Agora 4 Filosofie - leerwerkboek (editie 2025) by VAN IN

A A G O R

F FILOSOFIE

FILOSOFIE

Nick Vercauteren met medewerking van Teacher Design Team

©VANIN

Dit leermiddel is onderdeel van de lesmethode Agora van Uitgeverij VAN IN. Het is ontwikkeld met de intentie dat iedere leerling zich herkent en thuis voelt in beeld en tekst. Heb je op- of aanmerkingen, dan kun je contact opnemen met Uitgeverij VAN IN.

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld.

De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

Beeldcredits

p. 11 Amish © Shutterstock/George Sheldon, p. 12 Ulwaluko © Belga Image/AFP PHOTO/CARL DE SOUZA, p. 18 Boeddha © Belga Image/Henk Braam/ Hollandse Hoogte, p. 27 exoplaneet © ESA/Hubble, M. Kornmesser - Creative Commons Attribution 4.0 International license p. 62 videospel Minecraft © Shutterstock/omihay, p. 89 batman © Shutterstock/Krikkiat, p. 98 Wall-E © Shutterstock/Yudin Dmitry, p. 108 Simone De Beauvoir ©Belga Image/ TOPFOTO, p. 112 Jeff Hoeyberghs ©Photo News/Joel Hoylaerts, Judith Butler© Alamy/Imageselect/IanDagnall Computing, p. 137 UNICEF © Travel Stock/ Shutterstock, p. 139 Mercury ships ©Shutterstock/Edwin Muller Photography, p. 143 worstelaars © Shutterstock/Timothy R. Nichols, p. 152 Confucius ©Shutterstock/cowardlion, p. 165 Amazon © Shutterstock/askarim

Videocredits p. 13 zwartepietendebat © VRT, p. 17 wedergeboorte © VRT, p. 19 meditatie © VRT, p. 33 muziek en wiskunde © VRT, p. 50 maanlanding© De Telegraaf, p. 105 stereotypen © Wetenschap Uitgedokterd - een project van SciMingo vzw, p. 158 Geld en geluk © VRT

Documenten p. 10 Apen geloven in God © Rossel & Cie, metrotime.be, Annemie - 08/06/2016, Dit artikel is gereproduceerd met toestemming van de uitgever,alle rechten voorbehouden. Elk volgend gebruik moet specifiek worden goedgekeurd door de beheermaatschappij Copiepresse: info@copiepresse.be, p. 12 besnijdenisritueel ulwaluko © VRT, p. 14 begraafplaats neanderthalers ©scientias.nl – 21-04-2011, p. 15 begrafenisritueel neanderthalers © eoswetenschap.eu, p. 25 Hades© www.historiek.net - 03/11/2021, p. 27 sporen van water © VRT, p. 30 oorsprong heelal © www.quantumuniverse. nl – 25-01-1018, p. 57 sociale media © VRT, p. 112 Jeff Hoeyberghs © demorgen.be - 09/12/2019 - dit artikel werd gereproduceerd met toestemming van de uitgever, alle rechten voorbehouden. Elk hergebruik dient het voorwerp uit te maken van een specifieke toestemming van de beheersvennootschapLicense2Publish: info@license2publish.be, p. 119 Rachida Boukhriss© RTL Nieuws

Eerste druk 2025

Ontwerp cover en binnenwerk: Shtick ISBN 978-94-647-0776-2 Opmaak: Banananas.net D/2025/0078/83 Tekeningen: Vincent Albert Art. 608520/01 NUR 130

NHOUDSOPGAVE

1 De eerste vragen

Wie filosofeerde eerst?

2 De opkomst van filosofie in het Oosten

Word je herboren als een pinguïn?

3 De opkomst van filosofie in het Westen

Heeft de filosofie de goden gedood? 4 Filosoferen over de wereld

Wordt de wereld, of is de wereld?

1 Plato en kennis

Mag je rebelleren tegen kennis?

2 Leren redeneren

Is het mogelijk om fout te denken?

3 Kennis

4 Echt

Is de waarheid altijd waar?

5 Logica Is filosofie logisch?

1 Identiteit 88 Wat maakt iets tot iets?

2 Bewustzijn

Ben jij jezelf wel?

3 De definitie van een persoon

Is een zombie een persoon?

4 Identiteitsrollen

Bepaalt je geslacht je leven? HOOFDSTUK

1 De relatie tussen je familie

Ben je je ouders iets verschuldigd?

2 Morele verplichtingen 137 Wanneer laat je iemand sterven?

3 Leven in de natuurstaat 142 Schaf je het best alle regels af?

4 Sociale constructies 153 Mag je profiteren van anderen?

ELKOM OP DE AGORA! W

Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Voor filosofen in spe een ideale plek om het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking.

1→ OP STAP MET AGORA

DE OORSPRONG VAN HET FILOSOFISCH DENKEN

In totaal telt dit boek vier hoofdstukken. Elk hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina.

Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat.

HOOFDSTUK 1

OORSPRONG VAN HET FILOSOFISCH DENKEN

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

In dit hoofdstuk verken je de oorsprong van het filosofisch denken en verdiep je je in de menselijke zoektocht naar betekenis. Je zult leren religie en filosofie van elkaar te onderscheiden, terwijl je ook stilstaat bij hun gelijkenissen. Maar wanneer werden de eerste filosofische vragen eigenlijk gesteld? Op die vraag is geen eenvoudig antwoord te geven, omdat schriftelijke overleveringen niet zo ver teruggaan in de tijd. De homo sapiens bestaat ongeveer 350 000 jaar, maar het schrift werd pas zo'n 5 000 jaar geleden uitgevonden. Veel vroege gedachten en ideeën zijn verloren gegaan. Toch wijzen archeologische vondsten, zoals sporen van oude rituelen, erop dat levensbeschouwelijke vragen al vroeg werden gesteld. Nieuwsgierigheid, verwondering en de behoefte aan verklaringen lijken diep in de menselijke natuur verankerd te zijn. Filosofische vragen zijn waarschijnlijk zo oud als de mensheid zelf.

Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van de aanvinkvakjes kun je in de loop van het hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de inhouden in het kader een leidraad vormen bij de voorbereiding op een evaluatiemoment.

De eerste vormen van filosofie waren nauw verbonden met religie. Religie en filosofie ontstonden beide vanuit eenzelfde oorsprong: de zoektocht naar antwoorden en betekenis. In Azië ontwikkelde de filosofie zich in nauwe samenhang met het boeddhisme, waar ze vooral gericht was op ethische vragen. De eerste Griekse filosofen in het Westen zochten naar natuurlijke verklaringen voor de wereld los van de mythologische heldenverhalen. Er ontstond een duidelijk onderscheid tussen mythologie en filosofie. De vroege Griekse filosofie kun je zien als een voorloper van de theoretische natuurkunde. Zo toont de geschiedenis van het filosofisch denken de diversiteit van menselijke vragen, en hoe diep die vragen geworteld zijn in ons verlangen om de wereld en onszelf te begrijpen.

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik reflecteer over wanneer de eerste filosofische vragen werden gesteld.

Ik begrijp hoe rituelen inzicht kunnen geven in het denken van vroege mensen. Ik leg de werking en het verschil uit tussen dharma karma Ik leg de gelijkenissen en verschillen uit tussen het mythologisch denken en het filosofisch denken. Ik leg

Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan die belangrijke termen.

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zoek je een antwoord op deze breinbreker: “Wanneer werden de eerste filosofische vragen gesteld?”

FORUM

1 DE EERSTE VRAGEN Wie filosofeerde eerst?

2 DE OPKOMST VAN FILOSOFIE IN HET OOSTEN Word je herboren als een pinguïn?

3 DE OPKOMST VAN FILOSOFIE IN HET WESTEN Heeft filosofie de goden gedood?

4 FILOSOFEREN OVER DE WERELD Wordt de wereld of is de wereld?

Daarna volgt de breinbreker. Dankzij deze interessante en uitdagende vraag wordt je nieuwsgierigheid geprikkeld. Bij de breinbreker hoort ook een online forum. Dat is een opdracht die je kunt maken op iDiddit. In het forum peilen we naar je eerste mening, een spontaan antwoord op de breinbreker. Misschien kom je tot de vaststelling dat deze vraag niet zomaar op te lossen valt. Daarvoor heb je specifieke informatie nodig. Die informatie verwerf je doorheen het hoofdstuk. Met behulp van verschillende bronnen, opdrachten en kenniskaders bekom je stap voor stap het inzicht, de kennis en de (onderzoeks)vaardigheden die nodig zijn om een gefundeerd antwoord op de breinbreker te geven.

Eureka! Als je het hoofdstuk helemaal hebt afgewerkt kom je aan bij de EXIT. Je bent nu voldoende gewapend om opnieuw over de breinbreker na te denken. In het forum zul je merken dat de hele klas nu met veel meer kennis van zaken spreekt dan aan het begin van dit hoofdstuk. Je vindt als laatste uitdaging nog enkele

Test jezelf oefeningen in de EXIT. Om die te kunnen maken ga je naar iDiddit. Met de cliffhanger tenslotte, maken we je alvast warm voor het volgende hoofdstuk.

SYNTHESE

Verwondering en geloof

De ontdekkingen en de theorieën van de moderne natuurwetenschappen betekenden een grote vooruitgang in het begrijpen van het universum. De nieuwsgierigheid van de mens, de drang om antwoorden te vinden op grote vragen was daarbij een belangrijke drijfveer. Ook vóór de opkomst van de moderne wetenschappen werden dat soort vragen al gesteld. Ondanks de verschillen tussen toen en nu hebben alle methodes dezelfde oorsprong: verwondering en nieuwsgierigheid

Het doorgeven van informatie van generatie op generatie is eigen aan de mens. Door meer informatie te vergaren dan dat er verloren gaat doorheen de tijd, ontstaat er een accumulatie van informatie Maar wanneer begonnen mensen zich voor het eerst vragen te stellen over het bestaan? Een gangbaar idee is om te kijken naar rituelen die wijzen op een geloof. Geloof was namelijk een vroeg antwoord op die vragen. Door te kijken naar sporen van rituelen, is het mogelijk om na te gaan vanaf wanneer mensen zich die grote vragen over het bestaan stelden. Een ritueel is een manier van handelen die verschilt van gewone handelingen. Er schuilt namelijk een betekenis achter, waardoor het een krachtige manier van handelen is. Een ritueel is een geheel van symbolen of bijbehorende handelingen waarachter een betekenis schuilt en die meestal volgens een vast patroon verloopt.

Als we de primaten buiten beschouwing laten, weten we zeker dat de neanderthalers, als jager-verzamelaars, al rituelen en een soort geloof hadden. In een studie van drieëndertig neanderthalstammen vond men bij allen een vorm van animisme terug. Dat is een religieus concept waarbij, buiten mensen en dieren, ook planten en alle natuurlijke fenomenen over een geest beschikken. Animisme is de basis van religie, omdat het toelaat dat mensen kunnen denken in termen van supernatuurlijke entiteiten of geesten

Bij bijna alle onderzochte stammen zag men dan ook sporen van een geloof in het naleven en een vorm van sjamanisme. In het sjamanisme is het mogelijk dat een sjamaan de bovennatuurlijke machten manipuleert door in contact te komen met de geesten. Het sjamanisme ontstaat uit het geloof in een hiernamaals, waarbij sommige geesten goed en andere slecht gestemd zijn.

Boeddhisme

De kennis over het boeddhisme berust op verzamelingen van heilige geschriften. Pas eeuwen na het leven van Boeddha werden ze in een boek verzameld. In het boeddhisme is er geen sprake van een god, maar het lijden als fundamenteel deel van de mens staat centraal. Bij sommige latere stromingen van het boeddhisme wordt Boeddha wel vereerd als een god.

Lijden is deel van het menselijke leven en wordt veroorzaakt door begeerte. Door iets te willen, creëer je de opportuniteit om te lijden door het niet te hebben. Meditatie speelt een belangrijke rol in het boeddhisme. Het dient om rust te vinden en de begeerte los te laten. Alles wat bestaat bevat dharma volgens het boeddhisme. Dat is geen ziel, maar een levenloos iets. Dharma is niet iets eeuwigs, maar het ontstaat en vergaat. Omdat werkelijk alles bestaat uit dharma’s, is alles ook vergankelijk. Er is enkel een eeuwige stroming van ononderbroken ontstaan en vergaan. Volgens het boeddhisme is er geen blijvende ‘ik’. De ziel en het bewustzijn vergaan en ontstaan elk ogenblik opnieuw. Tijd is geen doorlopende, constante, samenhangende stroom, maar een opvolging

“Wanneer werden de eerste filosofische vragen gesteld?”

Forum Elke groep krijgt een filosoof toegewezen die je in dit hoofdstuk besprak. Maak een presentatie waarin je over de jou toegewezen filosoof vertelt, zowel over zijn leven als zijn filosofie. —Boeddha Thales Anaximander —Pythagoras Heraclitus —Parmenides Democritus Hulpvragen bij de voorbereiding van de presentatie:

1 Waar en wanneer leefde de filosoof?

2 Wat weet je over het leven van de filosoof?

3 Wat was de filosofie van de filosoof?

4 Op welke manier brengt de filosoof iets nieuws ten opzichte van de voorgangers?

Test jezelf

Ga naar om de vragen te beantwoorden.

1 Waarom is het niet eenvoudig om na te gaan wie echt voor het eerst filosofeerde?

2 Hoe kunnen rituelen ons iets vertellen over het denken van mensen?

3 Wat hebben religie en filosofie met elkaar gemeen en waarover verschillen ze?

4 Waarom is het boeddhisme niet enkel een religie, maar ook een ethische filosofie?

5 Wat zijn dharma en karma en hoe zijn ze verwerkt in de boeddhistische filosofie?

6 Wat zijn de drie grote verschillen tussen mythologie en natuurfilosofie?

7 Wat is het verschil tussen de theorieën van Thales en Anaximander tegenover Pythagoras?

8 Op welke manier is de theorie van Heraclitus een synthese van zijn voorgangers?

9 Waarom wordt Parmenides beschouwd als de eerste rationalist?

10 Wat is de stelling waaruit Parmenides zijn zes andere stellingen afleidt?

11 Wat is een paradox?

Cliffhanger De natuurfilosofie lijkt achterhaald te zijn met de komst van de moderne wetenschappen. Betekent dat dat filosofie niets meer te zeggen heeft over kennis?

Alle kennis en inzichten die je tijdens het parcours hebt opgedaan, worden voor jou gebundeld in een synthese Die tekst geeft weer wat je exact moet onthouden. De nummers naast de verschillende paragrafen verwijzen naar de kenniskaders waarin de leerinhouden werden aangebracht. Zo kun je tijdens het studeren makkelijk extra informatie opzoeken in de kaders die je tegenkwam in de loop van het hoofdstuk.

Krijg je graag nog wat extra toelichting bij de lesinhouden? Scan dan de pagina om een heldere kennisclip bij de synthesetekst te bekijken.

Studeer je graag op een schematische manier? Het bordschema geeft een overzicht van de belangrijkste termen en verbanden die in het hoofdstuk aan bod kwamen.

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG

In de loop van het hoofdstuk word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

Wanneer begonnen mensen zich voor het eerst vragen te stellen over het bestaan? Een manier om dit te onderzoeken, is door te kijken naar sporen van rituelen die wijzen op een geloof. Geloof is namelijk een van de vroegste antwoorden op de grote vragen van het bestaan. Rituelen bieden inzicht in de denkwereld van vroege mensen en hun zoektocht naar betekenis.

Wat is een ritueel? Een ritueel verschilt van een gewone handeling doordat er een diepere betekenis achter schuilgaat. Het is een reeks symbolische of specifieke handelingen die vaak volgens een vast patroon worden uitgevoerd. Die symboliek maakt een ritueel tot een krachtig middel om betekenis te geven aan het leven, de natuur of het bovennatuurlijke.

Wat is een ritueel?

Rituelen als inzicht in het denken van vroeger Rituelen en filosofie lijken op het eerste gezicht op twee aparte werelden, maar ze zijn op interessante wijze met elkaar verbonden. Rituelen zijn herhalende, symbolische handelingen die een diepgewortelde betekenis hebben en vaak een verbindende rol spelen in culturen en religies.

Een ritueel verschilt van een gewone handeling doordat er een diepere betekenis achter schuilgaat. Het is een reeks symbolische of specifieke handelingen die vaak volgens een vast patroon worden uitgevoerd. Die symboliek maakt een ritueel tot een krachtig middel om betekenis te geven aan het leven, de natuur of het bovennatuurlijke.

Het ontstaan van rituelen wijst op een diepgaande behoefte aan betekenisgeving, een typisch menselijk vermogen dat voortkomt uit verwondering en nieuwsgierigheid. Het is in die symbolische handelingen dat je de vroege wortels van filosofisch denken herkent. Door rituelen te begrijpen, leer je niet alleen meer over onze verre voorouders maar ook over hoe de menselijke zoektocht naar betekenis zich door de tijd heen heeft ontwikkeld.

Good to know

Rumspringa

Een voorbeeld van een ritueel is de rumspringa van de Amish. De Amish leven in een gesloten gemeenschap en hebben weinig contact met de buitenwereld. Ze wonen voornamelijk in NoordAmerika.

Good to know

Rumspringa

KADERS ICOONTJES

Wanneer iemand uit de gemeenschap 16 jaar wordt, krijgt hij of zij de mogelijkheid om een weekend buiten de gemeenschap door te brengen en de buitenwereld te leren kennen. Daarna kiest de jongere zelf of hij terugkeert naar de Amish. Als hij ervoor kiest om terug te keren, wordt hij als volwassen beschouwd. De meerderheid kiest ervoor om terug te keren.

Een voorbeeld van een ritueel is de rumspringa van de Amish. De Amish leven in een gesloten gemeenschap en hebben weinig contact met de buitenwereld. Ze wonen voornamelijk in NoordAmerika.

4 Rituelen vind je terug in alle culturen en religies.

Doorheen het hoofdstuk zetten we de belangrijkste zaken op een rijtje in deze rode kenniskaders. De sleutelbegrippen die je in de inleiding leerde kennen, hebben we met een stippellijn onderlijnd.

In de blauwe Good to knows vind je handige en leuke weetjes terug die verband houden met de leerstof.

Welke voorbeelden van rituelen ken jij?

Een ritueel en een gewoonte worden vaak door elkaar gehaald. Wat is het verschil?

4 Rituelen vind je terug in alle culturen en religies.

1→ Welke voorbeelden van rituelen ken jij?

2→ Een ritueel en een gewoonte worden vaak door elkaar gehaald. Wat is het verschil?

VIP Gautama Boeddha (ca. 450-370 v.C.) leefde in India en Nepal. Hij was de spirituele leider van de leer waarop het boeddhisme is gebaseerd. Over de levensloop van Boeddha zijn er, net zoals bij Jezus, geen rechtstreekse getuigenissen van tijdgenoten. De informatie over Boeddha komt voornamelijk uit legenden. Boeddha werd geboren als een prins. Na zijn geboorte kwam een waarzegger, naar traditie, een voorspelling maken over de toekomst van de prins. Hij zou óf een heel rijke koning worden, óf een spirituele leider met weinig bezittingen. Zijn vader, de koning, wilde natuurlijk dat de eerste voorspelling zou uitkomen en verwende Boeddha zoveel mogelijk. Hij moest nooit het kasteel uit, alles werd voor hem gedaan en tot bij hem gebracht. Toen Boeddha vele jaren later toch het kasteel uit sloop, zag hij voor het eerst hoe de mensen echt leefden. Hij was daardoor zo geschokt dat hij al zijn bezittingen wegschonk en besloot om monnik te worden. Na een lange meditatietijd bereikte Boeddha zijn verlichting. Hij zag in hoe mensen met elkaar moesten leven. Zo startte het boeddhisme. ‘Een goede leraar moet zowel inspireren als irriteren.’ - Boeddha

Dit is een mondelinge opdracht.

Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en wetenschappers. We brengen ze in VIPkaders onder de aandacht.

Bij deze opdracht hoort een videofragment.

De kennis over het boeddhisme is gebaseerd op verzamelingen van geschriften die pas eeuwen na het leven van Boeddha werden vastgelegd. Boeddha, oorspronkelijk bekend als Siddhartha Gautama, leefde in de 6e tot 5e eeuw v.Chr. in Noord-India. Zijn leer is gericht op het begrijpen en overwinnen van het menselijk lijden, een centraal thema in het boeddhisme. In het boeddhisme word je ook opnieuw geboren na de dood en zo kom je steeds weer terecht in een cyclus van lijden. Die cyclus kan enkel doorbroken worden door verlichting te bereiken.

Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten.

Geen god Het boeddhisme onderscheidt zich van veel andere religies doordat het geen almachtige god centraal stelt. In plaats daarvan ligt de nadruk op het lijden (dukkha) als een fundamenteel onderdeel van het menselijke bestaan. Volgens Boeddha wordt lijden veroorzaakt door begeerte (het verlangen naar dingen, mensen of situaties). Begeerte schept de mogelijkheid om te lijden wanneer je niet krijgt wat je wilt. Dat idee kun je vergelijken met de filosofie van Epicurus, die je vorig jaar leerde kennen, waarin eveneens wordt gewezen op de problemen van ongebreideld verlangen.

In deze opdracht werk je aan je onderzoeksvaardigheden. Doe eventueel wat opzoekwerk.

Bij deze oefening of dit kenniskader vind je een extra opdracht op iDiddit.

Hoewel het oorspronkelijke boeddhisme Boeddha niet beschouwt als een god, wordt hij in sommige latere stromingen, zoals het Mahayana-boeddhisme, wel vereerd als een goddelijk figuur.

VAN IN Plus

Soms is het handig dat je extra lesinformatie of een video- of audiofragment zelf kunt bekijken of beluisteren op je smartphone. Als je dit icoon ziet, open dan de VAN IN Plus-app en scan de pagina.

Het onlineleerplatform bij Agora

Mijn lesmateriaal

Hier vind je alle inhouden uit het boek, maar ook meer, zoals filmpjes, audiofragmenten, extra oefeningen ...

Extra materiaal

Bij bepaalde stukken theorie of oefeningen kun je extra materiaal openen. Dat kan een bijkomend audio- of videofragment zijn, een woorden- of begrippenlijst, extra bronnen of een leestekst. Kortom, dit is materiaal dat je helpt om de leerstof onder de knie te krijgen.

Opdrachten

Hier vind je de opdrachten die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Evalueren

Hier kan de leerkracht toetsen voor jou klaarzetten.

Resultaten

Wil je weten hoever je al staat met oefenen, opdrachten en toetsen?

Hier vind je een helder overzicht van al je resultaten.

Notities

Heb je aantekeningen gemaakt bij een bepaalde inhoud? Via je notities kun je ze makkelijk terug oproepen.

Meer weten?

Ga naar www.ididdit.be

HOOFDSTUK

DE OORSPRONG VAN

HET FILOSOFISCH DENKEN

E OORSPRONG VAN HET FILOSOFISCH DENKEN D

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Maar wanneer werden de eerste filosofische vragen eigenlijk gesteld? Op die vraag is geen eenvoudig antwoord te geven, omdat schriftelijke overleveringen niet zo ver teruggaan in de tijd. De homo sapiens bestaat ongeveer 350 000 jaar, maar het schrift werd pas zo'n 5 000 jaar geleden uitgevonden. Veel vroege gedachten en ideeën zijn verloren gegaan. Toch wijzen archeologische vondsten, zoals sporen van oude rituelen, erop dat levensbeschouwelijke vragen al vroeg werden gesteld. Nieuwsgierigheid, verwondering en de behoefte aan verklaringen lijken diep in de menselijke natuur verankerd te zijn. Filosofische vragen zijn waarschijnlijk zo oud als de mensheid zelf.

Zo toont de geschiedenis van het filosofisch denken de diversiteit van menselijke vragen, en hoe diep die vragen geworteld zijn in ons verlangen om de wereld en onszelf te begrijpen.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik reflecteer over wanneer de eerste filosofische vragen werden gesteld.

Ik begrijp hoe rituelen inzicht kunnen geven in het denken van vroege mensen.

Ik leg de werking en het verschil uit tussen dharma en karma

Ik leg de gelijkenissen en verschillen uit tussen het mythologisch denken en het filosofisch denken.

Ik leg uit hoe de archè van de natuurfilosofen verschilt van elkaar.

Ik beschrijf in eigen woorden de filosofie van Heraclitus, Parmenides en Democritus.

Ik begrijp wat een paradox vormt.

Ik neem actief deel aan een filosofisch gesprek en discussie.

BEGRIPPEN

geloof – rituelen – boeddhisme – dharma – karma – mythologische verklaring – natuurfilosofische verklaring – archè – apeiron – zijnde – paradox – synthese – atomen

BREINBREKER

In dit hoofdstuk zoek je een antwoord op deze breinbreker:

“Wanneer werden de eerste filosofische vragen gesteld?”

FORUM

2 DE OPKOMST VAN

1 DE EERSTE VRAGEN

Wie filosofeerde eerst?

FILOSOFIE IN HET OOSTEN

Word je herboren als een pinguïn?

3 DE OPKOMST VAN

FILOSOFIE IN HET WESTEN Heeft filosofie de goden gedood?

4 FILOSOFEREN OVER DE WERELD

Wordt de wereld of is de wereld?

1 DE EERSTE VRAGEN

Wie filosofeerde eerst?

De sterrenhemel die ons tot verwondering brengt is er altijd al geweest, wat vermoedelijk betekent dat de mens zich al geruime tijd vragen stelt. Als je op zoek gaat naar de eerste tekenen van een naar betekenis zoekend wezen, kun je erg ver teruggaan in de tijd. Hoever juist is een vraag waarop geen sluitend antwoord bestaat. Wat een naar betekenis zoekend wezen precies is, staat immers open voor interpretatie.

1 De opkomst van een denkend wezen.

a Zoek op waar op de tijdlijn je de volgende dingen kunt plaatsen.

1→ het ontstaan van de zon

2→ het ontstaan van de aarde

3→ het ontstaan van de homo sapiens

big bang nu

13 700 000 000 jaar geleden

b Wat valt je op?

c Heb jij je al eens afgevraagd wat er vóór de big bang was?

Verwondering en nieuwsgierigheid

De ontdekkingen en theorieën van de moderne natuurwetenschappen hebben ons begrip van het universum enorm vooruitgeholpen. Ze zijn een direct resultaat van de menselijke nieuwsgierigheid en de drang om antwoorden te vinden op grote vragen. Een van de meest fundamentele wetenschappelijke theorieën stelt dat het universum is ontstaan door de oerknal. Die gebeurtenis markeert het begin van tijd en ruimte. Voor de oerknal waren er geen dimensies, er was geen plaats voor dingen om te bestaan of te verdwijnen. Het is een grens tot waar we in het verleden kunnen terugkijken.

Wat er vóór de oerknal was, of waarom die plaatsvond, blijft echter een mysterie. Zelfs gerenommeerde wetenschappers zoals Stephen Hawking speculeerden over mogelijke oorzaken. Kort voor zijn dood in 2018 opperde hij de theorie dat kwantumvelden verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor het ontstaan van de oerknal. Maar ook dat roept nieuwe vragen op: waar kwamen die kwantumvelden vandaan?

Nieuwsgierigheid als drijfveer

Het stellen van dit soort fundamentele vragen is niet nieuw. Al vóór de opkomst van de moderne wetenschappen vroegen mensen zich af hoe de wereld en het universum in elkaar zitten. Hoewel de methodes en inzichten sterk verschillen, hebben oude en moderne manieren van denken één ding gemeen: ze vinden hun oorsprong in verwondering en nieuwsgierigheid.

Wetenschap als evolutie van kennis

De ontdekkingen van de moderne wetenschap kwamen niet uit het niets. Ze bouwen voort op eerdere inzichten en ideeën. Je kunt het vergelijken met de evolutie van spelconsoles: de PlayStation 5 is een geavanceerde opvolger van de PlayStation 4, die op zijn beurt voortbouwde op eerdere versies. Wetenschap groeit door kennis van vorige generaties over te nemen en verder uit te breiden, net zoals technologie doorheen de tijd evolueert.

Het doorgeven van kennis van generatie op generatie is een typisch menselijk kenmerk.

Door telkens meer informatie te verzamelen dan er verloren gaat, ontstaat een accumulatie van kennis. Zo is de moderne wetenschap een logisch vervolg op oudere manieren om de wereld te verklaren.

Maar hoe gaven mensen verklaringen voordat er sprake was van moderne wetenschap? Wat waren hun antwoorden op de grote vragen van het leven en het universum?

2 Mensen bestaan al veel langer dan de moderne wetenschappen.

a Hoe denk jij dat mensen verklaringen over de wereld maakten voorafgaand aan de moderne wetenschappen?

b Zouden mensen zich vragen kunnen stellen vooraleer taal werd uitgevonden?

c Wat was eerst volgens jou? Geloof of filosofie? En waarom?

Als het mogelijk is om te denken zonder taal, dan is het ook mogelijk dat dieren zichzelf vragen stellen. Leest de tekst en beantwoord de vragen.

‘APEN

GELOVEN IN GOD’

Wetenschappers hebben ontdekt dat sommige chimpansees heel bizar gedrag vertonen: ze gooien stenen tegen bomen en stapelen ze vervolgens op elkaar. De wetenschappers vermoeden dat de dieren de rituelen uitvoeren omdat ze in een god geloven.

De onderzoekers konden het gedrag van de apen bestuderen met behulp van camera's. Ze ontdekten dat de dieren stenen naar bomen dragen en daar een soort van altaar bouwen. De gedenkplaatsen zijn eigenlijk niet meer dan een opeenstapeling van stenen.

Wetenschappers zagen meteen de gelijkenis met de zogeheten steenmannetjes, de stenenformaties die de weg wijzen of die begraafplaatsen aanduiden. De rituelen die de apen uitvoeren wijzen op religieus gedrag. De onderzoekers concludeerden in een artikel op Nature dat de bestudeerde apen geloven in een god.

Vandaag zijn er nog volkeren uit West-Afrika die deze handelingen uitvoeren om hun nabestaanden te herdenken. De rituelen zouden voortkomen uit het instinct. Laura Kehoe, een van de betrokken wetenschappers, kreeg naar eigen zeggen kippenvel toen ze de beelden bekeek. ‘Deze ontdekking kan inzicht geven in de manier waarop menselijke rituelen zijn ontstaan,’ schrijft ze. Bron: www.nl.metrotime.be

a Hoe ontdekten de onderzoekers rituelen bij apen?

b Kunnen dieren zichzelf vragen stellen? Waarom wel/niet?

c Kunnen dieren religieus zijn? Waarom wel/niet?

Wat is een ritueel?

Rituelen als inzicht in het denken van vroeger

Rituelen en filosofie lijken op het eerste gezicht op twee aparte werelden, maar ze zijn op interessante wijze met elkaar verbonden. Rituelen zijn herhalende, symbolische handelingen die een diepgewortelde betekenis hebben en vaak een verbindende rol spelen in culturen en religies.

Good to know

Rumspringa

Een voorbeeld van een ritueel is de rumspringa van de Amish. De Amish leven in een gesloten gemeenschap en hebben weinig contact met de buitenwereld. Ze wonen voornamelijk in NoordAmerika.

4 Rituelen vind je terug in alle culturen en religies.

1→ Welke voorbeelden van rituelen ken jij?

2→ Een ritueel en een gewoonte worden vaak door elkaar gehaald. Wat is het verschil?

Soms roepen handelingen in bepaalde rituelen tegenstemmen op. Lees de tekst over het besnijdenisritueel en beantwoord de vragen.

DERTIG JONGENS STERVEN BIJ BESNIJDENISRITUEEL ULWALUKO IN ZUIDAFRIKA, TACHTIG ANDEREN GEWOND: ‘SOMS MOET PENIS WORDEN AFGEZET’

In de Zuid-Afrikaanse provincie Oost-Kaap zijn minstens dertig jongens om het leven gekomen bij het besnijdingsritueel ulwaluko. Tachtig anderen raakten gewond en werden naar het ziekenhuis overgebracht. Het tweede besnijdenisseizoen, waarbij jongeren man worden, is er volop aan de gang en eindigt op 12 januari. Heel wat ZuidAfrikanen vrezen dat het aantal dodelijke slachtoffers alleen maar zal toenemen en manen aan tot actie.

De besnijdenis waaraan de jongens deelnamen, maakt deel uit van een groter inwijdingsritueel waarmee jongeren hun overgang naar volwassenheid markeren.

Zeker dertig deelnemers overleefden ulwaluko niet, zo'n tachtig anderen werden gewond naar het ziekenhuis gebracht.

Volgens Elles van Gelder, correspondente in Zuid-Afrika, sterven de jongens vooral aan uitdroging en ontstoken wonden die optreden wanneer de jongeren na de besnijdenis een poos afgezonderd moeten doorbrengen in de wildernis. Dat vertelde ze vandaag in De wereld vandaag op Radio 1.

‘De jongens verblijven tijdens het ritueel wekenlang in hutten in de heuvels of op het platteland. Ze krijgen er weinig te drinken en dat is nefast voor het genezingsproces van de opgelopen verwondingen en ontstekingen. In sommige gevallen kan dat er zelfs toe leiden dat mannen hun penis geamputeerd moet worden.’

Volgens Van Gelder gaat het over zorgwekkende toestanden. Heel wat Zuid-Afrikanen zijn het daarmee eens, maar het is allesbehalve eenvoudig om de traditie aan banden te leggen. En dat komt niet alleen door de afgelegen locaties waar de praktijken zich voltrekken, legt Van Gelder uit.

‘De traditie is erg groot. Elk jaar nemen tienduizenden jongens deel aan ulwaluko en telkens opnieuw vallen er doden en gewonden te betreuren. Het grote probleem zijn de kwakzalvers die jongens wijsmaken dat ze weten hoe ze de rituelen correct moeten uitvoeren, terwijl ze eigenlijk geen idee hebben. Zij hebben immers nooit medische training gekregen. Er wordt dan ook gevreesd dat het dodenaantal zal oplopen. Het eerste seizoen in de periode tussen juni en juli viel door het coronavirus in het water. Daarom wordt er gevreesd voor zo’n 70 000 deelnemers.’

Zuid-Afrikanen manen aan tot actie

Nu het nieuws zich ook in Zuid-Afrika verspreidt, rijzen er vragen over het voortbestaan van het omstreden ritueel. Mensen vragen zich luidop af hoe de daden van de kwakzalvers aan banden gelegd kunnen worden. Er zijn namelijk ook personen die wel over de nodige kennis beschikken om ervoor te zorgen dat jongeren ulwaluko tot een goed einde kunnen brengen.

Maar hoewel de rol van de kwakzalvers duidelijk niet gering is, kijkt de regering op dit moment vooral in de richting van de ouders. ‘Zij moeten schriftelijke toestemming geven dat de jongens, vaak maar 15, 16 of 17 jaar oud, mogen deelnemen. Volgens politici hebben ouders de plicht om te controleren waar ze hun kinderen naartoe sturen. Maar vaak trekken jongeren zonder toestemming van hun ouders naar de kwakzalvers. In dat geval wordt het voor ouders helemaal een onmogelijke opdracht. Het wekenlange besnijdenisritueel gaat immers met heel wat geheimhouding gepaard. Eigenlijk lever je je kinderen gewoon over en kunnen ouders het niet in de gaten houden. Moeders mogen bijvoorbeeld niet eens in de buurt komen bij zo’n ritueel, want dat zou een slecht voorteken zijn. Wat er zich in die hutjes afspeelt, is voor veel mensen een groot vraagteken,’ aldus van Gelder. Ondertussen zijn steeds meer Zuid-Afrikanen te vinden voor de roep dat politie harder moet optreden en initiatiescholen, waar de rituelen plaatsvinden, moet sluiten. In het publieke debat rijst bovendien de vraag of er een moordzaak geopend kan worden tegen de kwakzalvers in het geval er jongeren sterven.

Bron: VRT

a Over welke ritueel gaat het in het artikel en waarom roept het protest op?

b Wat denk jij van dit ritueel en waarom?

c Zijn er rituelen die jij kent waarover mensen verdeelde meningen hebben?

6 Sinterklaas gaat ook gepaard met vele rituelen zoals het zetten van de schoen, cadeaus krijgen en de aankomst van Sinterklaas met de stoet. Maar één van de rituelen is de laatste jaren erg in opspraak gekomen. Bekijk het filmpje over het zwartepietendebat en beantwoord daarna de vragen.

a Wordt er een grens overschreden door het zwart verven van het gezicht? Waarom wel/niet?

b Zijn rituelen onschendbaar net omdat ze rituelen zijn? Waarom wel/niet?

c Is de achterliggende betekenis belangrijker dan de eigenlijke handeling en heeft het ritueel daardoor een soort carte blanche? Of is de handeling van een ritueel onschendbaar omdat het een ritueel is?

Rituelen kunnen dus inzicht geven in het denken van de vroege mensen omdat er een betekenis achter zit. Lees de teksten en beantwoord daarna de vragen.

WETENSCHAPPERS HEBBEN EEN 50 000 JAAR OUDE BEGRAAFPLAATS

VAN NEANDERTHALERS GEVONDEN. DE VONDST LEVERT INTERESSANTE INZICHTEN OP.

Het graf bevindt zich in Spanje. De drie neanderthalers liggen in een bijzondere positie begraven: hun armen zijn zo gebogen dat de handen zich dicht bij het hoofd bevinden. Restanten van andere neanderthalers zijn ook al wel eens in zo’n houding aangetroffen. Dat wijst erop dat het geen incidentele vondst is.

Rituelen

De onderzoekers concluderen dat alles erop wijst dat neanderthalers rituelen hadden als het gaat om het begraven van de overledenen. De houding had waarschijnlijk een symbolische waarde. Dat betekent dat de neanderthalers al met symbolen en mogelijk zelfs een hiernamaals bezig waren toen de moderne mens dat nog niet eens kon.

Alles wijst erop dat de begraafplaats heel belangrijk was voor de nabestaanden. ‘We hebben in dit gebied ook restanten van gereedschappen en voedsel en meerdere kampvuren gevonden,’ legt onderzoeker Michael Walker uit. ‘Dat wijst erop dat ze het gebied vaker bezochten.’

Poten

In het graf bevinden zich zeker drie lichamen: dat van een jongvolwassen vrouw, een kind en een volwassene (waarschijnlijk een man). Het is onduidelijk of de drie familie van elkaar waren. Nabij het graf waren enkele botten van een panter begraven. De wetenschappers vermoeden dat dat ook geen toeval is. De rest van het lijf van de panter ontbreekt. Wellicht hadden de poten een rituele waarde.

DE NEANDERTHALERS WAREN EEN STUK VERFIJNDER EN BESCHAAFDER DAN EEUWENLANG

WERD AANGENOMEN, BLIJKT EENS TE MEER UIT EEN NIEUW ONDERZOEK.

De wetenschap verwijst het cliché van de neanderthaler als een menselijke ondersoort in alle betekenissen van dat woord almaar nadrukkelijker naar de prullenmand. Aan de hand van een gelijkenis met een wel erg menselijk aanvoelend ritueel stelt nieuw onderzoek het beeld van een primitief wezen, dat alleen maar met een steen in de hand gruizige keelklanken zou brommen, nog wat meer bij.

Bloemen en kransen

Voor het eerst in twintig jaar werd in het eldorado van de neanderthalexperts, de Shanidargrot in de Koerdische Autonome Regio in Irak, weer een geleed skelet opgegraven: een geraamte waarvan botten, beenderen en andere lichaamsdelen nog grotendeels met elkaar verbonden waren. En dat opent nieuwe onderzoeksperspectieven rond een hypothese die specialist Ralph Solecki in de jaren 50 van de vorige eeuw formuleerde. Uit de aanwezigheid van pollen in begraafplaatsen leidde deze Amerikaanse archeoloog toen af dat neanderthalers, net zoals de mens, met bloemen afscheid namen van een overledene.

Culturele complexiteit

‘Inscripties in grotten, decoratieve schelpen en klauwen van roofvogels … De voorbije jaren zijn er steeds meer aanwijzingen en bewijzen gekomen dat neanderthalers een stuk gesofisticeerder waren dan werd gedacht,’ stelt onderzoekleidster Emma Pomeroy. ‘Wat hun dodenrituelen betreft waren we tot nog toe aangewezen op decenniaoude resten en onderzoeken met intussen verouderde technieken. Maar als nu blijkt dat zij de Shanidargrot inderdaad gebruikten als een kerkhof, met bijbehorende rituelen bovendien, dan wijst dat op een culturele complexiteit van een nog net iets hogere orde en een grotere gelijkenis met de mens dan verondersteld.’

Bron: EOS

a Welke rituelen gebruikten neanderthalers?

b Bedenk een reden waarom neanderthalers die rituelen uitvoerden.

c In hoeverre zie je hier een verband met de zoektocht naar antwoorden?

De uitvinding van het schrift betekende een belangrijke sprong in het vastleggen en begrijpen van het vroege filosofische denken. Terwijl rituelen waardevolle inzichten boden in de overtuigingen en ervaringen van vroegere samenlevingen, waren ze vaak symbolisch en veranderlijk van aard. Rituelen werden mondeling overgeleverd en waren afhankelijk van de context en de interpretatie van de uitvoerders. Daardoor was het moeilijk om te achterhalen welk gedachtegoed of welke ideeën er precies schuilgingen achter die handelingen.

De uitvinding van het schrift

Een van de meest revolutionaire ontwikkelingen vond plaats rond 3 300 v.Chr. toen de Sumeriërs het schrift uitvonden in Mesopotamië. Schrijven maakte het mogelijk om ideeën nauwkeurig en consistent vast te leggen, zodat ze over lange afstanden en door generaties heen konden worden bewaard.

Religie of filosofie?

De komst van het schrift zorgde ervoor dat rituelen niet meer de enige manier waren om het denken van vroegere mensen op te sporen. Hierdoor was het eenvoudiger om een onderscheid te maken tussen filosofie en religie.

Filosofie en religie benaderen de grote vragen van het leven namelijk op heel verschillende manieren. Filosofie richt zich op het zoeken naar waarheid door middel van kritisch denken en logische argumentatie, waarbij iedere bewering openstaat voor discussie en herziening. Religie daarentegen biedt antwoorden vanuit een traditie van heilige teksten en spirituele ervaringen waarbij geloof en vertrouwen in het bovennatuurlijke centraal staan.

8 Het bestuderen van rituelen kan laten zien wat mensen vroeger dachten, maar met de komst van het schrift werd het mogelijk om meer zekerheid te krijgen over het vroegere denken.

a Stel dat het schrift nooit was uitgevonden. Hoe zou de wereld er uitzien volgens jou?

b In welke mate is de geschiedenis voorafgaand aan de uitvinding van het schrift betrouwbaar volgens jou?

9 Het huidige jaartal doet wat onrecht aan de rijke geschiedenis van de mens die al veel langer dan 2 000 jaren bezig is. Maar ons jaartal is niet het enige jaartal dat gebruikt wordt.

a Ga op zoek naar het jaartal in Thailand. Waarom is dat anders?

b Welke andere jaartellingen vind je nog terug?

c Als je het jaartal zou kunnen veranderen, waarop zou het jaartal dan best gebaseerd zijn en waarom? Bespreek in groep en deel daarna de bevindingen met de klas.

2 DE OPKOMST VAN FILOSOFIE IN HET OOSTEN

Word je herboren als een pinguïn?

De opkomst van georganiseerde religie was ook het startschot van de geschiedenis van de filosofie. De geschiedenis van de filosofie situeert zich op verschillende plekken in de wereld en kent verschillende vormen. In het Oosten verschijnt filosofie in de vorm van ethiek en daar bestaat geen groot onderscheid tussen filosofie en religie. Een vroege filosofie uit het Oosten is het boeddhisme, dat ook vandaag nog sterk aanwezig is in de wereld.

1 Lijden, lijden en nog eens lijden

a Bekijk het fragment uit Iedereen beroemd

1→ Zou jij opnieuw geboren willen worden? Waarom wel/niet?

2→ Als wat zou jij opnieuw geboren willen worden?

b Wedergeboorte is een belangrijk element in het boeddhisme. Lees het fundament van het boeddhisme en beantwoord de vragen.

Alle leven is lijden;

Alle lijden vindt zijn oorzaak in de begeerte, in de ‘dorst’; Opheffing van deze begeerte voert tot opheffing van het lijden, tot verbreking van de keten der wedergeboorten;

De weg tot bevrijding is het heilige, achtvoudige pad: het rechte geloof, het rechte denken, het rechte spreken, het rechte handelen, het rechte leven, het rechte streven, de rechte ‘aandacht’, de rechte concentratie.

1→ Wat is de oorzaak van alle lijden?

2→ Aan welke filosoof die je vorig jaar gezien hebt doet dat je denken?

3→ Welke keten wordt onderbroken door het opheffen van de begeerte?

c Welke voorbeelden van lijden met als oorzaak begeerte kun je bedenken?

Gautama Boeddha (ca. 450-370 v.C.) leefde in India en Nepal. Hij was de spirituele leider van de leer waarop het boeddhisme is gebaseerd. Over de levensloop van Boeddha zijn er, net zoals bij Jezus, geen rechtstreekse getuigenissen van tijdgenoten. De informatie over Boeddha komt voornamelijk uit legenden.

Boeddha werd geboren als een prins. Na zijn geboorte kwam een waarzegger, naar traditie, een voorspelling maken over de toekomst van de prins. Hij zou óf een heel rijke koning worden, óf een spirituele leider met weinig bezittingen.

Zijn vader, de koning, wilde natuurlijk dat de eerste voorspelling zou uitkomen en verwende Boeddha zoveel mogelijk. Hij moest nooit het kasteel uit, alles werd voor hem gedaan en tot bij hem gebracht.

Toen Boeddha vele jaren later toch het kasteel uit sloop, zag hij voor het eerst hoe de mensen echt leefden. Hij was daardoor zo geschokt dat hij al zijn bezittingen wegschonk en besloot om monnik te worden. Na een lange meditatietijd bereikte Boeddha zijn verlichting. Hij zag in hoe mensen met elkaar moesten leven. Zo startte het boeddhisme.

‘Een goede leraar moet zowel inspireren als irriteren.’ - Boeddha

©VANIN

Geen god

Het boeddhisme onderscheidt zich van veel andere religies doordat het geen almachtige god centraal stelt. In plaats daarvan ligt de nadruk op het lijden (dukkha) als een fundamenteel onderdeel van het menselijke bestaan. Volgens Boeddha wordt lijden veroorzaakt door begeerte (het verlangen naar dingen, mensen of situaties). Begeerte schept de mogelijkheid om te lijden wanneer je niet krijgt wat je wilt. Dat idee kun je vergelijken met de filosofie van Epicurus, die je vorig jaar leerde kennen, waarin eveneens wordt gewezen op de problemen van ongebreideld verlangen.

Hoewel het oorspronkelijke boeddhisme

Boeddha niet beschouwt als een god, wordt hij in sommige latere stromingen, zoals het Mahayana-boeddhisme, wel vereerd als een goddelijk figuur.

Lijden is een fundamenteel deel van de mens en wordt veroorzaakt door begeerte.

d Het lijden is volgens het boeddhisme terug te leiden tot drie grote oorzaken.

1→ Welke uitspraken kloppen voor jou persoonlijk?

Je verlangt dat de dingen anders zijn dan ze zijn. ja nee

Je ervaart jezelf als een ‘ik’. ja nee

Je meent dat sommige dingen in de wereld onveranderlijk lijken. ja nee

2→ Welke voorbeelden van lijden die terug te leiden zijn tot één van de drie oorzaken kun je bedenken?

2 Mediteren

a Meditatie speelt een belangrijke rol in het boeddhisme. Het dient om rust te vinden en de begeerte los te laten. Bekijk het filmpje over het nut van meditatie en beantwoord de vragen.

1→ Wat gebeurt er in het brein als je mediteert onder de scanner?

2→ Wat doet mediteren met je volgens monnik Giel?

3→ Bij welke problemen zou meditatie kunnen helpen volgens Steven Laureys?

b Heb jij al eens gemediteerd?

c Er zijn heel veel meditatietechnieken. Aandacht voor de ademhaling speelt in vele technieken een grote rol. Hieronder staat een oefening die je zelf kunt proberen. Ze helpt bij het afzetten van negatieve gevoelens of frustraties en vermindert stress.

1→ Ga met een rechte rug neerzitten, zonder met je rug tegen de stoel te leunen.

2→ Sluit je ogen en neem de tijd om tot rust te komen.

3→ Richt nu al je aandacht op je ademhaling. Voel de beweging van de ademhaling en merk de subtiele sensaties op, zoals je buik die omhoog en omlaag gaat. Je voelt de lucht door je lichaam gaan.

4→ Je wordt andere sensaties, zoals geluiden, gevoelens, emoties gewaar. Merk ze gewoon even op wanneer ze het bewustzijn binnenkomen en keer daarna weer naar de sensatie van het ademen.

5→ Behoud je concentratie tot alle andere sensaties niet meer dan achtergrondruis zijn.

d Een filosofische meditatie is ook mogelijk. Daarbij vind je rust door het ontwarren van gedachten. Veel onrust in je hoofd kan voortkomen uit gedachten die nog niet ontward zijn. Deze oefening helpt je bij het ontwarren en brengt op die manier rust in je gedachten.

1→ Schrijf minstens twee dingen op waarover je je zorgen maakt. Hoe klein of groot ze zijn maakt niet uit. Dat mag werkelijk over alles gaan, zoals bijvoorbeeld: school, ouders, vrienden, liefde, gezondheid, geld, dingen die nog gedaan moeten worden, enzovoort.

2→ Welke uitdagingen zijn er gekoppeld aan die zorgen? Wat is de volgende stap die je moet nemen? Wat moet er gebeuren? Wanneer? Denk hierover op een rustige manier na.

3→ Ga samenzitten met een klasgenoot en vertel aan elkaar waarover je je zorgen maakt. Vertel er ook bij welke acties nog moeten gebeuren. Wees niet bang om elkaar vragen te stellen.

In het boeddhisme bevat alles wat bestaat dharma. Dat is geen ziel of levend iets, maar eerder een basiselement van bestaan. Dharma is niet eeuwig, het ontstaat en vergaat voortdurend. Omdat alles bestaat uit dharma’s is alles ook vergankelijk. Er is geen blijvend wezen of object in de wereld, slechts een eeuwige stroom van ontstaan en vergaan.

Geen blijvende ‘ik’

Het boeddhisme leert dat er geen blijvende ‘ik’ of eeuwige ziel is. De ziel en het bewustzijn vergaan en ontstaan voortdurend, elk moment opnieuw. Tijd wordt in het boeddhisme niet gezien als een doorlopende, samenhangende stroom, zoals in de Europese traditie, maar als een reeks losstaande momenten. Daardoor hecht het boeddhisme geen waarde aan geschiedenis in de traditionele westerse zin van het woord. In het boeddhisme is er dan ook geen god, geen blijvende zelf, geen eeuwige ziel en geen schepper van de wereld.

Karma

Dharma’s ontstaan en vergaan niet willekeurig in totale chaos. Er is een causaliteit, een oorzakelijkheid in werking die men karma of schuld noemt. Dat is de enige relatie tussen de persoon voor de wedergeboorte en na de wedergeboorte. De persoon na de wedergeboorte heeft een andere ziel en is zich niet bewust van het voorgaande leven. Maar het karma bepaalt wel aspecten van het nieuwe leven. Door goed te zijn in het leven, krijg je gunstige karma en door slecht te zijn, krijg je ongunstige karma. Karma heeft zo ofwel een positief of een negatief effect op het nieuwe leven.

Nirvana

De cyclus van wedergeboorte brengt onvermijdelijk lijden. Het doel van het boeddhisme is die cyclus te doorbreken door begeerte en gehechtheid los te laten. Dat leidt tot verlichting (nirvana), een staat van ultieme bevrijding en vrede, het hoogste doel van de boeddhistische levensweg.

3 Dharma en karma

©VANIN

Alles bestaat uit dharma's die steeds ontstaan en vergaan.

a Twee belangrijke begrippen in het boeddhisme zijn dharma en karma.

1→ Wat is dharma?

2→ Wat is karma?

b Op welke manier is deze foto een voorbeeld van karma?

c Schuld vind je ook terug in het christendom. In welke vorm is er daar sprake van karma?

d Karma wordt in het dagelijks leven op een andere manier gebruikt. In een niet-boeddhistische opvatting telt karma enkel in het huidige leven en betaal je er ook voor in het huidige leven. Wat vind jij van karma in de boeddhistische vorm en in het dagelijks gebruik?

Deze geboden vormen de basis van een rechte levenswandel in het boeddhisme. Wat het boeddhisme uniek maakt, is dat de regels niet opgelegd worden vanuit blind geloof. Boeddhistische filosofen benadrukken juist dat je de ethische richtlijnen door kritisch nadenken en eigen inzicht moet begrijpen en aanvaarden. In dat opzicht verschilt het boeddhisme sterk van religies zoals het christendom, waar regels vaak gekoppeld zijn aan een goddelijke autoriteit. Het boeddhisme nodigt net uit tot zelfreflectie en moreel handelen op basis van rationeel inzicht. Dat maakt dat het boeddhisme niet alleen religie is, maar ook al ethiek. De vijf geboden van het boeddhisme 1.6

Het boeddhisme bevat ook concrete richtlijnen om een moreel goed leven te leiden. Die richtlijnen helpen om goed karma op te bouwen en zo de weg naar verlichting te vergemakkelijken. De kern hiervan wordt gevormd door de vijf geboden:

1 Dood geen levend wezen.

2 Neem niet wat je niet gegeven wordt.

3 Spreek geen onwaarheid.

4 Drink geen bedwelmende dranken.

5 Wees niet onkuis.

Ethiek

©VANIN

Gebruik je verstand en je komt tot de vijf geboden.

3 DE OPKOMST VAN FILOSOFIE IN HET WESTEN

Heeft de filosofie de goden gedood?

In het Westen, en meer bepaald in het Oude Griekenland, wordt de wereld voor de opkomst van de filosofie verklaard via het mythologische denken. Alle gebeurtenissen worden toegeschreven aan mythologische figuren die de oorzaak zijn van alles. Goden, titanen, halfgoden en helden spelen de hoofdrol in de verklaringen waarachter grote verhalen schuilen.

1 Van mystiek naar natuur

a Verdeel de klas in twee groepen. De ene groep maakt oefening 1 en de anderen maken oefening 2.

1→ Noteer een korte, creatieve verklaring voor het ontstaan van de wereld en gebruik daarbij de teksten en de beelden hieronder ter informatie. Je hoeft ze niet allemaal te gebruiken.

Gaea is een figuur uit de Griekse mythologie. Zij is de oermoeder, de aarde, die is ontstaan uit de chaos aan het begin van de dingen. Ze is de godin van de natuur en ze wordt vaak afgebeeld als een mollige vrouw die oprijst uit de aarde, een beeld dat haar verbondenheid met de aarde symboliseert.

Uranus is een figuur uit de Griekse mythologie. Hij is de personificatie van de hemel. De hemelkoepel hangt zo hoog boven de aarde dat een bronzen aambeeld tien dagen nodig zou hebben om vanaf Uranus naar het aardoppervlak te vallen. Uranus wordt zelden afgebeeld als een persoon.

In de mythologie zijn er twaalf Titanen. Zij zijn (samen met de cyclopen en de honderdarmige reuzen) zonen en dochters van Uranus (de hemel) en Gaea (de aarde), hoewel er ook mythen zijn die vertellen dat Gaea de Titanen uit zichzelf heeft voortgebracht. De Titanen zijn reuzen, ware hemelbestormers.

Zeus is de oppergod, die heerst vanaf de berg Olympus. Zijn belangrijkste functie is die van hemelgod. De natuur en al haar verschijnselen zijn aan hem onderworpen. Hij slingert de bliksems, verzamelt de wolken en drijft ze uiteen; hij veroorzaakt regen en sneeuwval. Vandaar dat de hoogste bergen zijn verblijfplaats zijn.

2→ Noteer een korte, creatieve verklaring voor het ontstaan van de wereld en gebruik daarbij één of meerdere van de vier elementen.

b Bespreek klassikaal de verklaringen. Wat zijn de essentiële verschillen tussen de twee soorten verklaringen?

Een mythologische verklaring was vroeger de manier waarop de mensen de wereld probeerden te begrijpen. Een mythe verklaart met een verhaal over mythologische personen, meestal goden, allerlei natuurfenomenen en menselijke gedragingen. De verhalen ontstaan uit de verwondering van mensen en hun nood aan een verklaring

De mythe is een verhaal. De verklaring wordt toegeschreven aan de intenties van de personages. Het denken en doen van die personages is de oorsprong van wat er gebeurt. Het geeft wat er gebeurt een grote onvoorspelbaarheid. Het is namelijk niet mogelijk om voorspellingen te maken op basis van intenties van de personen in het verhaal, ze zouden evengoed anders kunnen handelen. Aan een mythe was ook altijd een rituele context verbonden. De rituelen dienden bijvoorbeeld om offers te maken aan de goden.

Het mythische denken is in zekere zin een voorloper van het natuurfilosofische denken. Ze starten allebei uit de verwondering van mensen en hun nood aan een verklaring. Alleen de manier van verklaren verschilt grondig tussen beide. De natuurfilosofische verklaring berust niet op personages maar op abstracte oorzaken zoals vuur, water, aarde of lucht. De abstracte oorzaken werken op een noodzakelijke manier. Het hangt niet van de intenties van personages af, maar van de werking van de natuur. De natuur wordt dus een voorspelbaarheid toegekend. Het zit in de natuur van de dingen. Door geen personages meer te gebruiken, wordt de verklaring ook volledig losgekoppeld van de rituele context. Het is een afstandelijk schouwen van de natuur.

c Zet de onderstaande woorden in de juiste kolom.

verhaal (intenties) – afstandelijk schouwen – onvoorspelbaarheid – rituele context –noodzakelijkheid (natuur) – voorspelbaarheid

Mythologie

Natuurfilosofie

d Lees de tekst over Hades, god van de onderwereld, en beantwoord daarna de vragen.

Hades is in de Griekse mythologie de god van de dood en de onderwereld. Zijn naam wordt ook vaak gebruikt om de onderwereld aan te duiden, ook wel het schimmenrijk genoemd. Hij is ook de god van rijkdom en kostbare metalen, omdat die diep onder de aarde verborgen liggen. Het Romeinse equivalent van Hades is Pluto.

Hades is de zoon van Cronus en Rhea en dus een broer van de oppergod Zeus. Nadat Zeus en zijn broers en zussen de macht van hun vader hebben overgenomen, wordt die macht verdeeld. Hades mag heersen over het dodenrijk, Poseidon over de zee en Zeus over de hemel. Hades is in de Griekse mythologie dus een van de drie wereldheersers.

De god van de onderwereld heeft altijd een sleutel bij zich, die aangeeft dat hij waakt over zijn onderdanen en niet zomaar iemand uit het dodenrijk laat ontsnappen. De Oude Grieken waren erg bang voor hem en baden geregeld dat ze zijn gezicht nooit zouden hoeven te zien. Er zijn vrij weinig standbeelden van hem gemaakt. Mensenoffers werden in het Oude Griekenland vrijwel nooit gebracht. Alleen aan Hades werden zo nu en dan mensen geofferd.

De Oude Grieken geloofden dat Hades alleen doden accepteerde die door hun nabestaanden zorgvuldig waren afgelegd en ter aarde besteld. Was niet aan die voorwaarden voldaan, dan kreeg de overledene geen toegang tot de onderwereld en was zijn ziel (psyche) gedoemd om eeuwig rusteloos rond te dolen tussen leven en dood. De Grieken hechtten om die reden veel waarde aan rituelen na het overlijden.

Op beelden wordt Hades vaak vergezeld door de hellehond Cerberus die drie koppen heeft en waakt over de toegang tot de onderwereld. Een andere ‘medewerker’ van de god van de onderwereld is de veerman Charon. Met zijn boot zet hij de zielen van overledenen de rivier de Styx over. Gratis doet hij dat niet. De overledenen moeten een obool betalen, een geldstuk dat de nabestaanden in de mond van de overledenen legden.

Hades is verliefd op de godin Persephone, de dochter van Zeus en Demeter, de godin van de landbouw en het graan. Hoewel haar moeder vrijwel continu over haar dochter waakt, slaagt Hades erin Persephone te ontvoeren. Demeter is verscheurd door verdriet na het verlies van haar dochter en vraagt aan de zonnegod Helios of hij weet waar haar dochter gebleven is. Als die antwoordt dat Persephone in het dodenrijk is, stort Demeter in. Als gevolg daarvan ontstaat er een erg barre winter waarin veel mensen honger lijden. Zeus besluit op een dag te hulp te komen. Hij gebiedt zijn broer Hades om Persephone aan haar moeder terug te geven, zodat er weer een goede oogst komt. Hades stemt toe, maar voordat Persephone vertrekt, laat hij haar van een granaatappel eten. Persephone eet in totaal zes granaatappelpitjes. Voor elke pit moet ze voortaan een maand naar Hades terugkeren. Zo gebeurt het dat ze elk jaar in de lente en een deel van de zomer, het groeien bloeiseizoen, bij haar moeder is om daarna weer terug te keren naar Hades en de onderwereld. De mythe van Demeter, Hades en Persephone wordt gezien als een Griekse verklaring voor het ontstaan en voortduren van de seizoenen. Bron: www.historiek.net

1→ Hoe worden de seizoenen verklaard in verhaalvorm in de Griekse mythologie?

2→ Mythologische verklaringen zijn onvoorspelbaar omdat alles afhangt van de wil van helden en goden. Welke goden kwamen aan bod in het verhaal?

• zee:

• dodenrijk:

• hemel:

• landbouw en het graan:

3→ Is er een rituele context aan het verhaal verbonden?

4→ Ken je nog andere mythologische figuren of verhalen?

Het filosofische denken volgde het mythologische denken op als een nieuwe manier om de wereld te verklaren. Hoewel het voortkomt uit het mythologische denken, onderscheidt het zich door een meer rationele en systematische benadering

Het westerse filosofische denken vindt zijn oorsprong in Milete, een welvarende Griekse handelsstad aan de kust van Klein-Azië. De welvaart van Milete bood de inwoners meer vrije tijd, waardoor ze zich konden richten op de studie van de wereld om hen heen. Die ruimte om te observeren, te denken en te discussiëren vormde de basis voor het ontstaan van de eerste natuurfilosofische denkers. Zij probeerden de natuur te begrijpen zonder terug te grijpen op mythen, maar door te zoeken naar rationele verklaringen voor natuurlijke fenomenen.

Water is een belangrijk element van de natuur en het was ook het element dat als eerste werd gebruikt in een poging om de wereld te verklaren.

a Welke voordelen zie je in een verklaring die gebaseerd is op de natuur in plaats van op mythes?

b Zou jij de wereld kunnen verklaren door alles te herleiden naar één element, zoals water?

c Lees het artikel en beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst.

VOOR HET EERST SPOREN VAN WATER ONTDEKT OP EXOPLANEET: ‘BEST MOGELIJKE KANDIDAAT VOOR BUITENAARDS LEVEN TOT NOG TOE.’

Astronomen hebben voor het eerst water gevonden in de atmosfeer van een planeet buiten ons zonnestelsel, die mogelijk bewoonbaar kan zijn. De planeet staat op de perfecte afstand van haar ster om ook op het oppervlak vloeibaar water te kunnen bevatten, en dus misschien leven. ‘Dit is een enorme stap vooruit in de zoektocht naar leven,’ zegt professor sterrenkunde Maarten Baes (UGent).

Groot nieuws onder astronomen: voor het eerst is er water(damp) gevonden in de atmosfeer van een exoplaneet waar de temperaturen vergelijkbaar zijn met die op aarde. Die ontdekking hebben Britse wetenschappers van University College London vandaag bekendgemaakt in het vakblad Nature Astronomy

De planeet, met de naam K2-18b, bevindt zich in de ‘leefbare zone’: niet te dicht of te ver van zijn ster, waardoor de temperatuur ideaal is voor vloeibaar water. En dus leven. ‘Deze planeet is de best mogelijke kandidaat voor buitenaards leven tot nog toe,’ zegt professor sterrenkunde Maarten Baes (UGent). ‘Al het leven dat wij hier op aarde kennen, is gelinkt aan vloeibaar water. Als er ergens in het universum een kans is op leven, moeten we gaan kijken naar vloeibaar water.’

Eerder was al wel waterdamp waargenomen in de atmosferen van ‘onleefbaar’ hete en koude exoplaneten.

Maar water in de atmosfeer betekent nog niet dat er sowieso ook (vloeibaar) water op het oppervlak van de planeet zal te vinden zijn. ‘Dat is absoluut nog niet zeker. Ook de exacte hoeveelheid water die in de atmosfeer gevonden is, moet nog verder berekend worden,’ zegt professor Baes.

‘Het zal wachten zijn op de volgende generatie ruimtetelescopen die de komende jaren gelanceerd worden. Dan pas zullen we een meer gedetailleerd beeld krijgen van de atmosfeer van exoplaneten.’

Bron: www.vrt.be

1→ Welke belangrijke voorwaarde moet een planeet hebben om leven te kunnen bevatten volgens wetenschappers?

2→ Zou er, behalve op de aarde, ander leven in het universum mogelijk zijn?

VIP

Thales van Milete (624-545 v.C.) wordt beschouwd als de eerste natuurfilosoof. Oorspronkelijk werkte hij als een ervaren koopman die geregeld rondreisde voor zijn beroep. Tijdens zijn reizen kwam hij in contact met verschillende culturen en leerde zo veel over astronomie in het Oosten. Thales verbaasde zijn tijdgenoten door met behulp van die kennis een zonsverduistering te voorspellen. Hij hield zich ook bezig met magnetisme en berekende de hoogte van de Egyptische piramides aan de hand van de schaduw op een bepaald moment van de dag. De Grieken beschouwen hem als een van de zeven wijzen van de oude wereld.

VIP

Anaximander van Milete (610-564 v.C.) woonde net zoals zijn leermeester, Thales, in Milete. Hij is gekend als de eerste filosoof die zijn eigen werk neerschreef. Van Thales zelf zijn er geen geschriften bewaard gebleven. De informatie over hem is afkomstig van Anaximander. Het is daarom niet duidelijk welke filosofische gedachten werkelijk van Thales zijn en welke van zijn leerling. Jammer genoeg is er in de loop van de tijd nog maar één fragment overgebleven. Anaximander nam een onderzoekende houding aan ten opzichte van de natuur. Net zoals Thales wilde hij de wereld verklaren aan de hand van de natuur waarin een vorm van voorspelbaarheid zit.

3 Nuttige filosofie

a De Oud- Griekse filosoof Thales gebruikte zijn kennis om voorspelbaarheid te zien in de wereld. Door de natuur te bestuderen, zou hij voorspellingen hebben gedaan over de oogstseizoenen van olijven. Op welke manier zou je dat soort kennis kunnen gebruiken in je eigen voordeel?

b Stel dat je over eender wat voorspellingen zou kunnen maken. Wat zou je willen weten?

Thales vulde zijn tijd met nadenken over de natuur. Hij vond de mythologische verklaringen niet goed genoeg. Ze hingen volgens hem te veel af van het handelen van de goden, waardoor ze totaal niet voorspelbaar waren. Volgens Thales moest je de rede, of het logos zoals dat toen genoemd werd, gebruiken om door naar de natuur te kijken de wereld te verklaren. Vandaar dat zijn leer natuurfilosofie wordt genoemd.

Hoewel natuurfilosofen zoals Thales geen gedetailleerde en nauwkeurige observaties van de natuur maakten, kunnen ze worden beschouwd als de voorlopers van de moderne theoretische natuurkunde. Hun werk markeert de overgang van een mythologische verklaring naar een rationele verklaring van de wereld.

De oerstof

De Miletische natuurfilosofie is voornamelijk gefascineerd door de vraag: wat zijn dingen?

Ze probeert alles terug te brengen tot één enkel beginsel waaruit de hele wereld ontstaan is.

Dat beginsel is de oerstof, ofwel de archè. Vanuit die oorsprong verklaarden de Miletische natuurfilosofen de natuur. Hier speelt zich de overgang van de mythologische verklaring naar de natuurfilosofische verklaring af.

Water

Volgens Thales was water de archè van alles. Hij stelde dat alles in de wereld uit water is voortgekomen. Voor Thales was water niet alleen de bron van leven - zoals we dat vandaag nog steeds begrijpen - maar ook de oorsprong van warmte en beweging. Hij beschouwde alles wat bestaat als op de een of andere manier verbonden met dat ene element. Hoewel moderne wetenschappers water als essentieel voor leven zien, weten we nu dat water niet de verklaring is voor alle materie. Thales' idee toont echter een eerste poging om natuurlijke verschijnselen te verklaren zonder terug te grijpen op mythologie.

Apeiron

De leerling van Thales, Anaximander, was het niet eens met de gedachte dat water de oerstof van alles is. Volgens hem was de archè niet een specifiek element zoals water, maar iets dat onbepaald en oneindig is: het apeiron. Dat onbepaalde beginsel was de bron waarin alle elementen - water, vuur, aarde en lucht - oorspronkelijk één waren. Door de tegenstrijdige eigenschappen van de elementen, zoals de strijd tussen vuur en water, splitste het apeiron zich op en ontstonden de vier elementen waaruit de wereld is opgebouwd. De discussie tussen Thales en Anaximander laat zien hoe de zoektocht naar een fundamenteel beginsel van de wereld leidde tot nieuwe inzichten en verdere ontwikkeling van het filosofische denken.

Nee! Het apeiron is de archè!

De archè van alles is water!

Lees het artikel en beantwoord de bijbehorende vragen.

OORSPRONG VAN HET HEELAL

Bouwstenen van het leven en alles om ons heen

Kort na zijn geboorte bestond het heelal uit een hete soep van losse deeltjes: protonen, neutronen, elektronen, neutrino’s en lichtdeeltjes, oftewel fotonen. Je zou het heelal kunnen vergelijken met een grote bak lego. De verschillende kleuren blokjes staan voor verschillende deeltjes, bijvoorbeeld blauw voor het proton en rood voor het neutron. Het jonge heelal bestond uit alleen maar losse blokjes. Alle elementen die wij nu terugvinden op aarde bestaan echter uit een atoomkern van protonen en neutronen met daaromheen een wolkje elektronen. In de lego-analogie komt de atoomkern overeen met legobouwsels bestaande uit rode en blauwe blokjes. Hoe zijn de elementen waaruit alles op aarde bestaat, eigenlijk ontstaan uit die hete soep? Oftewel: hoe hebben de losse legoblokjes elkaar gevonden en grotere bouwsels gevormd?

Zoals gezegd bestond het vroege heelal, ongeveer één seconde na de oerknal, uit een hete soep van ongeveer 10 miljard °C met daarin losse protonen en neutronen. Oftewel: alleen losse blokjes in de bak lego. Er waren dus oorspronkelijk geen andere elementen dan waterstof. Doordat het echter zo heet was, bevatten de protonen en neutronen in het jonge heelal veel energie, en tijdens een botsing konden ze daarom fuseren tot zwaardere elementen. Zo werd eerst deuterium (1 rood en 1 blauw blokje) en vervolgens helium gevormd (2 blauwe en 1 rood blokje). Aan de hand van modellen van het vroege heelal en kennis van deeltjesfysica kun je berekenen dat ongeveer drie minuten na de oerknal het heelal voor 76 % uit waterstof en voor 24 % uit helium bestond.

Van de andere elementen was er slechts een minuscuul beetje aanwezig, en alleen van de allerlichtste, dus bijvoorbeeld geen goud (79 protonen). Het hier beschreven proces, en de theorie die het beschrijft, noem je ‘oerknal-nucleosynthese’.

Het evenwicht tussen de hoeveelheid helium en waterstof was heel precair. Als de parameters in de natuur iéts anders zouden zijn geweest, dan was de verhouding volgens de theorie heel anders. Er was dan, bijvoorbeeld, helemaal geen helium gevormd in het vroege heelal. Metingen hebben bevestigd dat het vroege heelal inderdaad uit 76 % waterstof en 24 % helium bestond, dus onze modellen van het vroege heelal lijken heel accuraat. Bron: www.quantumuniverse.nl

a Wat was er vlak na de geboorte van het heelal?

b Wat was het eerste element dat gevormd werd na de geboorte van het heelal?

c Op welke manier sluit de bevinding van de moderne wetenschappen over het ontstaan van het heelal aan bij de theorie van Thales?

d Op welke manier sluit de bevinding van de moderne wetenschappen over het ontstaan van het heelal aan bij de theorie van Anaximander?

5 De overgang naar het natuurfilosofische verklaren: vul de woorden aan op de juiste plaats in de tekst.

Anaximander – water – lucht – arché – Thales – mythologische –natuurfilosofische – element – rede – apeiron – splitsing

De overgang naar de verklaring begint bij . Bij zijn poging de wereld te verklaren stapte hij af van het gebruik van figuren en wendde de aan.

Hij stelde dat alles wat bestaat, leeft en dat het ontstaan is uit één , namelijk . had een andere theorie dan zijn leermeester.

De , of oerstof is het . Daarin zitten de elementen vuur, water, aarde en . De tegenstrijdigheden van de elementen zorgde voor een in de aparte elementen.

Pythagoras (570-497 v.C.) was de op Samos geboren wiskundige, astronoom en filosoof die nu voornamelijk bekend is in de meetkunde voor de stelling van Pythagoras. Zijn stelling om de zijde van een rechthoekige driehoek te berekenen was overigens enkel nieuw in het Westen. In Egypte werd ze al eerder toegepast.

Pythagoras reisde in zijn vroege leven regelmatig rond. Zo bezocht hij Egypte en hij trok ook door het Oosten. Later verhuisde hij naar Zuid-Italië om een levensgemeenschap op te richten. De mensen die zich aansloten bij de gemeenschap waren verplicht geheim te houden wat er zich binnen de groep afspeelde.

©VANIN

6 Getallen horen

a ‘E = mc²’. Wat betekent deze bekende formule uit de fysica?

b Zou je heel de wereld kunnen verklaren met behulp van wiskunde? Wat wel en wat niet?

De formele theorie van Pythagoras 1.10

De gedachte dat materie de oorsprong van alles is, zoals Thales en Anaximander stelden, markeerde een belangrijke stap in het rationele verklaren van de wereld. Maar de materiële theorieën hadden ook beperkingen: ze verklaarden niet hoe materie functioneert.

De achterliggende werking van de natuur bleef onbeantwoord.

Pythagoras bouwde voort op de ideeën van zijn voorgangers, maar nam een fundamenteel andere richting. Hij stelde dat alles in de wereld herleidbaar is tot wiskundige verhoudingen.

Daarmee legde hij een verband met de moderne fysica, waarin natuurverschijnselen worden beschreven met getallen en formules. Voor Pythagoras waren getallen echter meer dan een abstract hulpmiddel om te meten. Hij zag getallen als de essentie van het bestaan. Daarmee verschoof de focus van de materie zelf naar de formele werking ervan.

Alles bestaat uit mathematische verhoudingen.

c Bekijk het fragment uit Terzake over muziek en beantwoord de vragen.

1→ Wat deed Einstein als hij in de knoop zat met zijn wiskunde?

2→ Wat is de gulden snede?

3→ Welke wiskundige doet mee aan de Koningin Elisabethwedstrijd?

4→ Door welk cijfer was Bach bezeten?

d Vind jij dat muziek en wiskunde samen passen?

Good to know

Wiskundige muziek

Volgens Pythagoras maakt muziek duidelijk hoe wiskunde aan het werk is in alles. Muziek bestond volledig uit getallen die men hoorbaar maakte aan de hand van instrumenten. Denk aan de opmaak van maten en de verschillende noten die allemaal een wiskundig patroon volgen. Muziekleer bestaat uit het begrijpen van die wiskundige patronen en ze gebruiken om muziek te maken. Pythagoras’ liefde voor wiskundige verhoudingen zorgde er zelfs voor dat muziek 2 000 jaar lang een bepaalde klank had die verschilde van moderne muziek. Dat komt omdat de verhoudingen tussen de noten een mooie verhouding moesten hebben volgens Pythagoras, zoals ¹⁄₂ en ⁵⁄₇. Maar een octaaf laat zich niet mooi verdelen en dat zorgt ervoor dat het niet juist uitkomt. Met de komst van de piano kwam ook de nieuwe manier om instrumenten te stemmen waarbij er niet meer met gehele getallen wordt gewerkt maar met kommagetallen en een gelijke verdeling tussen de noten. Die verandering in stemming van instrumenten zorgt ervoor dat muziek in moderne tijden totaal anders klinkt dan de muziek van vroeger.

e Wat is muziek? Ook over muziek bestaan er vele filosofische vragen en ideeën. Kies een vraag en voer een klasgesprek.

Wie bepaalt of muziek mooi is?

Waar komen melodieën vandaan voordat je ze bedenkt?

Is een instrument bespelen hetzelfde als muziek maken?

Waarom maken we muziek en luisteren we ernaar?

Wat kun je met muziek zeggen dat je met woorden niet kunt zeggen?

Wanneer is iets muziek?

Mag je keiharde rockmuziek draaien op een begrafenis?

Hoe kan het dat een lied zowel mooi als niet mooi kan zijn?

Is muziek belangrijk?

Waardoor krijgt muziek betekenis?

Betekent muziek altijd iets?

Is muziek belangrijker dan taal of rekenen?

Zijn fluitende vogels ook muziek? Moet muziek altijd mooi zijn?

4 FILOSOFEREN OVER DE WERELD

Wordt de wereld of is de wereld?

De natuurfilosofie van Thales en Anaximander draait rond materie. De natuurfilosofie van Pythagoras is dan weer een formele theorie waarbij achter alles een wiskundige werking schuilt. Heraclitus voegt de twee samen om zowel tot een formele als materiële theorie te komen.

VIP

Heraclitus (540-470 v.C.) woonde in Efese, dat nu in Turkije ligt. Hij kreeg de bijnaam ‘de duistere’ omdat hij zijn filosofie opzettelijk moeilijk maakte. Dat zorgde ervoor dat zijn filosofie niet toegankelijk was voor de meeste mensen. Hij leek ook een afkeer te hebben van zijn medeburgers en hield zich daarom voornamelijk bezig met filosofie. Heraclitus werd ook regelmatig als een melancholische of depressieve man beschreven. Dat had hij te danken aan zijn kritische kijk op alles, waardoor mensen zijn kritiek als negativiteit beschouwden.

De wetmatigheden van Heraclitus 1.11

De filosoof Heraclitus combineert in zijn denken zowel het materiële (de oerstof) als het formele (de werking). Voor Heraclitus is de archè, de oerstof waaruit alles voortkomt, vuur Maar hij ziet vuur niet alleen als materie, zoals zijn voorgangers dat met water of het apeiron deden. Voor Heraclitus is vuur meer dan dat.

Volgens Heraclitus is vuur de drager van de wetmatigheid in de wereld. Het vuur bepaalt hoe de natuur werkt (zoals in de formele theorie van Pythagoras) en is daarom ook in alles aanwezig als materie (zoals in de materiële theorieën van Thales en Anaximander). In zijn visie verbindt vuur de materie met de natuurlijke orde en processen. Je kunt zijn idee van vuur vergelijken met een combinatie van materie en natuurwetten: het is de essentie die de werking van de wereld verklaart.

De archè van alles is vuur en dat is ook de drager van de wetmatigheid.

1 Natuurfilosofen op een rij

a Plaats de juiste begrippen bij de juiste filosofen. Schrijf daarna in de laatste kolom materieel en/of formeel.

getal – vuur – water – apeiron

Filosoof

Anaximander

Pythagoras

Heraclitus

Thales

Oerstof

Formeel en/of materieel

Volgens Heraclitus is de realiteit samengesteld uit een synthese van tegengestelden. Een synthese is een samenkomst van twee of meer elementen waardoor er iets nieuws ontstaat. Die tegengestelden zijn voortdurend met elkaar in strijd. Daarom stelt Heraclitus dat oorlog de vader van alles is.

Alles in de werkelijkheid bestaat uit een evenwicht tussen tegengestelde krachten. Daardoor is alles voortdurend in beweging. De wereld is dus voortdurend in wording volgens Heraclitus.

Die oorlog is het vuur, dat alles in beweging zet.

Alles bestaat uit een synthese van tegengestelden die voortdurend in strijd zijn met elkaar.

b Volgens Heraclitus bestaat alles uit de eeuwige strijd tussen tegengestelden in het vuur.

1→ Elke groep krijgt een woord toegewezen. Leg dat woord zo duidelijk mogelijk uit zonder te verwijzen naar het tegengestelde. Je mag ook het woord zelf niet gebruiken in je uitleg.

warm hoog droog mooi gezond

2→ Wat zegt deze oefening over de tegengestelden, denk je?

c De theorie van tegengestelden is ook terug te vinden in het karakter van een persoon.

1→ Wat is een eigenschap van je karakter?

©VANIN

2→ Wat is het tegengestelde van de eigenschap?

3→ Kan er iemand bestaan die de gekozen karaktereigenschap nog meer belichaamt dan jij? Plaats de karaktereigenschap op een schaal van 0 tot 100. Bij 0 zou je niets van de karaktereigenschap hebben en bij 100 zou het onmogelijk zijn dat die karaktereigenschap nog sterker aanwezig kan zijn bij iemand anders dan bij jou.

0 %

100 %

4→ Als de karaktereigenschap niet 100 % aanwezig is, betekent dat dat er nog een restpercentage is dat bestaat uit het tegengestelde van de eigenschap. Vertel de klas over de tegengestelden die aanwezig zijn in je karakter.

d Wat zou Heraclitus bedoelen met deze uitspraak?

Je kunt niet twee keer door dezelfde rivier wandelen.

e Op welke manier is alles steeds in verandering volgens jou?

f Een stoel is ook voortdurend in verandering volgens Heraclitus. Op welke manier zou een stoel voortdurend in verandering kunnen zijn?

VIP

Parmenides (515 v.C-?) was een Griekse filosoof uit Elea. Zijn overlijdensdatum is onbekend. Volgens verhalen stierf hij in een kerker nadat hij tijdens een ondervraging het oor van zijn beul afbeet. Het bekendste werk van Parmenides is een gedicht over het zijnde waarvan nog maar enkele fragmenten bewaard zijn gebleven. Hij was een rationalist die de rede zag als de enige manier om tot waarheden te komen.

g Kijk naar de stoel die de leerkracht vooraan in de klas zette. Die stoel is een zijnde. Waarom denk je dat het een zijnde is? Wat denk je dat een zijnde betekent?

Parmenides stelde dat de rede de enige betrouwbare bron van kennis is. Thales stelde dat je eerst moet waarnemen en daarna de rede moet gebruiken om erover na te denken. Parmenides was het daar niet mee eens en hij verwierp het idee van Thales dat waarneming en rede samen nodig zijn, omdat je zintuigen je kunnen bedriegen. Door volledig op de rede te vertrouwen, wordt Parmenides beschouwd als de eerste rationalist. Rationalisten zijn denkers die niet op de zintuigen vertrouwen, maar op de rede.

Parmenides maakte een belangrijke stap in de filosofie door de eerste ontologie te ontwikkelen. Een ontologie is een zijnsleer. In het dagelijks leven versta je onder een zijnde alles wat bestaat: een stoel, een mens, een dier. Parmenides gebruikte het begrip zijnde echter anders. Voor hem omvat het zijnde alles wat is. Zijn centrale stelling luidt: het zijnde is en het niet-zijnde is niet. Hoewel die uitspraak eenvoudig lijkt, zag Parmenides erin een onbetwistbare waarheid als basis voor zijn filosofie.

Uit zijn centrale stelling leidde Parmenides zes kenmerken van het

1 Het zijnde kan niet ontstaan.

2 Het zijnde is eeuwig en onvergankelijk.

3 Het zijnde is ondeelbaar.

4 Het zijnde is onbeweeglijk en begrensd.

5 Het zijnde is volmaakt.

6 Het zijnde heeft de vorm van een bol.

Het zijnde is, en het niet-zijnde is niet.

Met die uitspraken brak Parmenides met eerdere filosofen. Hij zag de werkelijkheid niet als voortdurend veranderlijk, zoals Heraclitus, maar als onveranderlijk en eeuwig.

2 De illusie van beweging

a Elke groep krijgt een uitspraak van Parmenides. Vind een verklaring voor hoe je tot de uitspraak van jouw groep kunt komen aan de hand van de voorgaande uitspraken. Dat betekent dat als aan jouw groep nummer vijf wordt toegewezen, de vorige vier uitspraken voorafgaand zijn. Bespreek daarna klassikaal de bevindingen.

b Bekijk het filmpje over akinetopsie.

1→ Wat is akinetopsie?

2→ Welke uitspraak lijkt toepasselijk bij het filmpje over akinetopsie?

3→ Betekent dit dat alle beweging een illusie van het brein is?

Heraclitus tegenover Parmenides

De filosofieën van Heraclitus en Parmenides staan lijnrecht tegenover elkaar. Heraclitus stelt dat alles voortdurend in beweging is en verandert, aangedreven door het vuur als oerstof. Hij ziet de wereld als een voortdurende wording

Parmenides daarentegen stelt dat alles wat is, altijd al was en altijd zal zijn. Voor hem is de werkelijkheid onveranderlijk en eeuwig, een zijnde dat nooit verandert. Die tegenstelling kun je zien als een strijd tussen een wereld van worden (Heraclitus) en een wereld van zijn (Parmenides).

Zeno leidt de jeugd naar deuren van waarheid en leugen.

©VANIN

VIP

Zeno (495-430 v.C.) was een Griekse filosoof en leerling van Parmenides. Hij was een sterke verdediger van de filosofie van zijn leermeester. Zijn werk staat dan ook voornamelijk in dienst van Parmenides’ filosofie over het zijnde. Zeno staat het meest bekend voor de paradoxen die hij bedacht om het gelijk van Parmenides aan te tonen.

Nee! De wereld is!

De wereld is in wording!

Paradoxen

Zeno, de leerling van Parmenides, verdedigde de stellingen van zijn leermeester door het voorleggen van paradoxen die ontstaan uit de ontkenning van de stellingen. De bekendste is de paradox van Achilles en de schildpad.

a Lees de paradox.

Achilles (een figuur uit de Griekse mythologie) gaat een loopwedstrijd aan met een schildpad. De schildpad krijgt één voordeel: hij krijgt een voorsprong op Achilles. De voorsprong bedraagt tien meter. Zeno stelt dat het nu onmogelijk is voor Achilles om de schildpad ooit in te halen. Als Achilles op punt A start en de schildpad op punt B, dan heeft Achilles een bepaalde tijd nodig om van punt A naar B te gaan. In die tijd heeft de schildpad ook een afstand afgelegd en hij staat nu op punt C, iets verder dan punt B. Als Achilles van punt B naar C gaat, beweegt de schildpad ook weer en komt aan op punt D. Hoe klein de afstand ook is die de schildpad aflegt, het is niet nul. Dus telkens opnieuw moet Achilles een afstand afleggen om de schildpad in te halen. Achilles zou wel steeds dichter komen bij de schildpad, maar zou altijd achterlopen.

b Heeft Zeno gelijk? Is het eigenlijk onmogelijk voor Achilles om de schildpad in te halen?

c Gooi een pen door de klas. Film het gebeuren. Je zou stellen dat de pen door de klas gevlogen is. Maar is die pen werkelijk op enig moment in beweging?

1→ Een video is een opeenvolging van stilstaande beelden. Als je pauzeert tijdens de video en de beelden een voor een na elkaar bekijkt, zul je nooit beweging zien. Bekijk het filmpje van de pen. Is er op enig moment beweging in het filmpje? Of is het gewoon een opeenvolging van stilstaande beelden van een pen?

2→ Beeld je nu in dat je dit probeert in het echte leven. Je hebt de pen door de klas zien vliegen. Maar stel: je deelt je ervaring daarvan op in ogenblikken die elkaar opvolgen. Hangt de pen dan niet gewoon stil op elk ogenblik? Waar komt beweging in een filmpje dan vandaan als het niet uit de aparte beelden komt?

De voorgaande oefeningen waren voorbeelden van de paradoxen van Zeno. Een paradox ontstaat wanneer er tegenstrijdige uitkomsten zijn die beide het gevolg zijn van een goede redenering.

Stel dat een leerling het volgende zegt: ‘Alle leerlingen liegen altijd.’ Dat is een voorbeeld van een bekende paradox. Als leerlingen altijd liegen dan is ook die uitspraak een leugen, maar als leerlingen altijd liegen is die uitspraak waar. De uitspraak is in dit geval dus waar en niet waar tegelijkertijd.

d Pinokkio is een houten pop die tot leven is gekomen. Telkens wanneer hij een leugen vertelt, groeit zijn neus. Maar stel nu dat Pinokkio plots uit het niets het volgende zegt: ‘Mijn neus zal dadelijk groeien.’ Daarna is hij niet van plan nog iets te zeggen. Groeit zijn neus dan wel of niet?

1→ In dit soort situaties is het belangrijk om alles duidelijk te noteren. Vul de tabel aan.

Waarheid Leugen

Algemene conditie voor neusgroei

Conditie voor de waarheid van de uitspraak: ‘Mijn neus zal dadelijk groeien.’

2→ Beantwoord de vraag of de neus wel of niet groeit.

De paradox hier is dat de uitspraak

4 Het beste speelgoed

a Lego wordt wel eens het meest ingenieuze speelgoed genoemd. Waarom is dat, denk je? Denk samen in groep en schrijf enkele redenen op.

b Deel je redenen met de klas.

Democritus (460-370 v.C.) was een Griekse filosoof en een zeer geleerde man. Hij schreef onder meer over kosmologie, astronomie, epistemologie, geografie, fysiologie, geneeskunde, mathematica en ethiek. Het meeste van zijn werk is verloren gegaan buiten enkele fragmenten.

Zijn leer over atomen was voor zijn tijd revolutionair.

©VANIN

Net zoals Heraclitus een synthese maakte van eerdere filosofen, probeerde Democritus de ideeën van Heraclitus en Parmenides samen te brengen. Hij wilde het onveranderlijke zijnde van Parmenides combineren met de altijd veranderende wereld van Heraclitus.

Volgens Democritus kun je alles verdelen in steeds kleinere delen tot je bij ondeelbare, onzichtbare deeltjes komt.

Die noemde hij atomen. Volgens Democritus bestaat alles uit atomen. Tussen de atomen bevindt zich een lege ruimte, het vacuüm

Atomen zijn de bouwstenen waaruit alles bestaat.

De atomen zijn vergelijkbaar met het zijnde van Parmenides, omdat ze niet ontstaan of vergaan. Toch is beweging mogelijk, dankzij het vacuüm. Die lege ruimte maakt het mogelijk dat atomen vrij kunnen bewegen, botsen en zich samenvoegen tot alles wat je in de wereld waarneemt. Daarmee bracht Democritus een nieuwe, mechanische visie op de natuur.

c Legoconstructies zijn een mooie analogie voor de theorie van Democritus. Op welke manier kun je Lego verbinden met het atomisme van Democritus?

d Welke gelijkenissen zie je tussen de theorie van Democritus en die van de moderne wetenschappen?

5 Religieus en mythologisch denken worden gezien als de voorloper van filosofisch denken. Heeft filosofie volgens jou de goden gedood? Waarom wel/niet? Schrijf op een apart blad een opstel en beargumenteer vanuit je eigen mening. Zorg voor goed geformuleerde zinnen.

EUREKA!

©VANIN

“Wanneer werden de eerste filosofische vragen gesteld?”

Forum

Elke groep krijgt een filosoof toegewezen die je in dit hoofdstuk besprak. Maak een presentatie waarin je over de jou toegewezen filosoof vertelt, zowel over zijn leven als zijn filosofie.

—Boeddha Thales

Anaximander

—P ythagoras

Heraclitus

—Parmenides

Democritus

Hulpvragen bij de voorbereiding van de presentatie: