Traject Anatomie en fysiologie

Anatomie en fysiologie NIVEAU 4

ief onlin

romgevin

g

inc

l

ee

Agnes van Straaten - Huygen Ludo Grégoire Rogier Trompert

e

s lu

Anatomie en fysiologie

Deze leermethode Anatomie en fysiologie gaat over de bouw en het functioneren van het gezonde menselijk lichaam. De methode is onderdeel van Traject en ontwikkeld voor de MBO beroepsopleidingen kwalificatieniveau 4 in de sectoren Gezondheidszorg en Bewegen.

Waarom voelt iemand zich ziek? Hoe kun je iemands ontwikkeling en gezondheid door beweging bevorderen? Antwoorden op deze vragen kun je geven als je weet hoe het gezonde menselijke lichaam is gebouwd en werkt.

Het vak anatomie en fysiologie is een steunvak: de kennis biedt je een stevige basis waarop andere leergebieden kunnen bouwen. Het vak is dus onmisbaar voor het leren van de specifieke beroepsgerichte competenties. Je hebt de kennis nodig voor de opleiding tot verpleegkundige, tot doktersassistent, tandartsassistent, apothekersassistent of bewegingscoördinator. En… je leert ook hoe je zelf in elkaar zit.

Deze tweede druk is ook volledig beschikbaar in de digitale leeromgeving eDition.

voor Beroepen in de Zorg en het Bewegen

9 789006 631586

A&F MOD ULE A&F

1

Anatomie en fysiologie

Agnes van Straaten-Huygen Ludo GrĂŠgoire Rogier Trompert

A&F

Colofon Auteurs

Over ThiemeMeulenhoff

Agnes van Straaten-Huygen Ludo Grégoire

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt.

Beeldverantwoording Illustraties: Rogier Trompert, Maastricht Fotografie omslag: Foto Shanice van de Sanden, Hollandse Hoogte / Gerrit van Keulen

Omslagontwerp Studio Fraaj, Rotterdam Rogier Trompert, Maastricht

Vormgeving Crius Group, Hulshout

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 69158 0 Tweede druk, eerste oplage, 2020 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2020 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

Curriculum drs Agnes van Straaten-Huygen

Rogier Trompert

Agnes van Straaten-Huygen studeerde biologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.

Al ruim twintig jaar werkt zij fulltime als educatief auteur en redacteur op het gebied van mens en natuur. Ze leverde een groot aandeel aan de online biologiemethode ‘10voorbiologie’. Zij schreef ‘Samengevat Anatomie en Fysiologie' voor ­ HBO-V/verpleegkunde A en is coauteur van de uitgaven ‘Anatomie en ziekteleer voor verzorgenden IG’ deel 1 en deel 2.

Rogier Trompert is specialist in de medische en wetenschappelijke illustratie. Hij is opgeleid aan de Hogeschool voor de Kunsten ‘Academie Minerva’ te Groningen en in het ‘Departement of Art in Medicine’ van de Universiteit van Manchester. Hij studeerde af in 1996 en vervolgde zijn studie aan de ‘Postgraduate Course in Scientific Illustration’, een samenwerkingsverband tussen Hogeschool Zuyd en Maastricht University. Sinds 1999 zet hij zijn specialisatie professioneel voort in het bedrijf Rogier Trompert Medical Art. De klantenkring omvat medisch specialisten, farmaceutische bedrijven, universiteiten, musea en uitgeverijen.

Vanaf 2011 is hij coördinator en hoofddocent van de masteropleiding Master Scientific Illustration in Maastricht.

Al sinds 1994 is hij actief lid van de Europese vereniging van wetenschappelijke en medische illustratoren, AEIMS (Association Européennes des Illustrateurs Médicaux et Scientifiques) waarin hij verschillende bestuursfuncties heeft bekleed.

mr drs Ludo Grégoire Ludo Grégoire studeerde, na zijn opleiding aan de Academie voor Lichamelijke Opvoeding te Tilburg, functionele anatomie aan de Faculteit Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Als bijvak koos hij onderwijsresearch, gericht op de didactiek van de anatomie/fysiologie van de mens.

Postdoctoraal voltooide hij de studie arbeids- en organisatiepsychologie. In 1998 voltooide hij de studie Nederlands Recht aan de Universiteit Utrecht.

Vanaf 1976 doceerde hij het vak anatomie/ fysiologie aan verschillende opleidingen en vanaf 1984 met name aan de HBO-V in Alkmaar. Vanaf 1986 werkte hij als districtsdirecteur van de Landelijke Huisartsenvereniging en vervolgens vanaf 1997 als adjunct-directeur Zorg van het Waterlandziekenhuis in Purmerend. Van 2001 tot eind 2013 was hij algemeen directeur van Wilgaerden, een organisatie voor ouderenzorg in West-Friesland.

3

A&F

Woord vooraf 'Anatomie en fysiologie' is onderdeel van Traject en is ontwikkeld voor de mbo beroepsopleidingen kwalificatieniveau 4 in de sectoren Gezondheidszorg en Bewegen. Het samenspel tussen theorie en beeldmateriaal heeft ertoe geleid dat deze uitgave al sinds de jaren negentig hét naslagmateriaal vormt voor het Gezondheidsonderwijs. Deze lesmethode bevat de theoretische vakkennis voor de opleiding verpleegkundige. Daarnaast is de methode inzetbaar voor onder meer opleidingen tot doktersassistent, tandartsassistent, apothekersassistent of sport- en bewegingscoördinator.

In ‘Anatomie en fysiologie’ staat de bouw en het functioneren van het gezonde menselijk lichaam centraal.

De tweede druk is opgebouwd rond modules die afzonderlijk te bestuderen zijn, maar ook duidelijk met elkaar samenhangen. Deze heldere opzet maakt het boek toegankelijk en overzichtelijk. Tekst en beeld zijn zorgvuldig op elkaar afgestemd. De extra's, zoals de intermezzo's en de schematische samenvatting­en, zijn bedoeld ter ondersteuning.

Deze tweede druk is ook volledig beschikbaar in de digitale leeromgeving eDition.

Wij hopen dat u met plezier zult werken met dit boek. Mocht u vragen of suggesties hebben, dan waarderen wij het bijzonder wanneer u contact met ons opneemt.

De uitgever

4

Inhoudsopgave Module 1 Een goed begin ... 19 1 Anatomie en fysiologie 21 1.1 Begripsomschrijvingen 21 1.1.1 Bouw en vorm bepalen de functiemogelijkheden 22 1.1.2 De mens is meer dan de som van de delen 22 1.2 Onderzoeksmethoden 23 Samenvatting 26 Begrippen 27 2 Opbouw en gebruik van 'Anatomie en fysiologie' 28 2.1 Opbouw ‘Anatomie en fysiologie’ 28 2.2 Gebruik en bestudering ‘Anatomie en fysiologie’ 29 2.2.1 Terminologia anatomica in de gezondheidszorg 29 2.2.2 Afkortingen in 'Anatomie en fysiologie' 29 2.2.3 De standaardmens in 'Anatomie en fysiologie' 29 2.3 Waarom moet je zoveel van het menselijk lichaam weten? 30 Samenvatting 31 Begrippen 32

Module 2 Bouwstenen 33 1 Bouw van de cel 35 1.1 Organellen 35 1.1.1 Celkern 35 1.1.2 Ribosomen 38 1.1.3 Endoplasmatisch reticulum 38 1.1.4 Golgicomplex 38 1.1.5 Mitochondriën 38 1.1.6 Lysosomen 39 1.1.7 Centrosoom 39 1.2 Celmembraan 39 Samenvatting 40 Begrippen 41 2 Transport in en uit de cel 43 2.1 Passief transport 43 2.2 Actief transport 44 2.2.1 Enzymatische pomp 44 2.2.2 Blaasjestransport 45 Samenvatting 45 Begrippen 46 3 Celstofwisseling 47 3.1 Opbouw- en afbraakreacties 47 3.1.1 Opbouwreacties 47 3.1.2 Afbraakreacties 47 3.1.3 Verbranding 48 5

A&F

3.1.4 Energie in de cel 48 3.2 Enzymen 49 Samenvatting 49 Begrippen 50 4 Levensloop van de cel 51 4.1 De drie fasen van een cel 51 4.2 Celdeling 51 4.3 Differentiatie en specialisatie 53 Samenvatting 54 Begrippen 55

Module 3 Weefsels 57 1 Dekweefsel 59 1.1 Algemene eigenschappen 59 1.2 Eenlagig dekweefsel 60 1.3 Meerlagig dekweefsel 61 1.4 Klierepitheel 62 Samenvatting 63 Begrippen 64 2 Steunweefsel 65 2.1 Bindweefsel 65 2.2 Kraakbeenweefsel 67 2.3 Botweefsel 68 2.4 Vloeibaar steunweefsel 69 Samenvatting 70 Begrippen 71 3 Spierweefsel 73 3.1 Algemene eigenschappen 73 3.2 Dwarsgestreept spierweefsel 73 3.3 Glad spierweefsel 74 3.4 Hartspierweefsel 74 Samenvatting 75 Begrippen 76 4 Zenuwweefsel 77 4.1 Zenuwcellen 77 4.2 Steuncellen 77 Samenvatting 78 Begrippen 81

Module 4 De mens: één geheel 83 1 Orgaanstelsels 85 1.1 Organisatieniveaus 85 1.2 De orgaanstelsels en hun functies 86 1.2.1 Bloedsomloop 86 1.2.2 Voeding en vertering 86 6

1.2.3 Uitscheiding 87 1.2.4 Ademhaling 87 1.2.5 Begrenzing 87 1.3 Regeling van de vegetatieve functies 87 1.3.1 Regeling door hormonen 87 1.3.2 Regeling door zenuwen 88 1.3.3 Vegetatieve sensoriek 88 1.4 Regeling van de animale functies 89 1.4.1 Waarneming 89 1.4.2 Verstand en bewustzijn 89 1.4.3 Stevigheid en beweging 90 1.5 Voortplanting 90 1.6 De totale mens 90 Samenvatting 91 Begrippen 92 2 Topografie 94 2.1 De anatomische houding 94 2.2 Doorsneden en lichaamsvlakken 94 2.3 Plaatsaanduidingen 96 2.4 Richtingaanduidingen 97 2.5 Indeling in hoofd, romp en ledematen 97 2.5.1 Het hoofd 97 2.5.2 De romp 98 2.5.3 De ledematen 98 2.6 Lichaamsholten en vliezen 98 2.6.1 Lichaamsholten 98 2.6.2 Vliezen 99 Samenvatting 101 Begrippen 102

Module 5 Bloedsomloop 105 1 Hart 107 1.1 Ligging en bouw van het hart 107 1.1.1 Ligging van het hart 108 1.1.2 Bouw van het hart 108 1.1.3 Kleppen 109 1.1.4 Prikkelautomaat 111 1.2 Functie van het hart 113 1.2.1 Hartcyclus 113 1.2.2 De bloeddruk in het hart 115 1.2.3 Het hartfilmpje 117 1.2.4 De hartcapaciteit 118 1.3 Doorbloeding van de hartspier 118 Samenvatting 120 Begrippen 121 2 Bloedvaten 124 7

A&F

2.1 Bouw en functie van bloedvaten 124 2.1.1 Algemene bouw van een bloedvat 125 2.1.2 Grote slagaders 125 2.1.3 Kleine slagaders en arteriolen 126 2.1.4 Haarvaten 126 2.1.5 Venulen en aders 126 2.2 Topografie van de bloedvaten 128 2.2.1 Aorta en truncus pulmonalis 128 2.2.2 Grote slagaders 128 2.2.3 Arteriolen, haarvatennetwerken, venulen 131 2.2.4 Grote aders 131 2.3 Bloeddruk in het bloedvatenstelsel 135 2.3.1 Bloeddruk in de grote bloedsomloop 135 2.3.2 Bloeddruk in de kleine bloedsomloop 135 2.3.3 Bloeddrukbepalende factoren 136 2.3.4 Regulatie van de bloeddruk 136 2.4 Uitwisseling van stoffen tussen weefsel en bloed 137 2.4.1 Filtratie en zuigkracht 137 2.4.2 Weefselvocht 138 Samenvatting 139 Begrippen 140 3 Bloed 144 3.1 Volume en samenstelling 144 3.2 Bloedplasma 146 3.2.1 Water 146 3.2.2 Zouten 146 3.2.3 Plasma-eiwitten 146 3.2.4 Tijdelijk aanwezige stoffen 148 3.3 Bloedcellen 148 3.3.1 Rode bloedcellen 149 3.3.2 Witte bloedcellen 149 3.3.3 Bloedplaatjes 150 3.4 Bloedstolling 150 Samenvatting 152 Begrippen 153 4 Lymfevatenstelsel 155 4.1 Lymfevaten 155 4.2 Lymfe 157 4.3 Lymfoïde organen 157 4.3.1 Lymfeknopen 157 4.3.2 Waldeyerring 157 4.3.3 Peyerplaques 158 4.3.4 Zwezerik 158 4.3.5 Milt 158 Samenvatting 158 Begrippen 159 5 Afweer 160 8

5.1 Aspecifieke afweer 160 5.1.1 Eerste afweerlinie 160 5.1.2 Tweede afweerlinie 161 5.1.3 Ontsteking 162 5.2 Specifieke afweer: immuniteit 163 5.2.1 Antigenen 163 5.2.2 Lymfocyten 163 5.2.3 Immunisatie 164 5.3 Bloedgroepen 164 5.3.1 ABO-bloedgroepensysteem 164 5.3.2 Resusbloedgroep 165 Samenvatting 166 Begrippen 167

Module 6 Voeding en vertering 169 1 Voedingsstoffen 171 1.1 Suikers 172 1.1.1 Indeling van suikers 172 1.1.2 Afbraak van suikers 174 1.2 Vetten 174 1.2.1 Indeling van vetten 174 1.2.2 Afbraak van vetten 175 1.3 Eiwitten 175 1.3.1 Indeling van eiwitten 175 1.3.2 Afbraak van eiwitten 176 1.4 Mineralen 176 1.5 Vitaminen 178 1.6 Water 178 Samenvatting 180 Begrippen 181 2 Spijsverteringsorganen 183 2.1 Algemene bouw van de wand 183 2.2 Mondholte 185 2.2.1 Begrenzing van de mondholte 185 2.2.2 Voedselbewerking in de mondholte 185 2.2.3 Speeksel 188 2.2.4 Kauwen en slikken 188 2.3 Keelholte 189 2.4 Slokdarm 190 2.4.1 Bijzondere kenmerken van de slokdarmwand 190 2.4.2 Functie van de slokdarm 191 2.5 Maag 191 2.5.1 Bijzondere kenmerken van de maagwand 191 2.5.2 Maagsap 192 2.5.3 Voedselbewerking in de maag 193 2.5.4 Het legen van de maag 193 9

A&F

2.6 Dunne darm 194 2.6.1 Bijzondere kenmerken van de dunne darmwand 194 2.6.2 Kneding en transport 195 2.6.3 Voedselbewerking in de dunne darm 196 2.6.4 Verteringssappen in de dunne darm 197 2.6.5 Resorptie 197 2.7 Alvleesklier 198 2.8 Lever en galblaas 198 2.8.1 Ligging 198 2.8.2 Bloedvoorziening van de lever 199 2.8.3 Bouw van de lever 200 2.8.4 Functies van de lever 201 2.8.5 De galwegen 203 2.9 Dikke darm 203 2.9.1 Bijzondere kenmerken van de dikke darmwand 204 2.9.2 Functie van de dikke darm 204 2.9.3 Ontlasting 204 2.10 Buikvlies en buikholte 205 2.10.1 Intra- en extraperitoneale organen 205 2.10.2 Ophangband 206 Samenvatting 208 Begrippen 209

Module 7 Uitscheiding 215 1 Nieren en urinewegen 217 1.1 Nieren 217 1.1.1 Ligging van de nieren 217 1.1.2 Bouw van de nier 218 1.2 Functionele niereenheden 218 1.3 Doorbloeding van de nier 220 1.4 Urine 220 1.5 Urinewegen 222 1.5.1 Nierkelken, nierbekken en urineleider 223 1.5.2 Urineblaas 224 1.5.3 Plasbuis 225 1.5.4 Urinelozing 225 Samenvatting 226 Begrippen 227 2 Regulering van de bloedsamenstelling 229 2.1 Wateruitscheiding 229 2.2 Zoutenuitscheiding 230 2.3 Regeling van de zuurgraad 230 2.4 Aanmaak van rode bloedcellen 231 Samenvatting 232 Begrippen 233

10

Module 8 Ademhaling 235 1 Luchtwegen en longen 237 1.1 Neusholte 237 1.1.1 Bouw van de neusholte 237 1.1.2 Functies van de neusholte 238 1.2 Mondholte 239 1.3 Keelholte 240 1.4 Strottenhoofd 240 1.5 Luchtpijp en hoofdbronchiën 242 1.6 Bronchiën en bronchiolen 242 1.7 Longweefsel 244 1.8 Doorbloeding van de longen 244 1.9 Longvliezen 244 Samenvatting 245 Begrippen 246 2 Ademhalen 248 2.1 Ademhalingsbewegingen 248 23.1.1 Inademen 248 23.1.2 Uitademen 249 2.2 Regulatie van de ademhaling 250 23.2.1 Het ademcentrum 250 23.2.2 Onderbreking van het ademautomatisme 250 2.3 Gaswisseling 252 23.3.1 In de longblaasjes 252 23.3.2 In de weefsels 252 2.4 Longfunctie 252 23.4.1 Longfunctiewaarden 253 23.4.2 Ademhalingsfrequentie 253 23.4.3 Dode ruimte 254 Samenvatting 254 Begrippen 255

Module 9 Huid 257 1 Bouw en functie van de huid 259 1.1 Functies van de huid 259 1.2 Bouw van de huid 260 1.2.1 Opperhuid 260 1.2.2 Lederhuid 262 1.2.3 Onderhuids bindweefsel 263 1.2.4 Bijzondere huidstructuren 263 1.3 Doorbloeding van de huid 266 Samenvatting 268 Begrippen 269 2 Temperatuurregulatie door de huid 271 2.1 Lichaamstemperatuur 271 2.2 Warmteproductie en warmteoverdracht 272 11

A&F

2.3 Regulatie 273 Samenvatting 273 Begrippen 274

Module 10 Regeling door hormonen 275 1 Hormonen 277 1.1 Algemene werking van hormonen 277 1.1.1 Evenwicht tussen aanmaak en afbraak 277 1.1.2 Regelkringen 277 1.1.3 Hormoonproducerende weefsels 278 Samenvatting 279 Begrippen 280 2 Hormoonklieren 281 2.1 Hypofyse 282 2.1.1 Hypofyseachterkwab 283 2.1.2 Hypofysevoorkwab 283 2.2 Pijnappelklier 284 2.3 Schildklier 285 2.4 Bijschildklieren 286 2.5 Eilandjes van Langerhans 286 2.6 Juxtaglomerulaire cellen 287 2.7 Bijnieren 288 2.7.1 Bijnierschors 288 2.7.2 Bijniermerg 288 2.8 Geslachtsklieren 290 2.8.1 Eierstokken 290 2.8.2 Zaadballen 290 2.9 Weefselhormonen 290 Samenvatting 294 Begrippen 295

Module 11 Regeling door zenuwen 299 1 Het zenuwstelsel 301 1.1 Taken 301 1.2 Algemene werking 302 1.3 Indelingen naar bouw en functie 302 1.3.1 Anatomische indeling 303 1.3.2 Fysiologische indeling 303 1.4 Zenuwweefsel 305 1.4.1 Zenuwcellen 305 1.4.2 Steuncellen 307 1.4.3 Grijze en witte stof 308 1.4.4 Werking van de zenuwcel 309 Samenvatting 312 Begrippen 313 12

2 Het centrale zenuwstelsel 316 2.1 Grote hersenen - bouw 316 2.1.1 Uitwendige bouw 316 2.1.2 Inwendige bouw 317 2.2 Grote hersenen - functies 318 2.2.1 Motorische schorsgebieden 319 2.2.2 Sensorische schorsgebieden 320 2.2.3 Emoties 321 2.2.4 Geheugen 322 2.2.5 EEG 323 2.3 Tussenhersenen 324 2.3.1 Pijnappelklier 324 2.3.2 Thalamus 324 2.3.3 Hypothalamus 325 2.4 Hersenstam 326 2.4.1 Middenhersenen 326 2.4.2 Pons 326 2.4.3 Verlengde merg 326 2.4.4 Reticulaire formatie 327 2.5 Kleine hersenen 328 2.5.1 Bouw 328 2.5.2 Functie 328 2.6 Ruggenmerg 329 2.6.1 Bouw 329 2.6.2 Functies 331 2.7 Hersenvliezen 332 2.7.1 Harde vlies 332 2.7.2 Spinnenwebvlies 332 2.7.3 Zachte vlies 332 2.8 Hersenholten en hersenvocht 333 2.8.1 Hersenholten 333 2.8.2 Hersenvocht 333 2.9 Doorbloeding van de hersenen 335 Samenvatting 338 Begrippen 339 3 Het perifere zenuwstelsel 344 3.1 Ruggenmergzenuwen 344 3.2 Hersenzenuwen 347 3.3 Reflexen 350 3.3.1 Reflexboog 351 3.3.2 Ruggenmergreflexen 351 3.3.3 Hersenstamreflexen 352 Samenvatting 353 Begrippen 354 4 Vegetatief zenuwstelsel 356 4.1 Het sympatische zenuwstelsel 356 4.2 Het parasympatische zenuwstelsel 358 13

A&F

4.3 Antagonistische werking 359 Samenvatting 359 Begrippen 360

Module 12 Waarneming 361 1 Zintuigcellen 363 1.1 Algemene kenmerken 363 1.2 Indeling van de zintuigcellen 364 1.2.1 Op basis van herkomst 364 1.2.2 Op basis van het soort prikkel 365 Samenvatting 366 Begrippen 367 2 Zintuigen 368 2.1 Neus 368 2.1.1 Reukslijmvlies 368 2.1.2 Ruiken 368 2.2 Tong 369 2.2.1 Smaaknopjes 370 2.2.2 Proeven 370 2.3 Oog 371 2.3.1 Uitwendige bouw van de oogbol 371 2.3.2 Inwendige bouw van de oogbol 373 2.3.3 Zien 373 2.3.4 De hulporganen van het oog 377 2.4 Oor 378 2.4.1 Bouw van het oor 378 2.4.2 Horen 380 2.4.3 Evenwicht 381 2.5 Huid 381 2.5.1 Temperatuur 382 2.5.2 Druk 383 2.5.3 Tast 383 2.5.4 Pijn 384 Samenvatting 384 Begrippen 385

Module 13 Stevigheid en beweging 389 1 Skelet 391 1.1 Functies van het skelet 391 1.2 Botten 393 1.2.1 Bouw van het bot 393 1.2.2 Botafbraak en botopbouw 393 1.2.3 Indeling van de botten 393 1.3 Botverbindingen 395 1.3.1 Bindweefselverbindingen 395 14

1.3.2 Kraakbeenverbindingen 395 1.3.3 Gewrichten 396 1.4 Botten van het hoofd 398 1.4.1 Hersenschedel 398 1.4.2 Aangezichtsschedel 400 1.5 Botten van de romp 401 1.5.1 Wervelkolom 401 1.5.2 Wervels 402 1.5.3 Ribben 404 1.5.4 Borstbeen 404 1.6 Botten van schoudergordel, arm en hand 404 1.6.1 Schoudergordel 404 1.6.2 Arm 405 1.6.3 Hand 405 1.7 Botten van bekken, been en voet 406 1.7.1 Bekkengordel 406 1.7.2 Been 407 1.7.3 Voet 408 Samenvatting 411 Begrippen 412 2 Spieren 417 2.1 Functies van skeletspieren 417 2.2 Bouw en werking van de skeletspier 418 2.2.1 Actine en myosine 418 2.2.2 Bewegen 418 2.3 Spieren van hoofd en hals 420 2.3.1 Hoofd 420 2.3.2 Hals 421 2.4 Spieren van de romp 421 2.4.1 Rugspieren 421 2.4.2 Borstspieren 423 2.4.3 Middenrif 424 2.4.4 Buikspieren 425 2.4.5 Bekkenbodemspieren 426 2.5 Spieren van schoudergordel, arm en hand 427 2.5.1 Schoudergordel 427 2.5.2 Opperarmbeen 427 2.5.3 Onderarm 427 2.5.4 Hand 428 2.5.5 Vingers 428 2.6 Spieren van bekkengordel, been en voet 428 2.6.1 Dijbeen 428 2.6.2 Onderbeen 429 2.6.3 Voet 429 2.6.4 Tenen 429 Samenvatting 431 Begrippen 432 15

A&F

Module 14 Voortplanting en seksualiteit 435 1 Voortplanting 437 1.1 Geslachtskenmerken 437 1.1.1 Primaire geslachtskenmerken 437 1.1.2 Secundaire geslachtskenmerken 438 1.2 Vrouwelijke geslachtsorganen 438 1.2.1 Eierstokken 439 1.2.2 Eileiders 439 1.2.3 Baarmoeder 439 1.2.4 Vagina 440 1.2.5 Vulva 441 1.3 Mannelijk geslachtsorganen 442 1.3.1 Penis 442 1.3.2 Zaadballen 443 1.3.3 Bijballen 443 1.3.4 Zaadleider 443 1.3.5 Zaadblaasjes, prostaat en klieren van Cowper 444 1.4 Ontwikkeling van geslachtscellen 445 1.4.1 Meiose 445 1.4.2 Eicelontwikkeling 446 1.4.3 Zaadcelontwikkeling 448 1.5 Hormonale invloeden op de voortplanting 449 1.5.1 Menstruele cyclus 449 1.5.2 Ovariële cyclus 450 1.5.3 Overgang 452 1.6 Hormonale regeling bij de man 452 1.7 Geslachtsgemeenschap 452 1.8 Bevruchting 453 1.8.1 Op weg naar de eicel 453 1.8.2 Versmelting 454 Samenvatting 455 Begrippen 456 2 Zwangerschap, bevalling en geboorte 460 2.1 Zwangerschap 460 2.2 Veranderingen van de orgaanstelsels tijdens de zwangerschap 461 2.2.1 Bloedsomloop 461 2.2.2 Voeding en vertering 461 2.2.3 Uitscheiding 462 2.2.4 Ademhaling 462 2.2.5 Huid 462 2.2.6 Regeling door hormonen 463 2.2.7 Regeling door zenuwen 463 2.2.8 Waarneming 463 2.2.9 Stevigheid en beweging 463 2.2.10 Voortplanting 464 2.3 Bevalling 465 2.3.1 Ontsluiting 466 16

2.3.2 Uitdrijving 466 2.3.3 Nageboorte 467 2.4 De kraamvrouw 468 Samenvatting 469 Begrippen 470 3 Seksualiteit 472 3.1 Wat is seksualiteit? 472 3.2 Seksuele geaardheid 473 3.3 Anticonceptie 473 Samenvatting 475 Begrippen 476

Module 15 Levensloop 477 1 Voor de geboorte 479 1.1 Overerving van eigenschappen 479 1.1.1 Karyogram 479 1.1.2 Genen en allelen 480 1.1.3 Overerving voorspellen 481 1.1.4 X-chromosomale overerving 482 1.2 Embryonale ontwikkeling 483 1.2.1 Eerste tot vierde week 483 1.2.2 Vierde tot negende week 484 1.3 Foetale ontwikkeling 486 1.3.1 Placenta 487 1.3.2 Foetale bloedsomloop 488 1.3.3 Geboorteligging 488 1.3.4 De tijd is rijp 489 1.4 De geboorte 489 1.4.1 Bloedsomloop na de geboorte 489 1.4.2 Apgar-score 490 Samenvatting 491 Begrippen 492 2 Na de geboorte 495 2.1 Ontwikkeling 495 2.1.1 Groeien, rijpen en leren 495 2.1.2 Tempo 496 2.2 Levensfasen 497 2.3 Sterven en dood 498 2.3.1 Sterven 498 2.3.2 Verschijnselen van de dood 498 Samenvatting 499 Begrippen 500

Register 501

17

18

A&F MOD ULE

1

Een goed begin ...

Foto Shanice van de Sanden © Hollandse Hoogte / Gerrit van Keulen

In deze inleidende module maak je kennis met de begrippen ‘anatomie’ en ‘fysiologie’. Je legt het verband tussen deze begrippen en leert over onderzoeksmethoden waarmee je de bouw en de functies van het menselijke lichaam kunt onderzoeken. Denk bijvoorbeeld aan inspectie, palpatie en percussie. Ook onderzoeksmethoden zoals een CT-scan, MRI-scan en echografie komen aan bod. De module sluit af met een uitleg over waarom je als (toekomstig) beroepsbeoefenaar zoveel over de bouw en de functies van het menselijk lichaam moet weten en hoe de combinatie van de modules het beste bestudeerd kan worden.

Agnes van Straaten-Huygen Ludo Grégoire Rogier Trompert

1

A&F MODULE 1 Een goed begin ...

Een goed begin ... ...... is het halve werk!

En dus is het slim om met deze module te beginnen. Dit is een methode met leerstof die je nodig hebt voor een beroep op niveau 4 in de gezondheidszorg of in sport en bewegen: verpleegkundige, praktijkopleider, doktersassistent, tandarts­ assistent, apothekersassistent of sport- en bewegingscoördinator.

Aan een opleiding voor zo’n beroep begin je niet zomaar. Je hebt nagedacht over wat het beroep inhoudt, over wat je er leuk en misschien minder leuk aan lijkt.

Je hebt vast en zeker iemand gesproken die al werkzaam is in zo’n beroep. Een belangrijke reden voor je besluit zal waarschijnlijk zijn dat je graag met mensen werkt.

Je staat aan het begin van je loopbaan als professional in de zorg of in sport en bewegen. ‘Anatomie en fysiologie’ legt een gedegen basis voor je latere beroeps­ uitoefening.

Deze module bestaat uit twee hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk kun je lezen wat de begrippen anatomie (bouw) en fysiologie (functie) inhouden en welke vakgebieden ze omvatten. In het tweede hoofdstuk komt de structuur van de methode aan de orde, met uitleg over de volgorde van de modules zoals je ze in de methode aantreft.

Dit is een leermethode. Daarom geven we aanwijzingen en tips over hoe je de leerstof het beste kunt bestuderen. Ook leggen we uit waarom je zoveel van de bouw en de functie van het menselijk lichaam moet weten.

20

Anatomie en fysiologie

1

Anatomie en fysiologie 1 LEERDOELEN

• • • • • •

Je kunt uitleggen wat de vakgebieden anatomie en fysiologie inhouden.

Je kunt toelichten waarom je de begrippen anatomie en fysiologie meestal in combinatie met elkaar tegenkomt.

Je kunt uitleggen waarom je bij analyse van afzonderlijke delen van het menselijk lichaam de mens als totaliteit niet uit het oog mag verliezen.

Je kunt uitleggen wat inspectie, palpatie, percussie en auscultatie inhouden.

Je kunt aangeven dat bij laboratoriumonderzoek bloed, speeksel, urine en weefsels onderzocht worden.

Je kunt bij zeven technische onderzoeksmethoden toelichten hoe ze gebruikt worden bij onderzoek van het menselijk lichaam.

Dit hoofdstuk gaat allereerst over de begrippen anatomie en fysiologie, en waarom je deze twee begrippen meestal in combinatie met elkaar tegenkomt.

Vervolgens kom je een belangrijke waarschuwing tegen. Bij de studie van het menselijk lichaam haal je het lichaam namelijk als het ware uit elkaar. Maar je mag de mens als geheel nooit uit het oog verliezen: de mens is meer dan de aparte delen waaruit het lichaam is opgebouwd. Het hoofdstuk eindigt met veel gebruikte onderzoeksmethoden.

1.1

Begripsomschrijvingen

gegevens zijn: beenlengte, vorm van de schedel, ligging van de grote bloedvaten, aantal ruggenwervels en grootte van de lever.

Toch heb je niet genoeg aan alleen maar kennis over bouw en vorm van het lichaam. Je krijgt geen antwoorden op vragen als: ‘Hoe werkt dit?’ en ‘Wat is de functie?’ Het ontlede lichaam is immers dood en de delen functioneren niet meer. Je kunt door logisch redeneren een heel eind komen en veronderstellingen doen over werking en functie. Maar je zou deze veronderstellingen ook graag willen bewijzen. Dat is mogelijk door bij levende mensen onderzoek te doen. Dit soort onderzoek gebeurt met apparaten waarmee je allerlei lichaamsfuncties bepaalt en metingen doet. Het bepalen van functies van het levende lichaam wordt aangeduid met de term fysiologie.

Om te weten te komen hoe iets is gebouwd, kun je het ’t beste uit elkaar halen. Wetenschappers zijn altijd nieuwsgierig en zij passen dit principe dan ook toe op het menselijk lichaam. Dat is al eeuwenlang een uitdagend onderzoeksterrein. Om de bouw te kunnen onderzoeken, werd het lichaam opengesneden en in delen uit elkaar gehaald. Dat gebeurt nog steeds. Dit soort onderzoek wordt aangeduid met de term anatomie, letterlijk: ontleedkunde.

De anatomie is het vakgebied dat zich bezighoudt met de bouw en de vorm van het menselijk lichaam. Door middel van de anatomie wordt duidelijk dat het lichaam uit zeer veel onderdelen bestaat, die in meer of mindere mate met elkaar zijn verbonden. Voorbeelden van anatomische 21

1

A&F MODULE 1 Een goed begin ...

1.1.1 Bouw en vorm bepalen de functiemogelijkheden

De fysiologie is het vakgebied dat zich bezighoudt met onderzoek naar de werking en de functies van het lichaam. Voorbeelden van fysiologische gegevens zijn: bloeddruk, longcapaciteit, hartwerking, samenstelling van de urine en van het bloed, ademfrequentie, spierkracht en hersenactiviteit.

De fysiologie is een relatief jonge wetenschap. Nog steeds worden nieuwe apparaten uitgevonden en bestaande technieken verfijnd, om nog betere metingen van de lichaamsfuncties te doen.

De anatomie en de fysiologie richten zich op het lichamelijk functioneren van de mens. Het psychisch (verstandelijk) functioneren is vooral het terrein van het vakgebied psychologie en het sociaal functioneren vooral dat van het vakgebied sociologie.

De bouw en de vorm van een lichaamsdeel of orgaan hangt samen met de functie ervan. Neem bijvoorbeeld je hand. Je kunt iets vastpakken doordat je je duim tegen al je vingertoppen kunt plaatsen. Daardoor heeft je hand een grijpfunctie. De voet is anders gebouwd en heeft deze bewegingsmogelijkheid niet. De hand en de voet hebben dan ook een andere functie. Je mag echter niet zeggen dat de vorm en de bouw bepalend zijn voor die functies. Je kunt immers leren op je handen te lopen of met je voeten te schilderen. Het is beter om te zeggen dat vorm en bouw bepalend zijn voor de functiemogelijkheden.

Andersom heeft de functie van een orgaan ook invloed op de bouw ervan. Als je bijvoorbeeld regelmatig gaat hardlopen, worden je beenspieren dikker, wordt je longinhoud groter en je hartwand dikker. De veranderde bouw (zoals de dikkere beenspieren) bepaalt op zijn beurt weer de functiemogelijkheden. Daar is wel een grens aan: al oefen je nog zoveel, je kunt je grote teen nooit tegenover de kleine teen van dezelfde voet plaatsen.

Het zal je nu duidelijk zijn dat bouw en functie elkaar beïnvloeden, heel nauw samenhangen en meestal niet los van elkaar gezien kunnen worden. Je kunt daarom de vakgebieden anatomie en fysiologie wel van elkaar onderscheiden, maar ze moeilijk van elkaar scheiden. Dat is de reden dat anatomie en fysiologie heel vaak samen behandeld worden. Dat gebeurt ook in deze leermethode.

Figuur 1.1 Ontleding van het menselijk lichaam in de

snijzaal © Hollandse Hoogte / Joerg Glaesch

1.1.2 D e mens is meer dan de som van de delen Je kunt het menselijk lichaam niet als een apparaat uit elkaar halen en dan weer in elkaar zetten. Als je een lichaam uit elkaar haalt, zijn alle verbindingen onherroepelijk verbroken en er is geen leven meer. Een gezond functionerend mens is meer dan de som van de delen waaruit die mens bestaat.

Toch maakt vooral de gezondheidszorg gebruik van de analyse, dat wil zeggen onderzoek van de afzonderlijke delen. Analyse maakt bespreking van een complex voorwerp of onderwerp mogelijk.

En dat geldt dus ook voor het menselijk lichaam.

Figuur 1.2 Meting van de longcapaciteit © Hollandse Hoogte / Frank Muller

22

Anatomie en fysiologie

Als je bijvoorbeeld een deel van je lichaam kunt missen (zoals keelamandelen) mag je niet concluderen dat dit ‘misbare’ deel geen functie heeft.

Misschien neemt een ander deel van het lichaam deze functie wel over.

Wat je door analyse te weten komt, moet je altijd zien in relatie tot het intacte gezonde lichaam. Bij bestudering van de ‘onderdelen’ van de mens, is het doel dat je de mens in zijn totaliteit beter gaat begrijpen.

Figuur 1.3 Inspectie

1

© Getty images / Dougal Waters

1.2 Onderzoeksmethoden Er zijn allerlei methoden waarmee je de bouw en functie van het menselijk lichaam kunt onderzoeken. Hieronder staan enkele onderzoeken waarmee je zonder het lichaam te ontleden al heel wat informatie krijgt.

• Bij inspectie bekijk je zorgvuldig en systematisch de buitenkant van het lichaam. Hoe is de kleur van de huid? Zijn er putjes of knobbels?

Staat de persoon recht? Hoe beweegt iemand zich?

• Bij palpatie tast je met je vingers het lichaamsoppervlak op zo’n manier af dat je iets te weten komt over dieper gelegen structuren.

Zijn er binnenin verhardingen te voelen? Zijn de spieren slap of juist gespannen? Heeft de lever normale afmetingen? Hoe is de hartslag?

• Bij percussie klop je met je vingers aan de buitenkant van het lichaam. Het kloppen geeft geluid. Door verschil in toonhoogte krijg je een indruk van de toestand van het onderliggende weefsel. Is het hart vergroot? Hoe ontplooien de longen zich tijdens de ademhaling?

• Bij auscultatie luister je met een stethoscoop naar geluiden die door het lichaam gemaakt worden. Hoe klinkt het hart? Hoe actief zijn de darmen? Hoe stroomt de lucht tijdens het ademen door de longen?

• Bij laboratoriumonderzoek worden vloeistoffen onderzocht, zoals bloed, speeksel en urine, en ook weefsels. Hoe is de samenstelling van de bloedcellen? Zitten er ontstekingsbacteriën in het speeksel? Welke stoffen zitten er in de urine? Zitten er kankercellen in het weefsel?

Figuur 1.4 Palpatie

Figuur 1.5 Percussie

Figuur 1.6 Auscultatie 23

© Shutterstock / Supattra Detklahan

© Shutterstock / Ocskay Bence

©Shutterstock / Lordn

1

A&F MODULE 1 Een goed begin ...

De moderne technologie biedt veel mogelijkheden om inwendig onderzoek te doen naar bouw en functie van organen. Hieronder worden er enkele uitgelegd.

• Door middel van röntgenstraling (X-straling) worden opnamen van botten gemaakt. De kalkhoudende botten absorberen de straling niet, in tegenstelling tot de omringende zachtere weefsels. Op een röntgenfoto lichten de botten daardoor wit op.

• Bij een CT-scan (computertomografie) wordt ook röntgenstraling toegepast. Hiermee kun je zachte weefsels zichtbaar maken. De computer maakt er een afbeelding van. Terwijl een röntgenfoto een soort skeletportret is, wordt bij een CT-scan een doorsnede van het totale lichaamsdeel gemaakt. Hierop zijn de meeste typen weefsels herkenbaar, ook spieren en zenuwen.

• Bij een MRI-scan (magnetic resonance imaging) ligt de te onderzoeken persoon in een tunnel met een hele sterke magneet. Met die magneet worden de waterstofatoomkernen in het lichaam gemagnetiseerd. Deze kernen gaan zich als minimagneetjes gedragen. Ze draaien zich ten opzichte van de grote magneet in een bepaalde richting. Tegelijkertijd worden vanuit de MRI-tunnel radiogolven uitgezonden waardoor de waterstofatoomkernen gaan meetrillen (resoneren). Zodra de radiogolven stoppen, geven de waterstofatoomkernen de trillingsenergie af als signalen.

De computer maakt daar dan een afbeelding van. Lucht en weefsels die weinig of geen water bevatten, zoals botweefsel, geven geen signalen af en zien er op de MRI-scan zwart uit.

• Bij echografie en echoscopie worden hoogfrequente geluidsgolven het lichaam in gestuurd. Bij echografie gebeurt dat via de huid. Bij echoscopie gebeurt dat via een sonde, een flexibel staafje met aan het uiteinde een kopje dat geluidsgolven uitzendt.

De golven worden door de organen en weefsels teruggekaatst en vervolgens geregistreerd. De computer zet de teruggekaatste golven om in beeld.

• Bij de dopplersonografie wordt ook gebruik

•

•

gemaakt van hoogfrequente geluidsgolven.

Hiermee kunnen vooral de stroomrichting en stroomsnelheid van bloed in de bloedvaten geregistreerd worden.

Endoscopie is de verzamelnaam voor alle onderzoeken waarbij je een optische sonde gebruikt. Aan het uiteinde van de sonde zit een minicamera. Met deze sonde, de endoscoop, kunnen vrijwel alle holle organen en de grote gewrichten van binnen worden bekeken.

Elektrische signalen van het lichaam kunnen worden opgevangen en weergegeven op een beeldscherm. Voorbeelden zijn het ECG (elektrocardiogram) met gegevens over de hartactiviteit, het EEG (elektro-encephalogram) met gegevens over de hersenactiviteit en het EMG (elektromyogram) met gegevens over de spieractiviteit.

Figuur 1.7 Röntgenfoto van de hand van een

peuter © Shutterstock / narcoz52

24

Anatomie en fysiologie

1

Figuur 1.10 Een elektrocardiogram maken © Getty images / ER Productions Li

Figuur 1.8 Echo van de baarmoeder van een zwangere

vrouw (12 weken)

©Shutterstock / NosorogUA

Figuur 1.11 Een MRI-scan maken Rakusen

Figuur 1.9 CT-scan van de hersenen

© Shutterstock /

AndaPhoto

Figuur 1.12 Endoscopie van de knie 25

© Getty images / Monty

1

A&F MODULE 1 Een goed begin ...

SA M E N VAT T I N G De anatomie is het vakgebied dat zich bezighoudt met de bouw en de vorm van het menselijk lichaam.

De fysiologie is het vakgebied dat zich bezighoudt met onderzoek naar de werking en de functies van het lichaam.

Methoden waarmee je het lichaam vanaf de buitenkant kunt onderzoeken zijn: inspectie, palpatie, percussie en auscultatie.

Door middel van laboratoriumonderzoek worden lichaamsvloeistoffen en weefsels onderzocht. Veelgebruikte onderzoekstechnieken om het lichaam van binnen te onderzoeken zijn: röntgenstraling, CT-scan, MRI-scan, echografie, echoscopie, dopplersonografie, endoscopie, ECG, EEG en EMG.

26

BEGRIPPEN

Begrippen Anatomie en fysiologie anatomie

ontleedkunde; vakgebied dat zich bezighoudt met onderzoek naar de bouw en de vorm van het lichaam

auscultatie

met een stethoscoop luisteren naar geluiden die door en in het lichaam gemaakt worden

CT-scan

computertomografie; computertechniek waarbij doorsneden van een lichaamsdeel zichtbaar worden op een beeldscherm

Dopplersonografie

onderzoek met hoogfrequente geluidsgolven; vooral toegepast om stroomrichting en stroomsnelheid van bloed vast te stellen

ECG

elektrocardiogram; elektrische verschijnselen in het hart worden zichtbaar gemaakt op een beeldscherm

echografie

onderzoek met hoogfrequente geluidsgolve, de teruggekaatste golven worden geregistreerd en op een beeldscherm zichtbaar gemaakt

echoscopie

onderzoek met hoogfrequente geluidsgolven; de teruggekaatste golven worden op een beeldscherm zichtbaar gemaakt

EEG

elektro-encefalogram; elektrische verschijnselen in de hersenen worden zichtbaar gemaakt op een beeldscherm

EMG

elektromyogram; elektrische verschijnselen in een spier worden zichtbaar gemaakt op een beeldscherm

endoscopie

inwendig onderzoek waarbij gebruik wordt gemaakt van een optische sonde, een minicamera

fysiologie

vakgebied dat zich richt op onderzoek naar de werking en de functies van het lichaam

inspectie

de buitenkant van het lichaam nauwkeurig bekijken en observeren

laboratoriumonderzoek

het onderzoeken van lichaamsvloeistoffen en weefsels in het laboratorium

MRI-scan

magnetic resonance imaging; onderzoek met behulp van magnetische resonantie, het resultaat wordt zichtbaar gemaakt op een beeldscherm

palpatie

de buitenkant van het lichaam met de vingers onderzoekend aftasten

percussie

de buitenkant van het lichaam met de vingers bekloppen, zodat je uit de hoogte van de toon een indruk van het onderliggende weefsel krijgt

rรถntgenstraling

X-straling; onzichtbare elektromagnetische trillingen met een korte golflengte, gebruikt om een (rรถntgen-)foto te maken.

27

1

Anatomie en fysiologie NIVEAU 4

ief onlin

romgevin

g

inc

l

ee

Agnes van Straaten - Huygen Ludo Grégoire Rogier Trompert

e

s lu

Anatomie en fysiologie

Deze leermethode Anatomie en fysiologie gaat over de bouw en het functioneren van het gezonde menselijk lichaam. De methode is onderdeel van Traject en ontwikkeld voor de MBO beroepsopleidingen kwalificatieniveau 4 in de sectoren Gezondheidszorg en Bewegen.

Waarom voelt iemand zich ziek? Hoe kun je iemands ontwikkeling en gezondheid door beweging bevorderen? Antwoorden op deze vragen kun je geven als je weet hoe het gezonde menselijke lichaam is gebouwd en werkt.

Het vak anatomie en fysiologie is een steunvak: de kennis biedt je een stevige basis waarop andere leergebieden kunnen bouwen. Het vak is dus onmisbaar voor het leren van de specifieke beroepsgerichte competenties. Je hebt de kennis nodig voor de opleiding tot verpleegkundige, tot doktersassistent, tandartsassistent, apothekersassistent of bewegingscoördinator. En… je leert ook hoe je zelf in elkaar zit.

Deze tweede druk is ook volledig beschikbaar in de digitale leeromgeving eDition.

voor Beroepen in de Zorg en het Bewegen

9 789006 631586