Anatomie en ziekteleer voor verzorgenden IG deel 1

ThiemeMeulenhoff Zorg

Anatomie en ziekteleer voor verzorgenden IG deel 1

Anatomie en Ziekteleer, deel 1

deel11.indd 1

11-6-10 13:03

Colofon Auteurs Herry In den Bosch Agnes van Straaten-Huygen Wim Hendriks

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16

Inhoudelijke redactie Drs. J.P. Vaessen H.J.M. van der Ham Ontwerp Omslag: Enof, Utrecht Binnenwerk: DeltaHage, Den Haag

ISBN 978 90 06 92428 2 Eerste druk, eerste oplage, 2010 © ThiemeMeulenhoff, Baarn/Utrecht/Zutphen, 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij

Fotografie Karin Ligthart, Amsterdam

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande

Overige foto’s ANP foto, Rijswijk: p. 381, 395 Audiovisuele dienst Academisch Ziekenhuis, Maastricht: p. 36, 171, 174, 201, 316, 374 Zefa/Science Photo Library, Amsterdam: p. 46, 55, 264, 359

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j°

schriftelijke toestemming van de uitgever.

het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

Tekeningen Hans Brik, Callantsoog: p. 13, 14, 18, 22, 23, 68, 69, 70, 119, 177, 184, 194, 195, 240, 255, 287, 305, 328, 366, 404 Ad van Horssen, Bussum: p. 30, 31, 37, 38, 47, 57–60, 67, 70–73, 87–89, 109–112, 128–130, 136, 137, 144, 157, 158, 164, 165, 176, 185–187, 213, 214, 221–223, 233, 243– 246, 256, 266, 277, 297, 307–309, 318, 329, 330, 353, 365, 367, 376, 377, 387, 397, 405, 406 Voedingscentrum, Den Haag: p. 97

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

deel11.indd 2

11-6-10 13:03

Inhoudsopgave Woord vooraf Thema 1

Algemene inleiding 1 Ziekteleer, anatomie en fysiologie Hulp bij de persoonlijke verzorging Ik heb het ijskoud Wat moet dat verdorie?

We zijn een goed team Wat zeg je kind?

Zo zal het wel gaan

15 16 28 34 44 52

1 2 3 4

Ondersteunen bij de opname van voeding en vocht Ik heb geen zin in eten Ik lust geen groente Ik heb dorst Wat een heerlijk toetje

63 64 76 84 94

1 2 3 4 5 6 7 8

Hulp bij de uitscheiding Ik zal u even opfrissen Hoe leg ik dat uit?

Dat begrijp ik heel goed!

Nogmaals in het bewonersoverleg bespreken Kan die buurman z’n kop houden?

Het klopt wat je zegt Oh nee, niet braken alstublieft Dat maakt me even verlegen

105 106 116 124 134 142 148 154 162

1 2 3 4

Hulp bij mobiliteitsproblemen Ik wil heel graag zelf boodschappen doen Afstoffen? Ik? Ik zat hier de hele nacht Ik was toch je vriend?

171 172 182 192 200

Thema 3

Thema 4

Thema 5

9 10

1 2 3 4 5

Thema 2

5

3

deel11.indd 3

11-6-10 13:03

Thema 6

1 2 3 4 Thema 7

Bewaken van de vitale functies 1 Het moet nu juist wel 2 Dit is echt niet goed

Thema 8

1 2 3 4 Thema 9

1 2 3 4 Thema 11

Zorg voor het medicijngebruik Dat doe ik!

De juiste pil in het juiste bakje Hoe weet jij dat allemaal?

Medicijnen toedienen

Wonden verzorgen 1 Wat is daar nou prachtig aan?

2 Oh, wat een ellende

Thema 10

Zorg voor een evenwichtig activiteit- en rustpatroon Kan ik even met je praten?

Laat mij maar liggen, hoor Wat kan ik straks nog?

Mag ik al naar bed?

Reageren bij ongevallen en onvoorziene situaties Tjonge, wat een agressie Dit is de limit Ik zorg wel voor hulp Los ik dit simpel op?

Begeleiden van de zorgvrager bij ernstig ziek-zijn en overlijden 1 Praat jij dan voor mij 2 Laat mijn vader toch met rust Waarom juist nu?

209 210 218 228 238 251 252 262 271 272 282 292 302 313 314 324 335 336 348 358 372 381 382 392 402

Kernwoorden

410

Index

474

4

deel11.indd 4

11-6-10 13:03

Woord vooraf Over Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken De Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken zijn competentiegericht naslagmateriaal voor niveau 3 en niveau 4 van het gezondheidszorgonderwijs. Het uitgangspunt van Thieme Meulenhoff Zorg is het leveren van een bijdrage aan het opleiden van studenten tot competente beroepsbeoefenaars in de gezondheidszorg. De Basisboeken sluiten aan bij het competentiegericht opleiden, waarbij aan de beroepspraktijk gerelateerde theorie en leeractiviteiten vanaf het begin van de opleiding tot verzorgende/verpleegkundige centraal staan.

De theorie is toegankelijk geschreven en voorzien van veel praktijksituaties. Vragen en opdrachten doen voortdurend een beroep op het beroepsmatig handelen. Dit maakt de Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken tot een compleet product dat past in elk didactisch model. Het naslagmateriaal is gerelateerd aan de kerntaken en werkprocessen uit de nieuwe kwalificatiedossiers. Van hieruit is een vertaalslag naar de kernactiviteiten en beroepsprestaties eenvoudig te maken. Als zodanig is het naslagmateriaal goed te plaatsen in een onderwijsmagazijn. In combinatie met onze digitale producten vormt het een compleet en rijk geschakeerd aanbod aan lesmateriaal, dat ingezet kan worden binnen het competentiegericht leren. Deze variatie aan leermiddelen en werkvormen in combinatie met e-learning (blended learning) verhoogt het leerrendement en bevordert de zelfstandigheid van studenten.

Competenties Competenties zijn de vermogens van mensen om in bepaalde situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen. Een competentie is samengesteld uit kennis, inzichten, vaardigheden, houdingen en persoonlijke eigenschappen. Een competent persoon kan deze elementen ge誰ntegreerd en doelgericht inzetten om de juiste resultaten te bereiken. Er zijn drie typen competenties, namelijk: beroepscompetenties: de vermogens om in beroepssituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; leercompetenties: de vermogens om in leersituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; burgerschapscompetenties: de vermogens om in maatschappelijke situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen.

Voor verzorgenden, maar ook voor verzorgenden-in-opleiding zijn alle drie de soorten competenties van belang. Beroepscompetenties heb je nodig omdat je handelen een grote invloed heeft op het

5

deel11.indd 5

11-6-10 13:03

leven van mensen. Je hebt een beroep gekozen met een grote verantwoordelijkheid, temeer omdat je als verzorgende zelfstandig besluit, kiest en handelt. Je bent een professional met een eigen bevoegdheid. Leercompetenties zijn van belang omdat het beroep voortdurend in ontwikkeling is. Verplegingswetenschap, maar ook de medische en gedragswetenschappen zorgen onophoudelijk voor nieuwe kennis. Dat maakt het verzorgen/verplegen tot een vak waarin steeds weer nieuwe leersituaties ontstaan. Burgerschapscompetenties zijn belangrijk omdat het verzorgen midden in de samenleving gebeurt. Het contact met mensen staat altijd centraal. Verzorgsituaties zijn maatschappelijke situaties, ongeacht de zorgsetting.

De generieke boeken – dus ook dít boek, Anatomie en ziekteleer, deel 1 – zijn geschreven voor verzorgenden in opleiding. Dit boek gaat over alles wat van betekenis is bij het ondersteunen bij de persoonlijke basiszorg die je biedt aan de zorgvrager. Daarbij gaat het om het bepalen van de mate van ondersteuning op basis van de zorgbehoeften van de zorgvrager en de mogelijkheden die de zorgvrager en zijn naasten nog hebben. Ook het monitoren van de gezondheidstoestand van de zorgvrager en het hanteren van onvoorziene situaties komen aan de orde. Het boek bevat alle aspecten die van belang zijn om de competenties te ontwikkelen die je nodig hebt om vanuit een professionele beroepshouding de zorgvrager te kunnen ondersteunen bij zijn persoonlijke basiszorg.

Dit boek sluit aan bij de volgende kerntaak en werkprocessen: Kerntaak 1: Bieden van zorg en ondersteuning op basis van het zorgplan Werkproces 1.2: Ondersteunt bij persoonlijke basiszorg Werkproces 1.3: Biedt palliatief-terminale zorg Werkproces 1.6: Monitort de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied Werkproces 1.8: Hanteert crisissituaties en onvoorziene situaties Dit boek sluit aan bij de volgende kernactiviteiten en beroepsprestaties: Kernactiviteit: Ondersteunen bij het leven van alledag Beroepsprestatie: Begeleiden bij zelfzorg en mantelzorg Beroepsprestatie: Ondersteunen bij basisbehoeften Beroepsprestatie: Zorgen voor veiligheid Kernactiviteit: Zorgen in specifieke situaties Beroepsprestatie: Plannen en uitvoeren van eenvoudige verpleegtechnische vaardigheden Beroepsprestatie: Begeleiden bij verliesverwerking Het boek is ingedeeld in elf thema’s: Algemene inleiding Hulp bij de persoonlijke verzorging

6

deel11.indd 6

11-6-10 13:03

Ondersteunen bij de opname van voeding en vocht Hulp bij de uitscheiding Hulp bij mobiliteitsproblemen Zorg voor een evenwichtig activiteit- en rustpatroon Bewaken van de vitale functies Zorg voor het medicijngebruik Wonden verzorgen Reageren bij ongevallen en onvoorziene situaties Begeleiden van de zorgvrager bij ernstig ziek-zijn en overlijden Ieder thema bevat ĂŠĂŠn of meer onderwerpen. Aan het begin van elk thema kun je lezen welk werkproces behandeld wordt. Ieder onderwerp is opgebouwd uit theoretische leerstof over kennis, inzichten en houdingen die noodzakelijk zijn om je de betreffende competenties eigen te maken.

Het onderwerp start met een anekdote, een gebeurtenis of een ander voorbeeld. Je kunt je daardoor snel een beeld vormen van waar het onderwerp over gaat. Naast theorie komen praktijkvoorbeelden aan bod, die het mogelijk maken je te verdiepen in een levensechte situatie. Aan het eind van elk onderwerp vind je kennisopdrachten en een samenwerkingsopdracht. De kennisvragen zijn bedoeld om jezelf te toetsen. Als je alle vragen kunt beantwoorden zonder de tekst opnieuw te raadplegen, mag je ervan uitgaan dat je de leerstof in voldoende mate hebt begrepen. Door het uitvoeren van de samenwerkingsopdracht kun je de leerstof toepassen in een voor jou relevante situatie samen met anderen. De opdracht is zodanig uitgewerkt dat het mogelijk is het gewenste resultaat samen met anderen te bereiken zonder tussenkomst van de docent.

De auteurs hopen dat deze uitgave zal voldoen aan de eisen van de huidige student verzorgende. In ieder geval hebben zij geprobeerd de leerstof zodanig te presenteren dat: de inhoud relevant is voor het verzorgend beroep; de verwerking in iedere gewenste leervorm kan plaatsvinden; elk onderwerp onafhankelijk van andere onderwerpen bestudeerd kan worden.

De auteurs: Herry In den Bosch Agnes van Straaten-Huygen Wim Hendriks Eindredactie: Drs. J.P. Vaessen H.J.M. van der Ham

7

deel11.indd 7

11-6-10 13:03

Wer 1.2 1.6

8

deel11.indd 8

11-6-10 13:03

Thema Algemene inleiding In dit thema wordt uitgelegd hoe je deze titel op verschillende manieren kunt gebruiken. Omdat de inhoud van Anatomie en ziekteleer goed aansluit bij de software van i-care worden de meeste onderwerpen verspreid door deze titel behandeld. Je leert per software-context de theorie die je nodig hebt.

Omdat het daarnaast belangrijk is dat je de samenhang tussen de diverse onderdelen van het lichaam begrijpt, is het ook mogelijk om bepaalde stukken theorie achter elkaar te lezen. Als je bijvoorbeeld alles wilt weten over de ziekteleer, anatomie en fysiologie van het centrale zenuwstelsel, dan vind je in dit thema overzichtelijk welke onderwerpen je dan moet lezen. Je kunt zoeken op de volgende onderwerpen: het centrale zenuwstelsel; het skelet en de spieren; de bloedsomloop de urinewegen en het mannelijk geslachtsorgaan; de luchtwegen; de geslachtsorganen van de vrouw en voortplanting; de hormonen en stofwisseling; de spijsvertering; medicijnen en toediening van medicijnen.

Een nog uitgebreidere lijst van onderwerpen waarin deze titel is verdeeld, kun je vinden op de site www.i-care.nl. Deze lijst heet Inhoudsopgave Anatomie en ziekteleer.

Werkproces 1.2 Ondersteunt bij persoonlijke basiszorg 1.6 Monitort de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied

Thema 1

deel11.indd 9

9

11-6-10 13:03

1

Ziekteleer, anatomie en fysiologie

Ziekteleer houdt zich bezig met de beschrijving van ziekten. Ziekteleer bestudeert de oorzaken, de verschijnselen, het verloop, de behandeling en de gevolgen van ziekten. Je merkt aan mensen als het met hun gezondheid niet goed gaat. Maar je kunt de ziekteverschijnselen van een zorgvrager pas goed herkennen en begrijpen als je kennis hebt over het gezonde menselijk lichaam. Je zult daarom iets moeten weten van de anatomie van het menselijk lichaam: waar liggen de organen en de delen van het lichaam, hoe zien ze eruit en uit welke weefsels zijn ze opgebouwd?

De kennis over het gezonde lichaam zal je helpen bij het begrijpen van een ziekte of aandoening en bij de professionele zorgverlening.

10

deel11.indd 10

Thema 1

11-6-10 13:03

1.1 Ziekteleer Mensen geven vaak aan dat ze zich ‘niet lekker’ of ‘ziek’ voelen. De klachten die ze over hun gezondheid hebben, zijn gevoelens van onwel zijn. Dat zijn subjectieve symptomen. Deze klachten kunnen een aanwijzing zijn voor de richting waarin de stoornis gezocht moet worden. Een arts probeert door onderzoek van het lichaam verschijnselen waar te nemen. Hij zoekt naar objectieve symptomen. Door lichamelijk onderzoek (kijken, voelen en luisteren) krijg je meer informatie over de algemene toestand van iemand die ziek is. Met speciale apparatuur kun je informatie uit het inwendige van het lichaam verkrijgen. Aanvullende informatie krijg je door onderzoek te doen naar lichaamsvloeistoffen, zoals bloed, urine, weefselvocht en hersenvocht. Geluidsgolven (echografie), röntgenstralen of magnetische golven (MRI) brengen het inwendige lichaam in beeld. Sommige delen van het lichaam kun je met dunne, flexibele slangen bekijken (endoscopie). Het is ook mogelijk om een inwendig stukje weefsel ter plaatse van de afwijking weg te nemen en in het laboratorium te laten onderzoeken. Alle informatie bij elkaar geeft een duidelijker beeld van de ziekte die een zorgvrager heeft. Als je voldoende informatie over de aard van de ziekte hebt en er is vastgesteld op welke plaatsen in het lichaam de ziekte zich bevindt, kan een behandelplan worden gemaakt. Kennis van ziekteverschijnselen is belangrijk. Het geeft je een houvast om de toestand van een zorgvrager in te schatten. Bij bepaalde verschijnselen is er sprake van een alarmerende situatie. Dan moet je snel medische hulp inroepen. In minder dringende omstandigheden is enige kennis van de ziekte een hulpmiddel voor je. Je kunt dan beter begrijpen wat de mogelijkheden zijn van een zorgvrager in die toestand.

1.2 Anatomie en fysiologie Je moet ook iets weten van de anatomie van het menselijk lichaam: waar liggen de organen en de delen van het lichaam, hoe zien ze eruit en uit welke weefsels zijn ze opgebouwd? Maar met die kennis alleen ben je er nog niet. Je moet ook weten hoe de werking van de organen is, waar ze voor dienen en wat hun rol is in het gezond functioneren van het menselijk lichaam. De wetenschap die zich met de werking en functie van organen bezighoudt, heet de fysiologie. De woorden ‘anatomie’ en ‘fysiologie’ kun je ook aanduiden met ‘bouw’ en ‘werking’. Elk onderwerp in deze titel begint met de bespreking van ziekteverschijnselen van een bepaald deel van het lichaam, hoe het verloop van de ziekte is en wat je eraan kunt doen. In het tweede deel van het onderwerp vind je relevante informatie over de bouw en werking van hetzelfde deel van het lichaam.

Thema 1

deel11.indd 11

11

11-6-10 13:03

Voorbeeld EĂŠn van de dingen die je moet leren, is hulp bieden bij eten en drinken. Wat moet je doen wanneer de zorgvrager misselijk is of niet goed kan slikken? Als je de juiste beslissingen wilt nemen, dan moet je kennis hebben over deze ziekteverschijnselen. Maar het is net zo belangrijk dat je weet hoe de spijsvertering verloopt en welke organen daarbij een rol spelen. Als je een zorgvrager moet helpen die net een heupoperatie heeft gehad, is het van belang dat je iets weet over de ziekteverschijnselen. Om hem goed te kunnen verzorgen, heb je ook kennis nodig over de delen van het skelet, zoals de heup, het bekken, de onderrug en de benen.

In deze titel komen de meeste organen en delen van het lichaam aan de orde. Vaak worden ze afzonderlijk behandeld. Toch moet je nooit het grote geheel uit het oog verliezen. Het lichaam bestaat uit organen en delen die elk een herkenbare bouw en functie hebben, maar het zijn geen losse onderdelen. Al deze organen en aparte delen werken op een onlosmakelijke manier met elkaar samen. Het resultaat is een uniek individu met een eigen karakter, gedragingen en eigenschappen.

Over het centrale zenuwstelsel kun je informatie vinden in: Thema 2, onderwerp 2: multiple sclerose, prikkeloverdracht zenuwstelsel Thema 2, onderwerp 3: CVA, bouw hersenen, functies hersengebieden Thema 2, onderwerp 4: dementie, emotionaliteit en geheugen Thema 4, onderwerp 2: ziekte van Parkinson, piramidebaan, extrapiramidaal systeem Thema 4, onderwerp 6: coma, bewusteloosheid, bewustzijn Thema 6, onderwerp 1: multiple sclerose, impulsgeleiding skeletspieren Thema 6, onderwerp 2: dwarslaesie, ruggenmerg Thema 6, onderwerp 3: slaapstoornissen, slaap- en waakcentrum Thema 8, onderwerp 2: terminaal stadium, palliatief beleid, pijn Thema 10, onderwerp 2: agressie, stress Thema 11, onderwerp 1: overlijden, verschijnselen van de dood, spraakstoornissen, spraakcentra van de grote hersenen Thema 11, onderwerp 2: emoties, depressie, fysiologie van het huilen

12

deel11.indd 12

Thema 1

11-6-10 13:03

Over het skelet en de spieren kun je informatie vinden in: Thema 5, onderwerp 1: chronisch reuma, bouw en functie gewrichten Thema 5, onderwerp 2: rugklachten, tillen en gebruik van spieren Thema 5, onderwerp 3: contracturen, werking skeletspieren Thema 5, onderwerp 4: atrofie, dystrofie, spierstofwisseling Thema 8, onderwerp 4: artrose, gewrichten Thema 10, onderwerp 4: botbreuken, botten Over de bloedsomloop kun je informatie vinden in: Thema 3, onderwerp 3: uitdroging, vochtbalans Thema 6, onderwerp 4: vormen van CVA, doorbloeding hersenen, hersenvliezen Thema 9, onderwerp 1: rode wonden, decubitus, doorbloeding van de huid, wondgenezing Thema 9, onderwerp 2: gele wonden, wondinfectie, weefselvloeistof en lymfe Thema 10, onderwerp 3: trombose, bloedvatenstelsel Thema 11, onderwerp 3: angina pectoris, hartinfarct, de hartspier Over de urinewegen en het mannelijk geslachtsorgaan kun je informatie vinden in: Thema 4, onderwerp 3: incontinentie, bouw urinewegen en blaasfunctie Thema 4, onderwerp 4: infecties door katheters bij mannen, bouw mannelijk geslachtsorgaan Over het onderwerp luchtwegen kun je informatie vinden in: Thema 2, onderwerp 1: virussen, griep, koorts, temperatuurregulatie Thema 2, onderwerp 5: bacteri毛n, luchtweginfecties, bouw luchtwegen/longen Thema 8, onderwerp 1: COPD, toedieningsvormen medicatie, ademhalen Over het onderwerp hormonen, geslachtsorganen vrouw en voortplanting kun je informatie vinden in: Thema 4, onderwerp 8: menstruatiestoornissen, menstruele cyclus Thema 7, onderwerp 1: borststuwing, vloeien, inscheuren, borstvoeding, bloeddruk en pols Thema 7, onderwerp 2: infecties in het kraambed, baarmoeder, hormonen v贸贸r, tijdens en na de bevalling Over het onderwerp hormonen en stofwisseling kun je informatie vinden in: Thema 10, onderwerp 1: diabetes mellitus, glucosestofwisseling

Thema 1

deel11.indd 13

13

11-6-10 13:03

Over het onderwerp spijsvertering kun je informatie vinden in: Thema 3, onderwerp 1: eetstoornissen, slikstoornissen, opname eten en drinken, slikmechanisme Thema 3, onderwerp 2: vermagering, energiebalans en voedingsstoffen Thema 3, onderwerp 4: tekort voedingstoffen, eenzijdige voeding, volwaardige voeding Thema 4, onderwerp 1: obstipatie, bouw dunne en dikke darm Thema 4, onderwerp 5: laxeermogelijkheden, werking dunne en dikke darm Thema 4, onderwerp 7: misselijk en braken, peristaltiek in het maagdarmkanaal Over het onderwerp medicijnen en toediening van medicijnen kun je informatie vinden in: Thema 8, onderwerp 3: medicijnen, stofnaam en merknaam. De verwerking van medicijnen in het lichaam Thema 8, onderwerp 4: toedieningsvormen van medicijnen

Wer 1.2

14

deel11.indd 14

Thema 1

11-6-10 13:03