Inhoudstafel THEMA 1 - SOCIALE BANDEN MAKEN HET INDIVIDU ................................................................................................................................ 11 Hoofdstuk 1 - Samenlevingsverbanden .................................................................................................................................................................. 13 1 Groeperingen in het dagelijks leven ................................................................................................................................................................. 15
1.1 Het individu binnen de sociale structuur .................................................................................................................................................... 18
1.2 Indeling van sociale groepen .............................................................................................................................................................................. 20
2 Referentiegroepen .......................................................................................................................................................................................................... 23
2.1 Indeling van referentiegroepen ......................................................................................................................................................................... 23
2.2 Invloed van referentiegroepen op het individu ...................................................................................................................................... 24
2.3 Een peergroup als referentiegroep .................................................................................................................................................................. 26
3 ‘Al wie da nie springt’: over groepskansen en groepsbedreigingen ...................................................................................... 27
3.1 Groepsconformisme ................................................................................................................................................................................................. 27
3.2 Groepskans: de relatie tussen groepsconformisme en emancipatie .......................................................................................... 29
3.3 Groepsbedreiging: de relatie tussen groepsconformisme en anti-emancipatie ................................................................. 31
Hoofdstuk 2 - Het gezin als groep en institutie .................................................................................................................................................. 35 1 De ontdekking van het gezin .................................................................................................................................................................................. 37 2 Het gezin wordt een institutie ............................................................................................................................................................................... 40 3 Gezinnen evolueren omdat samenlevingen evolueren .................................................................................................................... 43 4 Over gezinnen en huishoudens ........................................................................................................................................................................... 46
4.1 Het kerngezin wordt divers ................................................................................................................................................................................. 46
4.2 Van ‘gezin’ naar ‘huishouden’ ............................................................................................................................................................................. 46
4.3 Types huishouden ...................................................................................................................................................................................................... 47
5 De specialisatie van de basisfuncties van het gezin ............................................................................................................................. 50
5.1 Een seksuele functie ................................................................................................................................................................................................. 50
5.2 Een voortplantingsfunctie .................................................................................................................................................................................... 50
5.3 Een economische functie ...................................................................................................................................................................................... 52
5.4 Een sociaal beschermende functie ................................................................................................................................................................. 53
5.5 Een opvoedende en een socialiserende functie .................................................................................................................................... 54
5.6 Een affectieve functie ............................................................................................................................................................................................. 54
6 Maatschappelijke aandacht voor het gezin: de maatschappelijke velden ........................................................................ 56 7 Evolutie in de ruimte: veranderde verwantschapsstructuren ...................................................................................................... 58 8 Patronen van partnerselectie: niet alles kan overal! ........................................................................................................................... 60
4
8.1 Exogaam of endogaam huwen? ...................................................................................................................................................................... 60
8.2 Monogaam of polygaam gaan? ......................................................................................................................................................................... 62
Thema 1 - Sociale banden maken het individu Inhoudstafel
Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 4
Code 18/07/17 13:28
9 En als het gezin tekortschiet … bijzondere jeugdbijstand ............................................................................................................ 63
9.1 Probleemgedrag ......................................................................................................................................................................................................... 63
9.1.1 Wat is probleemgedrag? .............................................................................................................................................................................. 63
9.1.2 Problemen in allerlei soorten en maten? ......................................................................................................................................... 66
9.1.3 Probleemgedrag als onderdeel van de ontwikkeling ............................................................................................................... 69
9.1.4 Probleemgedrag als gevolg van maatschappelijke kwetsbaarheid ................................................................................. 70
9.1.5 Meervoudig risicomodel ............................................................................................................................................................................. 73
9.2 Voorzieningen en organisaties die optreden bij probleemgedrag ............................................................................................. 75
9.2.1 Het Decreet Integrale Jeugdhulp .......................................................................................................................................................... 75
9.2.2 Hulp in crisissituaties ..................................................................................................................................................................................... 79
9.2.3 Gerechtelijke jeugdhulp ............................................................................................................................................................................. 80
9.3 Stigmatisering ............................................................................................................................................................................................................... 81
Hoofdstuk 3 - De kracht van emoties ......................................................................................................................................................................... 85 1 Over gevoelens en emoties: de begrippen ................................................................................................................................................. 88 2 Emoties: van impressie tot expressie ................................................................................................................................................................ 91 3 En toen waren er emoties ......................................................................................................................................................................................... 94 4 Waarom hebben we emoties? ................................................................................................................................................................................ 97 5 Emoties begrijpen: de biologische invalshoek ...................................................................................................................................... 100
5.1 James-Lange: de perifere emotietheorie .................................................................................................................................................. 100
5.2 Cannon-Bard: de centrale emotietheorie ................................................................................................................................................. 101
6 Emoties begrijpen: de cognitieve invalshoek ......................................................................................................................................... 103 7 Emoties begrijpen: de sociaal-culturele invalshoek .......................................................................................................................... 106
7.1 These: de uitdrukking van emoties zijn universeel, dus aangeboren ...................................................................................... 106
7.2 Antithese: de behavioristen – alle gedrag is aangeleerd, dus cultureel bepaald ............................................................. 108
7.3 Synthese: sommige emotionele reacties zijn aangeboren, andere cultureel bepaald ................................................ 108
8 De multicomponentenbenadering .................................................................................................................................................................. 112
8.1 Een cognitief proces: we interpreteren de omgeving ....................................................................................................................... 112
8.2 We beoordelen de situatie .................................................................................................................................................................................. 112
8.3 We zijn al dan niet bereid tot actie ................................................................................................................................................................ 113
8.4 We evalueren de emotie ...................................................................................................................................................................................... 113
9 De rol van fysiologische processen bij emoties ..................................................................................................................................... 115
9.1 De impact van het zenuwstelsel op emoties .......................................................................................................................................... 116
9.2 De werking van hormonen bij emoties ...................................................................................................................................................... 118
9.3 De werking van het brein en onze emoties ............................................................................................................................................ 121
10 Kan ik mijn emoties de baas? Altijd? .............................................................................................................................................................. 124
Code Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 5
Inhoudstafel
5 18/07/17 13:28
THEMA 2 - DE MENS IN CONFLICT MET DIVERSITEIT .............................................................................................................................. 125 Hoofdstuk 1 - Interactie en conflict .......................................................................................................................................................................... 127 1 De kracht van interactie ........................................................................................................................................................................................... 128
1.1 Kenmerken van interactie ................................................................................................................................................................................... 129
1.2 Vormen van interactie .......................................................................................................................................................................................... 132
2 Conflict als interactievorm ..................................................................................................................................................................................... 134
2.1 Elementen in een conflict ................................................................................................................................................................................... 135
2.2 Soorten conflicten ................................................................................................................................................................................................... 136
2.2.1 Conflicten naargelang de oorzaak ..................................................................................................................................................... 136
2.2.2 Conflicten op het niveau van mensen en groepen ................................................................................................................ 139
Hoofdstuk 2 - Conflictueuze persoonsrelaties ................................................................................................................................................. 141 1 Intrapersoonlijke conflicten .................................................................................................................................................................................. 144
1.1 Motivationele conflicten ..................................................................................................................................................................................... 144
1.1.1 Motivatie ............................................................................................................................................................................................................. 144
1.1.2 Gemotiveerd gedrag kan aanzetten tot motivationele conflicten ................................................................................ 145
1.2 Cognitieve conflicten: cognitieve dissonantie ....................................................................................................................................... 151
1.2.1 Attitudes ............................................................................................................................................................................................................. 151
1.2.2 Cognitieve consonantie versus cognitieve dissonantie ....................................................................................................... 153
1.2.3 Onvoldoende rechtvaardiging en onvoldoende afschrikking ......................................................................................... 155
1.3 Cognitieve conflicten: attributionele conflicten ................................................................................................................................... 156
1.3.1 Causale attributie .......................................................................................................................................................................................... 156
1.3.2 Hoe gaan we om met slagen of mislukken? ................................................................................................................................ 159
2 Interpersoonlijke conflicten: de Roos van Leary biedt inzicht .................................................................................................. 165
2.1 Een roos met acht communicatiestijlen .................................................................................................................................................... 165
2.2 De wederkerige beïnvloeding van sociale interactie ........................................................................................................................ 167
Hoofdstuk 3 - Conflictueuze groepsrelaties ...................................................................................................................................................... 169 1 Intra- en intergroepsconflicten .......................................................................................................................................................................... 170
1.1 Intragroepsconflicten ............................................................................................................................................................................................ 171
1.2 Intergroepsconflicten ............................................................................................................................................................................................ 173
2 Risicovolle vormen van intergroepsconflicten ...................................................................................................................................... 175
2.1 Etnocentrisme ............................................................................................................................................................................................................ 177
2.2 Racisme .......................................................................................................................................................................................................................... 179
2.3 Seksisme ........................................................................................................................................................................................................................ 183
3 Mogelijke theoretische verklaringen ............................................................................................................................................................ 188
6
Thema 1 - Sociale banden maken het individu Inhoudstafel
Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 6
Code 18/07/17 13:28
Hoofdstuk 4 - Ontspoorde conflicten ..................................................................................................................................................................... 189 1 Conflictspiralen en escalatieladders .............................................................................................................................................................. 190 2 Als het potje overkookt ............................................................................................................................................................................................ 194
2.1 Communicatie als wapen: agressie .............................................................................................................................................................. 194
2.1.1 Onderscheid naargelang de aard ........................................................................................................................................................ 197
2.1.2 Onderscheid naargelang de intentionaliteit ................................................................................................................................ 199
2.2 Desnoods met geweld ......................................................................................................................................................................................... 201
2.3 De oorsprong van agressief gedrag ............................................................................................................................................................. 202
2.3.1 Agressie is aangeboren ............................................................................................................................................................................. 202
2.3.2 Agressie is aangeleerd ............................................................................................................................................................................... 207
3 Wapen jezelf: conflicthantering ......................................................................................................................................................................... 209 THEMA 3 - WE ZIJN NIET GELIJK VOOR HET LEVEN ................................................................................................................................... 211 Hoofdstuk 1 - Tussen afkomst en toekomst ....................................................................................................................................................... 213 1 Verscheidenheid en ongelijkheid: een raamwerk ............................................................................................................................... 218
1.1 Sociale ongelijkheid en sociale stratificatie gedefinieerd ............................................................................................................... 219
1.2 Sociale ongelijkheid en sociale stratificatie als een product van interactie ........................................................................ 220
1.3 Heeft sociale stratificatie een functie? ........................................................................................................................................................ 221
1.3.1 Vrede en veiligheid bewaren ................................................................................................................................................................. 221 1.3.2 Getalenteerde mensen motiveren .................................................................................................................................................... 222
2 Sociale stratificatie ontleed ................................................................................................................................................................................... 223
2.1 Stratificatie in landbouwsamenlevingen .................................................................................................................................................. 224
2.1.1 Slavernij ............................................................................................................................................................................................................... 224 2.1.2 Kasten .................................................................................................................................................................................................................. 225 2.1.3 Standen ............................................................................................................................................................................................................... 226
2.2 Stratificatie in industriële samenlevingen ................................................................................................................................................. 227
2.3 Stratificatie in postindustriële samenlevingen ...................................................................................................................................... 228
2.3.1 Bourdieu ............................................................................................................................................................................................................. 228
2.3.2 Sociaaleconomische status (SES) ........................................................................................................................................................ 229
3 Sociale mobiliteit ........................................................................................................................................................................................................... 231
3.1 Soorten sociale mobiliteit ................................................................................................................................................................................... 232
3.2 Oorzaken van sociale mobiliteit ..................................................................................................................................................................... 234
4 De impact van sociale ongelijkheid ................................................................................................................................................................ 236
4.1 De impact van sociale ongelijkheid op ons (samen)leven ............................................................................................................ 237
4.2 De impact van onze samenleving op sociale ongelijkheid ........................................................................................................... 238
Code Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 7
Inhoudstafel
7 18/07/17 13:28
Hoofdstuk 2 - Breuklijnen ................................................................................................................................................................................................. 241 1 Breuklijnen .......................................................................................................................................................................................................................... 243 2 Traditionele Belgische breuklijnen .................................................................................................................................................................. 244
2.1 De levensbeschouwelijke breuklijn .............................................................................................................................................................. 244
2.2 De Vlaams-Waalse breuklijn ............................................................................................................................................................................... 245
2.3 De sociaaleconomische breuklijn .................................................................................................................................................................. 247
3 Het effect van de traditionele Belgische breuklijnen ....................................................................................................................... 248
3.1 Formatie van de Belgische partijen .............................................................................................................................................................. 248
3.2 Invloed op een actuele maatschappelijke ontwikkeling ................................................................................................................ 248
3.3 Nieuwe breuklijnen ................................................................................................................................................................................................ 249
Hoofdstuk 3 - Deviantie en criminaliteit ............................................................................................................................................................... 255 1 Afwijkend gedrag .......................................................................................................................................................................................................... 257
1.1 Deviant gedrag is relatief .................................................................................................................................................................................... 257
1.2 Deviantie versus criminaliteit ............................................................................................................................................................................ 258
1.3 Sociale gevolgen van afwijkend gedrag ................................................................................................................................................... 260
1.3.1 Disfunctionele gevolgen .......................................................................................................................................................................... 260
1.3.2 Functionele gevolgen ............................................................................................................................................................................... 261
2 Oorzaken van afwijkend gedrag ....................................................................................................................................................................... 263
2.1 Biologische en psychologische invalshoek ............................................................................................................................................. 265
2.1.1 Biologische theorieën ................................................................................................................................................................................ 265
2.1.2 Psychologische theorieën ....................................................................................................................................................................... 266
2.2 Sociologische invalshoek .................................................................................................................................................................................... 267
2.2.1 Anomietheorie van Durkheim ............................................................................................................................................................. 267
2.2.2 Anomietheorie van Merton ................................................................................................................................................................... 268
2.2.3 Differentiële associatietheorie van Sutherland .......................................................................................................................... 271
2.3 Kiezen voor een biologische, psychologische of sociologische verklaring is niet zonder (maatschappelijke)
gevolgen ....................................................................................................................................................................................................................... 272
8
Thema 1 - Sociale banden maken het individu Inhoudstafel
Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 8
Code 18/07/17 13:28
THEMA 4 - OVER LEIDERS EN LIJDERS .................................................................................................................................................................. 273 Hoofdstuk 1 - Met man en macht ............................................................................................................................................................................... 275 1 De kracht van macht ................................................................................................................................................................................................... 277
1.1 Naar een omschrijving .......................................................................................................................................................................................... 277
1.2 Een verlangen naar gezag .................................................................................................................................................................................. 278
1.2.1 Charismatisch gezag ................................................................................................................................................................................... 280
1.2.2 Traditioneel gezag ....................................................................................................................................................................................... 281
1.2.3 Rationeel-legaal gezag ............................................................................................................................................................................. 281
1.3 Macht en gezag als vormen van beïnvloeding ..................................................................................................................................... 282
2 De soorten macht en hun machtsbronnen ............................................................................................................................................... 283
2.1 Economische macht .............................................................................................................................................................................................. 283
2.2 Sociale macht ............................................................................................................................................................................................................. 285
2.3 Politieke macht .......................................................................................................................................................................................................... 288
2.4 Culturele macht ........................................................................................................................................................................................................ 288
2.5 Juridische macht ...................................................................................................................................................................................................... 289
2.6 Andere bronnen van macht .............................................................................................................................................................................. 290
2.6.1 Fysieke kracht .................................................................................................................................................................................................. 290
2.6.2 Het persoonlijke sociale netwerk ....................................................................................................................................................... 290
2.6.3 Imagovorming ............................................................................................................................................................................................... 291 2.6.4 Deskundigheid .............................................................................................................................................................................................. 292 3 Aan de macht .................................................................................................................................................................................................................... 293
3.1 Strategieën om macht op te bouwen ........................................................................................................................................................ 293
3.2 Strategieën om macht uit te oefenen en te behouden .................................................................................................................. 295
3.3 Effecten van machtsrelaties ............................................................................................................................................................................... 297
3.3.1 Machtsmisbruik .............................................................................................................................................................................................. 297
3.3.2 Burgerlijke ongehoorzaamheid ........................................................................................................................................................... 300
Hoofdstuk 2 - Mee met de kudde? ............................................................................................................................................................................. 301 1 Experimenteel onderzoek ...................................................................................................................................................................................... 303 2 Buitenbeentje of volger? Over sociale beïnvloeding ........................................................................................................................ 310
2.1 Conformisme .............................................................................................................................................................................................................. 310
2.2 Gehoorzaamheid ..................................................................................................................................................................................................... 314
2.3 Conformisme en gehoorzaamheid: een vergelijking ......................................................................................................................... 317
Code Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 9
Inhoudstafel
9 18/07/17 13:28
Hoofdstuk 3 - Op zoek naar solidariteit in diversiteit ............................................................................................................................... 319 1
Tussen vrijheid en dictatuur ................................................................................................................................................................................. 321
2
Sociaal zeker zijn: het collectief als vangnet .......................................................................................................................................... 324 2.1 Sociale ellende .......................................................................................................................................................................................................... 324 2.2 Sociale zekerheid uitgelicht ............................................................................................................................................................................. 325
3
Evolutie in de zorg voor mensen met een beperking ..................................................................................................................... 337 3.1 Medisch model ........................................................................................................................................................................................................ 337 3.1.1 Sociaal darwinisme ...................................................................................................................................................................................... 337 3.1.2 (Bio)medisch model ................................................................................................................................................................................... 338 3.2 Ontwikkelingsparadigma ................................................................................................................................................................................... 338 3.3 Burgerschapsparadigma .................................................................................................................................................................................... 339
10
Inhoudstafel
Code Gedrag 6 GO_LWB.indb 10
18/07/17 13:28