wat is evolutie? Wat weten we over de eerste mensen? Waar komen ze vandaan?

1

VROEGE HOMO

De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde

De mens leeft al heel lang op de aarde.

Wetenschappers schatten dat de eerste mensachtigen 7 à 8 miljoen jaar geleden (m.j.g.) leefden. Toch is de mens vrij jong in vergelijking met de aarde en andere levende wezens. De aarde is ongeveer 4,5 miljard jaar geleden ontstaan en de eerste levende wezens 3,8 miljard jaar geleden. Ook de vissen, de amfibieën, de reptielen en de zoogdieren zijn ouder dan de mens. Zo’n 250 miljoen jaar geleden begon het tijdperk van de dinosaurussen. Een kleine 200 miljoen jaar later verdwenen zij. Dat was nog lang voor het ontstaan van de mens.

BRON 2

@

evolutie: (geleidelijke) ontwikkeling, verandering doorheen de tijd

2

Archeologen zoeken naar sporen van de oudste mensen en mensachtigen

Kennis over de eerste mensen halen we uit fossiele resten (overblijfselen van beenderen) en uit sporen van hun handelingen (hun werktuigen bijvoorbeeld). Die bronnen zijn zeldzaam en vaak onduidelijk. Een groot deel van onze kennis bestaat dan ook uit vermoedens.

Is er een volledig skelet ontdekt? Dan wordt berekend hoeveel hersenen de schedel bevat kan hebben.

Het geraamte wordt onderzocht op kenmerken van rechtop lopen; dat kun je bijvoorbeeld afleiden BRON 3

22

HOMO SAPIENS

uit de vorm van de benen. In sommige gevallen kan ook DNA onderzocht worden. Het oudste menselijke DNA-spoor dat tot nu toe is ontdekt, is ongeveer 430 000 jaar oud. Ten slotte kijkt men of er werktuigen of bewerkte materialen bij het skelet te vinden zijn. We spreken van mensen als ze voldoende hersenen hebben, rechtop lopen en steeds betere werktuigen maken.

VA

fossiel: overblijfsel van een plant of een dier dat in de aardbodem is bewaard

AUSTRALOPITHEKEN

N

EERSTE MENSACHTIGEN

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

3

De ontwikkeling van hominide tot mens is een lange en geleidelijke evolutie

Lange tijd gelooft men dat alle levensvormen op aarde kwamen zoals ze er nu uitzien. Maar in de 19e eeuw ontwikkelt o.a. de Britse wetenschapper Charles Darwin een nieuwe visie op de oorsprong van de mens en het leven.

Hij stelt dat alle leven het resultaat is van een heel lange evolutie. De omstandigheden waarin een dier of een plant leeft, kunnen voortdurend veranderen.

Het klimaat kan wijzigen. Er kunnen andere dieren ontstaan. Een dier of een plant kan alleen overleven door ‘zich aan te passen’. Zo’n aanpassing gebeurt vaak heel geleidelijk, gespreid over honderdduizenden jaren. De best aangepaste individuen en soorten overleven, andere verdwijnen. Ook de mens is het resultaat van zo’n ontwikkeling. Darwin beweert dat de mens verwant is aan de aap en dat beiden een gemeenschappelijke ‘voorouder’ hebben. Hij krijgt veel kritiek voor zijn opvattingen, maar vandaag blijkt dat Darwin grotendeels gelijk heeft, al zijn er BRON 1- 4

IN

‘de wieg van de mensheid’. Homo sapiens verspreidde zich vanuit Afrika over de hele wereld in meerdere migratiegolven, vanaf 60 000 jaar geleden. Tijdens die migraties ontmoetten ze andere mensensoorten zoals de neanderthalers en denisovamensen. Hoe ze zich konden verspreiden, weten we niet zeker. Tussen 900 000 en 10 000 v.C. kent de aarde een aantal ontzettend koude periodes die telkens verschillende eeuwen duren. Tijdens zo’n ‘ijstijd’ neemt de omvang van de ijskappen toe en daalt de zeespiegel.

Delen van ondiepe zeeën vallen daardoor droog.

Zo ontstaan er verbindingen tussen verschillende continenten. Mensen en dieren kunnen te voet van het ene continent naar het andere trekken. Zo zijn wellicht de voorouders van de indianen in Amerika beland. Aan het einde van een ijstijd smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel weer. Daardoor raken de verbindingswegen van elkaar afgesneden en ontwikkelen mensachtigen en mensen zich verder, los van elkaar.

RANDINFO

Heel oude voetsporen

VA

N

nog steeds veel mensen die het idee van evolutie niet (willen) aanvaarden, vooral om godsdienstige redenen. De voorbije eeuw zijn heel wat overblijfselen gevonden van wezens die geen apen waren, maar ook nog geen moderne mensen. We noemen hen ‘hominiden’ of ‘mensachtigen’. Ze liepen rechtop en hadden een behoorlijk grote herseninhoud.

Hoe de mensachtigen zich tot de huidige mens hebben ontwikkeld, is nog lang niet duidelijk. Weten­ schappers hebben daar uiteenlopende theorieën over.

En nieuwe vondsten zorgen ervoor dat de theorieën voortdurend aangepast worden.

We zetten de belangrijkste ontwikkelingsfasen van de mens op een rijtje: 4,5 miljoen jaar geleden (m.j.g.) ontstond uit de eerste mensachtigen de ‘australopithecus’ (‘de zuidelijke aap’). Uit die soort ontwikkelen zich omstreeks 2,5 m.j.g. de eerste mensen. Een heel belangrijke vroege menssoort is ‘homo erectus’ (‘de rechtop lopende mens’). Die soort is de voorouder van minstens zes recentere menssoorten, waaronder de neanderthaler en de ‘homo sapiens’ (‘de verstandige mens’). Die laatste is onze directe voorouder, maar DNA-onderzoek toont aan dat de moderne mensen in Europa en Azië ook gemiddeld ongeveer 2 % DNA van de neanderthalers hebben. De stamboom van de mens is duidelijk geen rechte lijn, maar eerder een warrige struik: met heel veel zijtakken van uitgestorven soorten en ook kruisingen tussen verschillende soorten.

4

Vanuit Afrika verspreidt de mens zich over de hele wereld

Omdat er alleen in Afrika sporen van heel oude hominiden zijn gevonden, denken wetenschappers dat de mensheid op dat continent is ontstaan. DNA-onderzoek bewijst dat alle huidige mensen afstammen van mensen die 100 000 tot 200 000 jaar geleden in Afrika leefden. Afrika is

@

BRON 5 - 6

In Tanzania (Afrika) werden in versteend vulkanisch as voetsporen van een mensachtige ontdekt. De sporen zijn 3,66 miljoen jaar oud en de oudste tot nu toe gevonden. Geleerden denken dat het om voetsporen van een ‘Australopithecus afarensis’ gaat.

KENNEN

KUNNEN

1

1

de begrippen ‘archeoloog’, ‘fossiel’, ‘evolutie’, ‘mens’ en ‘mensachtige’ uitleggen 2 het continent opnoemen waar de mens ontstaan is 3 de leeftijd van de aarde en de mens vergelijken 4 de twee belangrijkste bronnen voor onze kennis over de prehistorische mens opnoemen 5 met drie kenmerken het onderscheid tussen mensen en mensachtigen aantonen 6 de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen 7 uitleggen hoe de moderne mens zich over de wereld heeft verspreid

2 3 4

5

de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen twee beperkingen van de bronnen over de prehistorische mens opnoemen aan de hand van afbeeldingen de evolutie van onze voorouders beschrijven met twee voorbeelden uitleggen waarom onze kennis over de prehistorische mensen kan veranderen informatie uit historische kaarten afleiden

B DE PREHISTORIE

23

BRON 1

De stamboom van de mens vanaf de splitsing met pan, ca. 8 m.j.g.

De stamboom van de mens is eerder een warrige struik met veel doodlopende takken en ook kruisingen tussen verschillende soorten.

0 m.j.g.

Chimpansee Bonobo

IN

Homo neanderthaler (uitgestorven) ?? tot 40 000 jaar geleden Het is onzeker wanneer de evolutielijn van de neanderthaler zich afsplitste van die van de mens.

De schattingen lopen uiteen van 800 000 tot 315 000 jaar geleden.

N

2 m.j.g.

MENS­ACHTIGEN

VA

4 m.j.g.

PAN

@

6 m.j.g.

8 m.j.g.

24

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

Homo sapiens Homo neanderthaler

Homo erectus

IN

Homo

N

A. afarensis

Homo sapiens, ‘wetende mens’ ca. 315 000 jaar geleden tot nu

@

VA

Australopithecus

a

Homo erectus, ‘rechtopstaande mens’ 1,9 miljoen tot 100 000 jaar geleden

Australopithecus afarensis, ‘zuidelijke aap’ 3,7 tot 3 miljoen jaar geleden

Vergelijk de verschillende mensensoorten met elkaar. Je merkt dat het uiterlijk van onze voorouders sterk is geëvolueerd. Vergelijk de oogkas, het gebit, de kin, het voorhoofd, het schedeldak, de herseninhoud, de lichaamsbeharing, de verhouding tussen armen en benen en de lichaamslengte.

b Over welke bronnen beschikken wetenschappers om te achterhalen hoe onze voorouders er uitzagen? c

Welke historische vragen over de eerste mensen kun je niet beantwoorden op basis van deze bronnen? Geef een voorbeeld.

d Wat zoeken archeologen nog in de bodem om hun kennis over de eerste mensen op te bouwen? e

Wat maakt het onderzoek over de prehistorie extra moeilijk? Geef twee redenen.

B DE PREHISTORIE

25

BRON 4 De vroegste moderne mens

‘(…) Op de kosmische kalender wordt de geschiedenis van het heelal teruggebracht tot één jaar. Op 1 januari de oerknal, in maart de eerste sterrenstelsels, half augustus het ontstaan van de aarde.’

‘Even wachten, hoor. De oerknal vond ongeveer twaalf miljard jaar geleden plaats, zei jij, dus als je de geschiedenis van het heelal terugbrengt tot één jaar, komt één maand overeen met één miljard jaar.’

‘Precies. Elke dag duurt dan ongeveer dertig miljoen jaar, en een uur is 1,4 miljoen jaar.’

‘Hoe zit het dan met de dinosaurussen?’

‘Reken maar uit. Dertig miljoen jaar is een dag, dus vijfenzestig miljoen jaar is iets meer dan twee dagen.

De dinosaurussen stierven dus uit op de avond van 29 december. En op 31 december, om een uur of zes ’s avonds, leefde de gemeenschappelijke voorouder van mens en aap. Vijf minuten voor middernacht ontstond de homo sapiens, en om 23 uur, 59 minuten en 35 seconden werd de laatste mammoet geveld.’

Tot nu werd gedacht dat de vroegste moderne mens in Ethiopië, of in elk geval in Oost-Afrika, was ontstaan. Die theorie moest door de vondsten in Marokko [van resten van ca. 315 000 jaar oud] worden bijgesteld. Het idee is nu dat vroege mensen verspreid over heel Afrika opkwamen –maar wel honderdduizend jaar eerder dan tot nu toe werd aangenomen. (…)

Veel Marokkanen vierden de ontdekking van de vroegste mens binnen hun landsgrenzen als een triomf. ‘We zijn allemaal Marokkanen!’, klonk het op de sociale media. (…)

De grot van de vroegste mens bevindt zich halverwege de berg Jebel Irhoud. Als hij naar buiten stapte, keek hij uit over een uitgestrekt vlak land, een savanne waarin destijds gazellen en gnoes graasden en leeuwen op de loer lagen. De vroegste mens zocht struisvogeleieren om te eten. Gazellen waren zijn belangrijkste prooidier. ‘Hij kan dus niet stom zijn geweest’, zegt Abdelouahed Ben-Ncer, de belangrijkste Marokkaanse [wetenschapper] van het onderzoek (…) ‘Gazellen hebben een snelheid van 45 kilometer per uur. Hij had het genie om die te pakken te krijgen.’ (…)

[Vandaag] Eenmaal boven de grond stuitte de vroegste mens niet alleen op het team wetenschappers, maar ook op de leer zoals die verkondigd is door de profeet Mohammed. (…) Hoe kan een moslim het idee dat de mens niet al te lang geleden is geschapen door God rijmen met de vondst van die zo ontzettend veel oudere voorouder? Saïd Chemsi, de archeoloog uit Safi, dacht lang na over dat vraagstuk. (…) ‘Ik geloof in de wetenschappen en in de heilige Koran’, zegt hij. ‘De evolutietheorie van Darwin klopt, maar de Koranverzen waarin staat dat de oorsprong van de mens bij Adam ligt ook.’ Wat er volgens Chemsi gebeurde: toen Adam zijn entree op aarde maakte, werd de prehistorische mens uitgeroeid. ‘Dit is een wezen van voor Adam’, zegt hij stellig.

‘Vanuit mijn optiek zouden we de mensen van tegenwoordig, de afstammelingen van Adam, de naam homo sapiens adamien moeten geven, als onderscheid met de homo sapiens sapiens.’

IN

BRON 2 De geschiedenis van het heelal

N

Uit: Govert Schilling, Wat was er voor de oerknal? … en andere kwesties die het voorstellingsvermogen te boven gaan, 1995 a Geef de informatie uit de tekst weer op een tijdlijn. b Wat leer je over de leeftijd van de mens in vergelijking met die van het heelal?

VA

BRON 3 Nobelprijs Geneeskunde

@

Met zijn baanbrekend onderzoek heeft de Zweedse paleogeneticus, Svante Pääbo iets schijnbaar onmogelijks bereikt: de ontcijfering van het volledig DNA van de neanderthaler, een uitgestorven verwant van de huidige mens. Hij deed ook de sensationele ontdekking van een voorheen onbekende mensachtige: homo denisova, na analyse van uitzonderlijk goed bewaard gebleven DNA in een 40 000 jaar oud fragment van een vingerbot. Belangrijk is dat Pääbo ook ontdekte dat er genoverdracht heeft plaatsgevonden van deze nu uitgestorven mensachtigen naar homo sapiens na de migratie uit Afrika zo’n 70 000 jaar geleden. Deze oude genenstroom naar de huidige mens is niet onbelangrijk, want hij verklaart bijvoorbeeld hoe ons immuunsysteem op infecties reageert.

Naar: Els Verweire, Eos Wetenschap, oktober 2022 Paleogenetica is het onderzoek van oud-DNA. De eerste stappen hierin werden gezet op het einde van de 20e eeuw, maar pas sinds 2010 lukt het wetenschappers om op basis van oude en sterk beschadigde DNA-fragmenten het complete pakket van DNA te reconstrueren en zo belangrijke informatie te leveren over de evolutie van de mens.

Uit: Maartje Bakker, ‘Iedereen is een Marokkaan’, De Morgen, 14 september 2017

a

Waar waren zogezegd de vroegste mensen ontstaan, wat men lange tijd geloofde? b Behalve het feit dat de vondst in Noord-Afrika gebeurde, is de vondst van de (voorlopig) vroegste mens ook belangrijk voor onze kennis over de oudste mensen.

Waarom? c Hoe denk je over de stelling dat ‘we allemaal Marokkanen zijn’? Is zo’n uitspraak zinvol? d Hoe blijkt dat die oudste mens ‘niet stom’ was? e Hoe blijkt uit de tekst dat godsdienst en wetenschap (en zeker een idee als de evolutietheorie) niet altijd gemakkelijk samengaan? f Welke ‘oplossing’ geeft Saïd Chemsi?

a Wat is paleogenetica? b Sinds wanneer levert deze wetenschap belangrijke informatie op over de evolutie van de mens? c Welke belangrijke ontdekkingen deed Svante Pääbo? Noem er twee.

26

LES 4 De mens, nog maar pas op aarde

Raadpleeg een hedendaagse kaart en zoek op welke huidige Europese landen tijdens de laatste ijstijd bedekt waren met pakijs. b Wat valt je op als je kijkt naar de kustlijn van Europa in de laatste ijstijd? Bedenk een verklaring voor wat je ziet. c Wat voor soort landschap had ‘België’ toen?

De laatste ijstijd duurde van 115 000 tot 11 700 jaar geleden.

N

a

Europa tijdens de laatste ijstijd

IN

BRON 5

BRON 6

VA

De vermoedelijke verspreiding van de homo sapiens

@

?

a In welk continent zijn de oudste resten van moderne mensen teruggevonden? b Wanneer duikt de homo sapiens op in Amerika? Hoe is hij daar waarschijnlijk geraakt? c Wat, denk je, was waarschijnlijk de belangrijkste reden waarom de (moderne) mens zich over de hele wereld heeft verspreid?

B DE PREHISTORIE

27

5

De komst van de homo sapiens

De eerste moderne mensen

Ca. 320 000 jaar geleden ontstaan waarschijnlijk de eerste moderne mensensoorten, al blijft onze kennis daarover erg beperkt. Die soorten onderscheiden zich van hun voorgangers in drie dingen: zij hebben een grotere herseninhoud (zie les 4), zij kunnen betere werktuigen vervaardigen en zij gebruiken meer taal. Zij spreken waarschijnlijk op een eenvoudige manier met hun soortgenoten over jacht en over het vervaardigen van werktuigen. Sommigen begraven ook hun doden.

Dat wijst er misschien op dat zij nadenken over zaken zoals het leven na de dood. Aanvankelijk bestaat er dus niet een mensensoort, maar zijn er meerdere mensensoorten. Zij leven min of meer gelijktijdig. Over eventuele verwantschap en mogelijke vermenging zijn wetenschappers het nog lang niet eens. De bekendste soorten zijn de homo neanderthalensis (of neanderthaler) en de homo sapiens. Die laatste is de rechtstreekse voorouder van de huidige mens.

@

Nabije Oosten: het MiddenOosten, gebied gelegen tussen Egypte en Irak en tussen Turkije en Jemen

2

De neanderthaler jaagt en verzamelt voedsel

Het is onzeker wanneer de evolutielijn van de neanderthaler start. Schattingen lopen uiteen van 800 000 tot 315 000 jaar geleden. Zo’n 180 000 jaar geleden verschijnt de echte neanderthaler. Hij is ongeveer 1,66 m groot en heeft een gedrongen, maar atletische lichaamsbouw. De neanderthalers leven in BRON 1-2

28

LES 5 De komst van de homo sapiens

.

j.g

0

0

0

30

±

4

±

0

50

±

0

0

0

0

0

0

j.g

j.g

.

.

IN

±

32

1

??

Europa en het Nabije Oosten en lijken aangepast aan het leven in een koude omgeving.

De neanderthaler kent geen landbouw. Zoals al zijn voorouders is hij een jager-voedselzoeker. Hij jaagt op mammoeten, paarden, herten en rendieren.

Omdat die dieren voortdurend rondtrekken op zoek naar voedsel, is hij gedwongen mee rond te trekken.

Daardoor is de neanderthaler een nomade, een zwerver die nooit lang op dezelfde plaats woont. Hij verblijft overwegend onder overhangende rotsen en in grotten. Op plaatsen waar die niet aanwezig zijn, maakt hij zelf tenten. Om de enorme mammoet en de grote kudden rendieren aan te kunnen, moet hij in groep jagen. Daarom moeten afspraken gemaakt worden: hoe jagen we? Wie doet wat? Het gebruik van taal ligt voor de hand.

De neanderthaler ontwikkelt nieuwe (afslag-­) technieken om steen te bewerken. Hij slaagt erin om verschillende schilferwerktuigen te maken: messen en speerpunten, en schrapers en krabbers om huiden te bewerken. De neanderthaler ontwikkelt heel wat meer gebruiksvoorwerpen dan zijn voorgangers. Zijn stenen werktuigen vertonen echter weinig variatie. De neanderthaler begraaft zijn doden op een eenvoudige manier. Tussen ca. 50 000 en 30 000 jaar geleden sterft de neanderthaler uit als soort. Over de oorzaak ervan bestaat nog veel onduidelijkheid. Is hij uitgemoord door de homo sapiens? Stierf hij aan ziekten die de homo sapiens meebracht uit Afrika? Was de homo sapiens een betere jager en wist die zo het voedsel voor de neus van de neanderthaler weg te nemen? ...

VA

neanderthaler: een homo sapiens die ca. 250 000 tot 30 000 jaar geleden in Europa en het Midden-Oosten voorkomt. De soort is genoemd naar een vindplaats van overblijfselen in het Neanderthal (of Neanderdal) bij Düsseldorf in Duitsland.

VROEGE NEANDERTHALER NEANDERTHALER VROEGE HOMO SAPIENS HOMO SAPIENS

N

EUROPA AFRIKA

±

HOMO ERECTUS

18

0

0

0

0

0

0

0

0

j.g

j.g

.

.

Tijdens de vorige les heb je kennisgemaakt met de ontwikkelingsfasen van de mens. De huidige mens hoort bij de homo sapiens.

Wat onderscheidt dat mensentype van de anderen? Hoe leeft de homo sapiens? Welke soorten van homo sapiens zijn er?

4

De homo sapiens komt uit Afrika

Ongeveer 320 000 jaar geleden ontstaat in Afrika de moderne mens. Van daaruit verspreidt hij zich over de wereld. De homo sapiens heeft een gemiddelde lichaamslengte van 1,79 m. De eerste moderne mensen arriveren omstreeks 40 000 v.C. in Europa. Zowel tijdens hun trek naar Europa als bij hun aankomst daar ‘botsen’ zij op de (laatste) neanderthalers. Over hoe de twee soorten met elkaar omgingen, bestaat dus veel onduidelijkheid en discussie. DNA-onderzoek bewijst dat er vermenging is geweest. Zo’n 1 à 4 % van ons genetisch materiaal is afkomstig van de neanderthaler. Toch gaan wetenschappers ervan uit dat de neanderthaler wel degelijk is uitgestorven en niet is opgegaan in de homo sapiens.

De moderne mens is wellicht intelligenter en handige­r dan de neanderthaler: uit 1 kg steen haalt hij tien keer meer bruikbaar materiaal. Daardoor beschikt hij over meer dan 100 verschillende werktuigen die aangepast zijn aan het soort werk dat ermee verricht moet worden. Hij ontwikkelt ook wapens die dieren vanaf een afstand kunnen doden: de speerwerper en de pijl en boog. Hij gebruikt netten, fuiken en kano’s voor de visvangst. Met zijn scherp gesneden silex­messen bewerkt hij been, ivoor en hoorn tot harpoene­n, vishaken en naalden.

De homo sapiens vervoert goederen over grotere afstanden en drijft ruilhandel. Archeologen hebben restanten van begrafenissen teruggevonden: de lijken werden gekleed in prachtige gewaden en kregen diverse werktuigen­als grafgift mee.

Op wat beschilderde en bewerkte schelpen na zijn er van de neanderthaler niet zo veel kunstvoorwerpen teruggevonden. Dat sluit natuurlijk niet uit dat zij toch meer kunst maakten dan we nu denken. De moderne mens heeft meer nagelaten.

Zo maakt hij prachtige grot­schilderingen. In enkele grotten heeft hij zelfs beelden van klei geboetseerd. Bij het schilderen licht hij zichzelf bij met fakkels of met lampen op basis van dierenvet. Hij beeldt voornamelijk dieren uit waar hij zelf jacht op maakt: rendieren, paarden, mammoeten, bizons … Wetenschappers denken dat ze een magisch doel hebben: door de dieren af te beelden hoopt de mens ze in handen te krijgen. Misschien wil hij de steun van de goden bij de jacht afsmeken.

Het valt wel op dat veel schilderingen diep in de grotten gelegen zijn. Sommige grotschilderingen zijn 30 000 tot 35 000 jaar oud. Behalve schilderingen zijn er ook zogenaamde venusbeeldjes gevonden: naakte vrouwen met overdreven grote borsten en billen. Veel beeldjes lijken zwanger. Men vermoedt dat de beelden een godsdienstige functie hebben. Ze dienen misschien om van een god vruchtbaarheid af te smeken zodat de stam niet zou uitsterven door een gebrek aan kinderen. De meeste beeldjes zijn 35 000 tot 11 000 jaar geleden gemaakt.

BRON 5 - 6 -7

genetisch materiaal: bouwstenen in lichaamscellen die o.a. bepalen hoe een lichaam opgebouwd wordt en eruitziet, zoals DNA harpoen: een grote pijl met weerhaken

@

VA

N

BRON 2-3 - 4

De moderne mens maakt kunst

IN

3

KENNEN

KUNNEN

1 2 3

1

het begrip ‘jager-voedselzoeker’ uitleggen drie kenmerken van de moderne mensensoorten geven en uitleggen de twee types moderne mensensoorten opnoemen en in de tijd situeren 4 de twee types met elkaar vergelijken: tijd, plaats, kunst en werktuigen 5 het uiterlijk van de neanderthaler en de homo sapiens met elkaar vergelijken 6 drie mogelijke redenen voor het verdwijnen van de neanderthaler opnoemen 7 twee voorbeelden van kunst van de moderne mens geven en uitleggen

2

3

schedels met elkaar vergelijken aan de hand van een tekening uitleggen hoe een wapen werkt bronnen sorteren volgens soort

B DE PREHISTORIE

29

BRON 3 Neanderthalers gaven ons nuttige genen

De Kebaragrot in Israël bewijst mogelijk dat neanderthalers hun doden begraven. De grafkuil is duidelijk zichtbaar. Hij moet met zorg uitgegraven zijn, want er wordt rekening gehouden met de grootte van het lijk.

Welk bewijs voor een begrafenis denkt men gevonden te hebben?

Lang hebben we onszelf voorgehouden dat neanderthalers primitieve bruten waren, holbewoners in berenvellen die tot een uitgestorven zijtak van de mensheid behoorden. Zoals we lang hebben geloofd dat de aarde het middelpunt van het heelal was, dat ze de enige bewoonbare planeet in dat heelal was, dat mensen de enigen zijn die werktuigen gebruiken, de enigen met taal, de enigen die intelligent genoeg zijn om te kunnen schaken. We staan veel dichter bij de apen en de varkens dan we lang hebben willen toegeven.

En hoewel de moderne homo sapiens de homo neanderthalensis zo’n 35 000 jaar geleden inderdaad van het toneel heeft gespeeld, is de jongste jaren gebleken dat we er ook duchtig mee gepaard hebben, met vruchtbare resultaten. Naargelang het onderzoek hebben we één tot zes procent van onze genen aan hen te danken. (…)

Het klinkt misschien verrassend dat we eigenschappen overgenomen hebben van een mensensoort die de strijd met ons verloren heeft, van losers in de natuurlijke selectie. Maar eigenlijk is dat zo zinnig als wat, zegt Janet Kelso. ‘De neanderthalers leefden al tweehonderdduizend jaar in Europa en West-Azië op het moment dat de moderne mensen daar arriveerden.

Het is alleen maar logisch dat ze beter aangepast waren aan het lokale klimaat, voedsel en ziekteverwekkers.

Door met hen te kruisen hebben we die nuttige genen meegekregen en gehouden.’

IN

BRON 1 Een graf van een neanderthaler

VA

N

BRON 2 Twee schedels

Uit: Pieter Van Dooren, ‘Neanderthalers maakten ons stoer’, De Standaard, 11 januari 2016

a

@

Een schedel van een neanderthaler (links) uit La Ferassie en een schedel van een moderne mens uit Cro Magnon. Beide vindplaatsen bevinden zich in Frankrijk.

Welke mensensoort (homo sapiens of neanderthaler) heeft: - het hoogste voorhoofd?

- de laagste hersenpan?

- de zwaarste wenkbrauwbogen?

- het meest terugwijkende voorhoofd?

BRON 4 De speerwerper of speerdrijver

De eerste speerwerper of speerdrijver werd ongeveer 20 000 jaar geleden gebruikt. Je kunt er veel verder mee gooien. De speer rust in een gleuf in het uiteinde van de werpstok of op een haakje.

Welk voordeel voor de jacht biedt een speerwerper?

30

LES 5 De komst van de homo sapiens

Hoe blijkt uit de tekst dat wij doorheen de geschiedenis wel meermaals foute overtuigingen hadden? b Welk voordeel hebben seksuele betrekkingen met neanderthalers opgeleverd voor de moderne mens?

BRON 5 Grotschilderingen

B

IN

A

De verf is gemaakt op basis van natuurlijke producten (mineralen, houtskool, leem …). De producten worden met de hand gemalen en vermengd met een vloeistof (water, dierenvet, urine, bloed, plantensap …). De kunstenaars schilderen met hun vingers, met twijgen, vogelveren en borstels van paardenhaar. Ze blazen de verf ook tegen de wand door holle beenderen.

C

Geef drie diersoorten die hier worden afgebeeld. b Beschrijf hoe je prehistorische verf maakt.

VA

N

a

BRON 6

BRON 7 D e Venus van Lespugue

De Venus van Willendorf

@

Oostenrijk, gemaakt uit kalksteen, gekleurd met rode oker, ca. 11,1 cm hoog en ca.

26 000 jaar oud

a

Welke opvallende gelijkenissen zijn er tussen de beeldjes?

Welke kenmerken worden beklemtoond? Wat zou daarvan de bedoeling kunnen zijn? b Situeer deze beeldjes in tijd, ruimte en maatschappelijk domein.

OPDRACHT Bekijk alle bronnen van deze les.

Twee bronnen zijn niet primair. Welke?

Frankrijk, gemaakt uit mammoetivoor, ca. 14,7 cm hoog en ca. 25 000 jaar oud

B DE PREHISTORIE

31

6

De werktuigen van de prehistorische mens

IN

Niet alleen mensen, maar ook sommige dieren gebruiken werktuigen. De mens gebruikt echter niet alleen werktuigen, hij máákt ze ook zelf. Welke werktuigen maakt de eerste mens? Hoe maakt hij ze? Blijft hij dezelfde werktuigen gebruiken? Welke materialen gebruikt hij?

1

Vuur: een heel belangrijke ontdekking

BRON 1-2 Vuur speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van de menselijke beschaving. Meer dan een miljoen jaar geleden gebruiken de vroegste mensen misschien al vuur dat op natuurlijke wijze ontstaat, bijvoorbeeld door een bliksemschicht of een vulkaanuitbarsting. Ongeveer 400 000 jaar geleden slaagt de mens erin om zelf vuur te maken.

Vuur maken gebeurt op verschillende manieren. Een eerste techniek is met twee stenen vonken maken boven ontvlambaar materiaal, zoals droog mos of stukjes van de tondelzwam. Een andere techniek is de ‘vuurboor’, waarbij de mens hout over hout wrijft.

Het vuur dient voor verwarming. Zo kunnen de mensen in koudere streken gaan wonen. Maar vuur is ook nuttig om stukken bos plat te branden: zo krijg je landbouwgrond of kun je een nederzetting bouwen.

Daarnaast wordt vuur natuurlijk ook gebruikt om voed­ sel te bereiden en dient het als bescherming tegen roofdieren. Zelfs bij de jacht komt vuur van pas: als je een stuk land afbrandt, verlaten de dieren hun schuil­ plaats en zo krijgen jagers ze gemakkelijk te pakken.

@

chopper: een stenen werktuig met slechts één rand, die weinig bewerkt en onregelmatig is

2

De eerste werktuigen zijn van steen gemaakt

Op basis van de meest gebruikte materiaalsoort delen archeologen de prehistorie in deze periodes in: de steentijd, de kopertijd, de BRON 3

32

.

v.

C

00

12

±

BRONS

IJZER

bronstijd en de ijzertijd. Die periodes beginnen niet gelijktijdig over de gehele wereld. Zo begint de steentijd in Oost-Afrika meer dan 2,5 miljoen jaar geleden en in streken met een gematigd klimaat ongeveer 700 000 jaar geleden.

VA

vonk: brandend of gloeiend deeltje dat ergens afvliegt; vuursprank

KOPER

N

STEEN

±

±

55

33

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

Chronologie van het gebruik van materialen in het oude nabije oosten

LES 6 De werktuigen van de prehistorische mens

De oudste techniek om werktuigen te maken is het afslaan van enkele stukken van een steen om aan één zijde een punt of een snede te krijgen (‘pebble tools’ of ‘choppers’). Archeologen denken dat de afgeslagen stukken op hun beurt gebruikt of bewerkt werden tot kleiner gereedschap. Ongeveer 1,6 miljoen jaar geleden maakt de mens eenvoudige stenen vuistbijlen. Van de hele steen (meestal vuursteen) worden stukken afgeslagen om een gewenste vorm te krijgen. Die werktuigen eindigen aan de ene kant in een punt en zijn aan de andere zijde rond. De mens bewerkt ook andere materialen dan steen vanaf 1,5 m.j.g., zoals botten van grote zoogdieren.

Daarna gaat de mens bewust stukken van een steen afslaan om daarmee werktuigen te maken (afslagwerktuigen). Het eindpunt van die ontwikkeling zijn kleine werktuigen van enkele centimeters groot.

Ze worden bijvoorbeeld in jachtgerei van hout en been (pijlen, harpoenen enz.) vastgezet.

Nog later slijpt of polijst de mens werktuigen. Het voordeel van de slijptechniek is dat zo een rechte snede kan gemaakt worden. Die stenen werktuigen gaan ook langer mee. De mens slaagt er ook in om gaten in stenen te boren: zo kan er een steel ingezet worden.

Op het einde van de prehistorie leert de mens metalen bewerken: eerst koper, daarna brons en ijzer. Dat gebeurt niet overal op hetzelfde moment.

De kopertijd komt in sommige streken niet voor, omdat de mens daar meteen van steen op brons overschakelt.

BRON 4 -5 - 6

legering: metaalmengsel.

Zo is brons een samensmelting van koper en tin. smeedkunst: techniek om metaal te verhitten en te bewerken

RANDINFO

Een smidse in Wales

VA

N

Koper is het eerste metaal dat de mens gebruikt. Het komt vrij in de natuur voor. Eerst bewerkt de mens het koper door het in een bepaalde vorm te slaan.

Daarna ontdekt hij dat koper gesmolten kan worden in een eenvoudig kampvuur. Het vloeibare koper wordt in een open vorm gegoten. Na afkoeling wordt het gescherpt en gepolijst. Stenen werktuigen zijn echter scherper dan hun koperen tegenhangers.

Brons is een legering van koper en tin. Koper is een zacht metaal, maar door er tin aan toe te voegen wordt het veel harder. Koper en tin komen van nature bijna niet samen voor. Daarom moet het worden aangevoerd. Dat bevordert de handel tussen volkeren. Brons smelten vereist technische kennis en vaardigheid. Werktuigen in brons zijn veel sterker dan koperen werktuigen. Je kunt brons, net zoals koper, in allerlei vormen gieten, maar brons is gemakkelijker te bewerken.

IJzer heeft, naast alle pluspunten van brons, zijn hardheid als voordeel. Bovendien is ijzer goedkoper dan brons. In de primitieve ovens is de temperatuur nooit zo hoog dat het ijzer volledig smelt: de gewonnen ijzerkorrels uit de oven worden daarna in het vuur samengesmeed door de smid.

Vooral wapens (speren, zwaarden ... ) en allerlei gebruiksvoorwerpen voor de landbouw worden van ijzer gemaakt. De ploeg (een uitvinding uit de bronstijd) snijdt met een ijzeren mes dieper in de grond waardoor die beter wordt omgewoeld en vruchtbaarder wordt.

Voor sieraden blijft brons de voorkeur genieten.

IN

3

De metaaltijden: van koper naar brons en ijzer

@

Hoe verder je teruggaat in het verleden, hoe minder bronnen er zijn. Archeologen vinden soms werktuigen waarvan ze niet weten hoe ze gemaakt werden en waarvoor ze dienden. Om dat toch te weten te komen, proberen wetenschappers die werktuigen zelf te maken en te gebruiken. De smid wordt vanaf de metaaltijden een belangrijke ambachtsman. Hij maakt werktuigen en wapens.

KENNEN

KUNNEN

1 2 3 4 5

1 2

vier voordelen van vuur voor de mens opnoemen twee vormen van vuurproductie beschrijven de evolutie van de steenbewerking in vier stappen beschrijven de volgorde van de door de mens gebruikte metalen opnoemen een voor- en een nadeel van de gebruikte metalen opnoemen

informatie uit bronnen halen verschillende werktuigen onderscheiden 3 werktuigen chronologisch sorteren 4 bronnen sorteren volgens soort 5 een bron situeren in de tijd 6 bronnen vergelijken

B DE PREHISTORIE

33

BRON 1

Vuur maken

BRON 2

Koken maakte ons tot mens

N

IN

De juiste datering van de ontdekking en het gebruik van vuur door mensen is voorwerp van voortdurend onderzoek (…) Het eerste gebruik van vuur door de mens gebeurde misschien al 1,5 miljoen jaar geleden in Afrika … Het vinden van bewijs van het eerste regelmatige gebruik van vuur is moeilijk, omdat het identificeren van oude vuurhaarden niet altijd eenvoudig is …

Mogelijk bewijs van verbrande resten van een miljoen jaar oud is te vinden in de Wonderwerkgrot in de provincie Noord-Kaap in Zuid-Afrika. Echte aanwijzingen van het regelmatige gebruik van vuur zijn afkomstig van grotten in Israël die dateren tussen 400 000 en 300 000 jaar geleden en omvatten het herhaalde gebruik van een enkele haard in de grot van Qesem en aanwijzingen voor het braden van vlees … De volgende fase was om een vuur te kunnen aanmaken … Het gebruik van vuurstenen om vuur te maken kan zich al 400 000 jaar geleden hebben voorgedaan, maar concreet bewijs daarvan dateert van 40 000 jaar geleden …

Welk werktuig wordt gebruikt om vuur te maken? (Kijk goed naar de handen.) b Verklaar hoe je daar vuur mee kunt maken. c De prehistorische mens gebruikte nog een andere techniek om vuur te maken. Zoek in de lestekst op welke. d De eerste mens wist niet hoe hij vuur moest maken.

Hoe verkreeg hij vuur? e Is dit een primaire of een secundaire bron? f Uit welke tijd stamt de bron? Over welke tijd gaat de bron?

Uit: A.C. Scott, ‘When Did Humans Discover Fire?’, Time Magazine, 1 juni 2018 (eigen bewerking en vertaling)

VA

a

BRON 3

De werktuigen van de eerste mens B

@

A

a Rangschik de vier werktuigen chronologisch. b Waarvoor zou elk werktuig gebruikt zijn? c Als je geen geschreven bronnen hebt, hoe kun je dan uitzoeken waarvoor iets gebruikt werd?

34

a Verklaar de titel bij het document. b Waarom worden in de tekst begrippen als ‘misschien’ en ‘mogelijk’ gebruikt?

LES 6 De werktuigen van de prehistorische mens

C

D

BRON 4 Ötzi, de ijsman

N

IN

De mummie van Ötzi in het Archeologiemuseum in Bolzano, Italië In 1991 werd in het Ötztal in de Alpen, op de grens van Oostenrijk en Italië, een man gevonden die daar leefde omstreeks 3300 v.C. Door koude en wind is hij als het ware gevriesdroogd en ontzettend goed bewaard. Het is een heel belangrijke vondst. De man (Ötzi genoemd) droeg als uitrusting met zich mee: een soort rugzak, een pijlenkoker en pijlen, een koperen bijl, een vuurstenen dolk, kleinere gereedschappen en paddenstoelen. Hij was goed uitgerust voor een tocht door de Alpen. Ötzi droeg een lendenlap en beenlingen, losse pijpen die met een koord aan een tailleriem werden vastgemaakt. Dat soort kledij werd zo’n honderd jaar geleden nog gedragen door Noord-Amerikaanse indianen.

Zijn kleding was genaaid met draden van pees. Sommige stukken waren hersteld met boombast.

BRON 5 R econstructie uit 2013

VA

Kom je graag meer te weten over Ötzi, kijk dan bij het onlinemateriaal.

ONTDEKPLAAT

In welke tijd leefde Ötzi? Kies uit: de steentijd, de kopertijd, de bronstijd of de ijzertijd. b Waarom is de vondst van Ötzi zo belangrijk? c Beschrijf de uitrusting van Ötzi. d Wat klopt er niet aan de reconstructie?

@

a

Reconstructie door Adrie en Alfons Kennis, 2013.

Genetisch onderzoek in 2023 toont aan dat Ötzi in werkelijkheid een getaande huidskleur en donkere ogen had en dat hij al beginnend kalend moet geweest zijn. In feite leek de levende Ötzi veel meer op de mummie dan aanvankelijk gedacht!

BRON 6

Een ijzeren zwaard

a Waaruit bestaat het zwaard oorspronkelijk? b Hoe wordt daar een zwaard van gemaakt?

B DE PREHISTORIE

35

7

Veranderingen in het neolithicum

50 00

30 00

±

±

v.C .

60 00 ±

China Amazonewoud

Egypte Zuidoost-Europa

Papoea-Nieuw-Guinea

N

Vruchtbare Sikkel

v.C .

65 00 ±

v.C .

v.C .

v.C .

70 00 ±

v.C .

80 00 ±

±

10

00 0

v.C .

Het begin van de landbouw

IN

Het is een mythe dat mensen in de prehistorie alleen in kleine groepen jagers-verzamelaars leefden. Al lang voor de uitvinding van de landbouw bestaan er georganiseerde samenlevingen. Maar met de komst van de landbouw na de laatste ijstijd vestigen steeds meer mensen zich op een vaste plaats. Waarom vestigen mensen zich op een vaste plaats? Waar vind je die eerste nederzettingen? Welke veranderingen brengt dat mee voor de samenleving?

Zuidoost-Azië

Midden-Amerika

1

Zwervende mensen vestigen zich geleidelijk aan

Op het einde van de laatste ijstijd wordt het warmer. IJsvlakten smelten. Langs de kusten en de rivieren loopt heel wat land onder water. Grote gebie­ den worden vruchtbaar. In bepaalde gebieden van het Nabije Oosten (Zuidwest-Azië) ontstaat een overvloe­ dige, wilde plantengroei. Kleine groepen mensen gaan daar wonen. Ze zwerven niet meer rond, maar blijven voor een langere tijd op een bepaalde plek: ze worden sedentair. Het gebied in het Nabije Oosten met de eerste nederzettingen heeft op de kaart ongeveer de vorm van een sikkel. Dat gebied noemen we daarom ‘de Vruchtbare Sikkel’.

landbouwers. Daardoor groeit de bevolking. Meer inwoners betekent dat er meer voedsel nodig is. Dus gaan de mensen op zoek naar nieuwe vruchtbare gronden: groepen wijken uit naar andere gebieden.

Omstreeks 6500 v.C. ontstaan in Zuidoost-Europa zo de eerste Europese boerengemeenschappen.

De mensen leren hoe ze dieren tam kunnen maken (domesticeren). Ze kweken dieren vaak met de bedoeling ze te slachten: de veeteelt is begonnen.

Dat zou zelfs al voor het begin van de landbouw gebeurd zijn. De eerste gedomesticeerde dieren waren waarschijnlijk o.a. de hond, het schaap, de geit, het varken en het rundvee. De mens haalt een heleboel voordelen uit gedomesticeerde dieren: vlees, lastvervoer, kleding (vacht), gebruiksvoorwerpen (uit dierenbotten) enz.

Later worden de dieren ook gebruikt voor zwaar werk in de landbouw, zoals het omploegen van de landbouwgrond. Het sedentair worden, het ontstaan van de landbouw en het domesticeren zijn heel belangrijke veranderingen. We noemen dat de agrarische of neolithische (r)evolutie. In sommige gebieden, zoals in de Vruchtbare Sikkel, gebeurt de overgang geleidelijk (evolutie) en in andere gebieden, zoals in NoordwestEuropa, gebeurt de overgang snel (revolutie). Soms lees je dat mensen voor die tijd alleen maar in kleine groepen jagers-verzamelaars leefden. Dat is een verkeerd beeld van het verleden. Ook voor de uitvinding van de landbouw bestaan er al georganiseerde samenlevingen.

VA

Nabije Oosten: het Midden-Oosten, gebied gelegen tussen Egypte en Irak en tussen Turkije en Jemen sedentair: een vaste verblijf- of standplaats hebbend

sikkel: werktuig in de vorm van een halve maan om te maaien

@

domesticeren: wilde dieren gewend maken aan de nabijheid van mensen, tot huisdier maken (domus = huis); ook gewassen kunnen door de mens worden gedomesticeerd.

BRON 1

verandering: iets wat op een bepaald moment wijzigt, meestal minder geleidelijk (zie evolutie)

revolutie: een snelle en ingrijpende gebeurtenis die grote veranderingen met zich meebrengt

36

2

In de Vruchtbare Sikkel ontwikkelt de mens de landbouw en de veeteelt

BRON 2-3-4 De landbouw ontstaat waarschijnlijk in de

Vruchtbare Sikkel. Het gebied heeft een vruchtbare bodem. Het regent regelmatig, weliswaar in kleine hoeveelheden. Bovendien zijn er bronnen en rivieren.

Water is van levensbelang voor mens, plant en dier.

Aanvankelijk oogsten de mensen het wilde graan dat overal in overvloed groeit. Tegelijk blijven ze ook nog steeds vissen en jagen. Pas later beginnen ze de vruchtbare gronden te bewerken: ze zaaien en oogsten zelf granen. Ze worden stilaan steeds betere

LES 7 Veranderingen in het neolithicum

Omdat mensen langer op dezelfde plek blijven wonen, moeten hun woningen steviger zijn. Ze bouwen sterke lemen hutten. Ze ontwikkelen nieuwe werktuigen: houten graaf- en plantstokken om de grond te bewerken, houten sikkels met ingezette scherpe steentjes, maalstenen om graan tot meel te vermalen enz.

RANDINFO Gedomesticeerde dieren en hun voorouders De koe

neolithisch: behorend tot het neolithicum, de laatste periode van de steentijd, voor de opkomst van het gebruik van metalen

De hond

Het varken

VA

N

De kat

Het rijke voedselaanbod zorgt voor een aanzienlijke bevolkingstoename. Omdat een oogst kan mislukken, leggen ze voedselvoorraden aan. In de Vruchtbare Sikkel verandert de nomadische samenleving geleidelijk in een sedentaire samenleving.

IN

3

De hele samenleving verandert

@

De wilde kat

De oeros

De wolf

Het everzwijn

KENNEN

KUNNEN

1

1

de begrippen ‘nomadische samenleving’, ‘sedentaire samenleving’, ‘domesticatie’, ‘neolithicum’, ‘verandering’ en ‘revolutie’ uitleggen 2 het effect van het klimaat op de plantengroei in sommige gebieden uitleggen 3 het ontstaan van de ‘echte’ landbouw beschrijven 4 twee voorbeelden van domesticatie geven 5 het nut van huisdieren voor de mens uitleggen 6 twee veranderingen in de neolithische samenleving uitleggen

2

3

de Vruchtbare Sikkel op een kaart aanduiden vier hedendaagse landen opnoemen die in de vroegere Vruchtbare Sikkel liggen een grafiek analyseren

B DE PREHISTORIE

37

De Vruchtbare Sikkel (10 000 tot 6000 v.C.)

IN

BRON 1

Geef vier hedendaagse landen die in de Vruchtbare Sikkel liggen.

Kijk op de kaart achteraan in dit boek of zoek het op in een atlas. b Waarom ontstaat de landbouw in die streek? Zoek twee redenen in de lestekst.

De verspreiding van de landbouw in Europa

@

VA

BRON 2

N

a

a

In welk gedeelte van Europa raakt de landbouw het eerst bekend?

Kies uit: Noord-Europa, West-Europa, Zuidwest-Europa, Zuidoost-Europa of Oost-Europa. b Beschrijf de evolutie die je op de kaart kunt zien.

38

LES 7 Veranderingen in het neolithicum

De verspreiding van de landbouw en de domesticatie

N

IN

BRON 3

VA

a Noem twee landbouwproducten die men in Amerika teelt en niet in Europa. b Noem vijf gebieden waar vóór 5000 v.C. aan landbouw werd gedaan. c In welke gebieden worden de kameel en het paard voor het eerst gedomesticeerd?

BRON 4

Onderzoek naar de domesticatie van een aantal diersoorten

Een gedomesticeerd dier plant zich voort in gevangenschap, is gemakkelijk te voeden, groeit snel op, is gewend aan mensen en gedraagt zich niet agressief tegenover hen. Wetenschappers zijn niet altijd zeker wanneer dieren voor het eerst werden gedomesticeerd. Soms ontdekken ze oudere resten, waardoor ze de data in de tabel moeten aanpassen. Zo lijken sommige overblijfselen erop te wijzen dat er al 33 000 jaar geleden hondachtigen bij de mens leefden.

Datum

Plaats

Hond

15 000 v.C.?

Europa? China?

Geit

10 000 v.C.

Iran

Schaap

8000 v.C.

Azië, Midden-Oosten

Varken

13 000 v.C.

Midden-Oosten

Koe

8000 v.C.

India, Midden-Oosten

Kat

7000 v.C.

Middellandse Zeegebied

Kip

6000 v.C.

Zuidoost-Azië

Cavia

5000 v.C.

Zuid-Amerika

Ezel

5000 v.C.

Egypte

Paard

4000 v.C.

Oost-Europa

Lama

4000 v.C.

Zuid-Amerika

Rotsduif

3000 v.C.

Egypte, Middellandse Zeegebied

Kameel

2500 v.C.

Centraal-Azië

@

Dier

a

Kies drie dieren uit het lijstje en zoek op of de datum en de plaats nog dezelfde zijn. b Leg uit waarom een tijger geen gedomesticeerd dier is.

B DE PREHISTORIE

39

B

OVERZICHT

De prehistorie

PREHISTORIE

STREEK OF VOLK ZONDER SCHRIFT

IN

ONTSTAAN EN EVOLUTIE VAN DE MENS • Bronnen zijn zeldzaam, onvolledig en onduidelijk • Een lange geleidelijke evolutie van hominiden (mensachtigen) naar mens • Mens = voldoende hersenen + rechtop lopen + steeds betere werktuigen • Eerste hominiden: 7 tot 8 miljoen jaar geleden • Eerste mensen: ca. 2,5 miljoen jaar geleden • Moderne mens (homo sapiens): ca. 320 000 v.C. 0 m.j.g.

Homo sapiens

Homo neanderthaler

Chimpansee Bonobo

Homo erectus

N

Homo

2 m.j.g.

A. afarensis

MENS­ACHTIGEN

Australopithecus

VA

4 m.j.g.

PAN

6 m.j.g.

8 m.j.g.

@

VANUIT AFRIKA VERSPREIDT DE MENS ZICH OVER DE WERELD

?

40

OVERZICHT B De prehistorie

IN

DE HOMO SAPIENS • Grotere herseninhoud • Betere techniek • Gebruikt echte taal

MODERNE MENS (vanaf ca. 320 000 v.C.)

N

NEANDERTHALER (ca. 250 000-30 000 v.C.)

VA

• Jacht en voedselpluk • Betere techniek • Nomaden • Kunstvoorwerpen

HET NEOLITHICUM (DE NIEUWE STEENTIJD)

@

De Vruchtbare Sikkel (Nabije Oosten) • Van nomadische naar sedentaire samenleving • Mensen domesticeren dieren • De landbouw ontstaat (ca. 10 000 v.C.)

Veranderingen in de samenleving • Stevigere woningen • Nieuwe werktuigen • Bevolking neemt toe DE prehistorie PREHISTORIE OVERZICHT B De

41

8

Historisch denken

5

50

4

19

17

±

50

14

±

±

50

0

IN

±

±

35

0

80

0

0

v.

C

v.

C

.

.

Geschiedenis is de wetenschap die onderzoekt hoe de mensen vroeger leefden. Je leert in het vak geschiedenis dus niet alleen verhalen over het verleden, maar ook welke wetenschappelijke methode een geschiedkundige gebruikt om die verhalen te achterhalen. Je leert historisch denken.

Wat betekent ‘historisch denken’? Welke vaardigheden gebruiken geschiedkundigen?

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

MODERNE

N

TIJD

VROEGMODERNE TIJD

VA

In het vak geschiedenis leer je historisch denken. Dat bouw je geleidelijk op in alle lessen dit schooljaar en de volgende schooljaren. In deze les geven we je alvast een overzicht van de vijf onderdelen van historisch denken.

Je zult zien dat historisch denken een combinatie is van kennis over het verleden en vaardigheden die je nodig hebt om die kennis te achterhalen en te vertellen.

bruikbaar: een bron is bruikbaar als ze een antwoord geeft op de historische vraag

Vragen stellen over het verleden en het heden

Historisch denken start met een historische vraag. In het begin van elke les formuleren we de vragen die we tijdens die les zullen onderzoeken. Je vindt ze in het blauw in de inleiding. Alle vragen die je stelt over het verleden, de relatie heden-verleden en de manier waarop kennis over het verleden tot stand komt, zijn historische vragen.

2

Een geordend beeld van het verleden opbouwen

@

betrouwbaar: een bron is betrouwbaar als ze een correct antwoord geeft op de historische vraag

1

representatief: een bron is representatief als ze een typerend antwoord geeft op de historische vraag

Geschiedkundigen ordenen stukjes geschiedenis in tijd, ruimte en maatschappelijk domein (zie les 2).

Zo krijg je een beter overzicht en inzicht. Tegelijkertijd leer je historische begrippen en structuurbegrippen (zie woordenlijst) om de kenmerken van de samenlevingen die je bestudeert juist te benoemen.

3

Kritisch redeneren met en over bronnen

Om vragen te beantwoorden, zoek je naar informatie in bronnen. In les 3 heb je geleerd dat je die in verschillende

42

LES 8 Historisch denken

groepen kunt indelen: geschreven, ongeschreven, primair, secundair, historische bron of historisch werk.

Bronnen moeten kritisch onderzocht worden. Ten eerste moet je je afvragen of de bron bruikbaar is. Bronnen zijn bruikbaar als ze een antwoord geven op de historische vraag die je onderzoekt. Dat antwoord is echter niet altijd betrouwbaar. Om de betrouwbaarheid te beoordelen, moet je eerst en vooral onderzoeken wie de maker van de bron is. Vraag je af hoe goed de maker op de hoogte kan zijn van de feiten die hij vertelt en of hij niet beïnvloed wordt door zijn afkomst, beroep, godsdienst, woonplaats enzovoort. Interessant is ook te weten te komen voor welk doelpubliek de bron is gemaakt en wat de functie of bedoeling van de bron is. Misschien heeft de maker wel helemaal niet de bedoeling om de waarheid te vertellen, zelfs als hij die goed kent. Ten derde moet je beoordelen of de bron wel een representatief antwoord geeft op de historische vraag. Dat betekent dat je moet achterhalen of de bron wel een typisch beeld geeft van het verleden dat je onderzoekt. Stel je voor dat van onze samenleving alleen de boeken over taarten bakken zouden overblijven. Een latere onderzoeker zou daaruit foutief kunnen besluiten dat we vooral bezig waren met taarten bakken en … opeten.

Een geschiedkundige zal een bron ook altijd vergelijken

4

Historische beeldvorming: een beeld over het verleden maken

Geschiedenis is een reconstructie van het verleden.

Geschiedkundigen vertellen wat zij denken dat er in het verleden gebeurd is. Daar slagen ze niet altijd in omdat er bijvoorbeeld weinig of geen bronnen zijn.

Als er een nieuwe bron ontdekt wordt, bevat die soms nieuwe informatie waardoor men het beeld moet aanpassen. Het klinkt raar, maar de geschiedenis kan dus veranderen! Telkens als men nog oudere resten van bijvoorbeeld de homo sapiens vindt, moet de ontstaansgeschiedenis van die mens aangepast worden.

Hoe we naar het verleden kijken, wordt bovendien beïnvloed door wie we zelf zijn. Dat noemen we standplaatsgebondenheid. En soms wordt ons beeld van het verleden beïnvloed door mythes. Dat zijn verhalen over personen of gebeurtenissen die van generatie op generatie worden doorverteld en de realiteit overdrijven.

Geschiedkundigen vergelijken ook graag het heden en het verleden en ze onderzoeken de verbanden tussen de twee. Kennis over het verleden, geeft inzicht in het heden en zelfs in de toekomst.

reconstructie: iets dat uit losse stukken of feiten weer in elkaar is gezet, in de oorspronkelijke vorm hersteld standplaats­ gebondenheid: tijd, ruimte, maatschappelijke positie en persoonskenmerken beïnvloeden de blik op (historische) gebeurtenissen mythe: een verhaal dat veel mensen kennen, maar dat niet overeenkomt met de werkelijkheid

N

Met de informatie uit bronnen beantwoord je de vragen en vorm je een beeld over een gebeurtenis, persoon, gewoonte … van het verleden. Handige hulpmiddelen zijn daarbij bijvoorbeeld begrippen zoals oorzaak en gevolg, gepland of toeval enzovoort. Die begrippen noemen we historische redeneerwijzen.

Geschiedkundigen proberen ook foute beelden over het verleden te verbeteren. In veel historische films, boeken, strips … gedragen de figuren zich bijvoorbeeld meer zoals hedendaagse mensen dan als mensen uit de tijd waarin het verhaal zich afspeelt.

5

Reflectie: nadenken over het verband tussen verleden, heden en toekomst

IN

met andere bronnen over hetzelfde onderwerp. Alleen zo kun je achterhalen wat er in het verleden is gebeurd.

In de geschiedenislessen zul je dus leren om zelf ook kritisch met bronnen om te gaan. Dat is ook buiten het vak geschiedenis een belangrijke vaardigheid. Alleen al via het internet komt er dagelijks een heleboel informatie op je af.

VA

In alle lessen van STORIA HD komt het historisch denken aan bod. Dat kan één onderdeel of alle onderdelen zijn. In de onderstaande kadertekst vind je de vraagstelling van historisch denken toegepast op een onderzoek.

Welke vragen uit het historisch denken kan ik voor een onderzoek gebruiken?

Historisch denken leert je kritisch omgaan met informatie. In deze tijden van ‘fake news’ en een overaanbod aan meningen in alle media is dat geen overbodige vaardigheid.

Historische vragen stellen a Wat wil je onderzoeken? Welk probleem wil je bestuderen? b Op welke vragen wil je een antwoord?

2

Situeren in tijd, ruimte en domein In welke tijd, ruimte (plaats) en maatschappelijk domein hoort het onderzoeksobject thuis?

@

1

3

Bronnen en werken kritisch bestuderen Bronnen helpen je om de historische vragen te beantwoorden. a Welk soort bron is het?

1 Is het een bron of een werk?

2 Is het een primaire of een secundaire bron?

3 Is het een geschreven of een ongeschreven bron?

4 Is de bron origineel of is ze bewerkt? b Is de bron bruikbaar? Geeft ze een antwoord op de historische vraag? c Wie heeft de bron gemaakt?

1 Zoek inlichtingen over de maker: zijn naam, nationaliteit, geboortedatum, sterfdatum, beroep, functie, afkomst …

2 Kan de maker op de hoogte geweest zijn van wat hij vertelt?

B DE PREHISTORIE

43

d Waarvoor is de bron gemaakt?

1 Wat is de bedoeling of functie van de bron? Wil de bron informeren, overtuigen, ontspannen, ontroeren of activeren?

2 Voor wie is de bron bedoeld? Wat is het doelpubliek? e Is de bron betrouwbaar? Geeft ze een correct antwoord op de historische vraag?

Is de bron representatief ? Geeft ze een typerend antwoord op de historische vraag? f Vergelijk de bron met andere bronnen en werken. Welke verschillen en gelijkenissen zijn er?

Historische beeldvorming: een beeld van het verleden maken a Welke antwoorden op je vraag of je probleem heb je gevonden? b Welk beeld van het verleden krijg je dankzij je antwoorden? c Met welke vragen blijf je zitten?

5

Reflectie: nadenken over je onderzoek en de resultaten a Werd je onderzoek door iets of iemand beïnvloed?

KENNEN

2 3

KUNNEN

de begrippen ‘reconstructie’, ‘mythe’ en ‘standplaatsgebondenheid’ uitleggen drie beperkingen van bronnen opnoemen en uitleggen het verschil tussen de geschiedenis en het verleden uitleggen

1

2 3

de bruikbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen de betrouwbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen beoordelen of een bron representatief is om een historische vraag te beantwoorden informatie uit historische kaarten afleiden

N

1

IN

4

4

@

VA

BRON 1 De ingang van de grot van Spy

De beenderresten in Spy zijn 36 000 jaar oud. De ontdekking in 1886 levert het eerste bewijs van het bestaan van een andere mensensoort: de neanderthaler.

In 1886 ontdekken onderzoekers menselijke beenderen in de grot van Spy. Onmiddellijk komen er allerlei vragen bij hen op. Welke van deze vragen zijn historische vragen? a Hoe oud zijn deze beenderresten? b Met welke techniek kunnen we de ouderdom van de beenderen bepalen? c Hoe oud is deze grot? d Zijn dit resten van een uitgestorven mensensoort? e Gaat deze ontdekking ons rijk en beroemd maken? f Is het toeval dat het lichaam met het hoofd naar het oosten en de voeten naar het westen ligt? g Graven we verder of waarschuwen we eerst collega’s? h Kunnen we uit de positie van de beenderen afleiden dat het lichaam begraven werd?

44

LES 8 Historisch denken

N

IN

BRON 2 Prehistorische vindplaatsen in België (ca. 200 000-5500 v.C.)

Waar in België waren er belangrijke skeletvondsten?

Werden er in jouw provincie sporen uit de prehistorie teruggevonden?

Is de kaart een bruikbare bron om vraag a en b te beantwoorden? Leg uit waarom.

Is de kaart een betrouwbare bron om vraag a en b te beantwoorden? Geef één argument.

@

a b c d

VA

Deze kaart is gebaseerd op de Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis, 2023

B DE PREHISTORIE

45

Onderzoek 1: 50 000 jaar geleden zijn er nog minstens 4 verschillende soorten mensen

10 20

0

3

VA

Ontdekking homo neanderthalensis

20

N

18

56

IN

Tot 50 000 jaar geleden leefden, tegelijkertijd met homo sapiens, ook neanderthalers, floresmensen en denisovanen. In dit onderzoek nemen we jullie mee in de wetenschappelijke zoektocht naar informatie over die andere homosoorten. Je weet al uit vorige lessen dat bronnen over dit verre verleden heel zeldzaam zijn. Maar archeologen blijven overblijfselen ontdekken en nieuwe technieken, zoals DNA-onderzoek, leveren nieuwe inzichten. Hoe zag de neanderthaler eruit? Wat weten we over de floresmens? Hoe kwamen we de denisovanen op het spoor?

Ontdekking homo denisova Ontdekking homo floresiensis

OPDRACHTEN 1

@

2

Inleiding a Lees de historische vragen en bestudeer alle bronnen. Noteer bij elke historische vraag welke bronnen bruikbaar zijn voor die vraag.

TIP: Je hoeft je nu nog geen zorgen te maken over de betrouwbaarheid van die bronnen. b Zoek in je leerboek of op het internet eerst enkele basisgegevens op: wanneer en waar heeft elke soort geleefd?

Hoe zag de neanderthaler eruit? a Uit welke tijd komen bron 1, 2 en 3? b Zijn het historische bronnen of werken? c Welke van de drie bronnen is een primaire bron? d Is bron 1 een representatieve bron? Kunnen deze resten met andere woorden model staan voor de neanderthaler als soort? Leg uit.

TIP: Representativiteit moet je altijd beoordelen in functie van de historische vraag. e Hoe wordt de neanderthaler door Kupka voorgesteld? f Wat is de bedoeling van bron 2?

Kies uit: informeren/overtuigen/ontspannen/ontroeren/activeren g Wat is het doelpubliek van bron 2? h Is bron 2 een betrouwbare bron? Geeft ze een betrouwbaar beeld van de neanderthaler?

TIP: Betrouwbaarheid moet je altijd beoordelen in functie van de historische vraag. i Verklaar hoe Kupka tot deze reconstructie komt. j Vergelijk bron 2 met bron 3: welke verschillen stel je vast?

46

ONDERZOEK 1 50 000 JAAR GELEDEN ZIJN ER NOG MINSTENS 4 VERSCHILLENDE SOORTEN MENSEN

Wat weten we over de floresmens? a Waar en wanneer werden de eerste fossiele resten van de floresmens gevonden? b Zoek het eiland Flores op een wereldkaart. In welk continent ligt het? c Welke bron over de floresmens is een primaire bron? d Lees bron 6. Welke verklaring geeft de bron voor het ontstaan van deze kleine mensensoort? e Op welk punt spreken bron 6 en bron 7 elkaar tegen? f Welke van de twee bronnen vind je de meest betrouwbare om de historische vraag te beantwoorden?

Geef één argument. g Heel veel vragen over de floresmens blijven tot vandaag onbeantwoord. Noteer er twee. h Wat bewijst het bestaan van deze homosoort in elk geval over de evolutie van de mens?

4

Hoe kwamen we de denisovanen op het spoor? a In welk jaar werd deze mensensoort ontdekt? b De ontdekking van homo denisova gebeurde op een wel heel bijzondere manier. Leg uit. c Welk soort bron is het vingerkootje op de foto in bron 9?

5

Besluit a Hoe toont dit onderzoek dat geschiedenis kan veranderen? b Ga je akkoord met de volgende uitspraak? ‘Geschiedenis is hetzelfde als het verleden.’ Verklaar aan de hand van de resultaten van dit onderzoek.

IN

3

N

BRON 1 Schedel van een neanderthaler (1908)

Schedel van een neanderthaler opgegraven in La Chapelle-aux-Saints (Zuid-Frankrijk) in 1908. De restanten zijn 60 000 jaar oud.

VA

Op basis van de schedel en andere skeletresten trekken geleerden besluiten over het utizicht van de neanderthaler, o.a. dat hij O-benen (gebogen heupen en knieën) had. Nieuw onderzoek in 1957 toont aan dat het om restanten van een oude man ging die een deel van zijn tanden kwijt was en aan een ontsteking van de beenderen leed. Verder onderzoek in 1985 bevestigt dat het individu een beperking had aan de benen. Het gaat dus om iemand die niet als model voor de ganse soort kan gelden.

@

BRON 2 Reconstructietekening (1909) Reconstructie van de neanderthaler van La Chapelle-auxSaints uit 1909 door de Tsjechische kunstenaar Frantisek Kupka (1871-1957). Gepubliceerd in het Franse maandblad l’Illustration in 1909.

Kupka verblijft vanaf 1896 in Parijs. In die periode maakt hij tekeningen voor magazines en studeert hij biologie, geschiedenis en archeologie aan de universiteit. Kupka baseert zich voor zijn tekening op de besluiten van de geleerden die de restanten in 1908 bestuurd hebben. Het maandblad l’Illustration is erg populair en staat bekend voor z’n wetenschappelijke aanpak.

Kupka wordt later een beroemd kunstenaar.

B DE PREHISTORIE

47

BRON 3 Hedenaagse reconstructietekening Reconstructie van de neanderthaler van La Chapelle-aux-Saints uit de 21e eeuw.

BRON 4 Twee schedels vergeleken

IN

De Nederlandse kunstenaars Alfons en Adrie Kennis zijn gespecialiseerd in gezichtsconstructies. Zij baseren zich op een techniek ontwikkeld aan de universiteit van Manchester. Intussen zijn er veel meer restanten van neanderthalers gevonden.

Het kunstenaarsduo vergelijkt tal van schedels van verschillende soorten mensen en mensapen alvorens de reconstructie te starten. Exact is de reconstructie niet.

De haargroei, de oogkleur en de dikte van alle weke delen blijven het resultaat van giswerk. Maar geleerden zijn het er vandaag over eens dat de neanderthaler er beslist veel menselijker uitzag dan men eerst aannam.

VA

N

BRON 5 Reconstructie (2021)

Een schedel van een homo floresiensis naast die van een homo sapiens. De floresmens werd ca. 1,1 m groot en woog maximum 35 kg. Alle gevonden overblijfselen samen dateert men tussen 700 000 jaar en 50 000 jaar geleden.

BRON 6 Onderzoek in 2016

@

Volgens wetenschapper Rik Potts (van het Amerikaanse National museum of Natural History) is de floresmens een rechtstreekse afstammeling van de homo erectus die tot 300 000 jaar geleden in Zuidoost-Azië leefde. Door de ijstijden daalde het zeepeil en konden zij via landwegen naar Indonesische eilanden zoals Flores trekken. Wanneer het zeepeil na verloop van tijd weer stijgt, zaten ze vast op het eiland. Om te overleven zouden ze dan na verloop van tijd kleiner geworden zijn. Kleine mensen verbruiken minder voedsel. Op het eiland leefde ook een soort dwergolifant die eenzelfde evolutie heeft doorgemaakt, maar langs de andere kant kwamen er ook zeer grote ooievaars en behoorlijk grote ratten voor.

Bewerking van een artikel in National Geographic, 2016 Het debat over de precieze herkomst van de floresmens is nog niet gesloten.

Maar de soort toont hoe dan ook aan dat de menselijke evolutie heel flexibel is en dat mensensoorten heel verschillend konden zijn.

48

ONDERZOEK 1 50 000 JAAR GELEDEN ZIJN ER NOG MINSTENS 4 VERSCHILLENDE SOORTEN MENSEN

Reconstructie uit de 21e eeuw van een floresmens.

In 2003 ontdekt men in een grot op het Indonesische eiland Flores restanten van mensen van ongeveer één meter.

BRON 8 Uitgeroeid door de moderne mens?

Volgens de onderzoeker Robert D. Martin (van het Amerikaanse Field Museum of Natural History) is de floresmens gewoon een moderne mens die aan microcefalie leed. Die ziekte zorgt ervoor dat de hersenen en de schedelomvang minder goed groeien. Hij komt tot die conclusie na de vergelijking van een schedel van de floresmens met die van hedendaagse mensen die lijden aan die ziekte.

Volgens Indonesische geleerden leed de floresmens dan weer aan een andere ziekte die dwerggroei veroorzaakt.

Het uitsterven van de floresmens lijkt samen te vallen met de komst van de moderne mens naar het eiland.

Tot op vandaag bestaat de legende van de Ebu Gogo op Flores. Het zou gaan om harige wezens van maximum 1,5 m die zich snel door de jungle bewegen. Ze zouden een eigen taal onder elkaar gebruiken. Omdat ze voedsel stalen en kinderen ontvoerden, hebben de mensen hen uitgeroeid. Op Sumatra bestaat een gelijkaardige mythe over de Orang Pendek wat vertaald ‘korte mens’ betekent. Ook hier zou het om een harig wezen gaan met een menselijk gelaat. Sommige geleerden denken dat het eerder om een apensoort gaat.

Gebaseerd op artikels in het tijdschrift Science, 2006 Robert D. Martin is onderzoeker aan het Amerikaanse Field Museum of Natural History. Hij reageerde kritisch op de classificatie van homo floresiensis als een aparte menselijke soort. Later onderzoek gaf hem ongelijk.

Gebaseerd op artikels in Wikipedia English

VA

N

BRON 9 Een vingerkootje van een 13-jarig meisje

IN

BRON 7 Onderzoek in 2006

Een vingerkootje van een 13-jarig meisje (replica) in het Museum voor Natuurwetenschappen in Brussel.

@

Homo denisova wordt ontdekt in 2010 dankzij DNA-analyse van een fossiel vingerkootje dat twee jaar eerder gevonden was in de Denisova-grot in Siberië. De wetenschappers ontdekken dat het DNA uit de vingerkootje niet overeenkomt met dat van homo sapiens of neanderthalers. Zo komen ze een tot dan totaal onbekende mensensoort op het spoor. Sindsdien zijn er nog maar enkele andere fragmentjes van deze soort gevonden. We weten dus niet hoe de denisovanen eruitzagen. Op basis van hun DNA weten we wel dat ze een gemeenschappelijke voorouder delen met de neanderthaler.

replica: nauwkeurig nagemaakte kopie van een waardevol voorwerp

KUNNEN 1 2 3 4 5 6

een reeks bronnen volgens soort sorteren informatie uit bronnen afleiden de bruikbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag de representativiteit van een bron beoordelen in functie van een historische vraag het onderscheid tussen het verleden en de geschiedenis aantonen

B DE PREHISTORIE

49

In de vorige lessen heb je heel wat geleerd over de eerste mensen en hun levenswijze in de prehistorie. Je weet al dat de mens waarschijnlijk in Afrika ontstaan is en dat in het Nabije Oosten voor het eerst aan landbouw werd gedaan. Europa is nog maar met mondjesmaat aan bod gekomen. In dit onderdeel nemen we Noordwest-Europa tijdens de prehistorie onder de loep. Onze gewesten liggen in dat deel van Europa.

±

35

0

0

N

v.

C

.

IN

C

De prehistorie in Noordwest-Europa

OUDE NABIJE OOSTEN

@

VA

PREHISTORIE

IN 5 4

19

17

±

50

50

N

14

±

0 ±

MIDDELEEUWEN

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD VROEGMODERNE TIJD

VA

M

50

. v.

C 0 80 ±

KLASSIEKE OUDHEID

@

isschien ken je het monument op de bladzijde links wel. Het is wellicht het beroemdste bouwwerk uit de West-Europese prehistorie: Stonehenge. Maar er zijn nog heel wat andere prehistorische overblijfselen teruggevonden. Ook in Vlaanderen. Het kaartje geeft de vindplaatsen uit het neolithicum weer. Misschien is er wel iets in jouw buurt gevonden?

BRON 2 Klokbeker uit een grafheuvel

Grafheuvel bij Mol, ca. 2500 v.C.

BRON 1 Vindplaatsen uit het neolithicum

BRON 3 Verkleuring in de grond Deze verkleuring in de grond bij Riemst toont de plattegrond van een boerderij uit 5000 v.C.

Uit: Centrale Archeologische Inventaris, Onroerend Erfgoed Vlaanderen

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

51

9

Raadsels in steen

±

±

6

0

0

0

v.

C

.

20 ± 0 250 0 v. 0 C .

IN

In Europa zie je vandaag overal sporen van de menselijke aanwezigheid: industrie, steden ... Maar in de prehistorie was Europa één grote wildernis. De mens moest moeite doen om er te overleven. Langzaam ‘bevrijdt’ de mens zich van de natuur en verandert hij het landschap. Welke sporen heeft de prehistorische mens nagelaten?

1

N

NEOLITHICUM IN EUROPA

Neolithische samenlevingen in Europa bouwen grote monumenten

2

Onze kennis over de megalieten is erg beperkt

Wetenschappers zijn het niet met elkaar eens waarvoor de megalieten gediend hebben. Zeker is dat heel wat van die bouwwerken dienstdeden als graven.

Dat leidt men af uit de vondsten van talrijke lichamen die eronder begraven lagen. Maar daarmee is het laatste woord nog niet gezegd.

Veel monumenten staan namelijk zo opgesteld dat ze een astronomische betekenis kunnen hebben. Sommigen denken dat menhirs grenspalen zijn, opgericht om het gebied van een stam of volk af te bakenen. Dat sommige monumenten verzamelplaatsen waren waar verschillende groepen samenkwamen om te feesten, wordt ook als verklaring gegeven. Verder bestaat er onder archeologen ook veel onenigheid over de manier waarop die megalieten werden opgetrokken. Sommige stenen wegen wel honderdduizenden kilo’s! Om die te verplaatsen en op te richten, zijn veel mensen en vooral technische kennis nodig. Dat bewijst voor velen dat de megalithische beschavingen niet zo primitief zijn.

Wetenschappers hebben ook moeite om de ouderdom van de megalieten te achterhalen.

Het gaat vaak om onbewerkte stenen die uiteraard ouder zijn dan de beschavingen die ze hebben opgericht.

Wetenschappers kunnen dus wel de ‘leeftijd’ van de steen bepalen, maar niet altijd die van het monument.

BRON 4

Tussen het begin van het 5e en het midden van het 2e millennium worden in West-Europa met grote stenen allerlei monumenten gebouwd. Vandaag worden die monumenten ‘megalieten’ genoemd.

Dat woord komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘grote stenen’. Naargelang de vorm gebruikt men nog andere namen: een menhir bijvoorbeeld is een grote rechtopstaande steen. Menhirs staan vaak in rijen of cirkels bij elkaar. Een hunebed of dolmen lijkt op een reusachtige stenen tafel. De bekendste megalithische monumenten bevinden zich in Bretagne (Frankrijk) en Zuid-Engeland. Vroeger dachten archeologen dat de eerste megalietenbouwers de technieken hadden afgekeken van de volkeren rond de Middellandse Zee. Nu blijkt echter dat de Europese culturen de techniek zelf ontwikkeld hebben. Meer nog: de megalithische cultuur begint vóór de grote beschavingen in Mesopotamië en Egypte (zie onderdeel D).

In de loop van de geschiedenis verdwijnen er heel wat megalithische bouwwerken in West-Europa. Sommige worden doelbewust verwoest. Andere monumenten werden afgebroken om de stenen te kunnen gebruiken voor andere bouwwerken. Momenteel staan er toch nog altijd bijna 50 000 megalithische monumenten overeind. Onderzoek heeft aangetoond dat bepaalde megalieten houten voorlopers hadden.

BRON 1-2

VA

megaliet: een stenen monument uit de prehistorie (bv. een menhir of een hunebed)

menhir: een grote, rechtopstaande steen

@

hunebed: een megalithisch monument dat meestal bestaat uit een grote, platte steen die op andere stenen is geplaatst astronomisch: wat te maken heeft met de sterrenkunde

52

LES 9 Raadsels in steen

Stonehenge, het ultieme raadsel in steen

Stonehenge, gelegen in Zuid-Engeland, is bij het grote publiek het meest bekende megalithische monument. Het is een vrij groot monument dat in verschillende fasen is opgetrokken. De oudste delen dateren van rond 3000 v.C. De site ondergaat een laatste wijziging tussen 1950 en 1500 v.C. Na het verdwijnen van de samenlevingen die het complex hebben gebouwd, raakt de plaats verlaten. Eeuwen later tast men volkomen in het duister over de betekenis van Stonehenge. Door het ontbreken van enige informatie raken fantastische verhalen over de plek algemeen verspreid. Vooral de duivel als bouwer of bewoner is vrij populair. Internationale faam krijgt Stonehenge vanaf het einde van de 17e eeuw als enkele amateurarcheologen de plaats in verband brengen met Keltische druïden (zie les 10).

BRON 5 - 6

De Kelten vestigen zich echter pas na 500 v.C. in de streek van Stonehenge. DNA-analyses hebben intussen ook bewezen dat Stonehenge gebouwd is door mensen die afkomstig waren uit Anatolië (het hedendaagse Turkije). De Kelten hebben Stonehenge waarschijnlijk wel ooit als heiligdom gebruikt. Die reputatie van mystieke plaats waar bovenaardse (of zelfs buitenaardse) krachten heersen, zal Stonehenge nooit meer kwijtraken. Tot op de dag van vandaag blijven allerlei mensen talrijke – vaak vergezochte – theorieën verkondigen over het doel van het complex en de manier waarop het werd gebouwd. Voor echte archeologen is het ontkrachten van die ‘theorieën’ een bijna voltijdse bezigheid. Hun grootste probleem is evenwel dat ze zelf maar over weinig gegevens beschikken om dat echt te kunnen doen. Op dit moment is het wel zo goed als algemeen aanvaard dat Stonehenge zowel een godsdienstige als een astronomische functie had.

IN

3

RANDINFO buitenaardse wezens. Nog altijd zijn er mensen die dergelijke legendes geloven.

N

@

•

Het woord ‘megaliet’ werd voor het eerst in 1849 gebruikt door Algernon Herbert van de universiteit van Oxford. In 1867 werd de term officieel aanvaard tijdens het internationale congres voor archeologie in Parijs.

AI sinds de middeleeuwen doen de meest fantastische verhalen de ronde over megalithische monumenten. Dat komt omdat men er weinig over wist en eigenlijk nog altijd weinig over weet.

In het dorpje Mousny in de Ardennen bevindt zich een hoop grote keien, die min of meer een cirkel vormen. Een legende beweert dat de keien in feite een herder en zijn schapen zijn, die door Jezus Christus gestraft werden omdat de herder Hem niet wilde helpen! Andere verhalen brengen megalieten in verband met de duivel of zelfs met

•

Een dolmen

VA

•

KENNEN

KUNNEN

1

5

2 3

4

de begrippen ‘megaliet’, ‘hunebed’ en ‘menhir’ uitleggen de samenlevingen van de megalietenbouwers in de tijd situeren twee theorieën over de betekenis en de bouw van megalithische monumenten geven de mysterieuze reputatie van Stonehenge verklaren

informatie uit teksten, kaarten en afbeeldingen halen 6 in je eigen woorden een megalithisch monument beschrijven 7 bronnen sorteren volgens soort 8 zelf een historische vraag formuleren bij een bron 9 een verkeerd beeld over het verleden herkennen

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

53

BRON 1

Megalithische monumenten in Europa In welke hedendaagse Europese landen vind je megalithische monumenten? b Welke stelling is het meest juist? De meeste megalieten bevinden zich diep in het binnenland. Of: de meeste megalieten zijn terug te vinden in kustgebieden.

BRON 3 Een menhir

VA

BRON 2 Een hunebed of dolmen

N

IN

a

@

De noordelijke dolmen van Wéris is de best bewaarde dolmen van België. Het monument is vrij groot: bijna 11 m lang, 5 m breed en 2 m hoog. Het werd opgegraven eind 19e eeuw en toen min of meer oordeelkundig gerestaureerd.

Uit: Herman Clerinx, Kathedralen uit de steentijd.

Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen (2001)

a Beschrijf de monumenten in je eigen woorden. b Waarom worden sommige van die monumenten ook wel eens ‘reuzentafels’ genoemd? c Zijn de afgebeelde megalieten primaire of secundaire bronnen? d Waarvoor zou bron 2 gediend kunnen hebben?

(Zoek ook in de lestekst.) e Wat zou je over bron 3 willen te weten komen? Formuleer zelf een vraag bij bron 3.

54

LES 9 Raadsels in steen

De beroemdste menhir van België: de ‘Pierre Brunehaut’ in Hollain bij Doornik. De steen is 5,9 m hoog (ca. 4 m boven de grond), 3,3 m breed en 0,5 m dik. Op die plaats zou de Frankische koningin Brunhilde gestorven zijn. Ook de heilige Maria zou er na een verschijning ten hemel opgestegen zijn.

Bij die gelegenheid liet ze een voetdruk achter op de steen.

Men geloofde vroeger in de streek dat het einde van de wereld aanbreekt als de steen omvalt.

Uit: Herman Clerinx, Kathedralen uit de steentijd.

Hunebedden, dolmens en menhirs in de Lage Landen (2001)

BRON 4

Een menhir rechtop zetten 2

3

4

IN

1

@

VA

ng

ng

ga er

nd so r) n zo ome (z

te rs g e n t ui pga o g n an r) aa g p e m so int n zo (w

o zo (z pga nsom n er g )

Men gaat er tegenwoordig van uit dat Stonehenge een astronomische functie had.

Geef een argument dat die theorie kan ondersteunen.

ng ga r de r) on nte s i n zo (w

rg a

De astronomische functie van Stonehenge?

u m iter aa ste no nd e

BRON 5

N

Kijk goed naar de tekeningen en leg uit hoe men misschien die zware steen rechtop heeft gezet.

BRON 6 Stonehenge in de hedendaagse tijd Jaarlijks, vooral tijdens de zomer- en de winterzonnewende, komen duizenden mensen naar Stonehenge om er feest te vieren of er een spirituele ervaring te beleven. Velen geloven dat Stonehenge een magische plek is. Sommigen verkleden zich als Keltische druïden.

Waarom kun je zeggen dat de mensen die zich als Keltische druïden verkleden een verkeerd beeld van het verleden hebben en beter hadden moeten opletten in de geschiedenisles? (Tip: lees de lestekst.)

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

55

N

LA TÈNE-PERIODE

De Kelten verspreiden zich in twee periodes over Europa

De Keltische geschiedenis bestaat uit twee periodes: de Hallstatt-periode en de La Tèneperiode. Beide worden genoemd naar belangrijke archeologische vindplaatsen. Tijdens de Hallstattperiode ontstaan de eerste Keltische volkeren. Dat gebeurt wanneer Indo-Europeanen uit Zuid-Rusland zich ca. 700 v.C. in Midden-Europa vestigen. Ze onderwerpen de plaatselijke bevolking, die niet tegen hun ijzeren wapens opgewassen is. Vervolgens ontstaat het Keltische volk uit de vermenging van de invallers met de oorspronkelijke bevolking. In de Hallstatt-periode vind je vooral Kelten in MiddenEuropa.

De La Tène-periode begint gewelddadig. Keltische stammen bevechten zowel elkaar als de buurvolkeren.

Ze veroveren daarbij steeds meer grondgebied.

Geschiedkundigen verklaren al dat geweld als volgt: handel en landbouw hebben voor meer welvaart en voor een stijgende bevolking gezorgd. Om iedereen te kunnen voeden, ontstaat er nood aan meer akkers en weilanden. Daarom wil elke stam meer grond veroveren. Omdat hun smeedkunst erop vooruit is gegaan, hebben de Kelten ook betere ijzeren wapens.

De buurvolkeren zijn slechter bewapend en vormen een gemakkelijke prooi.

De Kelten houden ook gewoon van vechten, oorlog voeren en veroveren. Tijdens de La Tène-periode zwermen de Keltische stammen verder uit over Europa. Keltische krijgsbenden belegeren Rome en duiken zelfs in Griekenland en Klein-Azië op.

BRON 1-2

Vanaf de 1e eeuw v.C. worden de Kelten op hun beurt onderworpen. Vanuit het zuiden komen de Romeinen. In het noorden palmen Germaanse stammen hun gebied in. De Keltische cultuur heeft tijdens de La Tène-periode haar hoogtepunt bereikt.

Tijdens die periode maken de Kelten mooie kunst- en gebruiksvoorwerpen.

@

VA

Indo-Europeanen: de Indo-Europeanen zijn een groep van aan elkaar verwante volkeren die waarschijnlijk een gemeenschappelijke taal hebben.

Waarschijnlijk leven ze oorspronkelijk op de grasvlakten van Zuid-Rusland.

Rond 3000 v.C. trekken de eerste IndoEuropeanen in de richting van West-Europa.

Kelten, Perzen, Romeinen, Noord-Indiërs, Hittieten, Germanen, Koerden enz. zijn allemaal Indo-Europese volkeren. krijgsbenden: groepen van krijgers

handelspartners: de mensen met wie men handel drijft (kopen en verkopen)

56

1

v.

C

50

HALLSTATT-PERIODE

1

IN

±

±

±

4

70

0

50

v.

C

v.

C

.

.

De Kelten of Galliërs heersen over Europa in de ijzertijd. Hier en daar vind je nog sporen van hun aanwezigheid: leren, Schotten, Bretoenen en Welshmen zijn hedendaagse Keltische volkeren. Wat zijn Kelten en waar komen ze vandaan? Hoe hebben ze zich over Europa verspreid? Waarvan leven ze?

Hoe ziet de Keltische samenleving eruit?

.

10

De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

2

De Kelten leven van landbouw en handel

BRON 3 De Kelten zijn landbouwers en leven bij voorkeur op het platteland. In oorlogstijd verschansen sommige stammen zich in reusachtige heuvelforten.

Pas rond 200 v.C. ontstaan de eerste echt versterkte steden.

De Kelten bewerken de akkers met heel doeltreffende landbouwwerktuigen. Hun ijzeren ploegschaar, zeis en sikkel worden nagebootst door de andere Europese volkeren. Ook veeteelt vinden ze heel belangrijk.

Rijkdom wordt bijvoorbeeld uitgedrukt in het aantal stuks vee dat men bezit. Keltisch Europa drijft intensief handel met het Middellandse Zeegebied.

Met de Romeinen, de Grieken en de Etrusken ruilt men tin, koper, ijzer, zout, pelzen en slaven voor wijn, sieraden en kunstvoorwerpen. Onder invloed van hun handelspartners beginnen de Kelten omstreeks 300 v.C. geld te gebruiken. Ze maken zelfs hun eigen munten. Een economie die geld als betaalmiddel gebruikt, noemt men een geldeconomie.

De Keltische samenleving bestaat uit verschillende groepen

De Keltische stammen hebben nooit één groot koninkrijk gevormd en beschouwden zichzelf waarschijnlijk ook niet als één volk met een gemeenschappelijke cultuur. Elke Kelt ziet zichzelf vooral als lid van zijn stam. Zij voeren vaak oorlog onder elkaar. Zwakkere stammen aanvaarden de leiding van een machtige stam.

De Keltische samenleving bestaat uit vrijen, onderworpenen en slaven. De vrijen kiezen het stamhoofd. De Kelten kennen geen vrouwendiscriminatie. Soms kiezen ze zelfs een vrouw tot stamhoofd. Tot de groep van vrijen behoren zowel de edellieden als het gewone volk.

De edellieden bezitten de meeste grond en het meeste vee. Het gewone volk is landbouwer, ambachtsman of handelaar. Het doet dienst als krijger bij een edelman.

BRON 4

Bronnen over de Kelten

De Kelten hebben zelf heel weinig schriftelijke bronnen nagelaten. Ze namen vanaf de 3e eeuw v.C. het Griekse alfabet wel over en vanaf de 1e eeuw het Latijnse, maar ze gebruikten het schrift vooral voor praktische zaken zoals administratie en handel.

Onze kennis over de Kelten is dus vooral gebaseerd op archeologische vondsten en ooggetuigeverslagen van hun vijanden: de Grieken en de Romeinen.

vrouwendiscriminatie: vrouwen bewust benadelen krijgsgevangene: een strijder die tijdens de oorlog gevangengenomen wordt door de vijand sociale groepen: verschillende bevolkingsgroepen binnen een samenleving

RANDINFO

Bronzen beeldje uit de 9e-5e eeuw v.C., gevonden in Merida (Spanje)

VA

N

Druïden en barden bekleden een speciale positie in de Keltische samenleving. Ze hoeven niet te vechten en niemand mag hen kwaad doen. Een druïde is zowel een priester als een geleerde. De barden maken verhalen, liederen en gedichten over belangrijke gebeurtenissen. Bij feestmalen dragen zij die voor. Zo vergeet men het verleden niet. Intelligente adellijke kinderen met een goed geheugen komen in aanmerking voor een opleiding tot druïde of bard. Ze volgen jarenlange lessen bij een oudere voorganger.

De onderworpenen zijn de oorspronkelijke bewoners van een door Kelten veroverd gebied. Ze mogen geen wapens dragen en moeten op de akkers van de edellieden werken. Krijgsgevangenen en misdadigers doen dienst als slaaf. Zij zijn niet vrij, maar het bezit van de vrijen. Ze verrichten zware arbeid in o.a. mijnen.

4

IN

3

@

KENNEN 1 2 3

de begrippen ‘slaaf’, ‘geldeconomie’ en ‘handel’ uitleggen uitleggen hoe de Kelten zijn ontstaan de oorzaken van het uitzwermen tijdens de La Tène-periode geven 4 twee feiten opnoemen die aan de Keltische overheersing een einde maken 5 uitleggen hoe de Kelten in hun levensonderhoud voorzien 6 verklaren waarom er nooit een groot Keltisch koninkrijk geweest is 7 de vier verschillende sociale groepen met hun rol in de samenleving uitleggen 8 uitleggen wat druïden en barden zijn 9 de twee soorten bronnen die we over de Kelten hebben opnoemen

Een Keltische ruiter achtervolgt met zijn jachthond een everzwijn.

KUNNEN 1

op een tijdlijn de twee Keltische periodes aanduiden 2 de Kelten situeren in het referentiekader 3 met behulp van historische kaarten de belangrijkste Keltische gebieden aanduiden 4 op een blinde kaart van Europa twee gebieden aanwijzen en benoemen waar nu nog Keltisch gesproken wordt 5 de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 6 rekening houden met het perspectief van de auteur van een bron

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

57

BRON 1

De Keltische gebieden

IN

Kies het juiste antwoord.

• De meeste gebieden waar vandaag nog Keltisch wordt gesproken, liggen in de buurt van Engeland / Spanje / Italië.

• Er wonen in onze gewesten Kelten vanaf de Hallstatt-periode / La Tène-periode.

• Het huidige Frankrijk heet in de Keltische tijd Massilia / Gallië / Rusland.

• Deze bron is een historische bron / een historisch werk.

De Keltische gebieden in de Hallstatt-periode (700-450 v.C.) en de La Tène-periode (450-50 v.C.)

BRON 2 Oorzaak van de komst van Kelten in Noord-Italië?

N

a Is het een primaire of secundaire bron? b Geef informatie over de maker van de bron. c Hoe groot is het tijdverschil tussen het schrijven van het werk en de feiten die verhaald worden? d Waarvoor gebruikt Livius zijn werk? e Welke verklaring geeft Livius voor de Keltische invallen? f Overloop je antwoorden. Waarom kun je twijfelen aan de verklaring van Livius voor de komst van de Kelten in Italië.

@

VA

Tijdens de regering van Tarquinius Priscus in Rome werden de Kelten, die in een van de drie delen van Gallië woonden, bestuurd door de Biturigen. Hun koning was de koning van de Kelten. Dat was Ambigatus (…). Onder zijn bewind was Gallië heel vruchtbaar en dichtbevolkt. Daardoor leek het moeilijk dat een regering zoveel mensen onder controle kon houden. Ambigatus was al oud. Hij wilde zijn rijk verlossen van die overbevolking. Hij maakte bekend dat hij de zonen van zijn zuster, Bellovesus en Segovesus, (…) wilde sturen naar gebieden die de goden hen zouden toekennen.

Zij mochten zo veel mannen meenemen als zij wilden, zodat geen enkel volk in staat zou zijn om hen tegen te houden. Een voorspeller stuurde Segovesus naar het Hercynische woud (ZuidDuitsland). De goden wezen Bellovesus een veel prettiger weg aan naar Italië.

Uit: Titus Livius, Geschiedenis van Rome (Ab urbe condita), boek V 34 De Romeinse schrijver Titus Livius (59 v.C.-17 n.C.) vermeldt de Kelten in zijn boeken over de Romeinse geschiedenis. Hij baseert zich daarbij op andere schrijvers. Sinds de 4e eeuw voeren de Romeinen talloze oorlogen tegen de Kelten. Tussen 58 v.C. en 50 v.C. wordt Gallië door Caesar onderworpen. Livius wil met zijn werk het Romeinse Rijk ophemelen en de Romeinen aansporen om fatsoenlijk te leven.

De feiten die hij hier beschrijft zouden gebeurd zijn omstreeks 600 v.C.

58

LES 10 De Kelten, een volk uit de Europese ijzertijd

BRON 3 Reconstructietekening

Reconstructietekening van de Keltische stad Heuneburg De stad telt op haar hoogtepunt in 600 v.C. ongeveer 5000 inwoners en wordt beschouwd als de eerste stad ten noorden van de Alpen. Vanaf de jaren 1920 onderzoeken archeologen de restanten en hedendaagse technieken, zoals 3D-reconstructies leveren een nog beter inzicht. a Waarom liggen de Keltische versterkingen op een heuvel? b Het hout van de huizen en de versterkingen is in de hedendaagse tijd allang verdwenen. Waaraan kun je een heuvelfort vandaag toch nog herkennen?

BRON 4 De sociale piramide in de Keltische samenleving

IN

stamhoofd

barden

druïden

ADEL

N

HET GEWONE VOLK

edellieden

handelaars

VA

ambachtslieden

landbouwers

VRIJEN

ONVRIJEN

onderworpenen

slaven = krijgsgevangenen en misdadigers

@

a Wie staat er aan de top van de Keltische samenleving? b De piramide heeft een smalle top en een brede basis. Wat kun je daaruit afleiden over de samenstelling van de Keltische bevolking? c Welke twee sociale groepen hebben een belangrijke positie in de samenleving en staan direct onder het stamhoofd? d Welke sociale groep behoort, naast het stamhoofd, de barden en de druïden, ook tot de adel? e In welke drie beroepsklassen kun je het gewone volk indelen? f Welke bevolkingsgroepen staan onderaan in de bevolkingspiramide? g Omschrijf met je eigen woorden wat een sociale piramide is.

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

59

N

LA TÈNE-PERIODE

De Keltische krijgers geloven in een onsterfelijke ziel

BRON 1-2-3 - 4 De Kelten houden van oorlog voeren.

De krijgers worden op handen gedragen en genieten hetzelfde aanzien als succesvolle sportlui vandaag. De dapperste krijger van elke stam krijgt tijdens feestmalen het beste stuk vlees. Zijn daden worden door de bard vereeuwigd in gedichten en liederen.

Voor een veldslag wrijven de krijgers hun haren in met kalk. Een afgrijselijk piekenkapsel is het resultaat. Velen hebben ook tatoeages. Voor het eigenlijke gevecht begint, schreeuwen ze uitdagingen naar de vijand. Ze hitsen zichzelf zo op dat ze het te warm krijgen, elk kledingstuk uittrekken en naakt vechten. Een houten schild, bedekt met metalen platen, vormt hun enige bescherming. Uiteindelijk bestormen ze de vijand. Niet-Keltische tegenstanders slaan vaak op de vlucht als ze de dolle krijgers zien. De aanstormende vechtersbazen krijgen de steun van snelle strijdwagens die de vijand van alle kanten aanvallen en met speren bestoken.

Maar de Kelten zijn niet onoverwinnelijk. Door hun naaktheid zijn ze kwetsbaar en na een reeks slagen zijn hun zwaarden bot. Na enkele eeuwen oorlog voeren tegen de Kelten hebben de Romeinen die zwakke plekken ontdekt. De Romeinse soldaten slaan niet meer op de vlucht, proberen de Keltische zwaardslagen met hun schild op te vangen en

gaan pas in de tegenaanval wanneer de Keltische zwaarden bot worden. De Romeinen winnen daardoor alsmaar meer veldslagen.

Men noemt de Kelten ook wel de Europese koppensnellers. Krijgers hakken het hoofd van een overwonnen tegenstander af en nemen het mee. De Kelten geloven immers in de onsterfelijkheid van de ziel: je lichaam sterft, maar je ziel blijft leven.

Het hoofd dient als schuilplaats voor de ziel.

Wanneer je een hoofd afhakt, krijg je ook de ziel in je macht. De krijgers hopen daardoor de kracht van hun gedode tegenstander te verwerven.

@

VA

oppergod: wanneer men gelooft in veel goden, dan is de oppergod de machtigste god en vaak ook de leider van de andere goden.

60

1

v.

C

50

HALLSTATT-PERIODE

1

IN

±

±

±

4

70

0

50

v.

C

v.

C

.

.

In deze les graaf je wat dieper in het Keltische verleden. Hoe voeren de Kelten oorlog? Welk geloof hebben zij? Welke Kelten wonen er in onze gewesten?

.

11

Sprokkels uit de Keltische samenleving

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

2

De Kelten offeren aan vele goden

De Kelten geloven dat elke waterloop en vijver zijn eigen beschermgod heeft. Zelfs bergen en wouden worden door speciale goden beschermd.

Sommige goden worden door slechts één stam vereerd. Andere goden, zoals de oppergod Teutatis en de oorlogsgod Lug, zijn algemeen verspreid. De druïden kennen alle goden en leiden de erediensten.

Oorspronkelijk gebruiken de Kelten geen beelden om hun goden voor te stellen. Ze vereren een oude eik of een bron van een waterloop. De maretak, een plant die op eiken groeit, beschouwen ze als een geschenk van de goden. Vanaf de 2e eeuw v.C worden onder invloed van de Grieken en de Romeinen wel beelden gebruikt. Van hen nemen de Kelten ook het schrift BRON 5-6-7

3

De Kelten leven ook bij ons

het huidige Vlaamse grondgebied wonen stammen met klinkende namen: Morinen, Menapiërs, Nerviërs, Eburonen ...

Omstreeks 50 v.C. veroveren de Romeinen onder leiding van Julius Caesar onze gewesten. Een groot deel van de Belgae wordt uitgeroeid. De ontvolkte gebieden krijgen Romeinen en zelfs Germanen als nieuwe bewoners. De huidige Vlamingen of Belgen zijn daardoor nauwelijks verwant aan de ‘Oude Belgen’.

RANDINFO Een Keltische krijger (bronzen versiering op een riem), 4e eeuw v.C.

@

VA

N

BRON 8-9 In onze gewesten zijn er nog sporen van een ver Keltisch verleden: het Lommelse Kattenbos telt verschillende Keltische grafheuvels. De WestVlaamse Kemmelberg en de Brabantse Kesselberg hebben dienst gedaan als heuvelfort. Kempense landbouwgronden vertonen nog sporen van Keltische akkerbouw.

Vanaf de 7e eeuw v.C. hebben onze gewesten contact met de Keltische gebieden in Midden-Europa. Vanaf de 5e eeuw v.C. neemt de Keltische invloed duidelijk toe. Keltische stammen vestigen zich in onze streken.

De Keltische taal en gewoonten worden belangrijker.

Bij het aanbreken van de La Tène-periode zijn onze gewesten waarschijnlijk grotendeels Keltisch. In de 4e of 3e eeuw v.C. komen er nieuwe Keltische stammen bij: de Belgae steken onder druk van de Germanen de Rijn over en vestigen zich tussen de Seine en de Rijn.

Enkele stammen belanden zelfs in Zuid-Engeland. Op

IN

over. Maar de druïden houden sterk vast aan de mondelinge traditie. Daardoor zijn er heel weinig Keltische schriftelijke bronnen. (Zie les 10.)

De Kelten vrezen dat hemel en aarde elk ogenblik kunnen vergaan. Offers moeten de goden de nodige kracht en wil geven om die ramp te vermijden.

Mensenoffers schijnen daarbij gebruikelijk te zijn.

KENNEN

KUNNEN

1

1

de populariteit van een dappere krijger bij de Kelten beschrijven 2 de Keltische manier van vechten uitleggen 3 verklaren waarom de Kelten het menselijke hoofd belangrijk vinden 4 de naam van een Keltische god geven 5 de rol van mensenoffers uitleggen 6 drie feiten over de Belgae opnoemen 7 verklaren waarom wij geen rechtstreekse afstammelingen van de Belgae zijn

2

3 4 5

op een blinde kaart van Europa het gebied van de Belgae aanduiden de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag bronnen met elkaar vergelijken rekening houden met het perspectief van de auteur van een bron een historische vraag formuleren bij een bron

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

61

BRON 1

De held Cuchulain

BRON 2 Cuchulain in een oud-Iers verhaal De succesvolle krijger Cuchulain heeft voor zijn koning drie beruchte vechtersbazen uit de weg geruimd. De held keert in een overwinningsroes terug: ‘ ... zijn handen waren rood van het bloed.

Hij leek wel onverzadigbaar en niet te houden. Hij dreigde nu zelfs zijn eigen vrienden aan te vallen en te doden. De koning hoopte hem af te leiden en zond naakte vrouwen. Hij zag ze echter niet. Om de woede van de held te koelen, zond de koning daarop drie teilen met ijskoud water.

Toen Cuchulain in de eerste teil sprong, barstte ze uit elkaar van de hitte.

In de tweede teil bleef slechts een handvol water over. Het water van de derde teil kon hem op het nippertje afkoelen.’

Omschrijf met je eigen woorden wie Setanta is.

IN BRON 4 B uste van een Keltische krijger

VA

BRON 3 Afgesneden hoofden

Bestudeer bron 2. a Hoe toont de maker de woestheid van de held aan? b Lijkt geweld volgens de bron goed of slecht? c Wat voor soort bron was het oorspronkelijk? d Welk tijdsverschil is er tussen de twee soorten bronnen? e Wat kan er daardoor met de inhoud van de bron gebeurd zijn? f Wat denk je dat geschiedkundigen gevonden hebben om te besluiten dat de krijgers misschien toch wel wild waren?

N

Cuchulain is een held waarover oud-Ierse verhalen vertellen. Hij heet oorspronkelijk Setanta. Als jongen doodt hij per ongeluk de gevreesde waakhond van de smid Culann. Om de eigenaar schadeloos te stellen, neemt hij de plaats van de hond in, tot de smid een nieuw dier heeft afgericht. Sindsdien noemt men hem Cuchulain, ‘de hond van Culann’.

Fragment uit het oud-Ierse verhaal ‘De Runderdiefstal van Cooley’ Oorspronkelijk gaat het om een vertelling uit de 1e eeuw, die later is opgeschreven. De oudste nog bestaande geschreven versie komt uit de 12e eeuw.

Van gesneuvelde vijanden snijden zij het hoofd af en hangen het rond de nek van hun paard ... De hoofden van de meest vooraanstaande vijanden, gedrenkt in cederolie, bewaren ze in een kist. Ze tonen ze aan vreemden …

@

Uit: Diodorus van Sicilië, Bibliotheca Historica, boek V 29-4 De Griek Diodorus (90-30 v.C.) is afkomstig uit Sicilië. Hij schreef tussen 60 en 30 v.C. een historisch werk dat uit veertig delen bestond. Hij raadpleegt andere bronnen, maar vertelt ook graag leuke verhaaltjes.

Lees bron 3. Kijk naar bron 4.

Wat vinden de Kelten blijkbaar belangrijk?

BRON 5 Druïden

De druïden zijn ervan overtuigd dat de zielen en het heelal eigenlijk onverwoestbaar zijn. Ze geloven echter ook dat er een dag zal komen waarop vuur en water oppermachtig worden. Alles zal vernietigd worden.

Een bewerking van Strabo, Geographica, IV 4 De Griek Strabo (64 v.C.-24 n.C.) is afkomstig uit Klein-Azië. Hij bezoekt vele plaatsen en raadpleegt talrijke bronnen. Zijn werk ‘Geographica’ schrijft hij tussen 7 en 23. Het beschrijft gebieden en volkeren in Europa, Azië en Noord-Afrika.

a Wat vrezen de druïden? b Lees de uitleg bij de bron. Waarom is Strabo misschien betrouwbaar?

62

LES 11 Sprokkels uit de Keltische samenleving

Omstreeks 100 v.C., gevonden in Tsjechië

BRON 6 Een veenlijk

BRON 7 Mensenoffers De Galliërs zijn een heel godsdienstig volk. Degenen die door een ernstige ziekte zijn getroffen of die hun leven wagen in gevechten en gevaren, brengen mensenoffers. Of ze beloven plechtig er in de toekomst te brengen ... omdat zij oordelen dat men de onsterfelijke goden slechts gunstig kan stemmen door het leven van een mens af te kopen met een ander mensenleven.

Uit: Gaius Julius Caesar, De Gallische oorlog, VI 16 De Romeinse legeraanvoerder Julius Caesar (10044 v.C.) verovert Gallië en beschrijft de mensen die hij onderwerpt. Zijn werk dient vooral om zichzelf te verheerlijken. Hoe woester hij zijn tegenstanders voorstelt, hoe groter zijn overwinning wordt.

IN

In het moeras van Lindow (Engeland) heeft men dit veenlijk teruggevonden.

De naakte man is eerst bewusteloos geslagen, vervolgens gewurgd, dan de keel doorgesneden en ten slotte in het moeras gegooid.

Hedendaagse onderzoekers hebben in zijn maag onder andere sporen van maretak teruggevonden, de heilige plant van de druïden.

Waarom zouden de Kelten mensen offeren?

BRON 8

De Belgae omstreeks 58 v.C.

BRON 9 De Belgae zijn de dappersten.

VA

N

Van alle (Keltische) volkeren zijn de Belgen de dappersten. Dat komt omdat zij het verst verwijderd zijn van de cultuur en de beschaving van (onze Romeinse) Provincie. Daarbij komt dat zij slechts heel zelden bezoek krijgen van kooplui die goederen meebrengen die de geesten doen verslappen. En verder verblijven ze het dichtst bij de Germanen, die aan de andere kant van de Rijn wonen en met wie ze voortdurend oorlog voeren.

Geef de namen van de hedendaagse landen waarin het stamgebied van de Belgae ligt.

Uit: Gaius Julius Caesar, De Gallische oorlog, I 1

a Waarom zijn de Belgae volgens Caesar zo dapper? b Lees de uitleg bij de bron (7). Welke historische vraag zou je kunnen stellen over de dapperheid van de Belgae?

@

RANDINFO

Ondanks hun rare oorlogsgebruiken zijn de Kelten geen achterlijke barbaren. Vandaag staan ze opnieuw volop in de belangstelling. Vier redenen waarom de hedendaagse mens zich tot hen aangetrokken voelt: de Kelten voelen zich verbonden met de natuur en leven bij voorkeur in kleine gemeenschappen.

Zij houden van hun familie. Keltische verhalen zitten boordevol fantasie en worden nooit saai. Keltische kunstenaars maken verfijnde kunstvoorwerpen. De hedendaagse mens heeft last van milieuvervuiling en woont opeengepakt in verstedelijkte gebieden. Hij onderhoudt nauwelijks contact met zijn familie en kijkt televisie om zijn verveling te verdrijven.

Begrijp je nu waarom sommigen zich zo aangetrokken voelen tot de Kelten?

Een Keltisch sierschild om te pronken op plechtigheden en feesten. Het schild werd gevonden in de Theems in Londen en gedateerd tussen 350 en 50 v.C.

C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

63

C

OVERZICHT

De prehistorie in Noordwest-Europa

DE MATERIAALTIJDEN •

Jacht en voedselpluk

IN

STEENTIJD

• Landbouw verspreidt zich via de Balkan (vanaf 7000 v.C.) en het Middellandse Zeegebied (vanaf 6500 v.C.)

naar Noordwest-Europa

Eerste nederzettingen

KOPER- EN BRONSTIJD

N

IJZERTIJD KELTEN • Hallstatt-periode: 700-450 v.C. • La Tène-periode: 450-50 v.C.

VA

Politiek Economisch Sociaal Cultureel

@

• Verschillende stammen • Landbouw + veeteelt • Verschillende sociale • Bewondering voor groepen krijgers • Veroveringen vanaf • Handel met • Vele goden 5e eeuw v.C. Middellandse Zeegebied vrijen (edellieden + het gewone volk) • Geloof in hiernamaals

verspreiding over • Geldeconomie

groot deel vanaf 300 v.C. onderworpenen • Mensenoffers? van Europa slaven • Geen eenheid, oorlog onder elkaar • Druïden + barden

• Stamhoofd wordt speciale positie verkozen door vrijen

verhalen

priesters + geleerden

ONZE GEWESTEN Stijgende Keltische invloed vanaf 5e eeuw v.C.

Belgae komen uit het oosten (4e-3e eeuw v.C.) ROMEINEN (ca. 50 v.C.) GERMANEN

64

OVERZICHT C DE PREHISTORIE IN NOORDWEST-EUROPA

Herhalingsoefening Op deze bladzijde frissen we je kennis over de tijden en bronnen even op.

Welke afbeeldingen gaan over de prehistorie?

Welke bronnen zijn geschreven bronnen?

Welke bron is een secundaire bron?

Welke bron is een historisch werk?

Formuleer over elke bron een vraag. Die vraag vertelt wat je van elke bron wil onderzoeken.

IN

a b c d e

BRON 1 Een verhaal

BRON 2 De menhirs van Ménec (Carnac, Bretagne)

VA

G. Corstjens, De Kelten, een verhaal van migratie en assimilatie, 2018

N

van migratie en assimilatie

Opgericht tussen 5000 v.C. en 3000 v.C.

@

BRON 3 Grotschilderingen in Lascaux (Frankrijk)

Tussen 22 000 en 17 000 jaar oud

BRON 4 Chinese inscripties

Inscripties op een koperen ketel ca. 800 v.C.

NOORDWEST-EUROPA C DE PREHISTORIE INHERHALINGSOEFENING

65

D

Het oude nabije oosten (ca. 3500-800 v.C.)

.

.

v.

C

v.

C

0

0

25

±

N 0

0

26

33 ± EGYPTE (NIJL)

±

35 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

IN

In dit onderdeel bestudeer je hoe er langs grote stromen goed georganiseerde samenlevingen ontstaan. Dikwijls bevinden ze zich heel dicht bij gebieden waar men voor het eerst aan landbouw deed. De samenlevingen gebruiken een schrift.

Zij leven dus in een andere tijd dan de prehistorie. In de westerse geschiedenis spreekt men over de tijd van het oude nabije oosten.

INDIË (INDUS)

@

VA

OUDE NABIJE OOSTEN

CHINA OUDE NABIJE OOSTEN

v.

C

. ±

±

32

3

30

N

v.

C

. v.

C 0 0 13 ±

.

1

IN

INDIË

MESOPOTAMIË (TIGRIS EN EUFRAAT)

VA

CHINA (GELE RIVIER)

@

Langs de Eufraat en de Tigris in Mesopotamië (Tweestromenland) ontstaat de Sumerische samenleving.

In de Indusvallei in Indië komt de Harappacultuur tot bloei.

In Egypte ontstaat langs de Nijl de bekendste stroomcultuur.

Langs de Gele Rivier in China ontstaat ook een stroomcultuur.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

67

5

4

50

17

±

19

14

±

50

0

IN

80 ±

50

v.

C 0

v.

C 0 0 35 ±

±

.

In het neolithicum ontstaan dorpen en zelfs enkele steden. In het 4e millennium komen bij de grote rivieren staten en grote steden tot stand. Dat gebeurt langs de Eufraat en de Tigris, de Nijl, de Indus en de Gele Rivier.

Hoe komt het dat bij die stromen grote steden en staten ontstaan?

.

12

Het ontstaan van de stroomculturen

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

irrigeren: bevloeien met water

Landbouwers vestigen zich in de buurt van belangrijke rivieren

Landbouwnederzettingen komen pas tot bloei als er voldoende water aanwezig is. Daarvoor moet er genoeg regen vallen. Het klimaat kan echter veranderen. In sommige eeuwen regent het veel. In andere eeuwen valt er weinig neerslag. Weinig regen doet de landbouwopbrengsten verminderen of zelfs de oogsten volledig mislukken. Rond 5000 v.C. is er een dergelijke klimaatverandering. Die leidt tot de uitdroging van een aantal vruchtbare gebieden zoals de Vruchtbare Sikkel. Er ontstaat een woestijngordel die zich uitstrekt van de Sahara tot in China. De bewoners van die gebieden verhuizen naar de nabijgelegen rivieren. In Egypte vestigen de mensen zich aan de oevers van de Nijl, in Mesopotamië aan de Tigris en de Eufraat, in Indië aan de Indus en in China aan de Gele Rivier.

In de meeste gevallen is er maar een kleine strook langs de rivier geschikt voor landbouw. De verschillende volkeren ontdekken echter dat ze door bevloeiing of irrigatie grotere gebieden vruchtbaar kunnen maken. Omdat daarvoor veel mensen nodig zijn, blijft er vaak te weinig tijd over om de velden te bewerken. Nieuwe uitvindingen zoals de zaaiploeg lossen dat probleem gedeeltelijk op. Dankzij irrigatie en betere werktuigen slaagt men er zelfs in om de oogst te vergroten.

2

VA

irrigatielandbouw: manier van landbouw waarbij de akkers worden bevloeid met behulp van dijkjes en kanaaltjes

1

N

MODERNE TIJD

VROEGMODERNE TIJD

BRON 1-2-3 - 4 -5

@

landbouwoverschotten: wat landbouwers meer produceren dan ze zelf nodig hebben om zich te voeden

farao: koning; het woord is afgeleid van het Egyptische ‘per-a’ (groot huis) en werd gebruikt om het koninklijk paleis aan te duiden (vergelijk met: ‘het Witte Huis’ of ‘het paleis’ heeft gezegd ... ). ambtenaar: iemand die voor de overheid werkt

68

Langs die belangrijke rivieren ontwikkelen zich georganiseerde steden

LES 12 Het ontstaan van de stroomculturen

De irrigatielandbouw maakt de samenleving ingewikkelder. Een boer kan niet in zijn eentje irrigatiekanalen graven en dijken aanleggen. Hij moet samenwerken met boeren uit de omgeving. Al die werken maken een goede organisatie noodzakelijk.

Bepaalde mensen nemen de leiding. Ze hebben een grote kennis of kunnen goed organiseren. Misschien bezitten ze wel de meeste grond en laten ze anderen voor hen werken. Ze worden de bestuurders van de gemeenschap. De leider is ook verantwoordelijk voor de verdediging van het grondgebied en voert het leger aan. Als er meer dan genoeg voedsel is, hoeft niet meer iedereen boer te zijn. Nog meer dan in de eerste landbouwnederzettingen oefenen mensen andere beroepen uit: soldaten, bouwvakkers, timmerlieden, pottenbakkers enz. worden betaald met landbouwoverschotten.

Als een gemeenschap aangroeit en groter wordt, kan de leider (farao, koning, stamhoofd …) niet langer alleen besturen. Ambtenaren helpen hem. Ze controleren of iedereen wel de regels en de wetten van de leider navolgt. Ze houden tevens toezicht op de oogsten. Dankzij een schrift kunnen ze bepaalde gegevens beter onthouden (hoeveelheid voedsel, aantal boeren, aantal stukken vruchtbare grond enz.) of bepaalde regels en wetten opschrijven. Dat gebeurt in Egypte en in Mesopotamië omstreeks het midden

3

De steden aan de stromen groeien uit tot ontwikkelde staten

Al die grote stroomculturen breiden na verloop van tijd hun grondgebied uit. Ze doen dat misschien om meer grond voor hun groeiende bevolking te verkrijgen of gewoon om meer rijkdom en macht te vergaren. Buurvolkeren en andere steden worden daarom onderworpen. De koningen heersen nu niet meer over één stad, maar over een heus rijk. Met de uitbreiding van het rijk verspreiden de veroveraars ook hun taal, godsdienst en cultuur. De verschillende rijken beïnvloeden elkaar ook door handel te drijven. Men leert zo van elkaar nieuwe technieken en ideeën kennen.

BRON 6

natuurkrachten: krachten van de natuur, zoals aardbevingen, bliksem, stormen, tornado’s enz.

IN

van het 4e millennium v.C. De mens blijft ondanks de irrigatielandbouw nog altijd erg afhankelijk van de natuur en de natuurkrachten. Daarom vereert hij verschillende goden in de hoop dat zij hem zullen helpen. Priesters leiden de verering van die goden. Dat gebeurt in soms fraaie tempels die het centrum vormen van de nederzetting of stad. De koningen zien er wel op toe dat de priesters hun gezag steunen. Vaak is de koning ook de leider van de priesters.

RANDINFO

Waarom mensen vluchten of migreren ? Enkele berichten uit de kranten vertellen meer:

Klimaatverandering ook vandaag

N

In Guatemala wordt 12% van de bodem bedreigd door woestijnvorming.

Uit: De Morgen, 15 juni 2016

VA

Eén op drie mensen wereldwijd woont eind deze eeuw op ‘onleefbare’ plek. Door de klimaatverstoring wonen tegen 2090 miljarden mensen in gebieden waar de hitte ‘onhoudbaar’ is Uit: De Standaard, 30 mei 2023

@

Migranten staan in de rij om een heuvel te beklimmen nadat ze de Suchiate (de grensrivier) –de natuurlijke grens tussen Guatemala en Mexico –zijn overgestoken.

Uit: De Morgen, 29 oktober 2018

Jakarta, de hoofdstad van Indonesië en de thuisstad van zo’n tien miljoen mensen, is ook een van de snelst zinkende steden ter wereld … Tegen 2050 zullen volgens wetenschappers grote delen van de miljoenenstad helemaal zijn ondergelopen.

Uit: De Morgen, 13 augustus 2018

KENNEN

KUNNEN

1

1

de begrippen ‘stroomculturen’, ‘bevloeiing’, ‘irrigatielandbouw’, ‘ambtenaren’, ‘regenlandbouw’, ‘zaaiploeg’ en ‘klimaatverandering’ uitleggen 2 de verhuizing naar de grote stromen verklaren 3 de vier stroomculturen opnoemen en de hedendaagse landen waarin die stroomculturen zich ontwikkelden 4 het ontstaan van de irrigatielandbouw verklaren 5 het ontstaan van het koningschap uitleggen 6 de rol van de priesters verklaren 7 de ontwikkeling van stad tot rijk uitleggen 8 het ontstaan van het schrift verklaren

2 3 4

5

op een blinde kaart de vier stroomculturen aanduiden informatie uit bronnen halen kaarten lezen en vergelijken de klimaatverandering en de gevolgen toen en nu vergelijken een bron in de juiste tijd situeren

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

69

BRON 1

De vroegste steden

In het begin van het neolithicum waren er dorpen ontstaan, die hier en daar al het aanzicht van een stad met ommuring kregen, zoals bijvoorbeeld Jericho rond 7000 v.C. en steden in Klein-Azië en Syrië. De grootste en invloedrijkste steden ontstonden in het vierde millennium v.C. aan de oevers van de grote rivieren. Daar was immers de hoogste voedselproductie mogelijk en konden de meeste mensen bij elkaar wonen.

a b c d

Uit: L. de Blois en R.J. van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld, Bussum, Coutinho, 2017

f

IN

e

In welk hedendaags land ligt Jericho?

Wanneer begint het neolithicum?

In welk millennium zijn we in 7000 v.C.?

Geef het begin- en eindjaar van het 4e millennium v.C. Zijn de steden die ontstonden in het vierde millennium ouder of jonger dan Jericho?

Waarom is er meer voedselproductie mogelijk dicht bij de grote rivieren dan op plaatsen ver van die rivieren?

VA

N

BRON 2 De vier stroomculturen

a Langs welke rivieren ontstaan er stroomculturen? b De stroomculturen bevinden zich in Afrika, Europa en Azië. Juist of niet?

Verklaar je antwoord. c In welke hedendaagse landen bevinden zich de stroomculturen?

@

BRON 3 Regenlandbouw en irrigatielandbouw In de landbouw onderscheiden we twee types, namelijk regenlandbouw en irrigatielandbouw. Bij irrigatie moeten we denken aan natuurlijke en kunstmatige irrigatie. Natuurlijke irrigatie is het best mogelijk in Egypte, waar de Nijl voor de zaaitijd overstroomt (tussen juli en september), waarna het bevochtigde land ingezaaid kan worden. In Mesopotamië is de overstroming onregelmatiger en valt zij bovendien na de zaaitijd, zodat kunstmatige irrigatie geboden is. De irrigatielandbouw was aanzienlijk productiever dan de regenlandbouw. De opbrengst beliep ongeveer het vijftienvoudige van het zaaigoed. Dat is heel veel als men dat vergelijkt met de situatie in Griekenland, Italië en de Europese middeleeuwen, waar een verhouding 1:4 normaal en 1:7 al uitzonderlijk was (bijvoorbeeld in Campanië in Italië).

Uit: L. de Blois en R.J. van der Spek, Een kennismaking met de oude wereld, Bussum, Coutinho, 2017

70

LES 12 Het ontstaan van de stroomculturen

a

Zoek in de verklarende woordenlijst de betekenis van het woord ‘irrigeren’ op. b Aan welk type van landbouw doet men in België?

En aan welk type doet men in Egypte en Mesopotamië? c Geef een voordeel en een nadeel van irrigatielandbouw ten opzichte van regenlandbouw.

BRON 4 Werktuigen Een hak

Een trekhak

Geef een voordeel van de trekhak ten opzichte van de gewone hak. b Geef een voordeel van de ploeg op de trekhak. c Geef een voordeel van het trekken van de ploeg door runderen tegenover het trekken door de mens. d Het gebruik van de ploeg zorgde voor grote veranderingen in de landbouw. Welke veranderingen?

De zaaiploeg

Een ploeg, getrokken door koeien, ossen of ezels BRON 6

Water geeft je ook vandaag macht

VA

N

BRON 5

IN

a

In een kleitablet uit de 15e eeuw v.C. werd de afdruk van een zegel (een stempel) gevonden. Op de afdruk waren grote delen van onderstaande afbeelding te zien.

Hieronder zie je een reconstructie van het zegel.

@

De figuur rechts op de afbeelding ploegt, hij houdt zijn handen aan de ploeg. De figuur in het midden houdt één hand op een trechter waarin hij zaad gooit. Dat zaad komt terecht in de voor, getrokken door de ploeg.

De figuur links stuurt waarschijnlijk de dieren die de zaaiploeg trekken. Waarschijnlijk werd een tweede keer geploegd om het zaad te bedekken.

a Wat is een kleitablet? b Met een zaaiploeg bespaar je op zaad en werktijd. Leg uit.

Een landbouwer op de uitgedroogde velden tussen de Tigris en de Eufraat in Irak Vandaag vormt water nog altijd de inzet van zware politieke discussies in het Nabije of Midden-Oosten. Het klimaat warmt op en de landbouwgronden dreigen er nog verder te verdorren. Je krijgt twee voorbeelden die over Israël en Turkije gaan: Israël heeft de Syrische Golanhoogvlakte bezet. Wie de Golanhoogte bezit, controleert een groot deel van de watervoorziening van de Israëlitische irrigatiekanalen.

Turkije heeft stuwdammen gebouwd op de bovenloop van de Eufraat en de Tigris. Het land wil met waterkracht elektriciteit opwekken, maar krijgt dankzij die dammen ook de controle over de watervoorziening van Syrië en Irak. Die landen gaan daar uiteraard niet mee akkoord.

Water geeft je macht ... a b c d

Over welke tijd gaat deze tekst?

Welk gebied wordt door Israël bezet?

Waarom doet Israël dat?

Hoe controleert Turkije de watervoorziening van Syrië en Irak?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

71

5

4

50

17

±

19

14

±

50

0

IN

80 ±

50

v.

C 0

v.

C 0 0 35 ±

±

.

Egypte doet je denken aan piramides, machtige farao’s en het hiërogliefenschrift, met andere woorden aan een hoogstaande beschaving. Maar hoe ziet dat land eruit?

Welk verband is er tussen de Nijl en het ontstaan van de Egyptische beschaving?

.

13

Egypte, het land van de Nijl

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

1

Egypte bestaat uit twee delen

Egypte ligt in Noordoost-Afrika en bestaat vrijwel uitsluitend uit woestijn: de immense Arabische woestijn in het oosten en de grimmige Libische woestijn in het westen. Dwars door dat onherbergzame landschap stroomt van zuid naar noord de Nijl. Die rivier heeft een totale lengte van zowat 6300 km. Alleen de laatste 1000 km lopen door Egypte. In het zuiden vormt de eerste stroomversnelling de grens met Nubië. Even ten noorden van Caïro splitst de rivier zich in verscheidene armen, die ongeveer 200 km verder langs een wijdvertakte delta in de Middellandse Zee uitmonden. Het Oude Egypte ligt tussen een zee, twee woestijnen en een stroomversnelling. Op beide oevers van het lange Nijldal, ook Opper-Egypte genoemd, ligt een smalle strook vruchtbare landbouwgrond. De breedte van die strook varieert van enkele meters tot 25 kilometer. In de driehoekige delta, ook NederEgypte genoemd, wordt het vruchtbare gebied steeds breder. De maximale breedte bedraagt bij de monding in de Middellandse Zee ongeveer 200 kilometer.

De onherbergzame woestijn levert wel heel wat steensoorten die de constructie van indrukwekkende bouwwerken mogelijk maken. Kalksteen wordt bijvoorbeeld gebruikt voor de piramides. In de woestijn vinden de Egyptenaren ook koper en halfedelstenen.

Zonder menselijk ingrijpen is plantengroei in Egypte bijna uitgesloten. Het land heeft dan ook een typisch woestijnklimaat. Het regent er slechts zelden en de temperatuur stijgt er in de zomer regelmatig tot boven 40 °C. Door de lage luchtvochtigheid is die temperatuur er makkelijker te dragen dan bij ons.

VA

delta: opsplitsing van een rivier bij de monding in verschillende aftakkingen. Delta is een letter uit het Griekse alfabet: Δ. De letter heeft dezelfde driehoekige vorm, vandaar de naam.

N

MODERNE TIJD

VROEGMODERNE TIJD

@

Opper-Egypte: het gebied in Egypte van Memphis tot de eerste cataract of stroomversnelling tijdens het Oude Rijk

BRON 1-2

Neder-Egypte: het gebied in Egypte van de Middellandse Zee tot Memphis

constructie: bouw; alles wat gemaakt is uit twee of meer delen, bv. een houten kruis, een woning, een fiets ... halfedelsteen: benaming voor kostbare stenen die in waarde volgen op edelstenen, bv. graniet, kwarts

72

LES 13 Egypte, het land van de Nijl

2

De Nijl: water brengt leven

Elk jaar in juni begint het peil van de Egyptische Nijl langzaam te stijgen en in juli treedt de rivier buiten haar oevers. Die grote toename van het debiet komt door de regens duizenden kilometers stroomopwaarts. Voor de Oude Egyptenaren zijn de overstromingen een echte weldaad: als het water in september begint te zakken en enkele weken later weer in de bedding stroomt, zijn de oevers bedekt met een laagje vruchtbaar rivierslib. Dat maakt het voor de boeren mogelijk om een rijke oogst binnen te halen, zonder enige andere vorm van bemesting. Ze moeten wel hun akkers voortdurend bevloeien met het water uit de Nijl. Anders droogt de grond helemaal uit. Dit noemen we irrigatielandbouw.

Soms stijgt het water van de Nijl echter niet hoog genoeg. Dan vloeit er niet genoeg of zelfs geen water over de verste velden en wordt er te weinig slib afgezet.

Een andere keer stijgt het water te hoog en volgt er een rampzalige overstroming, die de huizen en de BRON 3 - 4 -5 - 6

RANDINFO Een cataract of stroomversnelling in de Nijl

uit dat gebied. De grote vruchtbaarheid van het Nijldal zorgt voor landbouwoverschotten, waardoor niet langer iedereen als landbouwer moet werken. Er komen andere beroepen en er ontstaat een ruileconomie.

Dankzij de Nijl groeit het Oude Egypte uit tot een machtig rijk met een hoogstaande cultuur.

IN

graanschuren van de tempels laat onderlopen. Om de overstromingen en het water te controleren, is er een samenwerking nodig van grote groepen mensen. Zij bouwen dijken en graven kanalen. Zo slagen ze erin het water bij de jaarlijkse overstroming gelijkmatig over het land te verdelen. Die samenwerking is vooral nodig in Opper-Egypte. Daar wordt voornamelijk graan en vlas verbouwd. In Neder-Egypte leeft men voornamelijk van veeteelt en handel. Ook het papyrusriet is afkomstig

debiet: de hoeveelheid water die per seconde een bepaald punt passeert

VA

N

slib: geheel van vaste stoffen die door het water worden meegevoerd of zich uit het water hebben neergezet ruileconomie: producten worden geruild met andere producten in plaats van betaald met geld. rijk: een staat; met een bevolking, een grondgebied en een politieke organisatie cataract: stroomversnelling. De Oude Egyptenaren telden er vijf op de Nijl; ze telden stroomopwaarts (van noord naar zuid).

OPDRACHTEN

Haal een oorzaak en een gevolg uit de lestekst.

Geef alle hoofdgedachten uit de lestekst.

@

1 2

KENNEN

KUNNEN

1 2 3 4 5

6 de natuurlijke grenzen van Egypte op een blinde kaart aanduiden 7 gegevens uit grafieken afleiden 8 de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 9 oorzaak en gevolg benoemen 10 een historisch verhaal aanvullen aan de hand van bronnen en redeneringen

de begrippen ‘rijk’ en ‘ruileconomie’ uitleggen vier natuurlijke grenzen van Egypte opnoemen de twee delen van Egypte opnoemen drie grondstoffen uit de woestijn geven het ontstaan van het Egyptische Rijk verklaren

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

73

Het Oude Egypte

BRON 2

De Nijl, de vruchtbare strook en de woestijn

IN

BRON 1

Wat is er opvallend aan de overgang tussen de vruchtbare strook en de woestijn?

Motiveer je antwoord.

BRON 3

Herodotos over de Nijl

Toon aan dat Egypte langs de vier windrichtingen ingesloten wordt door natuurlijke grenzen. b In welke richting stroomt de Nijl? Hoe weet je dat? c In welke twee delen kun je Egypte opdelen? d Geef drie grondstoffen die de Egyptenaren uit de woestijn halen.

@

a

VA

N

Over de natuur van de stroom kon ik noch van de priesters noch van iemand anders iets vernemen, en toch wilde ik van hen horen waarom de Nijl zwelt en overstroomt bij het begin van de zomerzonnestilstand, gedurende honderd dagen, en dan (…) terugwijkt en klein van bedding wordt, zodat zij gedurende de volledige winter smal is, tot de zomerzonnestilstand er opnieuw is.

Over die zaken kon ik niets vernemen van de Egyptenaren, toen ik hen vroeg welke kracht de Nijl toch had waardoor zij andere eigenschappen heeft dan de andere rivieren (…).

BRON 4

Uit: Herodotos, Historiën, Boek II deel 19 De Griek Herodotos van Halicarnassus (ca. 485 v.C.-425/420 v.C.) maakt in de 5e eeuw v.C. een reeks studiereizen. Hij schrijft zijn conclusies neer in een uitgebreid historisch werk. Herodotus raadpleegt verschillende bronnen en gaat zelf op onderzoek, maar is soms lichtgelovig.

a In welk seizoen staat de Nijl het hoogst? b Verbaast dat de schrijver of niet?

Loflied op de Nijl

Heil aan jou, o Nijl, die zich manifesteert over dit land en komt om leven te schenken aan Egypte. Mysterieus vloei je voort uit de duisternis, op deze dag dat je gevierd wordt. De oevers gemaakt door de Ra (zonnegod) bevloeiend en zo ervoor zorgend dat al het vee leeft, jij geeft de aarde te drinken, jij de onuitputtelijke. (...) Heer der vissen, gedurende de overstroming daalt geen vogel neer op de oogst. Jij schept het graan, jij brengt de gerst voort, alzo de eeuwige duur van de tempels verzekerend.

Als jij jouw werk stopt, komt alles wat leeft in gevaar. (...)

Uit: Loflied op de Nijl, ca. 2100 v.C.

74

LES 13 Egypte, het land van de Nijl

a

Geeft deze bron een antwoord op de vraag: ‘Waarom de Nijl zwelt en overstroomt?’ Leg uit. b Geef een voorbeeld van een historische vraag waarop het loflied een antwoord geeft.

BRON 5 Het scheprad

RANDINFO

AI in de tijd van de farao’s gebruikt de Egyptische boer een scheprad om water naar hoger gelegen akkers te brengen. Wat toen heel ‘modern’ was, is nu verouderd.

Hoe wordt dit scheprad aangedreven?

IN

De Aswandam en de verplaatsing van de tempel bij Aboe Simbel

N

BRON 6 Een jaaroverzicht van de stand van de Nijl

@

VA

Deze grafiek geeft een jaaroverzicht van de stand van de Nijl, gemeten in Oadi Halfa (1931-1932).

a

In welke maand bereikt de Nijl volgens de tabel haar hoogste stand? b Hoe groot is ongeveer het verschil tussen de hoogste en de laagste stand?

Vanaf het begin van de 20e eeuw kennen de Egyptenaren geen overstromingen meer. Een dam gebouwd bij Aswan regelt het debiet van de rivier. In 1964 starten de Egyptenaren daar met de bouw van een nog grotere dam. Hij wordt 111 m hoog en heeft een lengte van 3,6 km. Het stuwmeer is 500 km lang en 16 km breed. Het meer dreigt de reusachtige tempel bij Aboe Simbel te overstromen. Men verplaatst de tempel daarom naar een hoger gelegen plaats.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

75

5

4

50

17

±

19

14

±

50

0

IN

80 ±

50

v.

C 0

v.

C 0 0 35 ±

±

.

Deze les wil je een beter inzicht geven in de samenstelling van de Egyptische samenleving. Wie heeft er de meeste macht? Welke groepen staan juist onder de heerser? Wie staat er onderaan in de samenleving?

.

14

De farao staat aan de top van de samenleving

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

1

De farao regeert als een god-koning over zijn rijk

De Egyptische samenleving is ongelijk. Ze is hiërarchisch geordend. Bovenaan staat de koning of farao. Hij regeert het land als een autocraat: hij bestuurt zijn rijk met onbeperkte macht. Als belangrijkste priester smeekt de farao de hulp van de goden af. Stilaan wordt hij door zijn onderdanen als een god vereerd. Op aarde is hij dan de valkgod Horus. Na zijn dood wordt hij gelijkgesteld met de god Osiris, de heerser over de dodenwereld. Als god bezit de farao heel Egypte. Elke Egyptenaar woont of werkt dus op grond van de farao en is hem dan ook belasting verschuldigd. Omdat ze tijdens de overstromingstijd toch geen werk hebben, laat de farao dan hele groepen landbouwers voor hem werken. Zij bouwen mee aan tempels en graven of werken in de steengroeven.

De farao heeft echter ook plichten. Als godheid moet hij ervoor zorgen dat alles goed gaat in zijn rijk en moet hij voor de bevolking zorgen. Men verwacht van hem dat hij de bevloeiing regelt en voedselvoorraden aanlegt. Hij moet ook missies sturen naar het buitenland en het rijk beschermen tegen vijanden.

2

autocraat: persoon die alle macht heeft

@

Horus: hemelgod die wordt voorgesteld als een valk of als een mens met de kop van een valk; zoon van Osiris en Isis; beschermer van de farao, waarmee hij werd vereenzelvigd

BRON 1-2

Osiris: de god van de onderwereld, de groeikracht, de eeuwigheid en de wedergeboorte; hij wordt meestal voorgesteld in de vorm van een mummie (hoofd niet omzwachteld).

76

LES 14 De farao staat aan de top van de samenleving

De farao beschikt over veel medewerkers

Natuurlijk kan de farao het land niet alleen besturen. Een groot aantal medewerkers voert zijn bevelen uit. Aan de top staan de vizier, de hogepriesters en de opperbevelhebber van het leger.

De vizier staat in voor het bestuur, de belastingen en de rechtspraak. De hogepriesters verzorgen dagelijks de eredienst voor de goden in de tempels. Omdat ze de bezittingen van de goden (landerijen en voorraden) beheren, hebben zij veel macht. De opperbevelhebber verdedigt niet alleen de grenzen, maar houdt onder meer toezicht op de uitvoering van belangrijke bouwprojecten.

De edelen vormen een andere groep. Zij wonen aan het hof of besturen als gouverneur een van de provincies.

Egypte telt ook veel ambtenaren. Zij voeren de taken uit die nodig zijn om de overstromingen in goede banen te leiden. Ze laten greppels graven, dijken bouwen, sluizen herstellen en regelen de bevloeiing. Zij worden betaald met de belastingen.

Omdat men nog geen geld kent, gebeurt de betaling altijd in natura (graan, honing, papyrus, vee enz.).

AI die goederen moeten opgehaald, geregistreerd en eventueel bewaard worden. Dat vereist een uitgebreide administratie en dus een legertje ambtenaren! De Egyptische ruileconomie heeft wel een zwak punt: het uitblijven van een goede Nijloverstroming kan de hele oogst doen mislukken en de samenleving doen wankelen.

VA

hiërarchisch: een maatschappij is hiërarchisch wanneer ze gestructureerd is opgebouwd, sommige mensen staan ‘hoger’ dan anderen.

N

MODERNE TIJD

VROEGMODERNE TIJD

BRON 3

Ambachtslieden en landbouwers staan lager in de sociale piramide

BRON 3 Ondanks hun eenvoudige werktuigen vervaardigen de ambachtslieden mooi afgewerkte producten. Ze zijn meesters in het bewerken van hout (sarcofagen, meubels enz.), steen (piramides, beelden enz.) en metaal (voornamelijk goud voor sieraden).

Toch kennen wij geen enkele naam van de ontelbare kunstenaars, want zij ondertekenen hun werken niet.

De Egyptische boer heeft het niet gemakkelijk; hij bewerkt de grond, zaait graan of vlas en zorgt voor de bevloeiing. Hij produceert genoeg voedsel om niet alleen zichzelf, maar ook de bestuurders,

schrijvers, priesters, soldaten en ambachtslieden te onderhouden. Op hem steunt dus de welvaart. Toch staat hij slechts onderaan op de sociale piramide.

Alleen de slaven hebben het nog slechter. Zij zijn meestal krijgsgevangenen of afstammelingen daarvan. Ze werken samen met de boeren op het veld, helpen mee aan de constructie van grote bouwwerken of werken in de mijnen en steengroeven.

IN

3

VA

N

vizier: de hoogste bestuurder in Egypte na de farao; de vizier handelde voor de farao de administratieve aangelegenheden af. sociale piramide: de vorm waarin de verschillende bevolkingsgroepen van een samenleving worden voorgesteld sarcofaag: een kist in mensenvorm

KENNEN

KUNNEN

1

11 de verschillende groepen in de Egyptische samenleving ordenen in een sociale piramide 12 bronnen vergelijken 13 een bron sorteren volgens soort 14 met behulp van een opdracht de waarde van een bron beoordelen

@

de begrippen ‘autocratie’, ‘ambtenaren’, ‘ambachten’ en ‘ongelijkheid’ uitleggen 2 de ongelijkheid tussen de verschillende groepen in de Egyptische samenleving uitleggen 3 twee grote voorrechten van de farao opnoemen 4 met drie voorbeelden aantonen dat de farao ook plichten had 5 de hooggeplaatste medewerkers van de farao in vier groepen indelen en hun functie omschrijven 6 met twee voorbeelden aantonen dat de ambtenaren een belangrijke taak hadden in de Egyptische maatschappij 7 uitleggen waarom Egypte een grote groep ambtenaren telde 8 telkens een voorbeeld geven om aan te tonen dat de Egyptenaren meesters waren in het bewerken 9 van hout, steen en metaal 10 aantonen dat de Egyptische welvaart en beschaving steunden op het harde werk van de boer

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

77

BRON 1 Ramses II Ramses II (1298-1232 v.C.) liet bij Aboe Simbel een rotstempel bouwen. Aan de ingang van de tempel staan vier reusachtige beelden van de farao. Ze zijn wel twintig meter hoog. Op de foto zie je twee van die beelden. De figuren tussen de benen stellen vrouw en kinderen voor.

Vergelijk de grootte van Ramses II met de grootte van zijn vrouw. b Wat wilden de Oude Egyptenaren duidelijk maken?

VA

N

IN

a

BRON 2 D e macht van de farao

@

‘Re heeft de koning geïnstalleerd Op de aarde van de levenden Voor eeuwig en altijd Opdat hij recht spreekt over de mensen en de goden tevreden stelt Opdat hij de goede gang van zaken realiseert en het kwaad vernietigt De koning geeft offeranden aan de goden en dodenoffers aan de doden’ Vertaling van een inscriptie in een tempel uit het Nieuwe Rijk (1550-1070 v.C.)

78

LES 14 De farao staat aan de top van de samenleving

a Wat voor soort bron is dit oorspronkelijk? b Waarom moet je oppassen om deze bron als voorbeeld te nemen voor de volledige geschiedenis van het Oude Egypte? c Van wie ontvangt de farao zijn macht? d Voor hoelang heeft de farao deze macht? e Geef vier dingen die de farao moet doen voor zijn inwoners.

farao BRON 3

hogepriester

gouverneur

vizier

opperbevelhebber

VA

N

ADEL

IN

De sociale piramide in het Oude Egypte

ambtenaren

HET

soldaten

GEWONE VOLK

@

VRIJEN

ONVRIJEN

a b c d e

ambachtslieden en landbouwers

slaven

Wie staat er aan de top van de Egyptische samenleving?

Wie zijn de drie belangrijkste medewerkers van de farao?

Welke sociale groep behoort niet tot de adel, maar ook niet tot het gewone volk?

Geef de twee beroepen die het gewone volk uitoefent.

Welke sociale groep staat onderaan in de bevolkingspiramide?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

79

15

Meer dan drieduizend jaar lestitel politieke geschiedenis

30

v.

C

.

.

v.

C

2

33

v.

C

0

hun eigen gebied zelfstandig besturen en niet meer gehoorzamen aan de farao. Daardoor begint de macht van de koning rond 2180 v.C. te verminderen. Het rijk verzwakt en het valt uiteen in een aantal zelfstandige kleine rijkjes. Men noemt deze periode de eerste tussenperiode. Ze duurt tot ongeveer 2040 v.C.

VA

BRON 1 De Egyptische geschiedenis begint met de eenmaking van Opper-Egypte (langs het smalle Nijldal) en Neder-Egypte (langs de Nijldelta).

Beide gebieden zijn ontstaan uit een verzameling landbouwnederzettingen. Farao Narmer verenigt omstreeks 3100 v.C. die twee Egyptes. Na hem regeren gedurende dertig eeuwen machtige en zwakke farao’s. De machtigen zorgen voor drie periodes van macht en aanzien. De zwakkere farao’s worden geconfronteerd met opstanden en invallen van vreemde volkeren. Onder hun bewind verkeert Egypte in verval. Het land valt daarbij soms uiteen in verschillende vorstendommen. Die periodes van verval noemt men de ‘tussenperiodes’.

2

Het Oude Rijk is de periode van de grote piramides

Tijdens de eerste periode van machtige farao’s beleeft Egypte een tijd van rust en voorspoed.

De koningen Cheops, Chefren en Mykerinos bouwen in de woestijn van Gizeh de grote piramides. Tijdens het Oude Rijk houden de farao’s de teugels strak in handen. Ze laten over het hele rijk hun gezag gelden.

Medewerkers zoals de gouwheren die een provincie besturen, belonen ze met stukken grond. Maar die plaatselijke bestuurders willen na verloop van tijd BRON 2- 6

80

ROMEINSE PERIODE

N

De geschiedenis van Egypte kent periodes van bloei en verval

@

dynastie: regerende familie, vorstenhuis: de titel wordt van de ene generatie op de andere doorgegeven (bv. van vader op zoon of van broer op broer). Zo erft Filip I de koningstitel van zijn vader Albert II.

75

±

VREEMDE HEERSERS

PTOLEMEÏSCHE PERIODE

1 Macedonië: gebied ten noorden van Griekenland

.

.

v.

C

NIEUWE RIJK

eenmaking

schatting: een soort van belasting

70

±

15 ±

50 16 ±

MIDDENRIJK

10

v.

50 C. v.

C .

.

.

v.

C 0

v.

C 20

4

80

OUDE RIJK

±

21

27 ±

±

31 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

1

IN

De vorige lessen gingen over het Oude Egypte. De geschiedenis van dat rijk bestrijkt dertig eeuwen! Ter vergelijking: de christelijke tijdrekening is iets meer dan twintig eeuwen oud. België bestaat nog geen twee eeuwen. Hoe heeft het Egyptische Rijk zich ontwikkeld? Met welke problemen krijgt het te kampen? Hoe komt er een einde aan de Oud-Egyptische beschaving?

LES 15 Meer dan drieduizend jaar politieke geschiedenis

3

Tijdens het Middenrijk herstellen de farao’s hun gezag

De farao’s herstellen hun macht dankzij een sterk leger en trouwe ambtenaren die hun bevelen uitvoeren. Het rijk wordt zelfs uitgebreid naar het zuiden. Er breekt een nieuwe periode van bloei en welstand aan. Na enkele eeuwen verzwakt het gezag weer ten voordele van plaatselijke bestuurders. De toestand wordt chaotisch: 135 farao’s volgen elkaar in een korte tijd op. Daarvan maakt een ander volk, de Hyksos, dankbaar gebruik. Steeds meer Hyksos vestigen zich in de delta van de Nijl. De farao’s gebruiken hen als huursoldaten. Uiteindelijk grijpen de Hyksos de macht en controleren het noorden van Egypte. Heel Egypte moet hen schatting betalen. Toch heeft deze Hyksosperiode ook positieve kanten gehad.

Veel militaire en technologische vernieuwingen dateren van toen, bv. het gebruik van het paard en de strijdwagen. De tweede tussenperiode is begonnen.

BRON 2- 6

Het Nieuwe Rijk vormt het hoogtepunt van de Egyptische beschaving

Een detail van de troon van Toetanchamon

mummie: een gebalsemd of uitgedroogd lijk; oorspronkelijk stamt het woord van het Arabische woord voor ‘bitumen’; het duidde op de zwarte verschijning van de lichamen, wat suggereerde dat de lijken een laagje pek hadden gekregen. kolos: zeer groot beeld; het woord ‘kolossaal’ (iets dat zeer groot is) is ervan afgeleid.

@

VA

N

BRON 2-7 Sterke farao’s verslaan en verdrijven de Hyksos rond 1550 v.C. Zij herstellen de orde in het rijk en breiden het aanzienlijk uit. De farao’s verwerven daardoor veel aanzien en rijkdom. Deze periode levert dan ook de meest bekende farao’s en heel indrukwekkende bouwwerken op: de tempels van Luxor, Aboe Simbel en Karnak zijn daar voorbeelden van. De farao’s laten zich niet langer begraven in voor iedereen zichtbare piramides, maar in rotsgraven gelegen in een verlaten vallei, de ‘Vallei der Koningen’ genaamd. Daar wordt in 1922 het ongeschonden graf van Toetanchamon ontdekt: een onbelangrijke farao, maar de rijkdommen die men in zijn graf vindt, maken hem wereldberoemd. Veel belangrijker als farao is Ramses II (1279-1212 v.C.). Hij is zowel een van de grootste bouwheren als een van de briljantste militairen uit de Egyptische geschiedenis. Hij voert oorlog met de Hittieten, een machtig krijgsvolk dat al over ijzeren wapens beschikt, terwijl de Egyptenaren nog met brons werken. Ramses sluit uiteindelijk vrede met hen. Gebrek aan geld, onbekwame leiders en buitenlandse indringers verzwakken Egypte na zijn regeerperiode. Het rijk verliest gebieden en de macht van de farao’s brokkelt verder af. Uiteindelijk bezetten buitenlandse volkeren zoals de Assyriërs (7e eeuw v.C.) en de Perzen (6e eeuw v.C.) het land. In 332 v.C. verovert de Macedonische vorst Alexander de Grote Egypte.

Hij sterft echter vrij vlug en Ptolemaios, een van zijn generaals, bestijgt de troon. Hij is de stichter van de laatste dynastie die over Egypte heerst. In 30 v.C. sterft die uit met de zelfmoord van koningin Cleopatra. Egypte wordt dan voor eeuwen een provincie van het Romeinse Rijk.

RANDINFO

IN

4

KENNEN

KUNNEN

1 2

1

3 4 5

de begrippen ‘dynastie’, ‘ambtenaren’, ‘rijk’ en ‘periode’ uitleggen de geschiedenis van Egypte indelen in periodes en elke periode benoemen (= Rijken en tussenperiodes); je moet geen datums kennen, behalve 3100 v.C. en 30 v.C. de evolutie van de macht van de farao’s doorheen de verschillende periodes uitleggen een verklaring kunnen geven waarom rijken instorten én waarom ze terug groot worden een voorbeeld kunnen geven van het feit dat de tussenperiodes niet enkel verval betekenden

2 3

de geschiedenis van Egypte op een tijdlijn weergeven een aantal bronnen in de Egyptische geschiedenis situeren op een blinde kaart gegevens uit de Egyptische geschiedenis aanbrengen

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

81

BRON 1 Egypte in de 2e eeuw v.C. Het levenbrengende water van de Nijl stroomde over de oevers, maar de akkers werden niet bebouwd. Rovers en landlopers zwierven over de wegen en legden hinderlagen om nietsvermoedende reizigers te overvallen. (...) Alle maatschappelijke orde was tenietgegaan, belastingen werden niet betaald, terwijl de tempels en het paleis van de koning werden geplunderd. Wie eens prachtige kleren bezat, gaat in lompen gekleed. Huismoeders zuchten: ‘Ach, hadden wij maar iets te eten.’ Overal hoort men de kreet: ‘Laten wij de machtigen neerslaan.’ (...) Naar Byblos, de Syrische haven aan de voet van het met ceders bedekte Libanongebergte, voeren geen schepen meer; vanwaar moet nu het cederhout voor onze mummiekisten komen?

BRON 3 De farao met twee godinnen

VA

N

BRON 2 Egypte tussen 2640 - 1070 v.C.

Waar situeer je de tekst: in een van de drie Rijken of in een tussenperiode?

Geef twee duidelijke bewijzen uit de tekst. b Toon met twee voorbeelden uit de tekst aan dat het slecht gaat met de economie. c Bewijs met twee feiten dat het ook de politieke bestuurders niet voor de wind gaat. d Toon met een tekstfragment aan dat de bevolking in opstand dreigt te komen tegen de sociale wantoestanden. e Situeer Byblos op de kaart (bron 2). In welke periode behoort het tot het Egyptische Rijk?

IN

Uit: Sesam Wereldgeschiedenis, Deel 1 Prehistorie - 2e eeuw voor Christus (2005)

a

Muur in de tempel van Horus te Edfoe, gebouwd onder de Ptolemaeën. De godin links draagt de rode kroon van Neder-Egypte en de godin rechts de witte kroon van Opper-Egypte.

@

BRON 4 Tempel bij Aboe Simbel

a

Tijdens welke periode kent Egypte zijn grootste uitbreiding? b Welk gebied vind je niet op de kaart? Cyprus, Kreta, Fenicië of Macedonië? c Waar op de kaart heeft men de mummie van Toetanchamon gevonden?

82

LES 15 Meer dan drieduizend jaar politieke geschiedenis

De tempel werd gebouwd ter ere van de grootste farao in de Egyptische geschiedenis: Ramses II. De zittende kolossen voor de grote tempel tonen de overweldigende macht en grootte van de Egyptische godenwereld en farao’s.

BRON 6 De sfinx en de piramide van Chefren

Het massief gouden dodenmasker van Toetanchamon moet de farao voorstellen. Het masker werd op de mummie geplaatst om de farao te beschermen.

Het werd gemaakt van 22-karaats goud, heeft een dikte van 3,5 mm en weegt meer dan 10 kilo.

De sfinx, een gigantische leeuw met mensenhoofd gelijkend op farao Chefren, bewaakt diens piramide. Het beeld is 21 m hoog en 73 m lang. Het hoofd is 5 m hoog en de neusstomp 2 m. De sfinx zou omstreeks 2500 v.C. gebouwd zijn.

IN

BRON 5 Toetanchamons dodenmasker

VA

N

a Zijn dit primaire of secundaire bronnen? b Plaats bron 3 tot en met bron 6 in chronologische volgorde. c Bekijk bron 3. Vergelijk de drie kronen. Wat stel je vast als je de kroon van de farao vergelijkt met die van de godinnen? Wat zou de kroon symboliseren? (Lees de tekst bij titel 1.)

BRON 7 Het verdrag van Qadesj (1272 v.C.)

@

De koning van Egypte zal nooit ofte nimmer meer het Hittietenland overvallen om daarvandaan iets te roven en de grote koning der Hittieten zal Egypte niet binnendringen om daarvandaan iets te roven.

Indien een vijand de landen van Ramses II, de grote heerser over Egypte, binnenvalt en de farao aan de grote vorst der Hittieten schrijft: Kom met mij en help mij tegen hem te strijden, dan zal de grote koning der Hittieten komen en de grote koning der Hittieten zal de vijanden van de farao doden. Maar als het niet de wens is van de grote Hittietenvorst om zelf ten strijde te trekken, zendt hij zijn leger en zijn wagenstrijders en die zuIlen de vijanden van de farao doden.

Indien een vijand de landen van de grote vorst van de Hittieten binnenvalt, zal de grote vorst van Egypte hem hulp verlenen.

Wie de woorden die op deze zilveren tafel staan niet in acht wil nemen, hem zullen 1 000 goden uit Hittietenland en 1 000 goden uit het land van Egypte vernietigen, samen met zijn huis, zijn land en zijn dienaren.

Uit: Het Eeuwige Verdrag van Egypte met de Hittieten (1272 v.C.) Het verdrag van Qadesj is het oudst bekende vredesverdrag tussen twee landen.

De Egyptische farao Ramses II sluit het met de Hittitische koning Hattusili III na de veldslag bij Qadesj (1274 v.C.). De tekst is opgesteld in drie talen. Ze werd oorspronkelijk in zilveren tabletten gegraveerd. Iedere partij kreeg er een mee. Een kopie van de tekst hangt in het VN-hoofdkwartier in New York.

Dertien jaar na het verdrag trouwde Ramses II met een Hittitische prinses.

a

Is volgens deze tekst een van beide partijen een overwinnaar? Leg uit. b Wat is volgens jou de bedoeling van het verdrag? c Welke verplichting nemen beide partijen op zich? d Waarom werd die laatste paragraaf toegevoegd, denk je? e In welke twee talen zal het verdrag zeker zijn opgesteld? f Waarom zou men het verdrag op meerdere kleine, zilveren tabletten hebben gegraveerd? g Zoek op: wat is de derde taal? Wat zijn de Verenigde Naties? Waarom hangt er daar een kopie?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

83

16

De Egyptische godsdienst kent lestitel een overvloed aan goden

.

v.

C

30

v.

C

2

33

v.

C

0

±

75

.

.

.

v.

C

NIEUWE RIJK

VREEMDE HEERSERS

ROMEINSE PERIODE

PTOLEMEÏSCHE PERIODE

1

N

eenmaking

In Egypte aanbidt men veel verschillende goden

Oorspronkelijk heeft iedere nederzetting haar eigen goden. Na de eenmaking van Egypte blijven de meeste van die goden behouden. Op een bepaald ogenblik stijgt hun aantal zelfs boven de tweeduizend!

Men noemt dat polytheïsme of veelgodendom. Voor alles en nog wat heeft men wel een god. In de loop van de Egyptische geschiedenis is het aanzien van sommige goden nu eens gestegen, dan weer gedaald.

Oorspronkelijk moet Horus als de god van het licht en de wereld een belangrijke rol hebben gehad. In het Oude Rijk wordt de zonnegod Ra over heel Egypte vereerd. Egyptische goden zijn vaak verbonden met de natuur, de landbouw, het dagelijkse leven en de dood.

overstroming van de Nijl. De Egyptenaren denken daarom dat hij de overstroming en de goede oogst aankondigt. Thot is de god van het schrift en de wijsheid. Soms wordt hij als een mens met de kop van een ibis voorgesteld, soms beeldt men hem af als een dier (een ibis of zelfs een baviaan). Ook de grote godin Hathor wordt op verschillende manieren voorgesteld. Enkele goden die vaak als dieren worden voorgesteld zijn Anoebis (jakhals), Sobek (krokodil), Chepri (mestkever of scarabee), Bastet (kat). Goden hebben vaak een aantal attributen bij zich: tekens die hun belangrijkheid aantonen. Je hebt zo het levensteken of anch-teken, een scepter, een vlegel, verschillende kronen ...

VA

reliëf: het uitsteken of uitkomen boven iets anders, bv. een reliëf in steen uitgehouwen

70

±

15 ±

50 16 ±

MIDDENRIJK

10

v.

50 C. v.

C .

.

.

v.

C 0

v.

C 20

4

80

OUDE RIJK

±

21

27 ±

±

31 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

1

IN

Je weet al dat de farao beschouwd wordt als de god-valk Horus, zoon van Osiris. De Egyptenaren vereren nog honderden andere goden. Waarom dat enorme aantal? Hoe stellen de Egyptenaren de goden voor?

Hoe vereren ze hun goden? Blijft hun godsdienst 3000 jaar lang ongewijzigd?

@

attribuut: een teken of een voorwerp dat rechtstreeks verbonden is met de hoedanigheid of de macht van een persoon of een god

2

De goden worden op verschillende manieren voorgesteld

BRON 1-2-3 - 4 Overal hebben archeologen afbeeldingen van goden gevonden: in opschriften, op reliëfs, op wandschilderingen in graven en tempels, op beelden enz. De goden worden voorgesteld als dier of als mens, maar vaak ook als een combinatie van mens en dier.

Dikwijls staan de dieren symbool voor kracht of zijn ze verbonden met typische natuurverschijnselen.

Zo wordt de ibis aanbeden als de god Thot. De ibis is een watervogel die in Egypte verblijft tijdens de

84

LES 16 De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

3

De verering van de goden vindt plaats in tempels

De Egyptenaren bouwen prachtige tempels die dienen als woningen voor hun goden. In de tempel staat het beeld van de godheid. Op de oostelijke Nijloever ligt bijvoorbeeld Karnak, dat zich in de loop van het Nieuwe Rijk ontwikkelt tot een enorme tempelstad ter ere van de god Amon-Re. De stad bestaat uit talrijke cultusplaatsen, processiewegen met heiligdommen, paleizen en magazijnen.

Priesters moeten er dagelijks volgens strikte rituelen de godheid dienen en gunstig stemmen door bijvoorbeeld offers te brengen.

BRON 5 In het Oude Egypte is er een periode waarin de Egyptenaren slechts één god aanbidden.

Amenhote­p IV verbiedt kort na zijn troonsbestijging in ca. 1353 v.C. alle goden en vervangt ze door Aton, de zichtbare zonneschijf. Zo krijgen we zeer tijdelijk monotheïsme in het Oude Egypte. De farao verandert zijn naam in Achnaton, wat ‘straal/ glans van Aton’ of ‘die ten dienste van Aton staat’

betekent. Ter ere van de god bouwt hij een nieuwe hoofdstad, Achetaton, nu beter bekend onder de naam Tell el-Amarna. Achnaton verwaarloost echter het bestuur van het land en na zijn dood in ca. 1334 v.C. wordt Amarna verlaten. De Egyptenaren aanbidden opnieuw de vroegere goden.

monotheïsme: het aanbidden en erkennen van slechts één god; er bestaat volgens monotheïsten maar één god.

IN

4

Tijdens de regering van Achnaton is Aton, de zonneschijf, de enige god

RANDINFO

VA

N

Hedendaagse tekeningen van enkele Egyptische goden

@

Horus

Osiris

Isis

Thot

KENNEN

KUNNEN

1 2 3 4 5 6 7

1

het begrip ‘attributen’ uitleggen het verschil tussen polytheïsme en monotheïsme uitleggen veranderingen in de Egyptische godsdienst aantonen drie voorstellingen van Egypische goden beschrijven drie attributen opsommen en uitleggen de functie van de Egyptische tempel beschrijven met eigen woorden de rol van de scarabee beschrijven

2

goden herkennen op een afbeelding met behulp van een beschrijvende tekst bronnen met elkaar vergelijken

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

85

BRON 1 Thot A

C

IN

B

N

Thot (rechts) en godin Maät (links), ca. 300-200 v.C. Thot (rechts) en Nefertari (links), ca. 1224 v.C. Thot, ca. 332-30 v.C. Fragment van een muurschildering in het graf Porselein, goud en zilver, Brons, verguld hout, zwart glas, ceder, hoogte 19,5 cm, van koningin Nefertari, Vallei der Koninginnen, hoogte 15 cm, breedte Kestner Museum, Hannover Egypte 5 cm, diepte 5,6 cm, Louvre, Parijs Op welke verschillende manieren wordt de god Thot afgebeeld?

@

VA

BRON 2 H et Egyptische scheppingsverhaal

Fragment uit het Dodenboek van Nestanebisheru, ca. 950-930 v.C. Tekening op papyrus, British Museum, Londen

86

LES 16 De Egyptische godsdienst kent een overvloed aan goden

De Egyptenaren geloven dat er in het begin alleen water is. Uit het water komt een heuvel omhoog waarop de levenskracht zich bevindt. Hieruit ontstaan de goden.

De hemelgodin Noet wordt in de lucht getild door haar vader Shu, die eigenlijk de lucht is. Zo scheidt hij haar van haar broer Geb, de aarde. Hun kinderen zijn Osiris, Isis, Seth en Nefthys. a

Beschrijf kort, in hoofdlijnen, de schepping volgens dit dodenboek. b Wie is de rechtopstaande figuur in het midden? c In welke periode van het Oude Egypte is dit dodenboek gemaakt? (Oude Rijk - eerste tussenperiode Middenrijk - tweede tussenperiode Nieuwe Rijk - derde tussenperiode)

BRON 4 Khepri

N

IN

BRON 3 Egyptische god

VA

Egyptische god, ca. 1315-1314 v.C. Fragment van een muurschildering in het graf van Ramses I, Vallei der Koningen, Egypte a Welke god wordt hier afgebeeld? b Noem minstens drie afgebeelde attributen.

@

BRON 5 Achnaton en Nefertete

Egyptische god Khepri, ca. 1224 v.C. Fragment van een muurschildering in het graf van koningin Nefertari, Vallei der Koninginnen, Egypte a

Het gelaat van de godheid is vervangen door een dier. Welk dier? b Welk teken houdt de godheid in de linkerhand? Zoek het op.

Achnaton en zijn echtgenote Nefertete koesteren zich in de zonnestralen van Aton. Op hun schoot zitten drie dochters.

Huisaltaar, ca. 1350 v.C. Kalksteen, hoogte 32,5 cm, Egyptisch Museum, Berlijn Is er sprake van continuïteit of verandering binnen de godsdienst tijdens de regering van Achnaton?

Verklaar.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

87

17

Leven na de dood

30

v.

C

.

.

v.

C

2

33

v.

C

N

In de meeste landbouwbeschavingen bestaat er een sterk verband tussen natuurverschijnselen (regen, zonneschijn, donder ...) en godsdienst. Zo stellen de Egyptenaren vast dat leven, sterven en herleven in de natuur een steeds weerkerend gebeuren is: de seizoenen doen elk jaar de natuur sterven en herleven. De vruchtbare Nijl vol leven en de dorre woestijn liggen naast elkaar. De zon die de oogst op het veld laat rijpen, gaat elke dag onder en komt de volgende dag weer op. Door na te denken over leven en dood in de natuur, komen de Egyptenaren tot het besluit dat er ook voor de mens een ‘herleven’ na de dood moet zijn.

2

De dood is een tijdelijke scheiding van lichaam en zielen

BRON 1 De Egyptenaar gelooft dat de mens bestaat uit een lichaam en twee zielen: de Ba en de Ka. De Ba blijft na de dood in verbinding met de nog levende familieleden en vrienden. Op graven wordt de Ba dikwijls voorgesteld als een vogel met een mensenhoofd; hij symboliseert iemands persoonlijkheid of karakter. De Ka stelt iemands levenskracht voor. Die ziel is een soort onzichtbare

88

ROMEINSE PERIODE

dubbelganger die na de dood heen en weer reist tussen de wereld van de doden en het graf waarin het lichaam rust. De Ka en de Ba verlaten het lichaam regelmatig, maar keren altijd terug. Daarom is het belangrijk dat het lichaam na de dood goed bewaard blijft.

VA

De natuur schenkt de Egyptenaar het geloof in een leven na de dood

@

balsemen: met balsem behandelen om ontbinding tegen te gaan

0

VREEMDE HEERSERS

PTOLEMEÏSCHE PERIODE

1 balsem: een welriekende en bederfwerende vloeistof

75

±

NIEUWE RIJK

eenmaking

mummificeren: uitdrogen of balsemen tot een mummie

.

.

v.

C

70

±

15 ±

50 16 ±

MIDDENRIJK

10

v.

50 C. v.

C .

.

.

v.

C 0

v.

C 20

4

80

OUDE RIJK

±

21

27 ±

±

31 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

1

IN

In les 16 heb je geleerd dat de Egyptenaren veel goden kennen. Eén daarvan is Osiris. Over hem bestaat er een mythe die over een verrijzenis gaat: een verhaal over een dode die weer levend wordt. Dat bewijst dat de Egyptenaren geloven in een leven na de dood. Hoe komt het dat de Egyptenaren daarin geloven? Wat stellen zij zich ervan voor? Is er voor iedereen een leven na de dood weggelegd? Wat heb je allemaal nodig voor dat ‘tweede leven’?

LES 17 Leven na de dood

3

De goden beoordelen de overleden Egyptenaar

De Egyptenaren beseffen dat een mens goed of slecht kan leven. Wie slecht heeft geleefd, kan geen gelukkig leven slijten na de dood. Daarom moet een Egyptenaar zich na zijn dood bij de goden verantwoorden voor zijn daden. Valt het oordeel gunstig uit, dan mag de Ka het dodenrijk betreden. Valt het oordeel negatief uit, dan wordt hij gestraft: geen kans op een nieuw leven in het hiernamaals. Osiris bepaalt of je het dodenrijk binnenkomt of niet. Daarvoor gebruikt hij een weegschaal. Aan de ene kant van de weegschaal legt hij het hart van de overledene. Aan de andere kant ligt de veer van de waarheid. Het hart symboliseert hoe de overledene geleefd heeft. De veer symboliseert hoe hij geleefd zou moeten hebben. Als het hart niet zwaarder weegt dan de veer, krijgt men een gunstig oordeel. De dode moet proberen de goden te beïnvloeden. Daarom krijgt hij bij zijn begrafenis een dodenboek mee. Daarin staan een heleboel richtlijnen of spreuken die de dode zo gunstig mogelijk voorstellen aan de goden.

BRON 3

Het eeuwige leven is een geïdealiseerde vorm van het leven op aarde

RANDINFO Canopenvazen

@

VA

N

BRON 2- 8 De Egyptenaren geloven dat het leven na de dood een herschepping is van de beste momenten uit het aardse leven. Om daar verder te leven moet het lichaam in goede staat bewaard blijven. Daarom gaan ze het mummificeren. Vooral de rijken kunnen zich dat veroorloven en besteden er veel zorg aan. Eerst verwijderen ze de ingewanden en de hersenen uit het lichaam. Die ingewanden plaatsen ze in kleine vazen, canopen genoemd. Daarna leggen ze het lichaam in een zoutbad om het uit te drogen. Vervolgens wordt het gebalsemd en in smalle repen van linnen stof gewikkeld.

Ten slotte leggen ze de mummie in een sarcofaag.

Dat is een stenen of houten kist, vaak in de vorm van een mens en versierd met afbeeldingen en teksten.

Uiteindelijk plaatsen ze die sarcofaag in een graf.

Het graf is het huis waarin de overledene voor eeuwig kan leven. Daarom besteden de Egyptenaren er extra aandacht en tijd aan. Naargelang van de rijkdom van de overledene is het ene graf al rijkelijker afgewerkt dan het andere. De farao spant natuurlijk de kroon.

Zijn graf is een enorm bouwwerk. Meestal bestaat een graf uit twee delen: een dodenkamer voor de mummie en een kapel of tempel waarin de levenden de dode kunnen eren. Omdat het gebouw heel lang moet meegaan, bouwt men het met duurzame natuursteen.

In het graf zijn allerlei dingen aanwezig die de overledene ook tijdens zijn leven nodig heeft gehad: huisraad, voedsel en dienaars. Die laatsten zijn aanwezig als kleine beeldjes, shabti’s genoemd. Zij doen dienst als plaatsvervangers van de overledene,

bijvoorbeeld als er op de akkers van het hiernamaals landarbeid moet worden verricht. Op de grafwanden staan diverse muurschilderingen: taferelen uit het dagelijkse leven, portretten van de overledene, drank en spijzen die door toverspreuken in echt voedsel veranderen ... Aan de nabestaanden wordt gevraagd regelmatig offers te brengen in de kapel, opdat de goden welwillend zouden zijn voor de Ka van de overledene.

IN

4

In deze vazen werden de ingewanden bewaard die men uit het lijk verwijderde vooraleer men het mummificeerde.

KENNEN

KUNNEN

1 2 3

1 2

4 5

het begrip ‘mummie’ uitleggen het idee ‘leven na de dood’ in het Oude Egypte verklaren het belang van het bewaren van de lichamen in het Oude Egypte uitleggen de aandacht voor de bouw en de inrichting van graven in het Oude Egypte verklaren de opvattingen over hoe het ‘leven na de dood’ in het Oude Egypte eruitzag, uitleggen

3

informatie uit teksten opzoeken die gevonden informatie aan de klas uiteenzetten het schema in het werkschrift aan de klas uitleggen

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

89

BRON 1

De koninklijke Ka van Toetanchamon

BRON 2

Hoe maakt men een mummie?

Eerst halen zij met een ijzeren haak de hersenen door de neusgaten naar buiten, ten dele ook door er chemische stoffen in te gieten.

Daarna halen zij met een scherpe Ethiopische steen (obsidiaan) de lies open en nemen er alle ingewanden uit en daarna spoelen zij de buikholte achtereenvolgens met palmwijn en fijngemaakte specerijen. Na vervolgens de buik met fijngestampte zuivere mirre, een soort kaneel en andere bekende reukwerken (behalve wierook) te hebben opgevuld, naaien zij die weer dicht. Na die bewerking logen zij het lijk gedurende zeventig dagen in een natronbad; langer mag dat niet duren. Als die tijd verstreken is, spoelen zij het lijk af en wikkelen het geheel in gesneden repen fijn linnen, dit bestrijkend met gomstof, die de Egyptenaren veelal in plaats van lijm gebruikten.

Dan halen de verwanten het weg, maken een houten afbeelding in mensengedaante en sluiten het lijk erin op, waarna zij het recht overeind tegen een muur geplaatst, zorgvuldig bewaren in de grafkamer.

IN

Het beeld stelt de ‘geestelijke dubbelganger’ van de farao voor, die op het moment van het overlijden het lichaam verlaat om naar het hiernamaals te gaan.

Standbeeld van Toetanchamon, ca. 1314 v.C. Hout met hars, goud en brons, hoogte 192 cm, breedte 53,5 cm, oorspronkelijk uit de Vallei der Koningen, nu in het Egyptisch museum, Caïro Hoe zouden wij de Ka noemen?

N

Een bewerking van Herodotus, Historiën, II 86, 3-7 Herodotus (485-425 v.C.) is een Griekse geschiedschrijver die door de wereld van de oudheid reist. Veel van zijn geschriften berusten op waarnemingen. Hij wil voorkomen dat het verleden van de mensheid verloren gaat. Ondanks zijn kwaliteiten is hij soms lichtgelovig.

Welke verschillende handelingen voert men uit tijdens het mummificeren? b Leg een lijst aan van alle benodigdheden voor het mummificeren.

VA

a

Een Egyptisch dodenboek

@

BRON 3

Fragment uit het Dodenboek van Hoenefer, ca. 1300 v.C. Hoogte 45 cm, breedte 90,5 cm, British Museum, Londen Een dodenboek is een papyrusrol met aanwijzingen en spreuken die met de dode wordt meegegeven om hem te helpen in het leven na de dood. Op de afbeelding zien we het tafereel met het oordeel over de overledene. Links wordt de overledene Hoenefer binnengebracht door de god Anoebis. Op het volgende tafereel weegt Anoebis het hart van de overledene, terwijl het monster Amemait het resultaat afwacht en Thot het resultaat noteert. Als het hart te zwaar weegt, zal het monster het verslinden en verdwijnt de dode voorgoed. Rechts zien we Hoenefer die de test doorstaan heeft en voorgesteld wordt aan Osiris door de god Horus, hij zal dus verder leven na de dood. Osiris zit op een troon in het water, symbool voor de Nijl.

90

LES 17 Leven na de dood

a Wat is een dodenboek? b Hoe verloopt het oordeel door de goden? c Bestaat er zoiets als beloning en straf bij het oordeel? d Uit welke periode van de geschiedenis van het Oude Egypte dateert de bron? Oude Rijk - Middenrijk - Nieuwe Rijk

BRON 5 Een sarcofaag

IN

BRON 4 Een grafkamer

Grafkamer van Toetanchamon, ca. 1314 v.C.

N

Sarcofaag van Toetanchamon, ca. 1314 v.C. Een sarcofaag is een houten of stenen kist die een aantal in elkaar passende kisten (met een menselijke vorm) bevat waarin de dode werd opgeborgen. Ze werd afgesloten met een dekplaat, waarop vaak de overledene stond afgebeeld.

BRON 6 Een mummie

VA

Lichaam van een man, op een natuurlijke wijze geconserveerd door het hete zand waarin het was begraven, ca. 3200 v.C. British Museum, Londen Het zand slorpte het vocht uit het lichaam op, zodat de bacteriën die verantwoordelijk zijn voor de afbraak van het lijk zich niet konden vermenigvuldigen.

@

BRON 7 Kist met mummie

BRON 8 S habtibeeldjes (ca. 1290 v.C.)

Beschilderde houten kist met een mummie van een Thebaanse priesteres, ca. 1000 v.C. British Museum, Londen a

Op welke natuurlijke wijze wordt er gemummificeerd? b Verklaar waarom een mummie tot de verbeelding van veel mensen spreekt.

Hoe meer beeldjes in het graf, hoe makkelijker het leven van de overledene in het hiernamaals zou zijn.

Zoek in de lestekst op wat shabti’s zijn.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

91

Onderzoek 2: De dood van Toetanchamon

20 18

20 10

IN

Onderzoek toont aan dat de farao vermoord is

DNAGenetisch analyse onderzoek Nieuw onderzoek

VA

N

Howard Carter ontdekt de grafkamer

20 06

19 68

19 22

Je hebt in de vorige lessen al kennis gemaakt met farao Toetanchamon. In 1322 v.C. is de farao op 19-jarige leeftijd gestorven. Hij wordt dan ook snel vergeten, tot in 1922 zijn graf wordt ontdekt. Sindsdien is hij wereldberoemd.

Wat weten we over de dood van Toetanchamon?

Hoe is het wetenschappelijk onderzoek naar de dood van de jonge farao verlopen?

OPDRACHTEN 1

Zijn deze vragen historische vragen?

TIP: Soms is het juiste antwoord: ‘twijfel’.

a

Hoe stierf Toetanchamon?

b In welk werelddeel ligt Egypte? c

Met welke techniek kunnen erfelijke ziekten worden opgespoord?

d Geeft het krantenartikel betrouwbare informatie over de doodsoorzaak?

Situeer de historische vraag ‘Hoe stierf Toetanchamon?’ in de tijd, de ruimte en het

@

2

maatschappelijk domein.

3

Welke bronnen zijn secundaire bronnen? Leg uit waarom.

4

Welke bronnen zijn historische bronnen? Leg uit waarom.

5

In een handboek worden bronnen dikwijls bewerkt. Geef drie voorbeelden voor deze les.

6

Welke bronnen zijn bruikbaar om deze historische vragen te beantwoorden?

TIP: Je hoeft je nu nog geen zorgen te maken over de betrouwbaarheid van die bronnen. a

Hoe kwam Toetanchamon om het leven?

b Waarom zaten de onderzoekers zo lang op een dwaalspoor? c

92

Hoe ziet het graf van Toetanchamon eruit?

ONDERZOEK 2 DE DOOD VAN TOETANCHAMON

7

Bestudeer bron 5 aandachtig aan de hand van deze vragen. a

Wie is de auteur?

-

Wie?

-

Wanneer?

-

Welke bron heeft de krant gebruikt?

b Wat is het doelpubliek? c

Wat is de functie of bedoeling van de krant?

Kies uit: informeren / overtuigen / ontspannen / ontroeren / activeren

d Geeft de bron eerder betrouwbare of eerder onbetrouwbare informatie over de dood van Toetanchamon? Geef twee argumenten.

Vergelijk bron 3 en bron 5. Vind je een aanwijzing dat de journalisten toch te snel besluiten trekken?

Leg uit.

IN

e 8

Hoe lang hebben de geschiedkundigen gedacht dat Toetanchamon slachtoffer werd van moord?

9

Hoe komt het dat de onderzoekers zo lang op een verkeerde spoor zaten? Geef drie oorzaken.

10 Wat weten we nu over de dood van Toetanchamon?

11 Is het onderzoek naar de dood van Toetanchamon nu afgerond volgens Zahi Hawass? Toon aan met een citaat.

12 En volgens jou?

@

VA

N

13 Hoe toont dit onderzoek aan dat de geschiedenis kan veranderen?

KENNEN 1 2 3 4 5 6 7

een historische vraag identificeren bronnen volgens soort sorteren informatie uit bronnen afleiden aantonen hoe een historische bron bewerkt is de bruikbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag aan de hand van vragen de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag het onderscheid tussen het verleden en de geschiedenis aantonen

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

93

IN

BRON 1 Het graf van farao Toetanchamon

N

De Vallei der Koningen, Luxor Het graf van Toetanchamon bevindt zich rechts tegenover de ingang centraal op de foto.

Op 4 november 1922 ontdekt archeoloog Howard Carter het graf van farao Toetanchamon. Voor het eerst betreden archeologen een ongeschonden Egyptisch koningsgraf! De vondst is tot op vandaag absoluut uniek. De jonge farao wordt op slag wereldberoemd. Op deze foto uit het Archief van The New York Times, zie je Howard Carter bij de sarcofaag van Toetanchamon in 1923. De ontdekking vergroot onze kennis over de cultuur van het Oude Egypte, maar roept meteen ook nieuwe vragen op. Iedereen wil weten waarom deze farao maar 18 of 19 jaar is geworden.

VA

BRON 2 De grafkamer van Toetanchamon

De tombe van Toetanchamon is een van de meest bezochte sites in Egypte. Tussen 2009 en 2019 is de grafkamer volledig gerestaureerd. De foto toont de west- en noordwand en de sarcofaag met de mummie.

@

BRON 3 Wetenschappers proberen het mysterie te ontrafelen 1926 De mummie wordt grondiger onderzocht, maar dat onderzoek levert geen antwoorden.

1968 Röntgenfoto’s van de schedel laten een bloeduitstorting zien en een losse botsplinter. Voor de onderzoekers is het duidelijk dat Toetanchamon met een slag op zijn achterhoofd werd vermoord.

De moord past ook bij andere informatie die de geschiedkundigen hebben. Ze weten dat de vader van Toetanchamon, farao Achnaton, veel vijanden had gemaakt met politieke en godsdienstige hervormingen. Alles lijkt te kloppen.

2006 Röntgenscans tonen dat de bloeduitstorting gestolde balsemvloeistof is en dat de schedel pas na de dood van de farao werd beschadigd! De scans tonen wel een dijbeenbreuk. De Egyptische radioloog Ashraf Selim vermoedt dat de wonde een dodelijke infectie heeft veroorzaakt. Maar andere specialisten betwijfelen dat.

2010 DNA-analyse toont aan dat Toetanchamon aan malaria leed.

2018 Uitgebreid DNA-onderzoek op 16 koninklijke mummies, o.l.v. Zahi Hawass. Het team besluit dat de farao is gestorven door de combinatie van een zwakke gezondheid, malaria en een dijbeenbreuk.

94

ONDERZOEK 2 DE DOOD VAN TOETANCHAMON

IN

BRON 4 De mummie van Toetanchamon

BRON 6 Genetisch onderzoek

VA

BRON 5 Val van paard

N

Zahi Hawass onderzoekt het lichaam van Toetanchamon, 2008.

DNA-onderzoek toont aan dat de farao leed aan allerlei erfelijke ziekten.

[…] ‘Iedereen dacht lange tijd dat hij vermoord was.

zou eindelijk de doodsoorzaak van de jonge

Er zijn grootse films over gemaakt en boeken over

Egyptische farao Toetanchamon bekend zijn.

geschreven, maar nu is de zaak gesloten’, aldus de

Volgens de Britse kwaliteitskrant The Guardian

hoofdarcheoloog van Egypte, Zahi Hawass.

kwam een internationaal onderzoeksteam onder

De studie is een mijlpaal omdat de Egyptische

leiding van de Egyptische radioloog Ashraf Selim

overheid voor het eerst toestond om genetisch

tot de bevinding dat alles terug te voeren is tot de

onderzoek uit te voeren op de koninklijke

val van een paard, met een gecompliceerde breuk

mummies. Het is het startschot voor een nieuw

als gevolg. […]

onderzoeksveld: moleculaire egyptologie. ‘Een

Uit: Toetanchamon stierf na val van paard, Het

nieuw tijdperk’, meent Hawass.

Nieuwsblad, 28 november 2006

Uit: Toetanchamon. Man achter het masker,

@

LONDEN/KAIRO - Na meer dan drieduizend jaar

Wetenschap in Beeld, 4 december 2018

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

95

18

Kunst voor goden en rijke, lestitel machtige mensen

De kenmerken van de bouwkunst

2

monumentaal: wat indrukwekkend groot is; een gebouw, een beeld, kunst met zeer grote afmetingen continuïteit: wat (in wezen) hetzelfde blijft

96

30

v.

C

.

.

v.

C

2

v.

C

0

33

ROMEINSE PERIODE

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

Continuïteit, evolutie en verandering in de grafkunst

De Egyptenaren geloven in een leven na de dood. Daarom moet het lichaam na het overlijden goed bewaard worden. Alleen dan is er kans op een nieuw leven. Rijke en machtige personen besteden daarom veel aandacht aan de bouw van hun graf.

De gewone, arme mensen worden in een kuil in het woestijnzand begraven.

Met de tijd evolueren de graven van belangrijke personen in grootte en in vorm. De eerste graven zijn uitgegraven rechthoekige kelders die bekleed worden met baksteen. Later, in de periode van het Middenrijk, bouwt men mastaba’s (bron 3A). Dat zijn rechthoekige constructies van maximaal 5 m hoog. De muren van de mastaba zijn licht schuin. De mastaba heeft een plat dak. Onder dat dak leidt een schacht naar de grafkamer.

Daar wordt de mummie geplaatst. Nadien wordt de schacht gevuld met stenen.

Later evolueert de mastaba naar een trappenpiramide (bron 3B). Dat is eigenlijk een opeenstapeling van mastaba’s. Vizier Imhotep ontwerpt dat graf voor farao Djoser. Eerst wil Imhotep een mastaba bouwen voor zijn farao. Dan verandert hij van idee en laat hij er nog verschillende kleinere mastaba’s bovenop bouwen. Zo ontstaat een nieuw graftype: een trappenpiramide.

Rond 2600 v.C. wordt de trappenpiramide voor farao Snofroe omgebouwd tot een echte piramide met een vierkant grondplan en schuine, vlakke zijden (bron 3C).

VA

De Egyptenaren bouwen voor hun machtige goden tempels van reusachtige afmetingen. In een tempel staat een gouden of zilveren beeld van de god. De Egyptenaren hopen dat de god de tempel als woning aanvaardt en zich verenigt met het beeld. Dan zal er welvaart, orde en geluk zijn. Een Egyptische tempel heeft dus niet dezelfde functie als een christelijke kerk of een moskee, waar gelovigen hun godsdienst uitoefenen. De grootsheid van de tempels maakt ook het verschil duidelijk tussen de bovennatuurlijke macht van de goden en de nietigheid van de gewone sterveling. De bekendste tempels zijn gebouwd op de rechteroever van de Nijl.

De tempel van Luxor is opgericht als huis voor Amon.

In Karnak is vele eeuwen gebouwd aan een enorm tempelcomplex voor verschillende goden. De laan die naar de tempel leidt, is vaak afgezet door sfinxen om de tempel te bewaken. Typisch zijn ook de obelisken bij de ingang. Het poortgebouw of de pyloon is vaak voorzien van monumentale, zittende beelden. Ook de zuilen in de tempel zijn enorm groot. Farao Ramses II laat zich viermaal reusachtig groot afbeelden bij de ingang van zijn tempel in Aboe Simbel. Die tempel is een voorbeeld van een rotstempel, een tempel uitgehouwen in de rotsen.

BRON 1-2

@ pyloon: grote toegangspoort van een Egyptische tempel

75

VREEMDE HEERSERS

N

1

obelisk: een vierhoekige pilaar uit één stuk steen; hij versmalt geleidelijk en eindigt bovenaan in een kleine piramide (naam afgeleid van het Griekse woord voor braadspit)

.

.

v.

C

±

15 ±

70

NIEUWE RIJK

PTOLEMEÏSCHE PERIODE

eenmaking

sfinx: beeld met het lichaam van een dier en het hoofd van een mens of dier

10

50 16 ±

MIDDENRIJK

±

v.

50 C. v.

C .

.

.

v.

C 0

v.

C 20

4

80

OUDE RIJK

±

21

27 ±

±

31 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

1

IN

In de vorige lessen onderzocht je al veel bronnen om meer te weten over het leven in het Oude Egypte. In deze les benaderen we bronnen als kunstuitingen. Je onderzoekt dus de Egyptische kunst. Wat zijn de kenmerken van de bouwkunst? Hoe evolueert de grafkunst? Wat maakt de beeldende kunst zo typisch?

BRON 3 -5

3

De beeldende kunst: muurschilderingen, reliëfs en beeldhouwkunst

Archeologen vinden in en rond de tempels en graven veel beelden, muurschilderingen en reliëfs.

Ook die kunstuitingen worden gemaakt voor de goden, de farao en andere belangrijke, rijke personen.

Personages worden volgens graad van belangrijkheid uitgebeeld. Hoe machtiger, hoe groter. Een beeld van een farao kan even groot zijn als dat van een god, want hij is ermee verbonden of hij is zelf een god. Vrouwen en kinderen van farao’s worden vaak (veel) kleiner afgebeeld.

De typische houding van de figuren maakt de Egyptische kunst zeer herkenbaar. Het gezicht en de benen worden in zijaanzicht getoond, de schouders en het bovenlichaam frontaal (in vooraanzicht). Een neus zie je het best in zijaanzicht. De ogen zijn dan weer frontaal afgebeeld. De Egyptenaren beelden de onderdelen van hun figuren dus zo duidelijk mogelijk af. In het hiernamaals moeten ze namelijk kunnen zien, horen, ruiken en spreken.

In het Oude Egypte worden personen mooier afgebeeld dan in de werkelijkheid. Dat noemt men idealiseren. Mannelijke figuren zijn slank en gespierd, met brede schouders. Vrouwen worden ook slank afgebeeld. Ze hebben smalle schouders. Hun gezicht is vaak vleziger. Hun lichaam is zichtbaar door de strakke kledij. Op die manier beantwoorden de beelden aan het Egyptische schoonheidsideaal. Dieren en planten worden vaak wel realistisch voorgesteld. Vanaf de regeerperiode van Echnaton worden personages realistischer uitgebeeld, bijvoorbeeld met een dikker buikje. De figuren lijken ook meer te bewegen.

De Egyptenaren maken beelden uit verschillende materialen zoals hout, steen, koper, brons en ivoor.

Frontaal afgebeelde staande figuren plaatsen de linkervoet vaak naar voren, terwijl het lichaam rust op het rechterbeen.

Voor de kleuren inspireren schilders zich op de Egyptische natuur. Zwart verwijst naar het vruchtbare land, groen naar de planten, rood naar de woestijn, blauw naar de Nijl en goudgeel naar de zon.

idealiseren: iets mooier, beter voorstellen dan in werkelijkheid realisme: iets zo voorstellen/ afbeelden dat het (meer) overeenstemt met de werkelijkheid, de natuur

IN

BRON 6-7

kunstuiting: een product van menselijke creativiteit: bouwkunst, schilderkunst, reliëf- en beeldhouwkunst, literatuur, muziek …

@

VA

N

In zijn vijftiende regeringsjaar laat farao Snofroe een nieuw graf maken. Het wordt ontworpen als een echte piramide, dus met vlakke zijden (bron 3D). Maar vanaf een hoogte van 47 m bouwt men de zijden minder steil, zodat er een knik ontstaat. Daardoor is de piramide minder hoog dan de voorziene 150 m. Waarschijnlijk zou de piramide niet stabiel genoeg geweest zijn als men met de oorspronkelijk helling van 54 graden verder had gebouwd.

Door die knik noemen archeologen dat graf de knikpiramide. Snofroe laat 2 km verderop nog een derde piramide bouwen (bron 3E). Die is gebouwd met sterke, ijzerhoudende en daardoor roodachtige kalkzandsteen. In die ‘rode piramide’ wordt hij uiteindelijk begraven.

Vanaf ca. 2580 v.C. worden de grootste, echte piramides gebouwd voor de farao’s Cheops, Chefren en Mykerinos in Gizeh (bron 3F). Aan de grootste piramide, die voor Cheops, bouwen naar schatting ongeveer 15 000 arbeiders in 20 jaar tijd. Dat monumentale bouwwerk is gemaakt met 2,3 miljoen blokken kalksteen. Voor de grafkamer van farao Cheops worden blokken graniet gebruikt, waarvan de zwaarste 80 000 kg wegen. Oorspronkelijk zijn de zijden van de piramide vlak afgewerkt met glanzende, witte kalksteen.

De architecten van de piramides willen koste wat het kost vermijden dat rovers de graven plunderen.

Dat zou namelijk een leven na de dood onmogelijk maken. Daarom voorzien ze de piramides van vele schijndeuren en doodlopende gangen. Toch slagen grafrovers erin de piramides te plunderen.

Om die reden verandert de grafbouw rond 1500 v.C. De farao’s willen niet meer in een piramide begraven worden. Ze vinden een andere oplossing: een graf diep in de de rotsen van de Vallei der Koningen (bron 4B). Maar grafrovers vinden ook die rotsgraven. Het bekendste rotsgraf is dat van farao Toetanchamon. In 1922 ontdekt de Britse archeoloog Howard Carter het vrijwel ongeschonden graf: een uitzondering!

Belangrijke personen krijgen zeer veel gebruiks- en siervoorwerpen mee in hun graf voor hun leven in het hiernamaals. Bij farao’s worden de graven nog weelderiger versierd. Hun graven zijn overladen met zilveren en gouden voorwerpen, al dan niet bekleed met kostbaar glas en edelstenen.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

97

RANDINFO De Egyptische kunst wordt in latere tijden als voorbeeld gebruikt voor nieuwe gebouwen.

IN

A De Egyptische tempel in de Antwerpse Zoo

Het gebouw wordt in 1856 plechtig geopend en huisvest de olifanten.

VA

N

B De glazen piramide op het binnenplein van het Louvre in Parijs

De constructie uit 1989 vormt de ingang van het museum en is ontworpen door Ieoh Ming Pei.

KENNEN

KUNNEN

1

1 2

@

de begrippen ‘continuïteit’, ’evolutie’, ‘verandering’, ‘kunstuiting’, ‘mastaba’, ‘obelisk’, ‘sfinx’, ‘kolos’, ‘idealiseren’ en ‘realisme’ uitleggen 2 uitleggen waarom de Egyptische bouwwerken vaak zo monumentaal zijn 3 de evolutie van de mastaba tot de piramide van Cheops uitleggen 4 de oorzaak van de bouw van rotsgraven uitleggen 5 de typische houding van de figuren verwoorden 6 het onderscheid tussen grote en kleine figuren verklaren 7 de evolutie in de kunst vanaf de periode van Achnaton verwoorden

98

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

informatie opzoeken over bronnen aantonen dat een tempel bij de Egyptenaren een andere functie heeft dan een christelijke kerk of een moskee 3 de delen van een zuil aanduiden op een afbeelding 4 de evolutie van de mastaba tot de echte piramide benoemen als continuïteit 5 de bouw van rotsgraven benoemen als verandering 6 op een afbeelding kenmerken van de beeldende kunst herkennen en benoemen 7 op een afbeelding realisme en idealiseren onderscheiden 8 met een afbeelding het kleurgebruik bespreken 9 het verband tussen politiek, kunst en godsdienst aantonen

De tempel van Luxor

IN

BRON 1

De tempel van Luxor, het vroegere Thebe, ca. 1400 v.C. De tempel is ca. 250 m lang en ca. 50 m breed en is gebouwd in zandsteen.

N

Via een laan met sfinxen bereik je de ingang van de tempel. Een sfinx heeft het lichaam van een leeuw en het hoofd van een farao, een god of een dier. Een dierenkop verwijst naar een godheid. De Egyptenaar gelooft dat de sfinx de toegang tot de tempel bewaakt. Het poortgebouw of de pyloon is de ingang van de tempel. Monumentale beelden stellen farao Amenhotep III en/of Ramses II voor, de bouwheren van de tempel.

Voor de tempel staat een van de twee oorspronkelijke obelisken. Dat zijn enorm hoge, spitse, langwerpige stenen. Ze zijn vierhoekig en worden geleidelijk smaller.

Bovenaan eindigen ze in een piramide. Een obelisk stelt een zonnestraal voor en verwijst naar de zonnegod Re. Het is ook een symbool voor de band tussen de farao en de zonnegod. Deze obelisk van 25 m hoog is gemaakt in één stuk roze granietsteen.

Achter het poortgebouw is er een voorhof of binnenplein, omringd met zuilen.

Een zuil bestaat uit een voetstuk, een schacht en een kapiteel. Achter het voorhof zijn er nog meer zuilenzalen. Het echte heiligdom of sanctuarium vind je achteraan. Daar vereren de hoogste priesters het beeld van de god.

De Egyptenaren hopen dat de god de tempel aanvaardt als aardse verblijfplaats en dat hij zich verenigt met zijn beeld. Dan zal er geluk, orde en welvaart zijn.

Een Egyptische tempel heeft dus een andere functie dan een christelijke kerk of een moskee.

Papyruszuilen

@

VA

BRON 2

Bekijk de afbeelding en lees de contextinformatie. a Benoem de figuren aan beide zijden van de toegangslaan. b Geef de naam van het spitse voorwerp bij de ingang van de tempel.

Wat stelt het voor? c Wie stellen de beelden voor? Waarom zijn ze zo groot? d Wat is de functie van de tempel? Wat is het verschil met een christelijke kerk en een moskee?

Papyruszuilen in de tempel van Edfu, gebouwd tussen 237 en 57 v.C. a Waarom noemt men dit papyruszuilen? b Uit welk onderdeel van de zuil kun je dat het best afleiden?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

99

BRON 3

Evolutie van mastaba tot piramide A B C D E F

B

C

F E

D

IN

A

Toon aan dat het hier om een evolutie gaat.

Welke nieuwe elementen zorgen ervoor dat een bestaand type graf ontwikkelt tot een ander type graf?

Mastaba Trappenpiramide van Djoser (Sakkara) Piramide van Snofroe (Meidoem) Knikpiramide van Snofroe (2615 v.C.) Rode piramide van Snofroe Piramide van Cheops

B

N

A

C

D

@

Vindplaats: Meidoem, Egypte Datering: ca. 2600 v.C. Afmetingen: 147 m x 147 m x 93,5 m (nu: 70 m hoog) E

Vindplaats: Dashoer, Egypte Datering: ca. 2600 v.C. Afmetingen: 220 m x 220 m x 105 m hoog

100 LES 18

Vindplaats: Sakkara, Egypte Datering: ca. 2650 v.C. Afmetingen: 121 m x 109 m x 62,5 m hoog

VA

Vindplaats: Meidoem, Egypte Datering: waarschijnlijk tussen ca. 2750 v.C. en ca. 2600 v.C Afmetingen: ca. 103 m x 52 m

Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

Vindplaats: Dashoer, Egypte Datering: ca. 2600 v.C. Afmetingen: 190 m x 190 m x 105 m hoog F

Vindplaats: Gizeh, Caïro, Egypte Van links naar rechts: voor de farao’s Mykerinos, Chefren en Cheops Datering piramide van Cheops: tussen ca. 2580 v.C en ca. 2560 v.C. Afmetingen piramide van Cheops: ca. 230 m x ca. 230 m x 146 m hoog (nu: ca. 140 m hoog)

De grote piramides en de sfinx van Gizeh

IN

BRON 4

De Vallei der Koningen

@

VA

BRON 5

N

De sfinx in Gizeh, Caïro, Egypte, 73 m x 19 m x 20 m hoog • Op de achtergrond in het midden de piramide van farao Mykerinos (108 m x 108 m x 61 m hoog), rechts die van farao Chefren (215 m x 215 m x 136 m hoog)

De Vallei der Koningen, in de bergen bij Thebe • Vanaf ca. 1500 v.C. laten de farao’s en belangrijke personen daar de graven uithouwen. a Vergelijk bron 4 en bron 5. Wat verandert er in het maken van graven? b Welk systeem biedt meer veiligheid tegen grafrovers? c Waarom is het in het Oude Egypte belangrijk dat een graf niet geplunderd wordt?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

101

N

IN

BRON 6 Muurschildering

VA

Vindplaats: Luxor, het vroegere Thebe Datering: ca. 1350 v.C. Afmetingen: 98 cm x 115 cm x 22 cm dik, British Museum, Londen

Het fragment is afkomstig uit de grafkamer van de schrijver (ambtenaar) Nebamoen. Hij staat afgebeeld op een boot, terwijl hij op vogels jaagt. Achteraan op de boot staat zijn vrouw. Tussen zijn benen zit hun dochtertje. We zien de oevers van de Nijl met de typische plantengroei.

@

Bekijk de muurschildering nauwkeurig. a Noem 5 kleuren die de schilder gebruikt. b Beschrijf vanuit welk gezichtspunt het hoofd, de schouders en het bovenlichaam van de man en de vrouw worden afgebeeld. c Hoe geeft de kunstenaar de verhoudingen tussen de personen weer?

102

LES 18 Kunst voor goden en rijke, machtige mensen

VA

N

IN

BRON 7 Beeldhouwwerk

Vindplaats: Gizeh, Caïro, Egypte Datering: tussen 2490 en 2472 v.C. Afmetingen: 142 cm x 57 cm x 55,2 cm dik, Museum of Fine Arts, Boston

@

Farao Mykerinos wordt uitgebeeld met een strak gezicht, brede schouders, een strak bovenlichaam en gespierde armen. Zijn echtgenote heeft een vleziger gezicht, smalle schouders en is slank. Haar mooie lichaam is zichtbaar door haar strakke kledij. Beiden beantwoorden aan het Egyptische schoonheidsideaal. De linkervoet van de farao staat naar voren, maar zijn lichaam rust nog op het rechterbeen. Beiden tonen geen emoties en kijken voor zich uit. a Beschrijf de houding van de beelden. b Welke onderdelen van de muurschildering en de beelden zijn realistisch? Welke zijn geïdealiseerd? Verklaar je antwoord. c Bekijk bron 5 in les 16 aandachtig. Toon met twee elementen aan dat farao Achnaton en zijn vrouw meer realistisch zijn afgebeeld.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

103

19

Wetenschap en techniek in het lestitel Oude Egypte

.

v.

C

30

v.

C

2

33

v.

C

0

±

75

.

.

.

v.

C

70

±

15 ±

50 16 ±

MIDDENRIJK

10

v.

50 C. v.

C .

.

.

v.

C 0

v.

C 20

4

80

OUDE RIJK

±

21

27 ±

±

31 ±

0

0

0

0

v.

C

v.

C

.

.

1

IN

Elk jaar bezoeken duizenden toeristen met volle bewondering de kunstwerken uit het Oude Egypte. Maar er zijn nog veel vragen waarop we geen antwoord hebben. Hoe werden de piramides gebouwd? Welke technische en wetenschappelijke kennis hebben de Oude Egyptenaren?

NIEUWE RIJK

VREEMDE HEERSERS

ROMEINSE PERIODE

PTOLEMEÏSCHE PERIODE

1

N

eenmaking

De piramides zijn de stille getuigen van een ver doorgedreven vakmanschap

@

VA

BRON 1 tot 6 Tussen 2670 en 2500 v.C. wordt in Egypte ongeveer 25 miljoen ton steen in piramides omgezet.

De grote piramide van Cheops alleen al weegt ongeveer 7 miljoen ton. Wetenschappers weten nog steeds niet zeker hoe de piramides zijn gebouwd.

Voor de bouw van de piramide begint, wordt het terrein afgevlakt. Tegenwoordig doen we dat met een waterpas. De Oude Egyptenaren graven geultjes en laten die vollopen met water.

De steengroeven van Aswan en Toera leveren de kalksteen voor de piramides van Gizeh. Aswan ligt op 800 km van de bouwplaats en zorgt voor de roze granietsteen. Dat gesteente wordt gebruikt als afdeklaag en als materiaal voor steunpilaren en grafversieringen. Het vlakbij gelegen Toera, op de oostelijke Nijloever, zorgt voor de kalksteen.

De steenblokken wegen gemiddeld 2,5 ton. De Egyptenaren houwen die uit de rotsen en laden ze daarna op sleden. Men trekt die sleden over boomstammen die constant met water worden begoten om ze gemakkelijker te doen glijden. Na heel wat moeite bereikt men de oever van de Nijl. Vandaar vertrekken de schepen om het gesteente naar de bouwwerf te brengen.

Hoe de stenen op elkaar gestapeld worden tot een piramide is nog altijd een raadsel. Recente onderzoeken wijzen erop dat de Egyptenaren

misschien gebruikmaakten van een lift, aangedreven door waterkracht, om de stenen door de piramide naar boven te tillen. De bouw van de grote piramide (Cheops) heeft ongeveer 25 jaar geduurd. Men denkt dat er slechts tienduizend arbeiders op de bouwwerf nodig waren.

De vizier kiest in overleg met de farao de plaats en houdt toezicht tijdens de bouw. Priesters leiden en organiseren mee. Een grote groep mensen is voortdurend bezig met het bouwproject: kunstenaars, ambachtslieden, werklui, schrijvers voor de administratie, boeren, slaven enz. Tijdens de overstromingen steken wellicht veel mensen een handje toe. Dan kunnen ze toch maar weinig doen op het veld. Veel Egyptenaren zien het als een eer om mee te mogen werken aan de toekomstige rustplaats van hun koning.

104

LES 19 Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

2

De Egyptenaren kennen de principes van de meetkunde en ze bestuderen de sterren

Jaarlijks overstroomt de Nijl en komen de akkers aan de oevers blank te staan. Na het wegtrekken van het water moeten de gronden opnieuw afgebakend en opgemeten worden. De Egyptenaren gebruiken zowel het tiendelige als het twaalfdelige stelsel. Zij kunnen de oppervlakte van een driehoek, trapezium en piramide vrij goed berekenen. Voor de irrigatie van de akkers gebruiken BRON 7

3

De Oude Egyptenaren hebben al wat kennis van het menselijk lichaam

De Egyptische artsen kunnen bepaalde ziekten genezen. Ze maken geneesmiddelen op basis van planten. Waarschijnlijk hebben de artsen ook heel wat geleerd door het mummificeren. Toch werken artsen en zij die mummificeren volledig los van elkaar. Het gaat om twee volledig aparte beroepen. Artsen ontlenen hun kennis over de anatomie vooral aan ervaringen uit de veeteelt en het opensnijden van slachtdieren. De ziekenzorg is een mengelmoes van geneeskunde, toverij en geestenbezwering.

De mummificatietechnieken wijzen erop dat de Oude Egyptenaren inzicht hebben in de werking van bepaalde stoffen: natriumzout om het lichaam uit te drogen, hars en was om lege holtes op te vullen, plantaardige oliën om op het linnen te smeren enz.

gril: kuur, sterk wisselende stemming, inval

IN

BRON 8

anatomie: de leer van de vorm en de samenstelling van bv. een lichaam

@

VA

N

ze ingenieuze uitvindingen zoals het scheprad en de sjadoef.

De Egyptenaren beschouwen de sterrenbeelden en planeten als verschijningsvormen van de goden. Ziekten, rampen en natuurgeweld brengen ze in verband met de stand van bepaalde sterren en planeten en aldus met de grillen van de goden. De priesters bestuderen dagelijks de sterren. Zij leggen het verband tussen de stand van bepaalde hemellichamen en de gebeurtenissen op aarde: zo kondigt het verschijnen van de ster Sirius (Hondsster of godin Sothis) de grote overstroming van de Nijl aan. Dat gebeurt in het midden van de zomer en geldt als het begin van het jaar.

De Egyptenaren verdelen een jaar in drie jaargetijden van elk vier maanden: de overstromingstijd (julioktober), de zaai- en groeitijd (november-februari) en de oogsttijd (maart-juni). De jaartelling laten ze herbeginnen met iedere nieuwe koning.

KENNEN

KUNNEN

1 2 3

1

vertellen waar de Egyptenaren hun gesteente halen uitleggen hoe en met welke materialen men steen bewerkt het transport van de steengroeve naar de oever van de Nijl uitleggen 4 één theorie over de constructie van een piramide geven 5 opnoemen wie er allemaal meewerkt aan een piramide 6 de verschillende jaargetijden in het Oude Egypte opnoemen 7 de kennis over het menselijk lichaam bij de Egyptenaren verklaren 8 vier kennisgebieden opnoemen waartoe de Egyptenaren een bijdrage leveren

2

3

4

een tekening (bron 2 en 3) met eigen woorden uitleggen twee verschillen geven tussen onze geneeskunde en onze kalender en die van het Oude Egypte twee feiten over wetenschap en/of techniek in het Oude Egypte via het internet vinden een bron indelen bij een soort

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

105

BRON 1

Sporen van steenbeitels in granietgroeven De steenhouwers houwen al dat gesteente met hamers en beitels van doleriet, een heel hard gesteente. Ze werken ook met houten hamers en met koperen en bronzen gereedschap. Ze ontginnen de steenblokken door met beitels sleuven te hakken rond de gewenste blokgrootte. Daarna wrikken ze de stenen los met hefbomen. Een andere werkwijze is gaten kloppen in de steen om ze daarna met houten wiggen op te vullen. Die gaten worden met water gevuld. Door de uitzetting van het hout barst de steen los van de rots.

Helling van een steengroeve in Midden-Egypte

BRON 3 Het vervoer van een beeld van 60 ton

VA

N

BRON 2

IN

a Wat is de bedoeling van de gaten? b Waarom gaan de steenhouwers op die manier te werk? c Leg met je eigen woorden de twee verschillende werkwijzen uit.

Wandtekening uit het graf van Djehoetihetep, ca. 2119 v.C. a Hoe vervoert men zware stenen voorwerpen in het Oude Egypte? b Geef de taakverdeling van de verschillende figuren.

Een tip: er zijn wel zes taken te zien!

@

BRON 4 Een belangrijke ontdekking Wetenschappers hebben een verborgen tak van de Nijl ontdekt, die ooit langs 31 piramiden in Egypte liep. Hiermee is mogelijk de vraag beantwoord hoe de oude Egyptenaren de enorme blokken steen transporteerden waarmee ze hun enorme grafmonumenten bouwden. De 64 kilometer lange riviertak waarvan de onderzoekers sporen vonden, liep onder andere langs het piramidecomplex van Gizeh en lag volgens hen duizenden jaren verborgen onder woestijn en landbouwgrond. De rivier is waarschijnlijk de definitieve verklaring waarom de vele piramiden werden gebouwd in een keten die nu langs een onherbergzame woestijn ligt. Het onderzoek geeft aan dat de rivier ‘een sleutelrol speelde bij het transport van de enorme bouwmaterialen en arbeiders die nodig waren voor de piramidebouw’. (…) Het internationale team gebruikte elektromagnetische radargolven om door de bovenste zandlaag heen te dringen en vond zo sporen van de rivier, die al duizenden jaren is opgedroogd.

Uit: Historianet, Nu weten we hoe de piramiden werden gebouwd, 22 mei 2024 Het onderzoeksteam van de Universiteit van North Carolina Wilmington maakte gebruik van radarsatellietbeelden, historische kaarten, sedimentboringen en geofysische onderzoeken, zoals elektromagnetische radargolven.

106 LES 19

Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

BRON 5 Een piramide in opbouw

aanvoer stenen

aanvoer water

afvoer water

N

+/- 200 m

IN

drijvende lift

26 m

VA

aanvoer stenen

drijvende lift

26 m

afvoer water

aanvoer water

+/- 200 m

@

In augustus 2024 publiceert een multidisciplinair team van wetenschappers o.l.v. Xavier Landreau deze nieuwe hypothese voor de bouw van de piramide van Djoser. De Egyptenaren zouden waterkracht gebruikt hebben om met een drijvende lift de stenen omhoog te tillen. a Wat is een hypothese? b Welke nieuwe hypothese wordt weergeven op de tekeningen? c Waarom zijn wetenschappers niet eerder op dit idee gekomen? Raadpleeg bron 4.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

107

BRON 7 Hedendaags onderzoek

Cheops gaf alle Egyptenaren het bevel om voor hem te werken. Zo verplichtte hij de enen rotsblokken uit de groeven in de Arabische bergen te halen en die naar de Nijl te slepen; anderen belastte hij die stenen, op schepen, naar de andere oever van de stroom te brengen en ze dan naar het Libische gebergte te sleuren. Er werd met 100 000 man tegelijk gewerkt. Iedere groep werkte drie maanden. Men werkte tien jaar aan de aanleg van een weg. Daardoor raakte het volk totaal uitgeput. Mijns inziens is dit werk niet veel geringer geweest dan de bouw van de piramide zelf …

De archeoloog Hawass onderzocht graven van werkers. Hun skeletten vertonen slijtage en letsels van het slepen van stenen. Sommigen misten vingers, anderen ledematen. (...) Om de zware arbeid die de bouw van een piramide vergde beter in te schatten, heeft de onderzoeker Mark Lehner met een groep medewerkers een piramide van negen meter hoog gebouwd. Zij gebruikten dezelfde kalksteen uit Toera als voor de piramides van Gizeh ... Lehner gebruikte een hellende aanvoerweg die zich langs zijn piramide in opbouw slingerde.

Hij en zijn medewerkers kwamen tot de conclusie dat twaalf mensen volstaan om een blok op zijn plaats te krijgen. Een blok werd over de aanvoerweg naar omhoog geschoven met woestijnklei en water als glijmiddel ... Uiteindelijk berekende Lehner dat niet meer dan tienduizend arbeiders nodig zijn op de bouwwerf om een grote piramide te bouwen ...

De sjadoef

a

Vergelijk bron 6 met bron 7 . Waar spreken de teksten elkaar tegen?

Waar geven ze elkaar gelijk? b Welk van de twee bronnen is een werk? c Hoeveel jaar na de bouw van de piramide van Cheops schrijft Herodotus? d Formuleer zelf een historische vraag over zijn geschriften. e Vergelijk bron 7 met bron 5. Hoe werden de blokken volgens David Roberts op hun plaats gezet?

VA

BRON 8

Vertaling van: David Roberts, Age of Pyramids (De tijd van de Piramides), National Geographic, 1995

N

Uit: Herodotus, Historiën, II 124 Herodotus (485-425 v.C.) is een Griekse geschiedschrijver die door de wereld van de oudheid reist. Veel van zijn geschriften berusten op waarnemingen. Hij wil voorkomen dat het verleden van de mensheid verloren gaat.

Ondanks zijn kwaliteiten is hij soms lichtgelovig.

IN

BRON 6 Herodotus

Deir el-Medina, graf van Ipoe, ca. 1240 v.C. Beschrijf wat je ziet.

@

BRON 9 Medische teksten Astma: een mengeling van warme kruiden op een steen opgewarmd, zodat de patiënt de dampen kan inademen.

Kanker: ‘een tumor tegen de god Xenus’, daartegen kun je niets doen.

Ogen: een bereiding op basis van dierlijke lever kan nachtblindheid verbeteren.

Kledij: kan worden beschermd tegen muizen en ratten met vet van katten.

Overlijden: een halve ui en bierschuim zijn een prima remedie tegen de dood.

Guineaworm: rol het uiteinde van de worm op een stokje en trek langzaam uit.

Fragmenten uit: het Papyrus Ebers.

Het Papyrus Ebers is een van de oudst bekende medische teksten. Het wordt gedateerd tussen de 16e en 14e eeuw v.C. De papyrusrol is 20 m lang en telt 110 pagina’s. In de inleiding staan magische formules die de arts moeten beschermen tegen de demonen die de ziekten veroorzaken. Maar de 877 remedies tegen allerlei ziekten tonen eveneens dat de Egyptenaren ook een degelijke wetenschappelijke kennis hebben opgebouwd.

108 LES 19

Wetenschap en techniek in het Oude Egypte

a

Toon aan dat de Egyptische ziekenzorg een mengelmoes van geneeskunde en magie is. b De Oude Egyptenaren hebben voor sommige kwalen al goede remedies. Bespreek de remedies uit deze bron klassikaal.

De Tigris en de Eufraat ontspringen in de bergen van het huidige Turkije. Beide rivieren monden uit in de Perzische Golf. Het vruchtbare gedeelte ligt hoofdzakelijk tussen beide stromen in. Mesopotamië is van buitenaf veel makkelijker te bereiken dan Egypte. Zo heeft het gebied regelmatig af te rekenen met indringers die aangelokt worden door de grote vruchtbaarheid van het land. In het noorden valt er voldoende neerslag en is normale landbouw mogelijk, maar naar het zuiden toe begint de woestijn. Daar regent het weinig of niet. Landbouw is er enkel mogelijk na irrigatie. Als in de lente de sneeuw in de bergen smelt, kunnen beide rivieren in het laagland (= in het zuiden) buiten hun oevers treden. Zoals in Egypte wordt ook hier een zeer vruchtbaar slib op het land afgezet. Een nadeel is wel dat de overstroming zich net voordoet in de zaaitijd. De boeren moeten dus een tijdlang wachten met het bewerken van hun akkers.

De overstroming is ook heel onregelmatig. Soms stijgt het water onvoldoende en blijft een overstroming uit.

Soms is de stijging zo groot dat het meer lijkt op een echte zondvloed. Het verschil tussen de hoogste en de laagste stand van het rivierwater bedraagt gemiddeld vier meter.

.

1

IN v.

C

9

0

0 0 6

±6

ASSYRIË

2

Achtereenvolgens domineren drie volkeren Mesopotamië

Mesopotamië kan in drie delen worden ingedeeld: Sumerië, Babylonië (met de steden Babylon en Akkad) en Assyrië (met de steden Assoer en Ninive). Sumeriërs, Babyloniërs en Assyriërs hebben achtereenvolgens een belangrijke rol gespeeld in Mesopotamië. Toch komt in deze les de geschiedenis van die drie volkeren weinig of niet aan bod. We beperken ons tot de voornaamste kenmerken van hun samenleving en vergelijken die met wat je geleerd hebt over Egypte.

Oorspronkelijk beschouwt men in Sumerische steden de stadsgod als heerser. De koning oefent als plaatsvervanger van de godheid de macht uit. Stilaan wordt de koning zelf ‘god’ genoemd. Vanaf dan wordt zijn macht ‘goddelijk’ en dus onbeperkt. De koning laat zich bijstaan door een aantal voorname helpers. Tot die bevoorrechte klasse behoren de priesters, die de goden gunstig moeten stemmen, en de edelen, die mee besturen of optreden als rechter. Ook de handelaars kunnen dankzij hun rijkdom een grote invloed uitoefenen op het bestuur. De inwoners van Mesopotamië drijven druk handel met andere gebieden om het tekort aan metaal, hout en steen aan te vullen.

Onder die drie bevoorrechte groepen staat de rest van de bevolking, met van belangrijk naar minder belangrijk: de soldaten, de ambachtslieden, de landbouwers en de slaven.

De Babylonische koning Hammoerabi (1728 tot 1686 v.C.) stelt een geschreven wet op waaraan iedereen zich moet houden. Niet iedereen is gelijk voor die wet: voor hetzelfde vergrijp wordt een edelman bijvoorbeeld minder streng gestraft dan een arme boer.

BRON 2

@

VA

BRON 1

±1

BABYLON

N

Mesopotamië is vruchtbaar

v.

C

v.

C 0 0 ±2

0 35 ±2

0

v.

C

. v.

C 0 50 ±3

SUMERIË

1

.

.

Egypte ken je ondertussen al wat beter.

Mesopotamië of het Tweestromenland is in les 12 even aan bod gekomen. In deze les ga je op zoek naar overeenkomsten en verschillen tussen beide culturen.

Overstromen de Tigris en de Eufraat ook elk jaar in Mesopotamië? Bouwt men er ook immense piramides?

.

20

Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

109

3

In elke stad staat een tempel waar priesters offers kunnen brengen aan de goden. De goden zijn onberekenbaar, kunnen plots boos worden en moeten daarom dagelijks offers krijgen. Kwade goden kunnen immers de mensen straffen met misoogsten, oorlogen en ziekten.

De Sumeriërs geloven in een triest leven na de dood.

In tegenstelling tot de Egyptenaren denken ze dat het hiernamaals een donkere en koude wereld is.

De kleren bestaan er uit pluimen zoals bij de vogels en men krijgt er enkel stof en beeldklei te eten! Alleen de koning zou het er iets beter hebben. De doden worden in de grond begraven. De bodem wordt achteraf met de grond gelijkgemaakt zodat niets erop wijst dat er een graf is.

De joden zijn verwant aan de meeste Mesopotamische volkeren. Zij vereren echter in tegenstelling tot de anderen slechts één god: Jahweh.

ziggurat het belangrijkste deel is. Ziggurats kun je omschrijven als vierkante piramides van gestapelde blokken of terrassen. Op het bovenste terras staat een tempel. Een lange steile trap leidt naar de top. De buitenmuren van tempels, poorten en paleizen worden meestal versierd met geglazuurde tegels, waarop in schitterende kleuren voornamelijk leeuwen, stieren en mythische dieren worden afgebeeld. Het laagje glazuur biedt bescherming tegen de regen en de schurende werking van het zand.

5

Kunst en wetenschap in Mesopotamië

IN

ziggurat: tempeltoren in Mesopotamië

De inwoners van Mesopotamië vereren veel goden

N

4

Klei is in Mesopotamië het belangrijkste bouwmateriaal

Mesopotamië is arm aan steen, maar klei is er in overvloed. Dat materiaal vormt dan ook de voornaamste grondstof voor hun huizen, tempels en paleizen. Gewoonlijk worden de binnenmuren opgetrokken uit in de zon gedroogde kleisteen. De buitenmuur bestaat uit in ovens gebakken steen. Bij gewone regenval biedt dat voldoende bescherming, maar bij een overstroming of een hevig onweer kunnen prachtige gebouwen veranderen in gigantische modderhopen. Om zich beter tegen aanvallen te verdedigen, bouwt men stevige wallen rond de steden.

Centraal in de stad staat meestal de tempel. Die bestaat uit een reeks gebouwen, waarvan de tempeltoren of

@

VA

BRON 3-4

BRON 5-6-7-8 Koningen, jacht- en oorlogstaferelen, gevleugelde stieren en goden voorgesteld als mensen worden in prachtige reliëfs en halfverheven beeldbouwwerken voorgesteld. In Mesopotamië worden ook beelden gemaakt. In vergelijking met de Egyptische beelden zijn ze kleiner in aantal en meestal niet zo groot. Steen moet immers worden ingevoerd.

De Sumeriërs vinden ca. 3500 v.C. het wiel uit. De Babyloniërs denken dat ze de grillen van de goden kunnen voorspellen aan de hand van voortekens.

Daarom bestuderen de priesters vanaf de ziggurats de sterren om de toekomst te weten te komen.

Zij kunnen zelfs zons- en maansverduisteringen voorspellen! De Babyloniërs zijn zeer bedreven in de rekenkunde: zij kennen het tiendelig en het zestigdelig (of twaalfdelig) stelsel. Zieken worden genezen door een combinatie van geneesmiddelen en toverij.

Tovermiddelen moeten de boze geesten die mensen ziek maken, helpen verdrijven.

110

KENNEN

KUNNEN

1

1

een verschil of een gelijkenis geven tussen Mesopotamië en Egypte op het gebied van aardrijkskunde, politiek, godsdienst, bouwkunst, kunst en wetenschap; over elk onderdeel moet je voldoende uitleg kunnen geven; bekijk daarom de bronnen en lees natuurlijk de lestekst.

LES 20 Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

2 3 4

op een blinde kaart de woongebieden van Sumeriërs, Babyloniërs en Assyriërs aanduiden een schema van een lestekst maken bronnen met elkaar vergelijken een bron met behulp van opdrachten ontleden

BRON 1

Kerngebieden van Mesopotamië Welke drie grote gebieden vind je op de kaart in Mesopotamië? b Geef een belangrijke stad in elk gebied. c Geef twee hedendaagse landen die in Mesopotamië liggen.

IN

a

BRON 3 Een stuk uit het wetboek van

BRON 2 Basaltzuil met het wetboek van koning Hammoerabi

Hammoerabi

a b c d e

In welk maatschappelijk domein hoort deze bron thuis?

Is het een primaire of secundaire bron?

Is bron 3 een bewerkte of originele bron?

Waarom zou de koning zijn wettekst op een zuil geplaatst hebben?

Op welke historische vraag biedt dit wetboek het best een antwoord?

- Konden de Babyloniërs schrijven?

- Was in Babylon iedereen gelijk voor de wet?

Wat denk je over de manier waarop de koning zichzelf beschrijft?

Zouden de mensen uit zijn tijd hetzelfde als jij gedacht hebben?

Uittreksel van het wetboek van Hammoerabi De Babylonische koning Hammoerabi (1728-1686 v.C.) stelt tijdens zijn regeerperiode een strenge, geschreven wetgeving op.

@

f

VA

N

Ik, Hammoerabi, koning van Sumer en Akkad, de volmaakte koning.

De grote goden hebben mij uitverkoren. Ik ben de herder die heil brengt, wiens staf recht is en die mijn weldoende bescherming uitspreidt over mijn stad, tegen mijn borst houd ik de mensen van Sumer en Akkad; onder mijn hoede heb ik ze laten leven in vrede, in mijn wijsheid heb ik ze beschut. Ik heb mijn kostbare wil op een gedenksteen geschreven voor mijn beeld als Koning der rechtvaardigen opdat de machtige de zwakke niet zou verdrukken. (...) Mijn woorden zijn uitverkoren, mijn wijsheid vindt haar gelijke niet. (…)

Als een dokter een edelman tijdens de behandeling een oog laat verliezen, worden zijn handen afgehakt. Als een arme burger in dezelfde omstandigheden zijn oog verliest, moet de dokter als schadevergoeding 50 shekels goud betalen (1 shekel = 14 gram). Als hij een slaaf blind maakt, moet hij de helft van de waarde van de slaaf aan de eigenaar van de slaaf betalen.

BRON 4

Een ziggurat of tempeltoren

De eerste tempels waren rechthoekige gebouwen op een laag platform. Omdat het geheel met kleisteen is gebouwd, moet men regelmatig de oude tempel afbreken en vervangen door een nieuwe. Het afbraakmateriaal of puin werd niet verwijderd, maar gebruikt om het platform te verhogen.

Zo ontstonden er reusachtige ‘platformziggurats’.

Geef drie verschillen tussen een platformziggurat en een trappenpiramide.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

111

BRON 5 De Istarpoort

IN

Babylon betekent ‘poort van de goden’.

De stad telt in totaal acht poorten, waarvan de Ishtarpoort de hoofdingang was. De poort is bezet met blauwe, geglazuurde tegels met afbeeldingen van draken en andere mythologische figuren. De poort werd herbouwd in het Pergamonmuseum van Berlijn.

BRON 6 Een Assyrische koning

BRON 7 Gevleugelde stier

VA

N

Gevleugelde stier met een mensenhoofd Hij houdt de wacht bij het paleis van de Assyrische koning Sargon II (ca. 707 v.C.) met de bedoeling kwade geesten af te weren.

De stier heeft in totaal vijf poten.

Van opzij zie je er vier en van voren twee.

Hoogte ca. 4 m, gewicht ca. 16 ton

De Assyrische koningen laten zich graag afbeelden in gevecht met leeuwen. Waarom, denk je?

@

BRON 8 De oppervlakte van een cirkel

De Babylonische wiskundigen ontdekken hoe je ongeveer de oppervlakte van een cirkel kunt berekenen. Zij maken vierkanten of zeshoeken in en om de cirkel, en nemen dan de helft van de gezamenlijke oppervlakte van de binnen- en buitenfiguren.

112

BRON 9 Het wiel De uitvinding van het wiel: de Sumeriërs ontdekken omstreeks 3500 v.C. hoe je een wiel kunt maken door drie stukken aan elkaar te bevestigen.

LES 20 Mesopotamië en Egypte met elkaar vergeleken

21

De evolutie van het schrift

Voorlopers van het schrift

@

Ook in Mesopotamië ontstaat het spijkerschrift ook niet ineens in 3500 v.C. Tussen 8000 en 3000 v.C. drukken handelaars symbolen in kleine 3D-vormpjes (kegels, bolletjes en schijfjes) gemaakt van klei om de verkochte hoeveelheid te kunnen onthouden.

Stap voor stap gaan ze meer symbolen naast elkaar gebruiken en in plaats van echte vormpjes maken ze er afdrukken van in tabletten van klei. Eerst gebruiken ze het schrift vooral om te tellen en rekeningen bij te houden. Later drukken ze ook andere soorten gegevens in klei , zoals gebeurtenissen en verhalen.

Zo ontstaat stap voor stap het eerste schrift.

88

±

17

86

±

.

1

onze gewesten

Australië

2

Er bestaan beeldschriften en klankschriften

In een beeldschrift bedoelen de tekens wat ze voorstellen of uitbeelden. Men noemt ze ook wel pictogrammen. Bij een klankschrift worden de tekens gebruikt om bepaalde klanken op te schrijven. Die tekens zijn soms niet meer herkenbaar als een tekening. Als een teken een groep klanken of een lettergreep uitbeeldt, dan spreekt men ook wel over een lettergrepenschrift. De eerste schriften zijn vaak een mengeling van beeld- en klankschrift.

Hiërogliefen zijn de Egyptische schrifttekens. De Egyptenaren hebben veel hiërogliefen die voor ons moeilijk te lezen zijn. Het hiërogliefenschrift is een vermenging van beeld- en klankschrift. Om het nog moeilijker te maken: je mag sommige tekens niet uitspreken. Ze geven extra informatie om een ander teken juist te begrijpen. De eerste hiërogliefen verschijnen omstreeks 3300 v.C. Ze worden tot in de 4e eeuw gebruikt. De vorm van de tekeningen in Egypte wijzigt nooit. De beelden blijven goed herkenbaar. Er komen zelfs voortdurend nieuwe bij.

Het aantal hiërogliefen stijgt zo van 500 tot 5000 tekens.

In Mesopotamië verandert het uitzicht van het schrift rond 2900 v.C. Beelden in klei tekenen is immers moeilijk. Men vervangt de beelden door hun ruwe vorm. Later verdwijnt die vorm helemaal. Er blijven alleen nog enkele wig- of spijkervormige indrukken in de klei over. Door die vormen spreekt men over

VA

Het schrift is niet plots ontstaan, maar geëvolueerd uit eenvoudige symbolische tekeningen.

Bij prehistorische grotschilderingen staan vaak kleine symbolen of petrogliefen. Niemand weet precies wat de prehistorische mens ermee bedoelde.

Onderzoek toont aan dat de tekens vaak in groepjes voorkomen en dat er een dertigtal verschillende symbolen zijn gebruikt. Soms zijn het eenvoudige symbolen zoals lijnen en driehoeken, maar andere zijn wat ingewikkeldere geometrische figuren. Tot nog toe weet geen enkele onderzoeker wat de symbolen precies betekenen. Maar dat ze iets betekenen, is overduidelijk.

Rusland

±

China

N

Sumerië

BRON 1 - 2

51

0 0 14 ±

33 ±

Egypte + Indië

1

v.

C

. v.

C

v.

C

35 ±

0

0

0

0

v.

C

.

.

Het ontstaan van het schrift

2

IN

Je weet al dat de stroomculturen elk een schrift ontwikkelen. Dat helpt hen bij de organisatie en het bestuur. Het eerste schrift ontstaat zo in Mesopotamië omstreeks 3500 v.C. Welke verschillen bestaan er? Welke schrijfmaterialen gebruikt men? Bestaan er vandaag nog verschillende schriften?

BRON 3 - 4 - 5 - 6

petroglief: een symbool dat in een rots is gekerfd, onderdeel van de prehistorische rotsschilderingen hiërogliefen: het schrift van de Oude Egyptenaren. De Egyptenaren zelf gebruiken het woord tijdens een groot deel van hun geschiedenis niet.

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

113

De schrijfmaterialen variëren naargelang van de streek

Als schrijfmateriaal gebruikt men producten die in de streek te vinden zijn. In Egypte groeit er veel papyrusriet. Van die plant maakt men grote gladde rollen om op te schrijven. De Egyptische inkt is vast en wordt vlak voor het gebruik vloeibaar gemaakt.

De Egyptenaren gebruiken zwarte en rode inkt: de zwarte bestaat uit roet en lijm en de rode uit kwik- of loodverbindingen. De pennen om mee te schrijven worden uit riet gesneden. In Mesopotamië echter gebruikt men voornamelijk zachte klei, waarin men met een houten stokje schrijft. Beschreven klei laat men opdrogen tot hij hard is.

5

Ook nu bestaan er nog verschillende alfabetten en schriftsoorten

Er bestaan vandaag in de wereld nog verschillende klankschriften met een eigen alfabet.

Naast ons alfabet heb je o.a. het Cyrillisch, het Koptisch, het Arabisch en het Hebreeuws.

Maar niet alle schriften gebruiken klanktekens om te schrijven. Zo gebruikt het Chinees tekens, karakters genaamd, die een bepaald idee uitdrukken. Er bestaan tekens voor man, vrouw, huis, water enz. Door die ‘radicalen’ lichtjes te veranderen of te combineren met andere radicalen verkrijgen de Chinezen andere begrippen: men combineert bijvoorbeeld de tekens brein en hart om het begrip denken uit te beelden.

Het karakter boom bestaat uit de tekens voor takken, wortels en vruchten.

BRON 7

IN

3

moeite een hoge positie. De koning heeft hen immers nodig voor zijn boekhouding. Naast administratieve teksten schrijft de schrijver over andere zaken: veldtochten van zijn koning, verhalen over helden of goden en soms ook zijn eigen gedachten of gevoelens.

6

In het computertijdperk zijn er nog veel analfabeten

We schrijven nu nog altijd met pen en papier. Als we de teksten die we schrijven, doorgeven of kopiëren, kunnen andere mensen onze teksten lezen. Maar we schrijven meer en meer met het klavier van onze computer, tablet of smartphone. Via het internet kunnen we duizenden mensen bereiken.

De meerderheid van de wereldbevolking kan lezen en schrijven, toch zijn er nog altijd meer dan 700 miljoen volwassenen, vooral vrouwen en jonge meisjes, analfabeet. Ook bij ons in België zijn er ondanks de leerplicht, nog analfabeten, zowel volwassenen als jongeren.

VA

Semieten: volkeren die een Semitische taal spreken; Assyrisch, Aramees, Fenicisch, Hebreeuws en Arabisch zijn voorbeelden van Semitische talen. Het Oud-Egyptisch is voor de helft Semitisch. De andere helft behoort tot een Afrikaanse taalfamilie (Hamitisch).

spijkerschrift. Dat schrift is eveneens een versmelting van beeld- en klankschrift.

De Feniciërs wensen voor hun handelscontacten met andere volkeren een eenvoudiger schrift. Zij gebruiken bestaande spijkerschrifttekens om er uitsluitend klanken mee neer te schrijven: het eerste zuivere klankschrift is geboren. De Feniciërs noteren geen klinkers, omdat in de Semitische talen de medeklinkers het belangrijkst zijn. Later voegen de Grieken daar de klinkers aan toe. Ons alfabet (ABC) is gebaseerd op het Griekse systeem. De benaming komt overigens van de twee eerste letters uit de Griekse verzameling tekens: alfa en bèta.

N

Feniciërs: een volk van handelaars en zeevaarders dat zich oorspronkelijk aan de kusten van het huidige Syrië en Libanon vestigt.

De Feniciërs beheersen de Middellandse Zee van de 11e-10e eeuw v.C. tot de 8e eeuw v.C. De Feniciërs stichten overal handelsposten.

De bekendste is Carthago in Noord-Afrika.

karakter: een Chinees schriftteken

4

Bij de stroomculturen leert slechts een elite lezen en schrijven

@

Alleen de kinderen uit de betere standen, de priesteren de adelstand bijvoorbeeld, gaan naar school. De opleiding duurt heel lang. De leerlingen moeten veel oefenen om de duizenden tekens perfect te kunnen lezen en tekenen. Daarnaast leren ze ook rekenen en meten. Na hun opleiding krijgen ze in ruil voor al die

KENNEN

KUNNEN

1 2 3

1

twee voorlopers van het schrift uitleggen het verschil tussen klank- en beeldschrift uitleggen drie soorten schrift uit het verleden met hun belangrijkste kenmerk opnoemen 4 het verschil tussen hiërogliefen en spijkerschrift verklaren 5 de schrijfmaterialen in Egypte en Mesopotamië en het hedendaagse België geven 6 de herkomst van ons alfabet uitleggen 7 twee voorbeelden van niet-westerse schriften geven

114

LES 21 De evolutie van het schrift

2 3

voorbeelden van schriftsoorten herkennen en benoemen bronnen ontleden en met elkaar vergelijken verschil en gelijkenis geven tussen het analfabetisme in Egypte en Mesopotamië enerzijds en België vandaag anderzijds

BRON 1 Petrogliefen

BRON 2 De voorloper van het spijkerschrift

IN

Genevieve von Petzinger, The First Signs: Unlocking the Mysteries of the World’s Oldest Symbols, 2017 In de prehistorische rotskunst (ca. 40 000 tot 10 000 jaar geleden) vinden we overal in Europa en ook elders in de wereld steeds dezelfde tekens. Dit bewijst dat deze uitvinding op haar beurt zijn oorsprong heeft in een gedeelde Afrikaanse herkomst.

VA

N

Een kleipenning uit Susa, Iran, ca. 3300 v.C., Courtesy Musée du Louvre, Département des Antiquités Orientales Op kleien kegels, bollen, schijven, cilinders en ovalen... worden hoeveelheden van bepaalde goederen geregistreerd. De penningen dateren uit de periode tussen 8000-3000 v.C.

a Situeer bron 1 en 2 in het referentiekader. b Wat kun je uit bron 1 en 2 afleiden over de oorsprong van het schrift?

BRON 3

1A 1B

2

Het palet van Narmer

64 cm x 42 cm, Egyptisch Museum, Caïro Het is een van de oudste archeologische vondsten met hiërogliefen.

@

3

Omstreeks 3100 v.C. verovert Narmer Neder-Egypte. Hij is de farao van Opper-Egypte. Bovenaan op het palet (1) vind je twee tekens: een vis (1A) en een beitel (1B). In het Egyptisch wordt dat ‘nar’ en ‘mer’.

Zij vormen samen de naam van de overwinnaar.

a

De valk (2) stelt de god Horus voor. Wat doet hij op de afbeelding? b Naar welk deel van Egypte verwijst de vorm van de bundel papyrussen (3)? c Welke informatie wordt via beelden overgebracht en wat wordt via combinaties van klanken verteld?

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

115

BRON 4

Een spijkerschrifttablet

IN

a Herken je nog duidelijke figuren? b Waarom spreekt men van spijkerschrift? c Waarop is de tekst geschreven?

RANDINFO

Hiërogliefen

Een Egyptisch beeld uit het Oude Rijk, beschilderde kalksteen, albast en bergkristal, 53,7 cm hoog, Louvre, Parijs

@

VA

BRON 5

N

Een Egyptische schrijver

a b c d

116

LES 21 De evolutie van het schrift

Welke tekens herken je nog als echte beelden?

Waarmee zouden ze in verband staan?

Hoeveel verschillende tekens tel je in deze tekst?

In welke richting moet je de tekst lezen, denk je?

BRON 6

De evolutie van het spijkerschrift

Egyptisch

ProtoSinaïstisch

BRON 7

Voorbeelden van andere schriften

VroegGrieks

Grieks

Latijn

a

Welke wijziging ondergingen de tekens van het Egyptisch naar het Fenicisch? b Vergelijk ook de stand van de tekens. c Hoe draaien de tekens van Vroeg-Grieks naar Grieks? d Hoe zou je die wijzigingen kunnen verklaren?

N

IN

Fenicisch

VA

Chinees

ruzie

man

a b c d

gevangene

Aeroflot

Is er een gelijkenis tussen ons schrift en het Cyrillisch?

Welk belangrijk verschil is er tussen ons schrift en het Chinees?

Welke Griekse letters gebruik je in de wiskundeles?

Geef zelf een verklaring voor het Chinese teken voor gevangene.

@

vrouw

Cyrillisch

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

117

RANDINFO

@

VA

N

Tijdens de klassieke oudheid geraakt het hiërogliefenschrift in Egypte langzaam maar zeker in onbruik. Pas in de 19e eeuw slagen geleerden erin om het oude schrift te ontcijferen. De Fransman Champollion is de bekendste. De geleerden gebruiken een steen met een tekst van Ptolemaius V, die in Rosette (Egypte) is teruggevonden. Dezelfde tekst wordt in drie soorten schrift weergegeven: hiërogliefen, Nieuw-Egyptisch en Grieks. Met behulp van de Griekse tekst ontcijfert Champollion de hiërogliefen.

IN

De Assyrische koning Assurbanipal regeerde van 668 tot ongeveer 630 v.C. Hij liet een enorme verzameling kleitabletten met teksten in spijkerschrift aanleggen.

Daarvan zijn er meer dan 20 000 opgegraven uit de ruïnes van Ninive. Ze worden nu bewaard in het British Museum. Vele van die tabletten kunnen alleen met een vergrootglas gelezen worden, omdat de tekens bij wijze van spreken microscopisch klein zijn.

118

LES 21 De evolutie van het schrift

Steen van Rosette

D

OVERZICHT

Het oude nabije oosten (ca. 3500-800 v.C.)

SAMENLEVINGEN LANGS VIER GROTE STROMEN EUFRAAT en TIGRIS

INDUS

GELE RIVIER (AZIË)

IN

NIJL (AFRIKA)

OUDE NABIJE

N

OOSTEN

VA

Meer samenwerking tussen mensen + leider nodig

voldoende voedsel meer mensen • •

• • •

Samenleving met meer beroepen (boeren, ambachtslieden, ambtenaren, soldaten …)

Ontstaan van schrift Ontstaan van rijken

HET OUDE EGYPTE (NIJL, OUDE NABIJE OOSTEN) Politiek

• Farao = alleenheerser

@

uiteindelijk gelijkgesteld met een god

• Rijk = Opper-Egypte + Neder-Egypte

soms meer gebied in Afrika en Azië

OVERZICHT D HET OUDE NABIJE OOSTEN

119

farao

ADEL

hogepriester

IN

Sociaal en economisch Sociale piramide

vizier gouverneur opperbevelhebber

HET GEWONE VOLK

VRIJEN

ambachtslieden en landbouwers slaven

VA

ONVRIJEN

soldaten

N

ambtenaar

Cultureel

• Polytheïsme veel goden vaak verbonden met de natuur monotheïsme onder farao Achnaton (14e eeuw v.C.)

•

Indrukwekkende bouwwerken

@

•

Geloof in leven na de dood Ziel huist in dood lichaam

• •

120

Kunstwerken Schrift

OVERZICHT D HET OUDE NABIJE OOSTEN

mummificeren

tempels + begraafplaatsen

piramides

rotsgraven

sfinxen, obelisken, muurschilderingen hiërogliefen

22

Herhaling en synthese Deze les bestaat uit een reeks herhalingsoefeningen die je kennis opfrissen en je vaardigheden verder trainen.

Verschillende elementen uit alle voorgaande lessen komen aan bod.

5

4

50

19

17

±

50

14

±

±

50

0

IN

±

±

35

0

80

0

0

v.

C

v.

C

.

.

Veel succes!

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD TIJD

Herhalingsoefeningen

VROEGMODERNE TIJD

OPDRACHT 1

Geef voor elke bron de juiste tijd uit het referentiekader. b Welke afbeeldingen gaan over mensen uit Europa? c Over welk maatschappelijk domein gaat elke afbeelding? Motiveer je antwoord.

OPDRACHT 2

a

Geef voor elke bron de soort waartoe ze behoort (geschreven of ongeschreven, primair of secundair). b Ga naar de kadertekst op blz. 43-44. Geef 5 vragen uit het kritisch bestuderen van bronnen die je kunt toepassen op bron 8. c Formuleer zelf een vraag bij bron 3.

VA

a

N

1

MODERNE

Tekening van ridders uit de 12e eeuw

BRON 2

Een mozaïek uit het ‘Huis van de Faun’ in Pompeji

@

BRON 1

Een vulkaanuitbarsting bedekt de Romeinse stad in 79 onder een dikke laag as. De figuur die wordt afgebeeld, is waarschijnlijk Alexander de Grote, een Macedonische koning en legeraanvoerder die een groot rijk verovert (336-323 v.C.).

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

121

BRON 3 Vlaamse studenten betogen Vlaamse studenten betogen in 1968 tegen een Franstalige universiteit in Leuven. Ze vrezen dat Leuven verfranst en dat de Vlamingen net zoals in Brussel niet meer mee zullen tellen.

Adolf Hitler is van 1933 tot 1945 de dictator van Duitsland. Hij laat miljoenen mensen vermoorden en start de Tweede Wereldoorlog.

IN

BRON 4 Adolf Hitler

BRON 7 Keizer Karel V (1500-1558)

BRON 5 D odenmasker van Toetanchamon

BRON 8

VA

Dodenmasker van Toetanchamon, een farao uit de 14e eeuw v.C.

N

Geschilderd door Pieter Paul Rubens (1577-1640) De keizer regeert over onze gewesten, Spanje, Zuid-Italië en het Duitse Rijk. Tijdens zijn bewind starten de Spanjaarden met de verovering van Amerika.

Strabo over de Galliërs

Ze houden ervan zich vol goud te hangen. Ze paraderen met gouden halssnoeren en gouden ringen rond armen en polsen.

De leiders dragen regelmatig bontgeverfde klederen die met goud geborduurd zijn. (…) Bij hun onnadenkendheid voegen zich een barbaarsheid en een onstuimigheid die zeer dikwijls voorkomen bij de stammen uit het Noorden.

De ‘Venus’ van Lespugue

@

BRON 6

Het 14,7 cm hoge beeldje is ongeveer 25 000 jaar oud.

Het is gemaakt uit mammoetivoor.

122

LES 22 Herhaling en synthese

Uit: Strabo, Geographica, IV De Griek Strabo (64 v.C- 24 n.C.) is afkomstig uit Klein-Azië. Hij bezoekt vele plaatsen en raadpleegt talrijke bronnen. Zijn werk ‘Geographica’ bestaat uit 17 delen. Hij schrijft het tussen 7 en 23 en beschrijft gebieden en volkeren in Europa, Azië en NoordAfrika. Strabo schrijft waarschijnlijk tijdens zijn reizen door het Romeinse Rijk. Wij kennen zijn werk dankzij fragmenten uit zijn tijd en kopieën uit de middeleeuwen. Op basis daarvan is het opnieuw samengesteld.

2

Kenmerken van de bestudeerde samenlevingen

Aan de hand van een reeks opdrachten en vragen maak je zelf een samenvatting van de leerstof die je dit jaar gezien hebt. Als je het antwoord niet weet, kun je het opzoeken in de andere lessen. In je werkschrift vind je een kader om de

vragen te beantwoorden. In de woordenlijst staan belangrijke structuurbegrippen en historische begrippen die volgend jaar gaan terugkomen.

PREHISTORIE

OUDE NABIJE OOSTEN (ca. 3500-800 v.C.)

4 5

6

1

2

Omcirkel de rivieren waarlangs een stroomcultuur is ontstaan: Schelde / Gele Rivier / Amazone / Wolga / Eufraat en Tigris / Nijl / Mekong / Indus / Rijn (1).

De volkeren van de stroomculturen doen aan irrigatielandbouw.

Verklaar wat men daarmee bedoelt.

IN

3

Wanneer spreekt men van prehistorie?

Ongeveer 1,5 / 2,5 / 3,5 / 4,5 miljoen (1) jaar geleden ontstaan de eerste echte mensen in Afrika / Amerika / Antarctica / Azië / Oceanië / Europa (1).

Onze rechtstreekse voorouder heet: homo habilis / homo sapiens / homo neanderthalensis / chimpansee / homo erectus (1).

De laatste ijstijd eindigt ca. 20 000 / 15 000 / 10 000 / 5000 v.C. (1).

In China / Zuid-Amerika / het Nabije Oosten / de Balkan (1) schakelt de mens ca. 20 000 / 15 000 / 10 000 / 5000 v.C. (1) voor het eerst over op landbouw en veeteelt.

De mens wordt sedentair. Leg die uitspraak uit.

HET OUDE EGYPTE

Langs welke stroom ontstaat de Egyptische cultuur?

De Egyptische stroomcultuur ontstond in Afrika / Azië / Amerika / Europa / Oceanië (1).

5 De macht van de farao is het best te vergelijken met die van een verkozen president / dictator / de Belgische koning (1).

6 Uit welke twee delen bestaat het Oude Egypte?

7 Welk beroep oefenen de meeste Egyptenaren uit: farao, schrijver, soldaat, boer, ambachtsman, handelaar of vizier (1)?

8 De Oude Egyptenaren zijn tijdens het grootste gedeelte van hun geschiedenis monotheïstisch / polytheïstisch (1).

9 Wat zijn hiërogliefen?

10 De piramides zijn paleizen / voorraadschuren / begraafplaatsen / energiecentrales (1).

11 Hoe heet de Egyptische techniek waarbij men lijken zodanig behandelt dat ze voor lange tijd bewaard kunnen worden?

12 De Egyptenaren willen lijken lang bewaren omdat a ze geloven dat de ziel blijft wonen in het lichaam. b ze dat properder vinden. c ze zo hun eerbied voor de overledenen kunnen tonen. d ze geloven dat de doden ooit zullen verrijzen.

3 4

N

1 2

NOORDWEST-EUROPA EN ONZE GEWESTEN

De eerste mensen in onze gewesten leven van landbouw / veeteelt / jacht en voedselpluk (1).

8 De Kelten leven in de steentijd / kopertijd / bronstijd / ijzertijd (1).

9 Geef drie sociale groepen uit de Keltische samenleving.

10 De Kelten vormen een / geen (1) groot rijk.

11 Wanneer eindigt voor onze gewesten de prehistorie? Waarom?

@

VA

7

(1) Kies het juiste antwoord.

KENNEN

KUNNEN

1

1

belangrijke kenmerken van de prehistorie en van de stroomculturen van het oude nabije oosten opnoemen

bronnen en gebeurtenissen in de juiste tijd en bij het juiste maatschappelijke domein plaatsen 2 bronnen en gebeurtenissen uit Europa aanduiden 3 een reeks bronnen volgens soort sorteren 4 informatie opzoeken 5 met behulp van vragen historisch denken toepassen 6 vragen en opdrachten over de prehistorie en het oude nabije oosten oplossen

D HET OUDE NABIJE OOSTEN

123

WOORDENLIJST Hieronder vind je een verklarende woordenlijst. Het is best mogelijk dat je andere woorden in dit handboek niet begrijpt. Dan zoek je die woorden op in een woordenboek of op internet. Vaak vind je bij een woord verschillende betekenissen. De eerste betekenis is niet noodzakelijk de juiste. Als men jou zou vragen wat het woord ‘karakter’ betekent, zul je misschien antwoorden ‘persoonlijkheid’ of ‘kenmerken van iemands persoonlijkheid’. In les 21 zul je echter een totaal andere betekenis vinden. Denk dus altijd goed na en kies die betekenis die het best past in de tekst die je probeert te begrijpen.

anatomie: de leer van de vorm en de samenstelling van bv. een lichaam archeoloog: iemand die zich bezighoudt met het ontdekken, opgraven en bestuderen van materiële overblijfselen uit het verleden van de mens astronomisch: wat te maken heeft met de sterrenkunde attribuut: een teken of een voorwerp dat rechtstreeks verbonden is met de hoedanigheid of de macht van autocraat: persoon die alle macht heeft

balsem: een welriekende en bederfwerende vloeistof balsemen: met balsem behandelen om ontbinding tegen te gaan

van de ene generatie op de andere doorgegeven (bv. van vader op zoon of van broer op broer). Zo erft Filip I de koningstitel van zijn vader Albert II.

evolutie: (geleidelijke) ontwikkeling, verandering doorheen de tijd

farao: koning; het woord is afgeleid van het Egyptische ‘per-a’ (groot huis) en werd gebruikt om het

koninklijk paleis aan te duiden (vergelijk met: ‘Het Witte Huis’ of ‘het paleis’ heeft gezegd ... ).

Feniciërs: een volk van handelaars en zeevaarders dat zich oorspronkelijk aan de kusten van het huidige

N

een persoon of een god

dynastie: regerende familie, vorstenhuis: de titel wordt

IN

ambtenaar: iemand die voor de overheid werkt

de Middellandse Zee van de 11e-10e eeuw v.C. tot de 8e eeuw v.C. De Fenicische zeelui gelden als de besten van hun tijd. Enkelen zouden zelfs rond Afrika gevaren hebben. De Feniciërs stichten overal handelsposten. De bekendste is Carthago in Noord-

VA

cataract: stroomversnelling. De Oude Egyptenaren

Syrië en Libanon vestigt. De Feniciërs beheersen

telden er vijf op de Nijl; ze telden stroomopwaarts (van noord naar zuid).

chopper: een stenen werktuig met slechts één rand, die weinig bewerkt en onregelmatig is

chronologie: de opeenvolging van historische gebeurtenissen doorheen de tijd

constructie: bouw; alles wat gemaakt is uit twee of meer delen, bv. een houten kruis, een woning, een fiets ... continuïteit: wat (in wezen) hetzelfde blijft

@

debiet: de hoeveelheid water die per seconde een bepaald punt passeert

delta: opsplitsing van een rivier bij de monding in verschillende aftakkingen. Delta is een letter uit het Griekse alfabet: ∆. De letter heeft dezelfde driehoekige vorm, vandaar de naam.

dolmen: zie hunebed domesticeren: wilde dieren gewend maken aan de nabijheid van mensen, tot huisdier maken (domus = huis); ook gewassen kunnen door de mens worden gedomesticeerd.

124

WOORDENLIJST

Afrika (Tunesië).

genetisch materiaal: bouwstenen in lichaamscellen die o.a. bepalen hoe een lichaam opgebouwd wordt en eruitziet, zoals DNA

gril: kuur, sterk wisselende stemming, inval halfedelsteen: benaming voor kostbare stenen die in waarde volgen op edelstenen, bv. graniet, kwarts

handelspartners: de mensen met wie men handel drijft (kopen en verkopen) harpoen: een grote pijl met weerhaken hiërarchisch: een maatschappij is hiërarchisch wanneer ze gestructureerd is opgebouwd, sommige mensen staan ‘hoger’ dan anderen. hiërogliefen: het schrift van de Oude Egyptenaren. De Egyptenaren zelf gebruiken het woord tijdens een groot deel van hun geschiedenis niet. Het woord komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘heilig teken’.

Horus: hemelgod die wordt voorgesteld als een valk of als

mummie: een gebalsemd of uitgedroogd lijk; oorspronkelijk

een mens met de kop van een valk; zoon van Osiris

stamt het woord van het Arabische woord voor ‘bitumen’;

en Isis; beschermer van de farao, waarmee hij werd

het duidde op de zwarte verschijning van de lichamen,

vereenzelvigd

wat suggereerde dat de lijken een laagje pek hadden

hunebed: een megalithisch monument dat meestal bestaat uit een grote, platte steen die op andere stenen is geplaatst werkelijkheid

gemeenschappelijke taal hebben. Waarschijnlijk leven ze oorspronkelijk op de grasvlakten van Zuid-Rusland.

Rond 3000 v.C. trekken de eerste Indo-Europeanen in de richting van West-Europa. Kelten, Perzen, Romeinen, Noord-Indiërs, Hittieten, Germanen, Koerden enz. zijn allemaal Indo-Europese volkeren. irrigatielandbouw: manier van landbouw waarbij de akkers

kolos: zeer groot beeld; het woord ‘kolossaal’ (iets dat zeer

30 000 jaar geleden in Europa en het Midden-Oosten

voorkomt. De soort is genoemd naar een vindplaats van overblijfselen in het Neanderthal (of Neanderdal) bij Düsseldorf in Duitsland.

Neder-Egypte: het gebied in Egypte van de Middellandse Zee tot Memphis

neolithisch: behorend tot het neolithicum, de laatste periode van de steentijd, voor de opkomst van het gebruik van metalen

nomade: iemand die geen vaste verblijfplaats heeft en zwervend rondtrekt; hij volgt en bejaagt rondtrekkende kudden dieren.

obelisk: een vierhoekige pilaar uit één stuk steen; hij

VA

krijgsbenden: groepen van krijgers

neanderthaler: een homo sapiens die ca. 250 000 tot

N

worden bevloeid met behulp van dijkjes en kanaaltjes

bliksem, stormen, tornado’s enz.

IN

aan elkaar verwante volkeren die waarschijnlijk een

groot is) is ervan afgeleid.

Egypte en Irak en tussen Turkije en Jemen natuurkrachten: krachten van de natuur, zoals aardbevingen,

Indo-Europeanen: de Indo-Europeanen zijn een groep van

karakter: een Chinees schriftteken

mummificeren: uitdrogen of balsemen tot een mummie Nabije Oosten: het Midden-Oosten, gebied gelegen tussen

idealiseren: iets mooier, beter voorstellen dan in

irrigeren: bevloeien met water

gekregen.

krijgsgevangene: een strijder die tijdens de oorlog gevangengenomen wordt door de vijand

kritisch: scherp en nauwkeurig beoordelend

kunstuiting: een product van menselijke creativiteit:

bouwkunst, schilderkunst, reliëf- en beeldhouwkunst, literatuur, muziek …

landbouwoverschotten: wat landbouwers meer produceren dan ze zelf nodig hebben om zich te voeden

legering: metaalmengsel. Zo is brons een samensmelting van

@

koper en tin.

Macedonië: gebied ten noorden van Griekenland megaliet: een stenen monument uit de prehistorie (bv. een menhir of een hunebed)

menhir: een grote, rechtopstaande steen millennium: periode van 1000 jaar monotheïsme: het aanbidden en erkennen van slechts één god; er bestaat volgens monotheïsten maar één god. monumentaal: wat indrukwekkend groot is; een gebouw, een

versmalt geleidelijk en eindigt bovenaan in een kleine piramide (naam afgeleid van het Griekse woord voor braadspit)

Opper-Egypte: het gebied in Egypte van Memphis tot de eerste cataract of stroomversnelling tijdens het Oude Rijk

oppergod: wanneer men gelooft in veel goden, dan is de oppergod de machtigste god en vaak ook de leider van de andere goden.

Osiris: de god van de onderwereld, de groeikracht, de eeuwigheid en de wedergeboorte; hij wordt meestal voorgesteld in de vorm van een mummie (hoofd niet omzwachteld). primair: eerst, oorspronkelijk pyloon: grote toegangspoort van een Egyptische tempel realisme: iets zo voorstellen/afbeelden dat het (meer) overeenstemt met de werkelijkheid, de natuur reliëf: het uitsteken of uitkomen boven iets anders, bv. een reliëf in steen uitgehouwen. Bij een landschap is een reliëf het geheel van hoogtes en laagtes.

beeld, kunst met zeer grote afmetingen

OOSTEN WOORDENLIJST D HET OUDE NABIJE

125

revolutie: een snelle en ingrijpende gebeurtenis die grote veranderingen met zich meebrengt

smeedkunst: techniek om metaal te verhitten en te bewerken

rijk: een staat; met een bevolking, een grondgebied en een politieke organisatie

sociale groepen: verschillende bevolkingsgroepen binnen een samenleving

ruileconomie: producten worden geruild met andere producten in plaats van betaald met geld.

sociale piramide: de vorm waarin de verschillende bevolkingsgroepen van een samenleving worden voorgesteld

sarcofaag: een kist in mensenvorm

tijd: elk van de grote periodes in de tijd waarin men de

schatting: een soort van belasting

geschiedenis kan indelen

sedentair: een vaste verblijf- of standplaats hebbend Semieten: volkeren die een Semitische taal spreken; Assyrisch, Aramees, Fenicisch, Hebreeuws en Arabisch zijn voorbeelden van Semitische talen. Het Oud-Egyptisch is voor de helft Semitisch. De andere helft behoort tot een Afrikaanse taalfamilie (Hamitisch). sfinx: beeld met het lichaam van een dier en het hoofd van een mens of dier

meestal minder geleidelijk (zie evolutie)

Verenigde Naties: internationale organisatie waarvan de meeste landen in de wereld lid zijn

vizier: de hoogste bestuurder in Egypte na de farao;

de vizier handelde voor de farao de administratieve aangelegenheden af.

vonk: brandend of gloeiend deeltje dat ergens afvliegt; vuursprank

N

sikkel: werktuig in de vorm van een halve maan om te

verandering: iets wat op een bepaald moment wijzigt,

IN

secundair: op de tweede plaats komend

maaien

slib: geheel van vaste stoffen die door het water worden

vrouwendiscriminatie: vrouwen bewust benadelen ziggurat: tempeltoren in Mesopotamië

@

VA

meegevoerd of zich uit het water hebben neergezet

126

WOORDENLIJST

CREDITS

@

VA

N

IN

blz. 12 MAS Antwerpen © Shutterstock / Daniel Leppens, blz. 13 koekjesfabriek © Gazet Van Antwerpen, blz. 16 opgraving Romeins graf © CO7, blz. 17 beenderresten in Spy © Many Paz, blz. 23 © Science Photo Library/Belgaimage/JOHN READER, blz. 34 vuur maken © Belgaimage / Philippe Psaila / Science Photo Library, blz. 35 mummie Ötzi © Belgaimage, blz. 35 reconstructie Ötzi © South Tyrol Museum of Archaeology / A. Ochsenreiter, blz. 44 grot van Spy © Jean-Luc Deru/Daylight, blz. 47 schedel neanderthaler © Luna04 / CC BY 2.5, blz. 47 reconstructietekening © Granger/F1online, blz. 48 reconstructietekening © Kennis&Kennis, blz. 48 schedels © Alamy / Sabena Jane Blackbird, blz. 48 reconstructie floresmens © Agefotostock, blz. 49 vingerkootje © Thilo Parg CC BY-SA 3.0, blz. 51 klokbeker © KMKG-MRAH, blz. 51 verkleuring in de grond © Zolad +/VIOE, blz. 54 hunebed © Jean-Pol Grandmont, blz. 55 druïden © Belgaimage, blz. 65 menhirs van Ménec © Getty Images/iStockphoto, blz. 65 Chinese inscripties © Imageselect, blz. 67 Harappa 1 © Getty Images/Jupiterimages, blz. 67 Harappa 2 © akg-images/Nimatallah/ ImageGlobe, blz. 67 Sumerische tablet © Getty Images/Photos.com, blz. 67 hiërogliefen © Getty Images/iStockphoto, blz. 67 stroomcultuur kannen © Getty Images/ iStockphoto, blz. 69 klimaatverandering © Reuters, blz. 71 landbouwer Irak © Jamal Penjweny / Demotix / Corbis, blz. 75 Aswandam © Getty Images/iStockphoto, blz. 94 Carter bij het graf van Toetanchamon © Getty Images/Hulton Archive, blz. 94 Vallei der Koningen © Peter J. Bubenik (1995)/CC BY-SA 2.0, blz. 94 graf Toetanchamon © Alamy Stock Photo/ Stock Connection Blue, blz. 95 Zahi Hawass © Alamy Stock Photo/Barry Iverson, blz. 100 trappenpiramide van Djoser © Getty Images/Hemera, blz. 102 muurschildering © The British Museum / Trustees of the British Museum, blz. 112 Ishtarpoort © Felipe Rodriguez, blz. 112 Gevleugelde stier met mensenhoofd © British Museum, blz. 114 petrogliefen © Genevieve von Petzinger, blz. 114 kleipenning © Imageselect/Alamy/ Adam Ján Figeľ.

OOSTEN D HET OUDE NABIJE CREDITS

127

SLEUTEL- EN STRUCTUURBEGRIPPEN In de geschiedenisles heb je een hele reeks aan nieuwe begrippen geleerd. Sleutelbegrippen zijn woorden die je gaan helpen bij het bestuderen van samenlevingen. Structuurbegrippen helpen je dan weer bij het oriënteren in tijd, ruimte en domein. De les die erbij staat, is diegene waarbij het begrip voor het eerst uitgebreid aan bod komt.

SLEUTELBEGRIPPEN

BETROKKEN LES

STRUCTUURBEGRIPPEN

BETROKKEN LES

Les 7

bron

Les 3

ambacht

Les 14

chronologie

Les 2

ambtenaren

Les 12

continentaal en maritiem

Storia HD 2

aristocratie

Storia HD 2

continuïteit

Les 18

autocratie

Les 14

cultureel

Les 2

burgerrechten

Storia HD 2

duur

Les 2

cultuur

Les 2

economisch

Les 2

democratie

Storia HD 2

eeuw

Les 2

dynastie

Les 15

evolutie

Les 4

filosofie

Storia HD 2

globaal

Storia HD 2

geldeconomie

Les 10

jaar

Les 2

handel

Les 10

lokaal

Storia HD 2

N

imperialisme

IN

agrarische (r)evolutie (of: neolithische revolutie)

Storia HD 2

millennium

Les 2

Les 5

open en gesloten ruimte

Storia HD 2

Storia HD 2

periode

Storia HD 2

Les 18

politiek

Les 2

Les 7

regionaal

Storia HD 2

Storia HD 2

revolutie

Les 7

mondelinge traditie

Storia HD 2

sociaal

Les 2

monotheïsme

Les 16

stedelijke en rurale ruimte

Storia HD 2

multiculturele samenleving

Storia HD 2

tijdrekening

Les 2

mythologie

Storia HD 2

verandering

Les 7

natuurreligie

Storia HD 2

nomadische samenleving

Les 7

ongelijkheid

Les 14

oorlog en vrede

Storia HD 2

patriarchale samenleving

Storia HD 2

polytheïsme

Les 16

republiek

Storia HD 2

rijk

Les 13

ruileconomie

Les 13

schriftsoorten

Les 21

sedentaire samenleving

Les 7

slavernij, slaaf

Les 10

staatsgodsdienst

Storia HD 2

stadstaat

Storia HD 2

standenmaatschappij

Storia HD 2

wetenschappen

Storia HD 2

jager-verzamelaar kolonisatie kunstuiting

@

migratie

VA

landbouw

128

SLEUTEL- EN STRUCTUURBEGRIPPEN