The Optimist NL 170 september oktober 2016

Na de brexit: kansen voor een nieuw europa ploeteren en paddo’s: 2 visies op de bijbel kara moses: mijn spirituele pad naar activisme

tHeoptimist.NL € 9,75 september/oktober 2016 / Nr. 170

BP

Waarom wij wat meer rechterhersenhelft kunnen gebruiken

PL US NA : VE NE TU RB DE UR OR RL IN GE AN N D

Breinbreker

Voor meNseNpLiCHteN! p. 14

ee n VooRh

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 1

VERANDER JE BREIN EN JE HART ‘James Doty laat zien hoe we allemaal het verschil kunnen maken.’

– De dalai lama Waar komen liefde, genegenheid, plezier en geluk vandaan? Het brein of het hart? Neurochirurg James Doty onderzoekt het aan de hand van de levenslessen die hij op jonge leeftijd leerde.

In Magisch brein, magisch hart combineert hij zijn bijzondere levensverhaal met de wetenschap achter mindfulness en compassie, en vertelt hij hoe we ons leven fundamenteel kunnen veranderen door te luisteren naar ons brein en ons hart open te stellen.

NU IN DE BOEKHANDEL WWW.LEVBOEKEN.NL

2 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

welkom

Ode aan de optimist ‘Hoera, 6!’ Nee, dit was Niet de tekst op een verjaardagskaartje. Het was

een hartenkreet van een lezeres die in een e-mail een moment van blijdschap wilde delen. Onze recente beslissing om de frequentie van dit prachtblad omhoog te schroeven van vier naar zes nummers per jaar werd door haar – en nog vele anderen – enthousiast ontvangen. Fijn te horen!

Dat geldt ook voor de terugkeer van de webinars. Voor sommigen is het nog onwennig, thuis aan de computer blijven om samen te zijn met anderen. Maar ons webinar met Sheida Mohebbi (weet u wel, die in onze vluchtelingenspecial berichtte vanuit Oranje) bracht zowel verdieping als inspiratie. En het werkt kinderlijk eenvoudig: na aanmelding op onze website ontvangt u in de e-mail een link, waarmee u op uw scherm live een interview door een van onze redacteuren kunt bijwonen. Wilt u een vraag stellen aan de hoofdgast? Dat kan, heel simpel, door een bericht te sturen (dat mag zelfs vooraf).

Doe dus vooral mee, aan ons komende webinar op 27 september. Onze hoofdgast is dan Lisette Thooft. U kent haar ongetwijfeld van de vele artikelen en columns die ze al voor ons heeft geschreven. Voor deze uitgave schreef ze over de noodzaak om in ons leven, en ook in onze samenleving, de rechterhersenhelft verder te stimuleren. Lisette zal online worden ondersteund door Arie Bos, de arts die in zijn boek Mijn brein denkt niet, ik wel overtuigend afrekende met het modieuze fabeltje dat wij mensen zijn te reduceren tot een stel neuronen.

Blader dus door naar pagina 38 voor het artikel en meld u daarna op de vernieuwde website aan voor dit webinar. Onder de deelnemers aan het webinar verloten wij vijf exemplaren van Kom uit je hoofd, het boek van Lisette Thooft, dat – zo liet ze ons weten tijdens het schrijven van ons omslagartikel – net zo goed had kunnen heten: Kom uit je linkerhersenhelft.

Overigens werkt Lisette voor ons alweer aan een volgend omvangrijk artikel: een artikel over het nut van angst. We zijn erg benieuwd naar uw inbreng voor dit thema. Waar bent u bang voor? Wat doet u om angst niet te voelen? Hoe hebben uw angsten u sterker gemaakt? Hoe heeft u uw angst overwonnen? We lezen uw ervaringen en ideeën graag! Mail ons: redactie@theoptimist.nl.

Eerder schreven we al over ons lezerspanel (waarvoor we op dit e-mailadres nog steeds aanmeldingen krijgen), waarin we deelnemers vragen af en toe mee te denken over dit unieke blad. Maar we willen eigenlijk nog méér van u horen.

Vertel ons uw ideeën voor verhalen. Vertel ons over uw eigen projecten en initiatieven. Over hoe onze optimistische verhalen uw leven nog beter kunnen ondersteunen.

We stellen u vanaf dit nummer ook aan elkaar voor. Onze achterpagina, ons laatste woord, ruimen we in voor onze lezers. Hier kunt u vertellen wat optimisme en volharding voor u betekenen. We horen graag van u.

foto: pieter de swart

ZUIDERZEEMUSEUM ENKHUIZEN

PS: Tijdens een creatieve redactieborrel hebben we besloten om een playlist op Spotify samen te stellen met de beste optimistische muziek. We konden moeiteloos heel wat geschikte hits uit de mouw schudden. Maar vanaf hier is het ook aan u. Welke liedjes moeten er nog bij?

U kunt onze playlist vinden via www.theoptimist.nl/muziek-voor-optimisten.

Suggesties kunnen naar info@theoptimist.nl.

Namens het Nederlandse team, Partner

Roland pluut, uitgever •

rp@theoptimist.nl

Met dank aan

Medewerkers • lisette Thooft. met ingang van dit nummer nemen we afscheid van haar als columnist, maar u kunt blijven genieten van haar schrijven. Voor deze uitgave meldde Lisette zich op de haar karakteristieke, enthousiaste wijze met een idee voor wat ons omslagartikel werd. ‘ik lees nu een superinteressant boek van iain mcGilchrist’, schreef ze ons in een e-mail. over de hersenhelften: links zit het detail, rechts het geheel – en waarom het noodzakelijk is voor onszelf en de samenleving om te leren de rechterkant dominant te maken. ‘ik ben pas op een kwart, maar het is heel inspirerend!’ dat werd haar artikel ook en, naar onze eigen inschatting, ook het webinar, waarin u met haar deze materie verder kunt verdiepen. Zie pagina 38 • Kenan malik. we zijn trots op het essay van deze brits-indiase politiek commentator dat we in dit nummer mogen brengen. we kennen hem als één van de meest interessante denkers op het gebied van universeel humanisme, vrije immigratie en culturele diversiteit.

Zijn analyse van de kloof tussen politiek en burger, die zo schrijnend zichtbaar is geworden na de uitslag van het britse referendum over een brexit, is volgens ons een haarscherpe en relevante bijdrage aan het debat over de toekomst van europa. Zie pagina 20 • nils elzenga. Het idee kwam van hemzelf: een reportage, in tekst en beeld, over de onverwacht rijke natuur in steden en op industrieterreinen. in Nederland, want Nils, die jaren vanuit senegal werkte als afrika-correspondent, zoekt als freelance journalist en fotograaf de verhalen ook weer wat dichter bij huis. Na zijn bezoek aan het amsterdamse diemerpark meldde hij ons: ‘ik heb mijn ogen uitgekeken.’ en toen hij tekst inleverde: ‘Het was een te gek artikel om te maken.’ en, zouden we willen toevoegen: om te lezen!

Zie pagina 24

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 1

Optimaliseer je ervaar dagelijks de voordelen van een abonnement. nog geen lid? Meld je dan nu aan via www.theoptimist.nl/nu

Hersenhelften Zes edities per jaar

Zes gratis webinars (voor abonnees)

Beter nieuws‌ voor jou‌ en voor de wereld

leven, elke dag!

Het Optimist lidmaatschap brengt: oplossingsgericht nieuws en dagelijkse inspiratie.

PrOfi teer nu!

nu â‚Ź 9 ,95 pe of â‚Ź 84 r maand ,- per ja ar

= gratis toegang tot Het online arcHief (voor abonnees)

dagelijks optiMistiscH nieuws

www.theoptimist.nl/nu

38 omslagartikel

Rechts de meester, links de dienaar

24

verborgen natuur

20

Een nieuw Europa

34

Leren van autisme

Inhoud September/oktober 2016

60

48

ploeteren en paddo’s

Natuurlijk verhalen NIEuwS

20 Een nieuw Europa Dankzij de verrassende keuze van de Britten om uit de Europese Unie te treden, kunnen we de massale onvrede omvormen tot idealen als solidariteit en democratie.

Plus: ‘Democratie is óók voor domkoppen’ Kenan Malik over de elitaire vrees voor het volk.

REpORTAgE

24 De natuur is onder ons Planten en dieren gedijen prima op totaal onverwachte plekken, in het hartje van de stad, of op een industrieterrein. Een bezoek aan drie van de meest onwaarschijnlijke natuurparadijzen in Nederland.

INTERvIEw

34 Anders omgaan met autisme Ze leerde om te gaan met autisme en hoogsensitiviteit door te kijken naar wat wél goed gaat. Onlangs schreef Merel Boogaard er een boek over. ‘Ik besefte dat ik het zélf moest doen.’

OMSLAgARTIkEL

38 Hersenhelften Lisette Thooft dook in de literatuur over onze hersenhelften – en leerde dat het complexer (én interessanter) is dan vaak wordt gedacht. Zo ontdekte ze dat de samenleving wordt gedomineerd door de linkerhelft en dat het tijd is dat te veranderen.

Plus: In gesprek met Iain McGilchrist, een Britse psychiater.

BEELDvERHAAL

14

48 De inspiratie van

ONDERSTROOM, MET ONDER MEER:

Mensenrechten? Mensenplichten, zult u bedoelen

de natuur

Literatuur brengt wetenschappers samen

Als we de wetten van de natuur begrijpen en opvolgen, kunnen we een belangrijke stap zetten naar duurzaamheid, geluk en zingeving.

Een essay in tekst en beeld.

Laat vluchtelingen maar werken Het spirituele pad naar activisme 75

THEMA

MEDIAMIX, MET ONDER MEER:

Super mind: een oproep om ons bewustzijn te ontwikkelen

60 Nieuwe visies op

de Bijbel

Een anti-zelfhulpboek voor een beter leven

Twee bijzondere boeken zetten alles wat we denken te weten over de Bijbel op zijn kop. Twee keer een fragment.

Twee keer een interview met de auteur.

Een (soort van) handboek voor een optimistisch leven vASTE RuBRIEkEN

62 Dagboek van

de mensheid

Is de Bijbel geschreven om de moeizame landbouwrevolutie betekenis te geven en om ons bekend te maken met onnatuurlijke concepten als eigendom en de overheersing van vrouwen?

68 Het psychedelische

evangelie

Konden de vroege christenen het heilige ervaren door middel van heilige planten: paddenstoelen?

1

voorwoord

6

Dialoog

8

Ode aan: Zen Honeycutt

10 Ode aan: kaos Temple 12 goed nieuws 14 Onderstroom 33 Column: geertje Couwenbergh 47 Column: Harry Starren 75 Mediamix 80 Lezer in beeld: Lida van gijlswijk

colofon

Dialoog

The OpTimisT wOrdT gemaakT dOOr:

plannen

saskia Geleedts, ruud Hanou, Jurriaan kamp, sabina knezevic, els kwaks, brian de mello, roland pluut, Joep simonis en marco Visscher. meT medewerking van:

Ilse Ariëns, Geertje Couwenbergh, Anne Douqué, Dore van Duivenbode, Nils elzenga, ton maas, kenan malik, kara moses, Harry starren, Lisette thooft en Anne Vegterlo. meT inbreng van Onze amerikaanse cOllega’s:

rick Greer, Andrea mota en Narda Zacchino. en meT dank aan:

merel boogaard, svend brinkmann, Jerry en Julie brown, Lida van Gilswijk, mary macVean, Iain mcGilchrist, kai michel, kara moses, Carel van schaik en rob Williams. en naTuurlijk meT dank aan u! prakTische infOrmaTie:

De jaarprijs voor het lidmaatschap is € 84,00. bel 088-1102010 of mail naar theoptimist@ spabonneeservice.nl voor de portotarieven in binnen- en buitenland. kijk voor de verschillende lidmaatschapsvormen en de voorwaarden op onze website, www.theoptimist.nl/lidmaatschap.

U kunt zich voor een lidmaatschap aanmelden via s.p. Abonneeservice. Dat kan per post: postbus 105 2400 AC Alphen aan den rijn t 088-1102010 (kantooruren) U kunt ook een mail sturen naar theoptimist@spabonneeservice.nl of zich online aanmelden via www.theoptimist.nl/lidmaatschap Als u graag de engelstalige, internationale editie ontvangt, kunt u contact opnemen met: the Intelligent optimist, 268 bush street, #4419, san Francisco, CA 94104, UsA. i www.theoptimist.com e info@theoptimist.com bent u slechtziend, blind of dyslectisch of heeft u een andere leeshandicap. the optimist verschijnt ook op cd. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op een voorgelezen the optimist. telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedico.nl

Wat was ik blij met de laatste uitgave en de bijgevoegde brief over jullie plannen.

GreeTje van KooTen

Enkele maanden geleden overwoog ik mijn abonnement op te zeggen, omdat ik The Optimist in het Engels minder goed kon lezen, maar vooral omdat ik het te weinig op Nederland gericht vond. Ik heb jullie dat ook geschreven en naar bleek, waren er meer lezers met deze kritiek.

Gelukkig hebben jullie met deze kritiek wat gedaan. Wat was ik blij met de laatste uitgave en de bijgevoegde brief over jullie plannen. Ik lees weer vrijwel alle artikelen en blijf zeker geabonneerd!

Greetje van Kooten

Wending

Vanochtend eindelijk tijd gevonden om op m’n gemak The Optimist – ik heb nog immer de neiging om Ode te schrijven – open te slaan. Ik ben heel blij met de wending die jullie maken voor ‘mijn’ blad. Een tijdschrift dat ik meer ervaar als een veranderingsrichting, een beweging, een ‘club’ waar ik graag aan deelneem.

Afgelopen jaar gaf ik mijn lidmaatschap het voordeel van de twijfel; er waren net iets teveel plannen die ik niet uit de verf zag komen en ik vroeg me zelfs af, met pijn in het hart, of mijn lijfblad het zou overleven... Ik ontvang jullie nieuwe plannen dan ook met heel veel enthousiasme!

Charlotte Puyman

elan

Wat fijn dat jullie met veel elan weer jullie schouders willen zetten onder de Nederlandse Optimist.

Yvonne Metaal

Webinar

Dankjewel, Sheida Mohebbi, voor je antwoord op mijn vraag over ontmoetingen tussen vluchtelingen. Ik onderschat waarschijnlijk de diepe angst, hoewel ik zie hoeveel stress de onzekerheid oplevert.

De onderlinge concurrentie, daar had ik niet aan gedacht. Dat klopt. Ik wilde dat de COA sneller was in de behandeling, en sneller antwoord gaf op een aanvraag.

Heel frustrerend dat we daar als vrijwilligers weinig tot niets aan kunnen doen.

Janny ter Meer

Website

Jaren geleden las ik de Ode regelmatig.

Door persoonlijke omstandigheden was 6 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

ik jullie een beetje uit het oog verloren, maar toen mijn partner pas met een exemplaar aankwam, begon het te kriebelen om jullie weer te lezen. Zojuist heb ik jullie site bezocht. De responsieve versie werkt niet goed en is slecht leesbaar en qua stijl komt het wat achterhaald over. Ik wil niet meteen erg pessimistisch doen, dat past ook slecht natuurlijk, dus om het over de optimistische boeg te gooien: u kunt dit beter, daar ben ik van overtuigd. De vernieuwing die u uitdraagt in uw artikelen en uw meningen, laat die ook op uw site zien! Ik hoop ergens in de toekomst een vernieuw(en)de site te mogen aantreffen.

Inge Boele Naschrift: Dank voor uw feedback! We zijn inderdaad bezig nieuwe functies aan de website toe te voegen, en de site verder te verbeteren. Doel is deze vernieuwde website in oktober online te brengen. Als u ideeën heeft lezen we die graag. Over de voortgang houden we u komende uitgave weer op de hoogte.

Vluchtelingenlied

Al jarenlang lezen we hier thuis The Optimist met veel genoegen. De laatste editie stond in het teken van vluchtelingen. Dank jullie wel hiervoor. Waarop ik dacht u deze e-mail te sturen om u te vertellen over ons vluchtelingenlied Wij zijn de kinderen.

Omdat we veel met kinderen werken en kinderen de grootste slachtoffers zijn van deze vlucht, heeft Muziekschool Muziekopmaat uit Nijmegen eind vorig jaar belangeloos een Vluchtelingenlied gemaakt. Want al deze wanhopige mensen op de vlucht gaan ons aan het hart – vooral de kinderen die geen enkel keuze hebben en misschien niet eens begrijpen wat hen overkomt. Het is een lied voor en door kinderen. Een lied waar we heel trots op zijn. Onze bijdrage aan dit schrijnende vraagstuk. Zie en beluister op internet: youtu.be/kyNphR3b9D0.

Wij zijn de kinderen staat ook op de website van Serious Request en is gedraaid rond Kerstmis in Het Glazen Huis om geld in te zamelen voor het goede doel. Binnen twee dagen hadden we ons streefbedrag bij elkaar. Al het ingezamelde geld is ten goede gekomen aan Het Rode Kruis, het actiedoel van Serious Request.

Elke keer als we de kinderen vragen om het lied ergens live te zingen, staan zij en

hun ouders weer enthousiast paraat. Een aantal keren hebben we het live gezongen voor vluchtelingen en bezoekers in opvangcentra, waar kinderen met vluchtelingen aan tafel hebben gezeten en waar zij werden getrakteerd op een Syrische maaltijd, ondertussen in hun gebrekkig Engels communicerend met elkaar. Ontroerend om te zien. Maar waar het hart op de juiste plek zit begrijpen mensen elkaar met enkele woorden.

U zou ons een groot plezier doen door deze link verder te sturen in uw netwerk, zodat heel veel mensen het lied gaan bekijken en beluisteren. Een vermelding in The Optimist mag ook als u dat een goed idee vindt. Succes met jullie fantastische blad.

Leon van Mook Nijmegen Naschrift redactie: Bij deze. En u bedankt voor het mooie initiatief!

steenpapier

Wat een leuk idee om het schrijfblokje van steenpapier mee te sturen. Door het papier te voelen, te vouwen en erop te schrijven werd het artikel veel duidelijker.

Dank jullie wel deze nieuwe ontwikkeling zo concreet te hebben gemaakt. Ik las trouwens dat er nog wel wat kunststof in het steenpapier zit. Hopelijk is dat in de toekomst ook niet meer nodig.

Naschrift redactie: Op het bijgevoegde notitieblokje van steenpapier kregen we veel reacties. Sommigen hebben ook gekeken hoe het papier reageerde op verbranden en op nat worden. Er is zelfs bewezen door een van de lezers, J. Collier dat een vliegtuigje gevouwen van steenpapier ook vliegt (zie https://youtu.be/pyLqqmnNT4I en https://youtu.be/KeiLAdTSDCM).

Ondertussen hebben we al signalen dat er gewerkt wordt om het steenpapier zonder polyetheen-toevoegingen te maken. Zodat het nog beter recyclebaar wordt. Wanneer het zover is, dan melden we dit.

onderstroom

Als frequent lezer van The Optimist (voorheen Ode) en als iemand met enige kijk op merkbeleving vraag ik me iets af... Ik doe dit aan de hand van een voorbeeld. Veilig Verkeer Nederland (VVN) werd door samenwerkingsverbanden 3VO, maar is inmiddels al jaren weer VVN. Ode werd The Optimist, maar moet na ruim drie jaar nog steeds aangeven ‘voorheen Ode’ om aan te geven wat The Optimist is. Mijn idee: werk samen met de internationale uitgever, maar onder de vertrouwde naam Ode (kroniek van de onderstroom). Wanneer jullie toch bezig zijn de Nederlandse versie naar jullie hand te zetten...

Folkert Jan Boersma Amersfoort Naschrift redactie: Ode was/is inderdaad een prachtige naam...

inTussen op TwiTTer @geertjecouwenbergh Verheugd om de nieuwe columnist te zijn bij @theoptimistNL. De editie met mijn eerste column is net uit! @sheidamohebbi Interview met mij voor 75 min via Youtube & Google+ & de site van the optimist. Geweldig om te doen. Dank #theoptimist voor het vertrouwen.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 7

Foto: sCot WItter

Ode aan...

8 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Zen Honeycutt, VS Zet het op het etiket Toen haar zoon lasT kreeg van allergieën, had Zen Honey-

cutt wel een idee waar het aan lag: zijn dieet. er zit namelijk nogal wat in ons voedsel dat er volgens haar niet in thuis hoort. Genetisch gemoficeerde organismen (ggo’s) zijn de schuldige, meent zij, want die zouden allergenen onbedoeld kunnen overdragen.

Daarom waarschuwt Honeycutt andere moeders voor de risico’s.

Haar voornaamste doel verwoordt ze strijdbaar: ‘moeders de informatie verschaffen die ze nodig hebben om te waken over de gezondheid van hun kinderen en hun gezin.’

Het enige waar Honeycutt om vraagt, is transparantie. Ze weet ook wel dat er duizenden wetenschappelijke studies zijn, waarin wordt geconcludeerd dat ggo’s veilig zijn voor zowel onze gezondheid als die van het milieu. maar ze vreest dat de financiële belangen van de grote agrotechbedrijven de resultaten beïnvloeden. ‘ons voedsel is veranderd’, zegt ze. ‘Het is het landbouwsysteem met al zijn chemische stoffen dat daarvoor verantwoordelijk is.’

Via haar organisatie, moms Across America, wil Honeycutt ervoor zorgen dat etiketten melding maken van het gebruik van ggo’s. In zo’n zestig landen geldt zo’n wettelijke verplichting. Dat is zo in europa, maar ook in landen als senegal en saoedi-Arabië. maar in de Verenigde staten – waar zeker 90 procent van alle soja, maïs en suikerbieten genetisch is gemodificeerd – is het voor consumenten onmogelijk om de informatie daarover te vinden op het etiket. Hun enige keuze is te kiezen voor biologisch: een garantie dat er geen gebruik is gemaakt van de moderne veredelingstechnieken en de bijbehorende pesticiden. maar niet iedereen kan het zich veroorloven biologische voeding te kopen.

De 42-jarige Honeycutt, moeder van drie kinderen in Irvine, Californië, kan bogen op een aantal successen. Whole Foods, de populaire keten van natuurvoedingszaken, heeft besloten om vanaf 2018 vermelding van ggo’s op levensmiddelverpakkingen verplicht te stellen. De Campbell soup Company ging akkoord met verplichte vermelding’. Andere bedrijven hebben naar aanleiding van klachten door consumenten hun producten ggo-vrij gemaakt.

Intussen heeft de staat Vermont op 1 juli een wet laten ingaan voor verplichte etikettering, terwijl andere staten dergelijke wetten overwegen. onder de bevolking is steun voor zo’n maatregel. Uit een enquête van The New York Times bleek dat 93 procent van de Amerikaanse consumenten graag ziet dat ggo’s op levensmiddelen worden vermeld. Honeycutt: ‘We gaan door en geven niet op.’ | mary macVean

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 9

Ode aan...

Kaos Temple, Llanera, Spanje Foto: DAvID rAmos/getty ImAges

Gij zult skaten Wekelijks sluit in nederland één kerk haar deuren en maandelijks één klooster. sommige krijgen een nieuw leven als woonhuis, boekhandel of cultureel centrum. Dat kan creatiever.

In Llanera, in Noordwest-spanje, heeft het begrip hergebruik van religieus erfgoed een nieuwe dimensie gekregen. Het skatecollectief Church brigade toverde de verlaten santa barbara-kerk om in een hip skatepark. Het project kreeg de naam kaos temple. beeldend kunstenaar okuda san miguel heeft op ieder vlak kleurrijke, geometrische schilderingen aangebracht en de negentiendeeeuwse kerk zo getransformeerd tot een waarachtig skateparadijs, een nieuwe pelgrimsplaats voor skateliefhebbers. overigens is in de leegstaande st. Josephkerk in Arnhem een skatehal ingericht. | els KWAKs

10 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 11

Goed nieuws De nederlandsche Bank wil dat in 2019 alle bankbiljetten worden gemaakt van duurzaam katoen. momenteel wordt in 70 procent van de 18 miljard bankbiljetten die in omloop zijn biologisch of fairtrade katoen gebruikt.

Daarmee geldt nederland als europese koploper.

M

ensen die regelmatig fietsen lopen 20 procent minder kans op diabetes type 2. Hoe meer tijd op de fiets, des te kleiner het risico. De onderzoekers van de Zuid-Deense universiteit corrigeerden hun resultaten voor andere factoren, zoals gewicht, eetgewoontes, alcoholgebruik en andere vormen van beweging. Netbeheerder stedin pleit ervoor om nieuw gebouwde huizen niet langer op gas aan te sluiten. ‘We vinden het niet meer maatschappelijk verantwoord, omdat we in 2050 een klimaatneutrale samenleving willen zijn’, meldt het bedrijf. Volgens stedin en andere netbeheerders zijn er voldoende alternatieven, zoals elektrisch koken en stadsverwarming. De eU-landen hebben beloofd hun nationale plafonds voor de uitstoot van schadelijke stoffen te verlagen. Daarmee verwachten ze het aantal vroegtijdige sterfgevallen door vervuilde lucht in 2030 bijna te hebben gehalveerd ten opzichte van nu. staatssecretaris sharon Dijksma (milieu) is blij met het resultaat. ‘We zorgen met deze afspraak voor een flinke gezondheidswinst.’ WhatsApp-groepen kunnen het aantal inbraken flink doen afnemen. Dat blijkt uit ervaringen in Weert, Nederweert en Leudal. De daling van het aantal inbraken is in deze Limburgse gemeenten gemiddeld 30 procent. bij een WhatsApp-groep kunnen deelnemers elkaar via de mobiele telefoon waarschuwen bij verdachte omstandigheden. Hulpgeld kan het beste direct worden overgemaakt aan de slachtoffers van een ramp, stellen hulporganisaties. momenteel wordt slechts 6 procent van de humanitaire hulp wereldwijd in contant geld verstrekt. Waar hulp in natura, zoals voedsel of materialen, niet altijd aansluit bij de specifieke behoeften van de ontvanger, geeft contant geld mensen de mogelijkheid het uit te geven aan wat voor hen het meest nodig is. ook wordt zo de plaatselijke markt ondersteund. Fruit, vlees, maar ook koekjes van biologische herkomst zijn de laatste jaren fors toegenomen in populariteit. Volgens het economisch bureau van AbN Amro geven Nederlanders steeds meer uit aan biologische voeding. Vorig jaar maakte de markt voor biologische producten een kleine 3 procent uit van het totale budget voor voeding.

12 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Naar verwachting stijgt dit het komende jaar naar 5 procent. Volgens de analyse is deze toename toe te schrijven aan de trend dat mensen steeds meer letten op hun gezondheid. De economen van de bank denken dat de bio-omzet voorlopig in de lift blijft zitten, met een gemiddelde groei van 7 procent per jaar. Na Jumbo heeft nu ook Action aangekondigd te stoppen met de verkoop van frisdrank waar een van zes omstreden kleurstoffen in zitten. Het gaat om de nummers e102, e104, e110, e122, e124 en e129. samen worden ze de ‘southampton six’ genoemd, nadat onderzoek van de universiteit in die engelse stad had aangetoond dat ze hyperactiviteit bij kinderen kunnen veroorzaken. De Chinese overheid wil de vleesconsumptie met de helft terugbrengen en meer groenten op het menu zien. De maatregelen kunnen helpen om zowel de gezondheid van de burgers als het milieu te verbeteren. Vijfentwintig jaar geleden at de Chinees gemiddeld nog 13 kilo vlees per jaar, als luxe lekkernij, nu is dat 63 kilo. Nieuwe richtlijnen van het ministerie van Gezondheid moeten de dagelijkse vleesconsumptie terugdringen. Volkswagen twijfelt openlijk aan de toekomst van de dieselauto. topman matthias müller heeft aangegeven dat het steeds moeilijker en duurder wordt om nog schone diesels te maken en merkte op dat elektrische auto’s juist goedkoper worden. ‘We moeten ons afvragen of we nog wel veel geld moemeer positief nieuws iedere dag? ten stoppen in de doorontwikkeling van de diesel’, aldus müller. In de komende schrijf u in voor jaren brengt de autofabrikant zo’n dertig elektrische modellen op de markt.

The optimist Daily, onze De leiders van de Verenigde staten, Canada en mexico hebben een belangrijk dagelijkse e-mail met akkoord afgesloten, waarin staat dat in 2025 de helft van de gezamenlijke elekhet beste nieuws: triciteitsbehoefte van duurzaam opgewekte stroom afkomstig is. een woordwww.theoptimist.nl/ nldaily voerder van president obama benadrukt dat de kostprijs van schone energie veel sneller daalt dan een aantal jaren geleden nog voor mogelijk werd gehouden.

staatsbosbeheer gaat zo’n honderdduizend populieren aanplanten. De actie is bedacht om de oer-hollandse boomsoort te behouden. De populier raakt in het gedrang, omdat andere houtsoorten populairder zijn geworden.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 13

onderstroom

bijdragen: els KwaKs, anne VegTerlo, marco Visscher

samenleVing

Het vergeten nut van plichten wanneer er een mannenrechTenbeweging is, moeTen we nieT eens praTen oVer ‘de farce Van iedereen die maar rechTen opeisT’, zoals gandhi sTelde?

WereldWijd zijn er ongeveer driehonderd men-

senrechten. Dertig jaar geleden waren dat er amper twintig. Die rechten worden doorgaans afgedwongen door activisten die opkomen voor de belangen van minderheidsgroepen. Daarom worden ze in het algemeen verwelkomd. Maar wie de internationale verdragen kritisch tegen het licht houdt, kan concluderen dat ze weinig impact hebben gehad.

Dat was anderhalf jaar geleden althans de conclusie van Eric Posner, hoogleraar internationaal recht aan de gerenommeerde rechtenfaculteit van de Universiteit van Chicago. In zijn boek, The twilight of human rights law, zette hij uiteen waarom wetgeving rondom mensenrechten doorgaans niet werkt. ‘Verdragen en wetten die zijn opgesteld om mensenrechten te waarborgen, beschermen de mensenrechten niet’, zei hij teleurgesteld in een interview in Vrij Nederland. ‘Ze maken in de praktijk geen of nauwelijks verschil voor het leven van mensen.’ Hij beriep zich op diverse empirische studies van politiek wetenschappers.

In plaats van nóg meer rechten op te stellen voor nóg meer achtergestelde groepen, is het

14 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

niet eens tijd om wat minder te praten over onze rechten en meer over onze plichten? Immers, wie onze verplichtingen negeert, ontkent mogelijk een bewezen manier om allerlei misstanden en onrecht aan te kaarten, vooral op mondiale schaal.

Zo redeneert Samuel Moyn, een hoogleraar rechtsgeschiedenis aan Harvard. Plichten zijn volgens hem opvallend afwezig in discussies over mensenrechten.

Er is geen Universele Verklaring van de Verantwoordelijkheden van de Mens, er zijn geen internationale mensenplichtenorganisaties. Filosofe Onora O’Neill wees er dertig jaar geleden al op en Moyn citeert haar met instemming. Beiden vinden dat dit gemis de bescherming van onze rechten kan beschadigen. Zo zijn er maar weinig Amerikanen – tot aan de president aan toe – die uit het internationaal ondertekende recht om vrij te zijn van marteling de vertaalslag maken naar een verantwoordelijkheid om marteling te voorkomen, bestraffen en verbieden.

Millennialang waren plichten onderdeel van onze morele orde. Sterker, afgedwongen door religieuze leiders beschikten we vrijwel uitsluitend over plichten

– soms verwoord in geboden – en hadden we slechts ‘recht’ op een hiernamaals, mits de bewakers van de hemelpoort toegang verleenden. Westerse ethiek draaide dan ook om plichten. Immanuel Kant gaf er een revolutionaire wending aan: de vrijheid van mensen om hun eigen doelen te kiezen. In de praktijk ging het evenwel nog altijd om een reeks aan plichten; dat was nu eenmaal de taal die werd gesproken en verstaan.

Tijdens de Verlichting werd het idee van rechten geïntroduceerd. Het was een verademende bevrijding van de dwingende verplichtingen die onlosmakelijk waren verbonden aan de kerk, waarvan de almacht in twijfel werd getrokken. Maar de individuele vrijheid die werd gepropageerd, was altijd ingebed in een maatschappelijke context. Rechten waren nooit bedoeld als een vrijbrief om je te onttrekken aan de samenleving; ze waren altijd beschouwd als sociale constructies.

Vandaag zien we een voortdurende uitbreiding van mensenrechten. Posner zei het in Vrij Nederland zo: ‘Er is een zorgwekkende neiging om allerlei belangen te vertalen naar een universeel mensenrecht.

We zijn op het punt beland dat elke politieke uitkomst kan worden opgevat als het achterstellen van een bepaalde groep, die zich daarop zal inspannen om er een universeel mensenrecht van te maken.’ In juli was er in Londen de internationale conferentie van de mannenrechtenbeweging, die erop wijst dat zij recht hebben op dezelfde ‘bevoorrechten’ die vrouwen wettelijk zouden hebben...

Dit moderne Tijdperk van Mensenrechten, ontdaan van een publieke taal rondom plichten, is volgens Samual Moyn historisch ongekend. In een essay voor Boston Review schrijft hij: ‘Als de planeet in brand staat, is de oplossing dan een persoonlijk recht om een gezond milieu, of een collectieve plicht om de aarde te behouden voor toekomstige generaties?’

Het is duidelijk wat Mahatma Gandhi had gevonden van deze ontwikkeling. Toen hij in 1947, een jaar voor zijn dood, door de net opgerichte UNESCO werd gevraagd bij te dragen aan een bundel beschouwingen op mensenrechten, weigerde hij. ‘Van mijn wijze, maar ongeletterde moeder heb ik geleerd’, schreef hij in een antwoord, ‘dat alle rechten die het waard zijn te verdienen en behouden voortkomen uit verplichtingen. Het recht om te leven komt ons slechts toe als we ons houden aan de plicht tot burgerschap van de wereld.’

Dat standpunt had ze bij de Verenigde Naties niet moeten verbazen, overigens. Al in 1909 had Gandhi in Hind Swaraj, zijn pleidooi voor een zelfstandig India, geklaagd over ‘de farce van iedereen die maar rechten opeist en niemand die aan plichten denkt’.

En toen hij tijdens de Tweede Wereldoorlog was gevraagd voor steun aan een verdrag voor ons recht om vrij te zijn van oorlogsmisdaden had hij geantwoord dat er beter een kosmopolitisch handvest verplichtingen moest komen: een getuigenis van wat wij als mens aan elkaar verplicht zijn. Gandhi’s oproep om plichten voorop te stellen, was een reflectie van een zelfbewust wereldburgerschap.

Plichten zijn opvallend afwezig in discussies over mensenrechten.

Waarom zijn dergelijke bezwaren nú opnieuw relevant? Onze wereldwijde, onderlinge afhankelijkheid wordt steeds dwingender, redeneert Moyn, maar de taal van mensenrechten heeft nog niet geleid tot een krachtige visie op onze collectieve, planetaire verantwoordelijkheden. ‘Hoewel we ernstige milieuschade en toenemende ongelijkheid waarnemen,’ schrijft Moyn, ‘denken maar weinigen eraan om iets op te pakken van Gandhi’s kosmopolitische verantwoordelijkheid, die zou kunnen helpen om deze mondiale bedreigingen te adresseren.’ | marco Visscher september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 15

onderstroom naTuur

weTenschap

Nieuwe soorten Het ondergrondse spoorWegnet

van Londen heeft een eigen mug. Deze soort heeft zich ooit afgescheiden van de gewone steekmug, bovengronds, en kan zelfs niet langer paren met zijn voorouders. Deze Londense ‘underground mosquito’ is een voorbeeld van hoe nieuwe ecosystemen, bijvoorbeeld in de stad, kunnen leiden tot het ontstaan van nieuwe soorten.

Want hoewel wij als mensen ervoor zorgen dat soorten uitsterven, zorgen we er óók voor dat er soorten bijkomen. Onderzoek van de universiteit van Kopenhagen laat zien hoe. Zo resulteert domesticatie in nieuwe dier- en plantsoorten. Zeker zes van ’s werelds veertig belangrijkste landbouwgewassen zijn zo ontstaan.

De jacht zorgt weliswaar soms voor het verdwijnen van soorten, maar ook leidt het ertoe dat dieren nieuwe eigenschappen ontwikkelen. Dat gaat soms zo ver, dat een nieuwe soort ontstaat. Dat gebeurt ook wanneer dieren verhuizen, bijvoorbeeld doordat ze per ongeluk meereizen in een reiskoffer en op de nieuwe locatie paren met andere soorten. Met name bij planten komt dit scenario veel voor. Naar schatting zijn op die manier in de afgelopen driehonderd meer nieuwe plantensoorten bijgekomen dan er verdwenen zijn. Het is onbekend hoeveel soorten er zijn ontstaan als gevolg van menselijke activiteiten.

londense meTromug

16 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Lang leve literatuur doordat WetenscHap zicH steeds verder specialiseert, worden onderzoekers steeds minder toegankelijk voor mensen buiten hun vakgebied. Zo blijft een productieve uitwisseling van ideeën en zienswijzen vaak uit. Literatuur haalt hen echter uit hun biotoop en kan een nuttige brug slaan. Dat blijkt uit ervaringen aan de universiteiten van Cambridge en Gent.

Daar hebben ze een maandelijks podium gecreëerd waar docenten en hoogleraren uit alle disciplines vertellen over hun passie voor hun favoriete literatuur.

Vorig academiejaar organiseerde de Universiteit Gent in kunstencentrum Vooruit een publiek debat rondom wetenschappers en literatuur. Zo verraste genetica-expert Koen Goethals met zijn enthousiasme voor De druiven der gramschap van John Steinbeck; Petra De Sutter, hoogleraar geneeskunde, sprak lovend over het werk van Mikhail Boelgakov; en klinisch psycholoog Stijn Vanheule prees Bezonken rood, de oorlogsroman van Jeroen Brouwers. Na de eerste jaargang van de serie Belezen wetenschappers oor-

deelde Yves T’Sjoen, hoogleraar moderne Nederlandse literatuur aan de Universiteit Gent, ‘meer dan ooit overtuigd’ te zijn dat ‘universitaire onderzoekers buiten hun comfortzone verrassend uit de hoek komen’.

Op de website van weekblad Knack redeneert T’Sjoen dat de schotten tussen faculteiten te vaak leiden tot het verlies van een breder perspectief. ‘Literatuur slaagt erin het spectrum open te trekken en de microscopische blik te verruimen.’ Dat is relevant, vindt hij, ‘omdat je aan de idiosyncrasie van bescheten wetenschappers niet veel hebt, niet als gesprekspartner, niet als student, niet als gemeenschap’.

Enkele wetenschappers hebben zelfs onomwonden gepleit voor introductie van het vak literatuur op andere faculteiten.

‘Omdat goede romans je een beter arts maken’, meent Dominique Benoit, hoofd van de intensieve zorg aan het Universitair Ziekenhuis Gent. ‘Ze helpen je de patiënt te begrijpen, er empathie voor op te brengen. Literatuur zou verplicht moeten worden voor alle studenten geneeskunde.’

immigraTie

Laat ze maar werken Hoe Help je vlucHtelingen met een

verblijfsvergunning het snelst inburgeren?

Door te zorgen dat ze de taal beheersen?

Met een cursus Nederlandse cultuur?

Of door ze te laten werken? Dat laatste, dachten de bedenkers van initiatieven als Werken zonder grenzen, Incubators for immigrants en het Utrechtse restaurant Syr. Want werk draagt bij aan een positieve identiteit. Zo zijn ze minder afhankelijk van anderen en kunnen ‘zij’ zich meer onderdeel voelen van ‘wij’.

Door Syr heeft de 30-jarige Iyad Nakawah uit Damascus nu een baan. Hij vluchtte anderhalf jaar geleden vanuit de Syrische hoofdstad naar Nederland en woont nu samen met zijn broer en vrouw in Utrecht. Hij is blij met zijn werk, zegt hij, want thuis op de bank zitten, vindt hij vreselijk. ‘Als je de taal niet spreekt en niemand kent,’ zegt Nakawah, ‘is het heel lastig een baan te vinden.’

Bij Syr, dat in juni de deuren opende, werken Utrechters samen met (voormalige) vluchtelingen in de keuken en de bediening. Het restaurant is na een crowdfundingsactie opgezet om statushouders aan werk te helpen en hen op die manier in staat te stellen een netwerk op te bouwen. De winst die Syr maakt, gaat onder meer naar het UAF, een stichting die zich inzet voor werk en onderwijs van hoger opgeleide vluchtelingen.

Nakawah werkt er als barman en bediende. Het is een goede manier om Nederlandse vrienden te maken, vindt hij.

‘En andersom leren Nederlandse mensen onze cultuur kennen. Het is daarom veel beter en duurzamer om vluchtelingen op deze manier te helpen, in plaats van ze bijvoorbeeld alleen geld te geven.’

Initiatieven zoals deze zijn er meer.

Sinds de grote toestroom van vluchtelingen naar Europa proberen talrijke vrijwilligers op de een of andere manier bij te dragen aan oplossingen voor de problemen. Werden er aanvankelijk dekens, kleding en speelgoed ingezameld voor directe nood, inmiddels richten veel projecten – ook die van ondernemers en bedrijven – zich op een duurzaam verblijf.

Zo heeft Siemens speciale stageplaatsen voor vluchtelingen en biedt het Duitse

autoconcern Daimler hen trainingen aan om met machines te leren werken. Op kleinere schaal probeert het in Amsterdam gevestigde Incubators for immigrants mensen te helpen met het oprichten van een bedrijf. Ondernemende vluchtelingen kunnen een businessplan indienen, waarop een Nederlands netwerk van experts de meest veelbelovende plannen ondersteunt met advies en begeleiding.

Werken zonder grenzen werkt als een uitzendbureau voor vluchtelingen met een verblijfsvergunning. Via een online platform worden zij in contact gebracht met werkgevers die vacatures hebben. Hoewel er nog niemand officieel ‘gematcht’ is – in de zomer begon de eerste pilot en in september begint het programma pas officieel – zijn de eerste reacties positief.

Gijs van Bilsen, een van de bestuursleden van Werken zonder grenzen, ziet meer voordelen dan alleen het werk. Immigranten die werken, zegt hij, ‘betalen belasting en dragen bij aan onze samenleving. Velen van hen krijgen op die manier makkelijker een woning en daardoor komt er ook weer meer ruimte in azc’s.’

Frank Smit is een van de werkgevers

die vacatures uit hebben staan. Hij heeft een ICT-bedrijf in Groningen. Samen met vier andere lokale bedrijven uit die sector heeft hij zich gemeld bij Werken zonder grenzen. Vanaf september bieden zij samen tien vluchtelingen een betaalde baan of stageplek. Smit: ‘Als iemand noodgedwongen naar Nederland komt en een verblijfsvergunning krijgt, laten we dan als samenleving ook proberen deze mensen een kans te geven en zich welkom te voelen.’

Voor Smit zit er ook een heel praktische reden aan zijn deelname: ‘Wij zijn altijd op zoek naar goede mensen. Een divers team vinden we belangrijk, juist omdat de veranderingen in software heel snel gaan.

Dan kun je leren van elkaars zienswijzen.’ | anne VegTerlo

oproep Wilt u met uw organisatie bijdragen? meld u aan op www.werkenzondergrenzen.nl of www.incubatorsforimmigrants.com

bij resTauranT syr werKen uTrechTers samen meT (ex-)VluchTelingen in KeuKen en bediening.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 17

onderstroom commenTaar

inspiraTie

‘Een optimist ziet misschien het licht waar het niet is, maar waarom moet de pessimist het altijd uitblazen?’ michel de sainTpierre, schrijVer en journalisT (1916-1987)

18 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Ik geef mezelf voor de een boeddhiste legt uit waarom het spirituele pad ons dient te voeren naar activisme.

‘Wanneer je geWeld, hebzucht en bekrompenheid op volle kracht in werking ziet, baan je dan een weg naar de kern ervan, terwijl je je opent naar de lucht en in contact blijft met de aarde.’ Deze regel uit de Shambhala Warrior Mind-training citeerde ik stilletjes, terwijl ik met twaalf anderen een gat knipte in het hek rond Heathrow, het vliegveld in West-Londen. Het is een jaar geleden nu. Het was half vier ’s nachts en we baanden ons een weg naar de startbaan.

Daar bouwden we gehaast een fort van stalen pijpen waar we ons in verschansten. Het doel: ervoor zorgen dat er geen vliegtuigen meer konden opstijgen Dit was onze vredelievende, geweldloze actie tegen het voortrazende geweld van klimaatverandering. De slachtoffers zijn voornamelijk mensen die in armoede leven in ontwikkelingslanden. Zij doorstaan al eeuwenlang allerlei vormen van geweld; klimaatverandering is hiervan het nieuwste hoofdstuk.

Met de beperkte middelen die wij tot onze beschikking hadden, was het barricaderen van de startbaan de meest effectieve daad. We voorkwamen dat er ruim 4500 ton CO2 in de atmosfeer terechtkwam, wat gelijkstaat aan de jaarlijkse uitstoot van negenhonderd huishoudens. De overheid beantwoordde onze actie evenwel met nóg meer geweld: de gevangenis.

Gelukkig trok de rechter zijn dreigement in om ons celstraf te geven, dankzij de grote verontwaardiging over de harde straf in de media, in de maatschappij en zelfs in het parlement.

De staat houdt de geweldsstructuur in stand met behulp van wetten en handelsverdragen, maar ook vanwege het stuitend gebrek aan een betekenisvol klimaatverdrag. Daarom hebben bedrijven het recht om winst te maken ten koste van het leven op aarde – en de politie bewaakt dat recht plichtsgetrouw. Denk aan het cordon van de oproerpolitie dat twee jaar geleden een colonne van vrachtwagens begeleidde naar een schaliegasveld in Balcombe.

Activisme is een belangrijk onderdeel van mijn boeddhistische levensstijl. Het stelt me in staat mijn geweldloze principes uit te dragen. In mijn ogen telt structureel geweld, opgevat als onrecht jegens groepen burgers, net zo zwaar als fysiek geweld tegen een individu. Voor mij is het net zo belangrijk om deze vorm op vredelievende manieren tegen te gaan.

In mijn principes van geweldloosheid laat ik mij leiden door het ethische boeddhistische beginsel om niet te doden en geen levens te schenden, maar

te handelen vanuit liefdevolle vriendelijkheid. Op persoonlijk vlak betekent dit dat ik mijn schadelijke gedrag zo veel mogelijk probeer te beperken, door bijvoorbeeld geen vlees te eten en vriendelijk te zijn tegen de mensen in mijn omgeving. Op grotere schaal spring ik in de bres voor welke vorm van leven dan ook, en onderneem ik actie met anderen.

Als daad van liefdevolle vriendelijkheid heb ik mezelf laten vastketenen aan het hek van een schaliegasboorterrein, zodat geen giftige chemicaliën de aarde in konden worden gepompt. Ik heb mezelf laten vastlijmen aan de voordeur van een PR-bedrijf om aan de wereld duidelijk te maken dat het de schending van mensenrechten in dictatoriale regimes verhult.

Mijn activisme annex boeddhisme houdt in dat ik een vurige solidariteit tentoonspreid met alle soorten leven en levende wezens, in het bijzonder met wezens die geen stem hebben. Je steunt ze als ze in moeilijkheden zijn, strijdt met hen voor rechtvaardigheid en onderneemt actie wanneer geld boven het leven wordt gesteld. Vriendelijkheid betekent dat je aandacht geeft aan alle wezens – niet alleen aan hun vreugde en welzijn, maar ook aan hun pijn en verdriet.

Vrijgevigheid werkt voor mij op dezelfde manier.

Het grootste cadeau dat ik kan geven is mezelf, mijn leven. Ik geef mezelf voor de wereld. Onze persoonlijke vrede, bevrijding en ontwikkeling zijn uiteindelijk allemaal verbonden met de vrede, bevrijding en ontwikkeling van onze mondiale samenleving. Met dit ideaal als mijn fundament wordt mijn leven een gift. Ik verkies een leven van integriteit en solidariteit boven een leven van veiligheid en gemak. De dingen die ik te bieden heb, zijn mijn tijd, energie en liefde, maar ook mijn privacy, veiligheid, bescherming en comfort. Zelfs mijn vrijheid.

Het principe van eerlijkheid gaat volgens mij verder dan zuiver zijn in gesprekken met de mensen in je omgeving. Het gaat er ook om dat je de waarheid spreekt tegen machthebbers. Het gaat erom dat je geweld, onderdrukking en onrecht benoemt. Het gaat erom dat je de veroorzakers daarvan ter verantwoording roept.

Het spirituele pad is vaak gericht op persoonlijke ontplooiing. Dat is zeker belangrijk wanneer we de wereld willen veranderen. Maar als je je volledig bewust wilt zijn van het leven hier en nu, zul je moeten begrijpen uit welke vernietigende machtsstructuren onze samenleving is opgebouwd. Conformeer je daar niet aan en strijd ervoor om ze te veranderen. Die twee beginselen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zoals de zenpriester angel Kyodo Williams schreef: ‘Zonder innerlijke verandering kan er geen uiterlijke verandering zijn. Zonder collectieve veran-

wereld

dering doet geen enkele verandering er werkelijk toe.’

Boeddha leerde ons dat al onze daden gevolgen hebben, en dat ons leed voortkomt uit het besef dat ons ‘ik’ is afgescheiden van de wereld. Maar deze principes gelden ook op sociaal niveau. De gevolgen van onze acties, ofwel ons karma, noemen we karma vipaka: de vruchten die we plukken van onze daden.

Wat is ons collectieve karma vipaka? Klimaatverandering, uitputting van natuurlijke bronnen, extreme ongelijkheid, economische crises, ecologische crises...

We kunnen onze collectieve karma en karma vipaka veranderen door collectief te handelen.

Dus pleeg rebelse daden van vriendelijkheid, spreek met radicale eerlijkheid, ontwricht de status quo met vriendelijkheid en stel je hart open voor de strijd, want het is een strijd voor het leven. Een betekenisvol leven, een leven van integriteit en verbinding, een leven voor iedereen. Een levensvoedende visie van samenwerking in plaats van concurrentie, van solidariteit in plaats van egoïsme, van vrijgevigheid in plaats van hebzucht. Laten we de handen ineenslaan en onze leefomgeving overspoelen met liefde, samen met anderen de tirannieke structuren afbreken, en ons recht opeisen om te leven alsof de wereld ertoe doet. dit artikel is met toestemming overgenomen van Resurgence & Ecologist (mei/juni 2016), een brits tijdschrift voor spiritueel activisme. meer informatie: www.resurgence.org

20 jaar geleden

Ode #10 sept./okt. 1996

kara moses is journalist, activist en boeddhist. na een protestactie om het vliegverkeer op het Londense vliegveld Heathrow stil te leggen, kreeg ze dit jaar zes weken voorwaardelijke celstraf opgelegd wegens erfvredebreuk met ‘intentie van provocatie’. Ze is op twitter te volgen: @kara_L_moses.

Meer MacHt voor de burgeMeester! Het is een roep die vrij recentelijk klinkt, onder meer dankzij een boek van Benjamin Barber, die beredeneert dat steeds meer staten falen. Zijn analyse – de nationale staat is te klein voor de grote problemen en te groot voor de kleine – was twintig jaar geleden, toen ‘globalisering’ een modewoord was, de kern van ons omslagthema. Daarin werd de stad niet als een vloek omschreven, maar als een oplossing. ‘Het wordt tijd dat lokalisering aan bod komt.’

Bij toeval stuiten we in dat nummer ook op een essay van commentator Kenan Malik. De auteur van het essay over de Brexit op pagina 20 van dit nummer liet zich destijds verrassend kritisch uit over mensen die het zo betreuren wanneer een taal uitsterft en vrezen voor culturele vernietiging. ‘Hoe universeler we kunnen communiceren, hoe dynamischer onze cultuur zal zijn.’ En nog een mooie vondst: de eerste opgetekende woorden van Tijn Touber, die in een vaste rubriek met telkens een andere gast een ode brengt aan: God. ‘Zonder God zou ik nergens meer in geloven.’ Later zou hij zich aansluiten bij de redactie.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 19

nieuws

Kansen voor een nieuw europa

na de keuze voor een Brexit schudt de politiek op haar grondvesten. Dat is goed, schrijft Kenan malik. het stelt ons in staat om te zoeken naar de werkelijke reden van de massale onvrede – en zodoende een passend antwoord te vinden, waarin idealen als solidariteit en democratie een plek hebben.

Door Kenan maliK

H

et besluit van de Britse kiezers om te vertrekken uit de Europese Unie heeft onverbiddelijk twee kenmerken van de politiek in onze moderne samenleving blootgelegd: de diepe onvrede van het volk over de gevestigde politiek, en de verlamming van de politieke klasse door deze onvrede.

Een belangrijke bijdrage aan de Brexit-overwinning werd geleverd door een curieuze coalitie van verschillende groepen. Het was geen verrassing dat de traditionele Conservative-stemmers in de Britse graafschappen en voorsteden tegen lidmaatschap van de EU stemden. Maar het was een grote schok voor veel experts dat er ook een grote vijandigheid heerst in traditionele Labour-gebieden.

De belangrijkste slogan van de Leavecampagne was Take back control: neem 20 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

de controle weer over. De Remain-aanhangers deden het af als een holle, betekenisloze frase. Maar voor veel groeperingen die tot de lagere klasse van Groot-Brittannië worden gerekend, en die met grote veranderingen te maken hebben gekregen waar ze geen invloed op hadden, raakte dit een gevoelige snaar. In de woorden van de Amerikaanse filosoof Michael Sandel: ‘Een van de grootste missers van de grote politieke partijen is dat ze het verlangen van hun kiezers om enige invloed te hebben op de krachten die hun leven regeren niet serieus hebben genomen, en niet hebben benoemd.’

In de jaren vijftig van de vorige eeuw bestond zeventig procent van de Britse mannelijke beroepsbevolking uit arbeiders die met hun handen werkten, niet slechts met hun vingertoppen aan een computer. Bijna tien miljoen mensen waren lid

van een vakbond. De Labourpartij had sterke banden met de arbeidersklasse.

De zogenoemde ‘naoorlogse consensus’ – de Keynesiaanse economische ideeën werden algemeen geaccepteerd, industrie en diensten werden publieke bedrijven, de welvaartsstaat werd gecreëerd – stelde vakbondsleiders in staat om invloed uit te oefenen op het overheidsbeleid. In de arbeidersgemeenschappen – niet alleen in Groot-Brittannië, maar in heel Europa – kweekte dit een zeker zelfbewustzijn en het geloof dat de gewone man inspraak had in het politieke proces.

Dat is allemaal verdwenen. In de jaren tachtig raakte het vrijemarktbeleid in zwang. De verwerkende industrie is vrijwel geheel verdwenen. Openbare diensten zijn uitgehold en wegbezuinigd. Vakbonden zijn buitenspel gezet. In heel Europa hebben sociaaldemocratische partijen hun

banden met de traditionele achterban uit de arbeidersklasse grotendeels verbroken.

In Nederland sprak toenmalige ministerpresident Wim Kok over het ‘afschudden van de ideologische veren’ als een bevrijdende ervaring.

De maatschappij is verder uiteengereten en versplinterd geraakt dankzij identiteitspolitiek: het idee dat de samenleving kan worden onderverdeeld op basis van biologie, afkomst of religie. Ondertussen lijkt de wereld veel instabieler te zijn geworden. De sociale vereniging die de arbeiders voorheen identiteit, solidariteit, en zeker ook waardigheid verschafte, is verdwenen.

Konden ‘gewone mensen’ ooit regeringen omver werpen, vandaag de dag zijn ze het mikpunt van minachting en spot geworden. Men heeft het over Sjonnies en Anita’s, over Tokkies in trainingspakken.

Voor politici en journalisten zijn buurten met sociale woningen synoniem voor lamlendigheid en broeinesten van criminaliteit en uitkeringsfraude. Hun kleding, accent, muzieksmaak en vrijwel alles waar ze zich mee bezig houden worden belachelijk gemaakt in tv-series, films en kranten. ‘Ze dienen als humoristisch vermaak’, volgens de analyse van de Britse politiek journaliste Nathalie Bloomer. ‘De enige andere bevolkingsgroep die in de pers zo wordt neergesabeld zijn de immigranten.’

Door deze ontwikkelingen is boosheid ontstaan bij een groot deel van de bevolking. Ze voelen zich monddood gemaakt.

Ze hebben het gevoel niet vertegenwoordigd te zijn in de politiek en geen toegang te hebben tot allerlei instanties. Bovendien is de politieke kaart herschikt. De grote politieke scheidslijn in Europa ligt tegenwoordig niet meer tussen links en rechts,

tussen de sociaaldemocraten en de conservatieven, maar tussen hen die zich thuis voelen in – of ten minste bereid zijn zich aan te passen aan – de nieuwe, geglobaliseerde, technocratische wereld, en hen die zich buitengesloten en machteloos voelen.

De uitslag van het EU-referendum geeft deze scheidslijn perfect weer.

‘D

e controle weer overnemen’ is vertaald in de wens om de grenzen te beschermen, de nationale cultuur te verdedigen en immigranten buiten de deur te houden. Dat is niet onbegrijpelijk. Voor veel mensen is immigratie een symbool geworden van onacceptabele veranderingen.

Het is echter belangrijk op te merken dat de sociale en economische veranderingen waardoor delen van de lagere klasse zijn buitengesloten niets te maken hebben met immigratie. september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 21

Het is vanwege de wijze waarop immigratie door beide zijden van het politieke spectrum in de afgelopen halve eeuw is behandeld, dat zij zo zijn gaan denken.

Politici hebben de economische noodzaak voor immigranten erkend, maar ze hebben ook altijd over immigratie gesproken alsof het een fundamenteel maatschappelijk probleem betrof. En wanneer er vanuit de samenleving kritiek op immigratie klonk, lieten politici zich al te snel laatdunkend uit over de critici die racistisch zouden zijn en zouden weigeren om een rationele visie te ontwikkelen.

Dus we hebben een curieuze mix van noodzaak, angst en minachting, waardoor migranten en hun critici zijn gestigmatiseerd en waardoor onbewust een zekere vijandigheid is gecreëerd jegens een politieke elite die niet in staat is gebleken om te luisteren naar de zorgen rondom immigratie. Omdat economische en politieke veranderingen zijn geframed als een cultureel verlies, worden mensen met een andere cultuur gezien als bedreiging.

Dit is de kern: doordat linkse politici niet in staat zijn geweest om het tekortschieten van de democratie, zowel in eigen land als op Europees niveau, aan te pakken, en niet wisten om te gaan met het gevoel van de gewone man sociaal buitenspel te staan, is bij veel mensen een progressief verlangen naar een demo-

cratische stem vervlochten geraakt met reactionaire argumenten over immigratie en nationalisme.

Veel stemmers uit de traditionele arbeidersklasse voelen zich in de steek gelaten door de sociaaldemocratische partijen en hebben die idealen aan de kant gezet, omdat ze hun relevantie hebben verloren.

In plaats daarvan richten ze zich op de populistische politici, omdat zij beloven om hen – zo lijkt het – hun stem, en een piepklein beetje controle, terug te geven.

In de nasleep van het referendum hebben degenen aan de andere kant van de politieke scheidslijn echter niet de fundamentele oorzaken van deze onvrede aangekaart. Hun antwoord bestaat uit dezelfde standpunten die juist zovelen hebben gedreven tot een Brexit-stem. De Remain-aanhangers fulmineren tegen de ‘idioten’ en ‘xenofoben’ die zich makkelijk hebben laten misleiden door de leugens uit het andere kamp. Velen van hen hebben een tweede referendum geëist om het resultaat van het eerste ongedaan te maken. Ze hebben parlementsleden – onder wie veruit de meesten vóór Brits lidmaatschap van de EU zijn – met klem gevraagd om alle stappen richting een Brexit te saboteren, in het belang van de proteststemmers die niet beter wisten.

Met andere woorden: ze behandelen het volk en het democratische proces met

precies dezelfde minachting die de kloof tussen de politieke elite en grote delen van het electoraat heeft veroorzaakt.

De reacties op de Brexit en de opkomst van Donald Trump vertonen overeenkomsten. In beide gevallen heeft menig commentator het probleem omschreven als ‘te veel democratie’. Volgens een invloedrijke opiniemaker zijn ‘elites belangrijk’, omdat ze ‘het onmisbare ingrediënt zijn om de democratie voor zichzelf te behoeden’. Of, zoals journalist Matt Taibbi het spottend omschreef: ‘Wie denkt dat het zin heeft om mensen het recht te ontnemen om fouten te maken, had waarschijnlijk vanaf het begin af aan al geen respect voor hun recht om beslissingen te nemen.’

Het enige gevolg van deze polarisatie zal zijn dat de huidige afkeer van de politieke klasse alleen maar groeit, en dat de steun voor de populisten en de extreemrechtse partijen wordt aangewakkerd. Marine le Pen van het Franse Front National heeft de uitslag aangegrepen als een overwinning voor de standpunten van haar partij en de ideologische broeders en zusters in andere landen. Le Pen kreeg zelfs ruimte in The New York Times voor een opiniestuk, waarin ze de ‘moed’ van het Britse volk roemde om ‘hun vrijheid te omarmen’ en de rest van Europa op te roepen tot een ‘Lente van het volk’.

Het is weerzinwekkend om de leider

‘Democratie is óók voor domkoppen’ In gesprek met kenan malik over de elitaire vrees voor het volk.

U hekelt de suggesties onder intellectuelen, uitgesproken na de keuze voor een Brexit, dat domme, onwetende burgers een land of heel continent in chaos storten. Waarom?

‘Het idee van democratie wordt ernstig ondermijnd wanneer wordt gedacht dat er een elite nodig is om het volk in toom te houden, omdat het te impulsief, bevooroordeeld of irrationeel zou zijn om te mogen stemmen. Dergelijke opvattingen worden mainstream in moderne samenlevingen, ook in de Verenigde staten, waar de opkomst van Donald trump in deze termen wordt geduid.’

22 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

van een extreemrechtse, racistische partij zich de taal te horen toe-eigenen van vrijheid en onafhankelijkheid. Maar ze kan dit alleen maar doen, omdat partijen zoals de hare zijn toegelaten tot dit terrein.

Linkse partijen hebben het laten gebeuren dat dergelijke politici een deel van hun traditionele achterban hebben kunnen overnemen.

Groeperingen zoals UKIP in GrootBrittannië, Front National in Frankrijk of de PVV in Nederland teren op hun racistische aanhang. Maar veel andere bevolkingsgroepen voelen zich óók tot deze partijen aangetrokken: niet omdat deze mensen racisten zijn, maar omdat deze partijen schijnbaar de enige organisaties zijn die uitdrukking willen geven aan hun onvrede.

O

p dit moment lijkt Groot-Brittannië een verdeelde natie zonder een geloofwaardige regering en met een lamgeslagen oppositie. Er is geen visie of eenduidig beleid om het land door de crisis heen te loodsen. Maar dit gaat niet alleen over de Brexit. Deze crisis – die, geheel volgens het cliché, tegelijk een kans is – gaat over een economisch en sociaal beleid dat hele gemeenschappen te gronde heeft gericht, en het volk het gevoel heeft gegeven monddood te zijn.

Het is een kans voor politici om niet

Geeft u eens voorbeelden van dergelijke opvattingen.

‘De filosoof en socioloog slavoj Žižek noemde referenda onpraktisch om transnationale uitdagingen aan te gaan en ziet liever dat een elite de keuze van het volk “discreet begeleidt”. evolutiebioloog richard Dawkins klaagde dat het oneerlijk is wanneer “simpele zielen” en “domkoppen” complexe, historische beslissingen mogen nemen. er kwamen zelfs suggesties voor een “epistocratie”, waarin politieke invloed wordt gedistribueerd naar kennis, zodat geleerde en belezen mensen méér politieke zeggenschap hebben, of waarin je een test zou moeten afleggen om toestemming te krijgen om te mogen stemmen.’

Wat vindt u mis met die uitspraken en suggesties?

langer immigranten te bestempelen als zondebok, maar om de bezuinigingen en het democratisch tekort aan te kaarten die de werkelijke oorzaak van het ongenoegen zijn.

Het is een kans om in gesprek te gaan met misnoegde stemmers, om hen niet langer weg te zetten als ongeïnformeerde racisten, maar om oprecht te luisteren naar hun zorgen.

Het is een kans voor de linkse politieke partijen die hun achterban uit de lagere klasse hebben zien vertrekken om in te zien dat de top-downstructuren van de EU kunnen worden vervangen door een van de grond af opgebouwde pan-Europese solidariteit om de volkeren in Europa – en daarbuiten – te verdedigen tegen het neoliberale, reactionaire beleid in zowel

de nationale als Europese politiek.

Dit zijn niet alleen Britse vraagstukken.

Het zijn vraagstukken waar alle Europese landen nu mee worstelen. Het gaat er niet om hoe Londen en Brussel hun vechtscheiding gaan regelen, maar hoe wij, als volkeren van het hele continent, omgaan met de dieper gelegen crises rondom solidariteit, rechtvaardigheid, democratie en waardigheid.

Het gaat er uiteindelijk om hoe wij kunnen werken aan een meer universeel Europees ideaal, dat zal bepalen hoe ons continent eruit komt te zien. een kortere versie van dit essay is eerder gepubliceerd in de Zweedse krant Expressen (30 juni 2016), waaruit we dit artikel met toestemming hebben overgenomen.

Kenan malik

politiek commentator, die onder meer schrijft voor The Guardian en The New York Times. Hij is auteur van diverse boeken op het raakvlak van politiek en wetenschap, zoals The meaning of race (een zoektocht naar de filosofische en politieke wortels van het idee van ras), From fatwa to jihad (met kritiek op multiculturalisme als beleidsinstrument voor culturele diversiteit) en The quest for a moral compass (een geschiedenis van moraliteit). malik, geboren in India, opgegroeid in manchester en woonachtig in Londen, studeerde neurobiologie en wetenschapsfilosofie. Hij blogt op www.kenanmalik.wordpress.com en twittert via @kenanmalik.

‘De echo’s van oude vooroordelen, uit periodes waarin het stemrecht uiteindelijk werd uitgebreid naar arbeiders, vrouwen en zwarten, zijn onmiskenbaar. Francis Galton, grondlegger van de eugenetica, had bezwaren tegen democratie die niet veel afwijken van hoe de hedendaagse politieke, culturele elite denkt over democratie. Galton keurde het af dat stemrecht werd uitgebreid naar mensen uit “ongewenste” klassen. Hij was ervan overtuigd dat een democratie onhoudbaar was wanneer “ongeschikte” mensen zouden mogen meepraten.’

Bedoelt u dat critici als Dawkins en Žižek er eugenistische ideeën op nahouden?

‘Nee, zij uiten slechts de vrees en minachting onder de elite voor het idee dat gewone mensen het recht hebben om politiek beleid te vormen. Vandaag komt

dat anti-democratische sentiment, net als honderd jaar geleden, van zowel links als rechts, van zowel conservatieven als zelfbenoemde progressieven. Zij belijden weliswaar mondelinge steun aan het idee van democratie, maar uit alles blijkt dat ze een probleem hebben met te véél democratie.

Ze keuren democratie goed zolang ze de juiste resultaten produceert. maar wie zo redeneert, heeft geen idee wat democratie is. Het hele punt is dat in een democratie iedereen evenveel te zeggen heeft. Het punt is dat democratie kan zorgen voor allerlei uitkomsten en dat je die vooraf kunt vormen door deel te nemen aan het debat en door steun te verwerven voor je ideeën, maar de resultaten moet je accepteren. Wie dat weigert in te zien, maakt van democratie niets minder dan verlakkerij, een uiterlijk vertoon.’ | marco VIsscHer

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 23

reportage

De natuur is onder ons

tekst en fotografie: nils elzenga

Voor natuur moet je naar natuurgebieden. Toch? Mis. Planten en dieren gedijen ook prima op totaal onverwachte plekken, in het hartje van de stad, of op een industrieterrein. Een bezoek aan drie van de meest onwaarschijnlijke natuurparadijzen in Nederland.

24 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

in RoTTeRdam geldT heT eiland van BRienenooRd als een sTadsoase. op de achTeRgRond de skyline.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 25

Boven: links ligT iJBuRg, de nieuw aangelegde woonwiJk van amsTeRdam, RechTs heT diemeRpaRk. heT RieTland TRekT BiJzondeRe dieRen aan, zoals de weideBeekJuffeR, maaR ook de ReigeR (links, ondeR).

26 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

amsTeRdam

Diemerpark Als je vanaf de Nesciobrug het Diemerpark voor het eerst in volle groene glorie langs het Amsterdam Rijnkanaal ziet liggen, is het nauwelijks voorstelbaar dat het nog niet eens zolang geleden een van Nederlands vervuildste plekken was. Tot 1973 was dit een vuilstortplaats.

‘Bij wind richting IJsselmeer werd hier chemisch afval verbrand’, vertelt Geert Timmermans, stadsecoloog bij de gemeente Amsterdam, tussen de veelkleurig bloeiende bloemen aan de voet van de brug. ‘Veranderde de wind ineens, dan stond heel Diemen blauw.’ Konijnen werden afgeschoten omdat ze tjokvol dioxine zaten.

De bouw van de Amsterdamse buitenwijk IJburg bracht eind vorige eeuw ook het ambitieuze besluit om van de braakliggende gifgrond ernaast een natuurpark te maken. Na sanering werd negentig hectare grond bedekt met waterdicht folie en tachtig centimeter grond. ‘Hoor je het stromen?’, zegt Timmermans opgetogen bij een van de afvoerbuizen die regenwater het IJsselmeer in dirigeren. ‘Drinkwaterkwaliteit.’ Het ontstane rietland, vol orchideeën, trekt bijzondere dieren, zoals de weidebeekjuffer en de waterspitsmuis.

Het in 2004 geopende Diemerpark – dat ook vossen, bunzings, wezels en hermelijnen herbergt en zelfs de boommarter, een klein en zeldzaam roofdiertje – wordt door steeds meer dieren gebruikt om zich te verplaatsen tussen het Gooi en Amsterdam. De negen gemeentelijke stadsecologen – een flink aantal vergeleken met drie in Rotterdam en twee in Den Haag – helpen de dieren nog een extra handje met dierenpassages. Timmermans toont er een: twee buizen van zo’n 40 centimeter doorsnede onder het fietspad rondom het park, bedoeld als doorgang. ‘Zo heffen we één voor één de honderdtachtig knelpunten

op die we in Amsterdam hebben geïdentificeerd’, zegt Timmermans, een joviale man die een rustige uitstraling paart aan aanstekelijk enthousiasme over de natuur.

Over de Diemer Zeedijk, die het park scheidt van het kanaal, fietsen we langs ruig gehouden bermen naar een paarplaats voor rugstreeppadden. ‘Een Europees beschermde soort met kernbiotoop in Nederland’, zegt Timmermans bij de betonnen poel tussen het riet. ‘Hier zwommen een paar maanden geleden honderdduizenden larven.’

Een stuk fietsen verderop, aan de andere zijde van het park, wijst Timmermans op een elektriciteitsmast. ‘In een oud kraaiennest broedde daar dit jaar een slechtvalk.’ Rondom een houten steiger cirkelen huis- en oeverzwaluwen, terwijl een aalscholver zijn vleugels spreidt in de zon. Aan de overzijde van het water staan de eerste huizen van IJburg.

Ons rondje zit erop. We beklimmen de Nesciobrug, het park uit. Links beneden ons zijn imkers druk met bijenkasten, rechts zwemmen in een kreek twee enorme karpers. Het water wordt steeds schoner, meldt Timmermans, en herbergt steeds meer leven. Er zijn steilwanden aangelegd waar ijsvogels broeden. Aan de tegenoverliggende kanaaloever is een fauna-oversteekplaats gebouwd, zodat reeën en vossen uit het water kunnen klimmen.

Tijdens onze toer zien we bevestigd dat de natuur floreert in Amsterdam, zoals is gebleken uit onderzoeken, zowel de soortenrijkdom als de aantallen. Als we het water over zijn, volgt een mooie afsluiter.

Beneden ons, direct naast de A10, ligt een broeihoop waar ringslangen hun eieren leggen. ‘Die bouwen we jaarlijks met vrijwilligers. Zo betrekken we buurtbewoners ook bij het park.’ september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 27

velsen-nooRd

Tata Steel Het is wel de laatste plaats waar je natuur zou verwachten: het industrieterrein van Tata Steel in Velsen-Noord, Nederlands enige staalfabriek, in 1918 opgericht als Koninklijke Hoogovens. Zevenhonderdvijftig hectare zware industrie in de duinen waar negenduizend werknemers jaarlijks zeven miljoen ton staal produceren.

Toch doet de natuur het hier deels beter dan buiten de hekken. ‘Op sommige stukken komt nooit iemand’, verklaart Dick Groenendijk, ecoloog bij PWN Natuurbeheer, beheerder van duingebieden langs de Noord-Hollandse kust. ‘Die zijn dus al bijna een eeuw onaangeroerd. Elders is juist veel activiteit. Dat levert interessante dynamiek op.’ Daarvan profiteert bijvoorbeeld het kalkpurpersteeltje, een mos dat nergens anders in Nederland voorkomt.

PWN Natuurbeheer bestiert het duingebied dat grenst aan het industrieterrein. Sinds vorig jaar werken de partijen samen. ‘Kijk, natuurlijk zijn ze vervuilend’, zegt Groenendijk over Tata Steel.

‘Wij zeggen heus niet: “Goh, wat fijn, die zware industrie in onze duinen.” Maar de situatie is nu eenmaal zo.’ Hij benadrukt dat Tata Steel de milieu-impact probeert te minimaliseren.

We beklimmen een dichtbegroeide heuvel die het fabrieksterrein scheidt van het strand. ‘Dit lijkt gewoon duin, toch?’, roept Groenendijk – verrekijker om de hals, olijke blik – als bovenop de zeewind ons bijna omver blaast. ‘In werkelijkheid staan we op een berg oxykalkslik, een bijproduct van staalproductie.’ Het materiaal biedt nagenoeg dezelfde schrale voedingsbodem als gewoon duinzand – en dat is precies waarop oorspronkelijke plantensoorten als slangenkruid, helmgras en ossentong gedijen.

Groenendijk wijst op de paarse bloemen om ons heen: hondskruid, een zeldzame orchidee die behalve hier in Nederland alleen in Limburg mondjesmaat voorkomt. Hij wijst nog een tiental bijzondere plantensoorten aan. ‘Van dit soort 28 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

duingebied sta ik als natuurbeheerder echt te likkebaarden.’ Voor vlinders, die het hier beter doen dan elders in Nederland, waait het vandaag te hard. ‘Maar met de nachtvlinderlamp als lokmiddel,’ zegt Groenendijk, ‘kan ik vermoedelijk wel vijfhonderd soorten halen’.

Onderweg naar een ander stuk terrein stopt Groenendijk ineens de auto. Op een stuk weiland te midden van fabriekshallen heeft hij nog meer hondskruid gespot.

Hij stapt uit. ‘Ik tel er zeker wel twintig!’, loopt hij enthousiast door het veld. ‘Dat wisten we nog niet.’

Even later passeren we een enorme gashouder waarop een nestkast is geplaatst, waarin dit jaar een paartje slechtvalken broedde. Groenendijk: ‘In Nederland ontluikt het besef dat je met relatief eenvoudige ingrepen de natuur veel kunt helpen.’

Over een verlaten weg lopen we richting zandbulten die hier lang geleden zijn neergelegd. In de zandwanden nestelen zo’n vijftien paar zeldzame oeverzwaluwen. Razendsnel zoeven de kleine luchtacrobaten voorbij. ‘Er zitten hier ook veel nachtegalen’, wijst Groenendijk op het verlaten duingebied rondom ons. ‘Die hebben het elders moeilijk.’ Ook soorten als roodborsttapuit, zwarte roodstaart en sprinkhaanzanger doen het goed. ‘En er broeden buizerds, haviken en sperwers.’

Opeens duikt Groenendijk een struik in.

‘Kom kijken! Een grote keizerlibel die een vlieg heeft gevangen.’

‘Goed opletten ook of we Reintje wellicht nog zien lopen’, vervolgt Groenendijk de wandeling. Maar de aanwezige vossen laten het afweten vandaag, evenals de rugstreeppadden en zandhagedissen die hier rondkruipen. Gelukkig zijn er nog de planten. Groenendijk knielt bij moeraswespenorchis, alweer een zeldzame orchidee. Ertussen groeit minuscuul roze duizendguldenkruid. Op weg terug naar de auto lopen we door een cluster honderdvijftig jaar oude meidoorns. ‘Zo oud, dat is bijzonder, hoor, in de duinen...’

vanaf de oxykalkslikheuvel is de zwaRe indusTRie van nedeRlands enige sTaalfaBRiek nieT Te missen. de gRoTe keizeRliBel (midden, ondeR) heefT een vlieg gevangen. hondskRuid (RechTs) is een zeldzame oRchidee.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 29

Boven: schoTse hooglandRundeRen veRzoRgen heT gRaasweRk op heT RoTTeRdamse eiland. de van BRienenooRdBRug (links, ondeR) geldT als een van ’s lands dRuksTe auTosnelwegen. heT lanTaaRnTJe BiJ de paddenpoel (midden, ondeR) maakT daT weinig uiT.

30 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

RoTTeRdam

Eiland van Brienenoord Direct nadat we via een antiek bruggetje het Eiland van Brienenoord zijn opgewandeld, staan we oog in oog met vier enorme Schotse Hooglandrunderen. ‘Ze grazen selectief’, grijnst Ineke van Dort van ARK Natuurontwikkeling, voormalig beheerder van het eiland. ‘Dat zorgt voor meer biodiversiteit. Maaien gebeurt hier niet meer.’ Achter de viervoeters ligt een door populieren omzoomd binnenmeer vol waterplanten. Van Dort: ‘Dit was een bouwdok voor tunneldelen voor de metro.

In het oude pomphuis aan de overkant zit nu een vleermuiskelder.’

Het Eiland van Brienenoord is wat je noemt een stadsoase. Van Dort wijst op de lichtmasten van De Kuip, het stadion van Feyenoord. Verderop tekent zich Rotterdams beroemde skyline af. ‘Kijk daar, de Erasmusbrug. Weergaloos toch?’

Boven de andere kant van het eiland, dat bestaat uit een oude zandplaat, torst de immense Van Brienenoordbrug de A16 over de Nieuwe Maas. Eronderdoor varen zwaarbeladen schepen.

Toen Van Dort hier in 2000 voor het eerst kwam, was het ‘één grote afwerkplek’, zegt ze. ‘Er werd gedeald, het lag vol afval.’ Nogal een verschil met vandaag. Bij een paddenpoel, verscholen in het groen, springen kikkers verschrikt het water in. Verschillende libellensoorten, zoals het lantaarntje en de grote keizerlibel, zoemen rond onze hoofden. In de zandwanden toont Van Dort sporen van graafbijen en het hol van waarschijnlijk een marterachtige. ‘Hoor je dat winterkoninkje? Het kleinste vogeltje met de grootste bek.’

We betreden het aangrenzende fruitbomenbos. De afdeling boomverzorging van de gemeente plantte hier ooit overtollige bomen. (Van Dort: ‘De chef hield nogal van Japanse kersen, dus die staan er nu veel.’) Inheemse kerspruimen voeren de boventoon. In de Tweede Wereldoorlog is het eiland kaalgekapt, dus alles wat hier groeit is van daarna. Met luide roep strijkt een grote bonte specht neer bovenin een dode boom. ‘Er is veel dood hout’, weet Van Dort. ‘Dus ook veel spechten.’

Spechten maken ieder jaar nieuwe holen, waarmee ze ruimte creëren voor vleermuizen, bosuilen en bijenvolken.

Op een strandje veegt Van Dort grijze klei van een oeverplant. ‘Bittere veldkers, een eetbare soort die ook onderwater groeit.’ Er staan ook andere getijdensoorten, zoals spindotterbloem en zeebies. Met een hoogteverschil van één à anderhalve meter spelen eb en vloed hier een sleutelrol. Sluizen zijn er niet, vandaar. Trekvissen kunnen ongehinderd de rivier op en af. ‘We zien ook regelmatig knaagsporen van bevers.’

De gemeente Rotterdam steunt de lokale waternatuur met diverse projecten die zorgen voor meer natuurvriendelijke oevers, dierencorridors en getijdennatuur.

Het pronkstuk van het eiland is wat dat betreft de getijdengeul die onder de Van Brienenoordbrug is gecreëerd. Voor de gigantische brug vol luidruchtig snelwegverkeer ligt een veld vol bloeiende teunisbloem, Sint-janskruid, reigersbek en Jacobskruiskruid.

Onder de brug is het contrast nog groter. Tussen met graffiti bespoten betonpilaren zet snelstromend water slib af waarop kattenstaart, rivierkruiskruid en wilgenbomen welig tieren. ‘Dit is een dynamisch getijdenecosysteem’, glundert Van Dort.

‘In essentie is zo de hele Hollandse delta ontstaan.’ In 2012 zijn 47 steuren uitgezet, als symbolische steun voor trekvissen. Van Dort: ‘Die zijn zeldzamer dan panda’s en ouder dan dinosaurussen.’

Aan de rand van een ondoordringbaar bramenbos vinden we een berg duivenveren. ‘Waarschijnlijk geslagen door een havik of sperwer’, zegt Van Dort. ‘Net als ijsvogels en nachtegalen broeden die hier in de buurt.’ Dan moet ze ervandoor: tassen pakken voor een kanovakantie in Zweden. We hebben al afscheid genomen als ze zich omdraait: ‘Mocht je nog bramen gaan Bekijk alle foto’s van de reportage: plukken: altijd www.theoptimist.nl/ boven de knie, verborgennatuur hè? Honden piesen overal overheen!’ september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 31

ERVAAR DE LUXE VAN SCHOONHEID DIE BETAALBAAR IS Kaal worden is voor veel mannen een nachtmerrie.

Maar wist je dat je met Esthebeauty een volle haardos kunt terugkrijgen? In een super-de-luxe kliniek in Istanbul krijgt je een top behandeling.

En dat voor maar € 2.998,00 all-in. Dus met vliegreis, drie dagen verblijf in een luxe hotel en Nederlandse begeleiding. Gegarandeerd goed voor een heel aantrekkelijke prijs. Maak een persoonlijk kennis met Ozlem van Esthebeauty . Ze vertelt je alles over deze haartransplantatie en jij mag haar alles vragen.

Wij hebben genoeg voorbeelden van tevreden klanten.

Ook zij delen graag hun ervaring met jou. Dus neem vandaag nog contact op met Ozlem of kom langs in Koog aan de Zaan.

Mede eigenaar van Esthebeauty Ozlem Karabakal

De haartransplantatie voordelen van Esthebeauty: • Hoogste kwaliteit haartransplantatie • Behandeling in een JCI geaccrediteerd en ISO gecertificeerd kliniek • Geen hechtingen, geen littekens • Nederlandstalige hostess aan uw zijde • Levenslange garantie • Geen verborgen kosten

Esthebeauty

Hoogstraat 10 1541 KX Koog aan de Zaan

T. +31 - 756 414 235 T. +31 - 756 414 236 E. info@esthebeauty.nl

Column Geertje Couwenbergh Expressionist, auteur en schrijfleraar. www.geertjecouwenbergh.com

Welkom in het bardo

Foto: CoCo broeken

‘Ik vInd het best IngewIkkeld’, mijmer ik tegen vriendin Joyce in de verlaten bioscoopzaal. Joyce zit op de rand van de buitenste rij stoelen en tussen ons in is een tijdelijk tentenkamp opgericht van jassen, tassen, een zwarte thermoskan en Joyce’s telefoon die uit haar jaszak is geglipt. We hebben net een eclectische trip van Laurie Anderson gezien over haar moeder, het overlijden van haar hond (Lolabelle) en haar man (Lou Reed), de aanslagen van 9/11, datafraude, sterven en liefde. In één scene begeleidt ze Lolabelle door wat Tibetaanse boeddhisten het ‘bardo’ noemen, de staat tussen dood en wedergeboorte in.

‘Wat vind je precies ingewikkeld?’ checkt Joyce.

‘Sterven?’

Ik uhum en voeg eraan toe: ‘Of dood zijn, in elk geval.’

Tijdens een paar pittige sterfprocessen om me heen heb ik me verdiept in de vrij specifieke instructies die de Tibetanen daarvoor geven. Zo overweeg je dingen waarmee je menig regenachtige zondagmiddag zoet kan zijn. Wat is dood? Wie sterft? Waar vindt dat ‘sterven’ plaats? Want denk niet dat de onschuldige omstander achterover kan leunen aan het sterfbed.

Later, thuis, herlees ik een instructie van wat je kunt doen ter voorbereiding van je eigen dood, of om een stervende te ondersteunen: ‘Visualiseer een blauw kanaal ter breedte van je pink aan de voorkant

Denk niet dat de onschuldige omstander achterover kan leunen aan het sterfbed.

van de ruggengraat, van de kruin van het hoofd tot net onder de navel. Visualiseer aan weerszijden van dit centrale kanaal twee kleinere kanalen. Als u een man bent, is dit een wit kanaal aan de rechterkant en een rood kanaal aan de linkerkant. Als u een vrouw bent, andersom. Adem nu diep in en houd uw adem vast, slik, en verhoog uw bekkenspieren. Terwijl u dit doet, visualiseert u dat...’ Ik kan het nu al niet meer bijhouden.

‘Ik ben bang dat ik in het heetst van de strijd dingen door elkaar ga halen’, zeg ik in de bioscoop. Net als die survivaltips uit de programma’s op Discovery Channel: maak onderdak, maak vuur, blijf lopen, rust uit, vang vissen met een panty, vermijd stilstaand water, drink je eigen zweet, maar niet je urine... Ik zou ze los van elkaar wel weten, maar in allerijl geheid in een fatale mix combineren.

‘Ze zouden een bardo-app moeten maken’, opper ik, terwijl de eerste mensen voor de volgende film binnendruppelen. We breken ons tentenkamp op en praten over de relaties met onze overleden dierbaren en Joyce’s tête-à-tête met haar eigen dood toen ze vorig jaar een lastig soort eierstokkanker bleek te hebben. ‘Dan is het wel menens’, verzucht ze.

‘Weet je?’, zeg ik, terwijl we de trappen van de bioscoop afdalen en zonder een antwoord af te wachten, ‘als ik ergens mijn eieren op in zou zetten’ – survivaltips en sterfinstructies zijn niet het enige wat ik door elkaar haal – ‘dan is dit het wel: volgens mij verschillen de uitdagingen in je dood niet zoveel met die in je leven: neem je eigen crap niet zo serieus en vertrouw waar je nú bent.’

Joyce lacht. Ik geef een mevrouw in een rolstoel voorrang waar het niet hoeft. Ze zwaait uitbundig en blaast kushandjes onze kant op. ‘Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden,’ citeert Joyce de filosoof Søren Kierkegaard, ‘maar het moet voorwaarts worden geleefd.’ september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 33

interview

‘Ik besefte dat ik het zélf moest doen’ merel Boogaard heeft autisme. Ze leerde om te gaan met haar hoogsensitiviteit en te kijken naar wat wél goed gaat. ‘ik heb veel ontdekt dat ik wil doorgeven.’

Door Te leren Zich open Te sTellen voor conTacT meT anDeren kon merel BoogaarD BeTer omgaan meT prikkels.

Door Dore van DuivenBoDe

‘O

pen-dicht, open-dicht, open-dicht.’ Merel Boogaard liep door een park in haar woonplaats Dordrecht en was op weg naar haar haptotherapeut. Boogaard probeerde haar continue stroom van gedachten te reguleren. ‘Open’ betekende dat zij zich openstelde voor haar omgeving, bij ‘dicht’ keerde zij terug naar binnen, haar hoofd in. Om contact te maken met anderen, had haar therapeut haar geleerd om niet alleen haar verstand te gebruiken, maar haar ‘hele wezen’.

Mensen met autisme, zoals Boogaard, zijn namelijk vaak bezig met hun eigen gedachten. ‘Het is alsof zij een astronautenhelm op hebben waarin een wolk van gedachten zit’, legt Boogaard uit. ‘Door de aandacht te verplaatsen, zet je die helm af en sta je open voor jouw omgeving.’

Tijdens het wandelen kwam Boogaard,

34 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

een 36-jarige laborante, op het idee de aandacht van haar hoofd naar haar buik te verplaatsen. Al lopend door het park begon zij de oefening bij haar borst, dat leek haar makkelijker. De aandacht zakte, de stroom van gedachten verdween naar de achtergrond. Boogaard probeerde haar hoofd er niet tussen te laten komen, maar ging weer dicht, terug haar hoofd in – en probeerde het nog eens.

‘Ineens zat ik híer.’ Ze wijst naar haar buik en spreidt haar armen. ‘Mijn blik verbreedde zich driehonderdzestig graden.

Alles stond open. Mijn oren klapperden.

Overal kwamen prikkels binnen: de buitenwereld. De therapeut was euforisch. Dit was de doorbraak.’ Het leven van Merel Boogaard zou nooit meer hetzelfde zijn.

Zes jaar nadat bij haar het syndroom van Asperger, een ontwikkelingsstoornis die tot het autismespectrum wordt gere-

kend, werd vastgesteld, heeft Boogaard een manier gevonden om ermee om te gaan. Gedurende deze jaren ontwikkelde zij een eigen visie op autisme. Hierin laat ze zien wat autisme óók betekent: een gevoelige en begaafde persoonlijkheid die alleen opgemerkt kan worden wanneer autisme van binnenuit wordt gekend.

In haar recent verschenen boek Anders kijken naar autisme: Comfortabel met een andere manier van zijn geeft Merel Boogaard handvatten hoe met autisme om te gaan. Boogaard: ‘Ik heb veel ontdekt dat ik wil doorgeven.’

O

p de middelbare school was ze erg op zichzelf. ‘Dertienjarige meisjes horen over jongens te praten; ik tekende paarden, aan één stuk door’, zegt ze ter illustratie. ‘Wanneer ik tekende, nam ik mijn omgeving niet waar. Ik zat in een

luchtbel. Je moest mij laten schrikken om mij eruit te halen. Kinderen doen dat bot.’

Merel, de tiener, werd gepest. Ze werd niet boos, ging niet huilen. Ze liet het over zich heen komen. Letterlijk. Ze kreeg chocolademelk over zich heen gegooid en werd met schooltassen geslagen. Nooit heeft ze een docent om hulp gevraagd.

‘Ik onderging het’, blikt ze terug. ‘Mensen met autisme hebben een laag probleemoplossend vermogen. Op school liep ik strak van de zenuwen. Wanneer zouden ze toeslaan? Verder deed ik er niets mee.

Thuis ging ik tekenen, borduren, naaien, quilten, breien en schilderen. Het huis hing vol met mijn creaties. Het knutselen was een uitlaatklep.’

Het waren de jaren tachtig en negentig.

Een andere tijd, benadrukt Boogaard. ‘Tegenwoordig zijn er hulpteams, begeleiders en moet een kind gefixed worden’, zegt

ze. ‘Destijds werd van afwijkingen niet zo’n punt gemaakt. Een druk kind was gewoon druk, ik was gewoon Merel.’ Thuis werd ze met rust gelaten. ‘Over mijn anders-zijn werd niet gesproken.’ Toen in 2004 – Boogaard was 24 jaar oud – het syndroom van Asperger werd vastgesteld, kwam dat als een schok, maar ook als een opluchting. De diagnose vertelde haar: het is niet jouw schuld.

Haar moeder dacht altijd al dat er ‘iets was’. Kleine Merel was een huilbaby, kon niet tegen aanraking en voelde zich anders dan leeftijdsgenoten. Later had ze moeite met relaties en haar eerste baan verliep zo moeizaam, dat haar werkgever professionele hulp adviseerde. Zo stapte Boogaard de praktijk van een psycholoog binnen.

En net zoals tijdens haar wandeling in het park was dit een kantelmoment.

Ze deed intelligentietesten en werd

‘binnenstebuiten’ gekeerd, legt ze uit. ‘Het was de eerste keer dat ik de gekke trekjes, die ik jaren verborgen had gehouden, kon laten zien. Ik was een studiebol, motorisch lomp en had vaste routines. Terwijl ik hier jarenlang om werd gepest, was de psycholoog juist geïnteresseerd. Ik mocht mijzelf laten zien en besefte dat ik ook geaccepteerd kon worden.’

Tegelijkertijd maakte de diagnose onzeker. Want hoe nu verder? Hoe ga je aan de slag met het syndroom van Asperger?

Veruit de meeste van de bijna tweehonderdduizend Nederlanders met autisme heeft Asperger. De aandoening wordt voornamelijk bij jongens gediagnosticeerd en kan beperkt worden behandeld. Genezing is niet mogelijk, wel het aanleren van vaardigheden om er mee om te gaan. Mensen met autisme hebben moeite hun draai te vinden in de maatschappij en lopen vaak tegen een september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 35

‘Ik zat in een luchtbel. Je moest mij laten schrikken om mij eruit te halen.’

muur van onbegrip op. Relaties verlopen stroef, werken is niet altijd mogelijk en zelfstandig wonen is niet voor iedereen weggelegd.

Na de diagnose bleek er ook voor Boogaard geen kant-en-klare handleiding te zijn. Ze werd depressief. ‘In mijn vrije tijd lag ik op de bank en keek ik televisie.

De gesprekstherapieën hielpen niet. De boeken die ik las, waren gericht op wat niet goed ging. Het is moeilijk hier uit te komen en een manier te vinden die werkt.’

O

p haar schoot zit een witte cavia. Drie heeft ze er. ‘Beestjes’, noemt ze die, want, zegt ze, ‘ze luisteren toch niet naar hun naam’. Als kind had zij er één, tot ze op zichzelf ging wonen en ontdekte dat het groepsdieren zijn. ‘Deze witte hier is superalert’, zegt ze terwijl ze haar uit het hok haalt. Ze zet het beestje op schoot en

36 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

aait over haar witte vacht. ‘Ze kijkt de hele tijd rond. Als je hoogsensitief bent, schijn je nuances in dieren te zien die “normale” mensen niet opvallen.’

Haar gevoeligheid en haar talent om nuances te zien ervaart Boogaard als de positieve kanten van het autisme. Op de middelbare school viel op dat ze goed beschouwingen kon schrijven. Ze bleek een onderwerp van verschillende kanten te kunnen belichten. Zo ook haar diagnose waarvoor zij, na teleurgesteld te zijn in de reguliere hulpverlening, heil zocht in het alternatieve circuit en zo bij de haptotherapeut terecht kwam. ‘Ik besefte dat ik, als ik ooit een leuk leven wilde hebben, het zélf moest doen.’

Volgens Boogaard worden alternatieven methoden steeds populairder. ‘Ik merk om mij heen dat mensen met autisme de reguliere behandelmethoden beu zijn en

buiten de gebaande kaders kijken.’ In tegenstelling tot de reguliere behandelprogramma’s zouden alternatieve methoden de mens als geheel zien, minder gericht zijn op stoornissen, maar juist op wat wel goed gaat en een omgang weten met hoogsensitiviteit.

In het alternatieve circuit ontmoette Boogaard zowel ervaringsdeskundigen als therapeuten. In haar boek beschrijft ze enthousiast haar aha-moment in het park: ‘Ik had een keuze! Mijn Asperger-strategie van afsluiten en naar binnen richten bleek een grote illusie te zijn! Ik had mezelf opgesloten, terwijl gedoseerd het contact aangaan een veel betere strategie was om met prikkels om te gaan.’

De therapeut leerde Boogaard contact te maken met de buitenwereld. Ze ging verder op onderzoek uit en ontdekte dat zij een extreem hoogsensitief persoon

Ze ziet het nog steeds als een keerzijde van de ontwikkeling die zij de laatste jaren heeft meegemaakt. Ondanks alle handvatten die zij zichzelf heeft gegeven om zelfstandig in het leven te staan, mist zij de tijd die voorbij is. ‘In die wereld kon ik opladen. Het was er lieflijk. Zelfs de kleuren waren er anders. Als ik er nu aan terugdenk, zie ik pasteltinten voor me.

Bovendien was het míjn wereld met mijn gedachten. Maar ik kan er niet meer bij.’

Sommigen mensen met autisme ontwikkelen zich volgens de Britse psycholoog Tony Attwood zover, dat hun persoonlijkheid hetzelfde blijft, maar de extreem autistische kenmerken verdwijnen. Boogaard zegt dit deels te herkennen.

Soms vertellen mensen haar dat ze niet merken dat ze autisme heeft. Wacht maar tot je een week op mijn lip zit, denkt ze dan. ‘Dan zien mensen dat ik moeite heb met prikkels, daar chaotisch van word en mij terugtrek.’

V

is. Voor Boogaard bleek het antwoord op haar omgang met het syndroom van Asperger in het spirituele domein te liggen. ‘Er ging een fascinerend, onontdekt terrein voor me open: aura’s, intuïtie, buitenzintuiglijke waarnemingen, spirituele ervaringen. Ik voelde me een ontdekkingsreiziger.’ Door zich open te stellen voor de buitenwereld en bewust te worden van een hoger bewustzijn, kon zij de negatieve eigenschappen van het syndroom van Asperger steeds beter kanaliseren.

Een gevolg van haar ontwikkeling was dat de wereld, waarin zij zich altijd had teruggetrokken, verdween. De astronautenhelm, die veilige haven waarin zij alleen was met haar eigen gedachten, zette ze definitief af. Boogaard leerde open te staan voor haar omgeving en de controle over haar gedachten te krijgen, maar haar veilige haven, achter de helm, was weg.

ier dagen per week werkt Boogaard in een laboratorium waar zij wetenschappelijke data analyseert. Ze heeft een eigen appartement en is financieel zelfstandig. ‘Ik ben een gezegend mens’, zegt ze. ‘Door te weten wie ik ben, heb ik mijzelf steeds beter kunnen helpen en weet ik dat “normale” mensen mij nooit zullen begrijpen. Iedereen is verantwoordelijk voor zijn of haar eigen geluk. Als je geen werk hebt, dan heb je alsnog de vrijheid om een positief zelfbeeld op te bouwen en te doen waar jij goed in bent.

Word geen tweederangsburger. Je hóeft jezelf niet zielig te vinden.’

Tijdens haar zoektocht naar haar omgang met autisme besefte Boogaard gaandeweg dat zij haar eigen route moest uitstippelen. Zoals zij als kind met rust werd gelaten door haar ouders, moest zij ook op latere leeftijd haar leven zelf inrichten. Het is haar advies aan lotgenoten.

‘Kies jouw eigen pad.’ Niet iedereen met autisme heeft baat bij dezelfde handleiding. Het is een individuele handleiding die zij zelf moeten vormgeven, meent Boogaard. Aan hun omgeving de taak om hen te accepteren zoals zij zijn en niet alleen in ziektebeelden te denken, maar hun persoonlijkheden, hun ‘hele wezen’, te blijven zien.

Boogaard haalt een voorbeeld aan van

biopsycholoog Martine Delfos, die een vrouw citeert wier man autisme heeft. Na jaren onderzoek zou de vrouw eindelijk ‘de mens achter het autisme’ hebben gezien. Hierop stelt Delfos dat het beter is om te zeggen eindelijk ‘het autisme achter de mens’ te zien. Het lijkt een detail, maar is volgens Boogaard van essentieel belang.

‘Autisme is niet absoluut’, verduidelijkt ze. Boogaard, maar ook de duizenden anderen die met autisme hebben te kampen, zijn zoveel meer dan ‘autisten’. Niet voor niets heeft Boogaard een hekel aan die term. Hij reduceert de mens tot ziektebeeld. Boogaard stelt de persoonlijkheid voorop. Het autisme ligt daaronder. Zo was haar zoektocht naar een manier om ermee om te gaan, met name een ontdekking van haar eigen persoon.

Voor Merel Boogaard was een belangrijk gedeelte van die weg, het bloggen over autisme. ‘Mijn eerste artikel schreef ik in een roes’, vertelt ze. ‘Ik vond het best eng, want het kwam direct uit mijn hart.

Het was een golf van inspiratie. Ik moest hiermee naar buiten om te kijken of wat ik ervoer breder was dan mijn beleving.

De ochtend nadat het artikel online was gepubliceerd, keek ik op mijn computer.

Wat waren de reacties? Het internet bleek ontploft. Ik kreeg persoonlijke berichten van ouders met een kind met autisme en emotionele reacties van mensen op het spectrum. Met mijn schrijven zit ik op de juiste plek.’

Ze zet de cavia terug in het hok. Boogaard kijkt naar buiten, over de groene binnentuinen van haar appartementencomplex. ‘Mijn leven is zo lang stroef gegaan’, zegt ze. ‘In al die jaren heb ik mijn gedrag kunnen aanpassen. Daarnaast ben ik mezelf gebleven en ben ik nog steeds gewoon Merel.’

meer lezen over merel?

Anders kijken naar autisme: Comfortabel met een andere manier van zijn merel Boogaard Uitgeverij Ankh-Hermes 224 pagina’s E 17,99

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 37

omslagartikel

Rechts de meester, links de dienaar Om de wereld beter, vriendelijker en wijzer te maken, moeten we onze rechterhersenhelft laten prevaleren boven de linker. Dat stelt Iain McGilchrist, een erudiete Britse psychiater. Onze samen­ leving wordt volgens hem juist gedomineerd door de linkerkant – en dat begint gevaarlijk te worden.

Hoe keren we de dominantie van de linkerhersenhelft?

Door liseTTe ThoofT

38 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

A

ls het over onze hersenhelften gaat, is dit wat u denkt te weten: links zit het verstand, rechts het gevoel. Maar nadat de knapste koppen al tientallen jaren bezig zijn om uit te zoeken welke functie precies waar zit, blijkt het veel ingewikkelder dan dat. Eigenlijk zit alles wel zo’n beetje overal. Veel wetenschappers keerden zich teleurgesteld van het onderzoek af.

En wij, wij bleven zitten met een clichébeeld dat dus niet blijkt te kloppen.

‘Bij elke lezing die ik geef, ben ik eerst een hele tijd aan het uitleggen dat vrijwel alles wat de meeste mensen geloven over de hersenhelften, fout is’, vertelt Iain McGilchrist.

Dat is belangrijk, meent hij, want er zijn dringende redenen om ons verkeerde beeld van ons brein bij te stellen. Twintig jaar heeft de Britse psychiater zich verdiept in het onderzoek naar de verschillen tussen de twee hersenhelften (of hemisferen) – om te concluderen dat we voor beide waardering moeten hebben. Maar vooral om te concluderen dat onze cultuur de ene kant te dominant heeft gemaakt: de verkeerde kant.

‘Het gaat niet om “taal en rationaliteit zitten in de linkerhemisfeer, en zweverige creativiteit zit rechts”’, legt McGilchrist uit. ‘Die linkerhemisfeer heb je net zo hard nodig als je iets wilt creëren, als de rechter. Het gaat om een heel andere manier van benaderen van wat dan ook, inclusief taal en rationaliteit.’

In het lijvige, bloemrijke en ontzagwekkend erudiete boek dat Iain McGilchrist erover schreef, The master and his emissary, stelt hij dat het onderzoek zich alsmaar richtte op het ‘wat’: wat doet links, wat doet rechts? Alsof het brein een machine is. Dat noemt hij typisch een linkerhemisfeer-gestuurde manier van denken. In plaats daarvan, zegt hij, gaat het om de manier waaróp we de wereld bekijken.

Het type aandacht, zeg maar.

Wat mag die heel andere manier dan zijn? Neem de kip. Een kip die graantjes pikt van de grond, kijkt met haar rechteroog (dat wordt gestuurd door de linkerhersenhelft) naar het graantje dat zij uitkiest. Met haar linkeroog (rechterhersenhelft) houdt zij intussen de wijde omgeving in de gaten. Uit onderzoek blijkt dat ook bij ons de linkerhemisfeer zich richt op geïsoleerde stukjes informatie, en de rechter op het geheel. Links ‘zit’ dus het deeltjes-denken en rechts het geheel-denken.

Wat betekent dat? Welnu, mensen bij wie de linkerhemisfeer dominant is, zullen eerder geneigd zijn tot analyseren.

Als ze dingen uit elkaar halen, denken ze dat die dingen precies hetzelfde blijven, omdat ze gefocust zijn op de deeltjes. Iemand die zijn rechterhersenhelft laat domineren, zal inzien dat een geheel altijd bestaat uit meer dan de som der delen. Liefde bijvoorbeeld is lastig voor een deeltjesdenkend brein en wordt gereduceerd tot stofjes in de hersenen. In een fMRI-scan laten liefdevolle gedachten dan ook vrijwel uitsluitend activiteit zien in het rechterdeel.

McGilchrist noemt de hemisferen two doors of percepseptember/oktober 2016 TheopTimisT.nl 39

tion, twee poorten van waarneming of bewustzijn: rechts staat helemaal open, links staat op een kier. Dat uit zich ook in hersengebieden waarmee we ons eigen lichaam van binnenuit waarnemen: onze lichamelijke gevoelens en sensaties, de pijntjes en prikkelingen, tintelingen, krampjes, warmtegolven en huiveringen die we voelen. De linkerhersenhelft ‘noteert’ vrijwel alleen wat er binnenkomt uit de rechterhelft van ons lichaam, maar de rechterhersenhelft ontvangt signalen uit het héle lijf.

Dat is ons lichaam. McGilchrist gaat veel verder dan dat.

Hij bekijkt onze cultuur en ziet dat die wordt gedomineerd door de linkerhemisfeer – en dat vindt hij ronduit gevaarlijk.

L

aat er geen misverstand over bestaan: allebei de hersenhelften zijn belangrijk, stelt Iain McGilchrist. ‘We hebben ze net zo hard nodig’, verduidelijkt hij in een gesprek.

‘De enige reden dat ik de rechterhelft zo loop te promoten, is dat de linker al genoeg aandacht krijgt.’ Maar hoe nuttig ze beide ook zijn, de rechter zou toch de meester horen te zijn (de master uit zijn boektitel) en de linker de dienaar, de emissary. Zowel op individueel als maatschappelijk niveau.

De metafoor van de meester en de dienaar komt uit een verhaal dat McGilchrist zich herinnert van Nietzsche. (Dat verhaal blijkt overigens niet te vinden, maar een kniesoor die daarop let; het is alleen een metafoor.) In dat verhaal stuurt een koning een afgezant om het land te regeren volgens des konings aanwijzingen. ‘Ik doe toch eigenlijk alles al’, denkt de gezant, pleegt een coup en neemt de macht van de koning over.

Die opstandige dienaar is volgens McGilchrist de linkerhemisfeer die onze maatschappij domineert. Want waar de rechterhelft een brede, open aandacht heeft voor het leven, is de focus van links smal en beperkt. Op vrijwel alle terreinen van onze cultuur is die nauwe focus gangbaar. Links maakt dat we ons richten op wat we willen (zoals de kip dat graantje wil), wat we willen hebben vooral, wat we kunnen grijpen; rechts heeft oog voor de context en begrip voor het geheel, óók dat wat buiten onze controle valt. Links is geneigd tot manipuleren; rechts is bereid in relatie te gaan.

Links waardeert vooral dingen die mensen zelf gemaakt en uitgevonden hebben; rechts is meer geïnteresseerd in de natuur en in grotere waarheden en intuïtieve inzichten die ons dagelijkse verstand ver overstijgen. Links wil alles vastzetten; rechts heeft ruimte voor onzekerheid.

Links focust scherp, maar, schrijft McGilchrist: ‘De beste dingen van het leven verbergen zich voor de scherpte van een gefixeerde blik. Ze weigeren door onze wil gemanipuleerd te worden.’ Kun je bijvoorbeeld met opzet in slaap vallen, vrijen, liefhebben, wijs worden, onschuldig zijn of waarachtig goed?

Er zijn sterke aanwijzingen dat spirituele ervaringen, zoals bijvoorbeeld het plotselinge besef van de intrinsieke eenheid van alles, de diepe gevoelservaring dat het leven heilig is en het bewustzijn van onvoorwaardelijke liefde, zich afspelen of verwerkt worden in de rechterhersenhelft. Dat zou ook kunnen verklaren waarom zulke ervaringen vaak ‘onzegbaar’ worden genoemd; ze zijn niet in woorden uit te drukken. Want voor het precieze formuleren van een ervaring heb 40 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

‘Het in de wetenschap gangbare, materialistische beeld van het lichaam is hetzelfde als het lichaamsbeeld dat we vinden bij schizofrenen.’ je dan weer links nodig.

Onze maatschappij met haar winstdenken, regels, voorschriften en protocollen, haar obsessie met veiligheidscontroles, met een sterk reductionistische, materialistische wetenschap, is duidelijk links-gedomineerd. McGilchrist put uit het werk van grote mannen als Nietzsche, Freud en Heidegger en stelt vast dat die allemaal betreuren dat de ratio het steeds meer wint van intuïtie en instinct.

Hij schrijft: ‘Tegenwoordig zijn alle beschikbare bronnen van intuïtief leven – culturele tradities, de natuur, het lichaam, religie en kunst – zo geconceptualiseerd, ontdaan van vitaliteit en ‘gedeconstrueerd’ (geïroniseerd) door de wereld van woorden, mechanische systemen en theorieën opgesteld door de linkerhemisfeer, dat ze niet meer in staat zijn ons te helpen om verder te kijken dan die hermetische wereld die de linkerhemisfeer heeft opgeleverd.’

Hij haalt de neurowetenschapper Jaak Panksepp aan die op grond van zijn bevindingen oppert dat er bepaalde soorten mensen evolueren, nu, in wie de cognitieve processen steeds losser komen te staan van de emoties. Volgens Panksepp zou dit het pad van autisme kunnen zijn, in al zijn verschillende vormen.

Nog een saillant fragment uit het boek: ‘Het is opvallend dat het in de wetenschap gangbare, materialistische beeld van het lichaam hetzelfde is als het lichaamsbeeld dat we vinden bij schizofrenen. Schizofrene patiënten zien zichzelf vaak als machines – robots, computers of camera’s – en verklaren soms dat delen van hen zijn vervangen door metalen of elektronische componenten.’

Met andere woorden: de dominantie van de linkerhersenhelft leidt ons op het pad naar de waanzin. Of naar de mens als robot.

In zijn boek Mijn brein denkt niet, ik wel behandelt de Nederlandse arts Arie Bos de invloed van de cultuur op het linker- en rechterhersenhelft-denken. Westerlingen benaderen de wereld meer analytisch (linkerhemisfeer) en oosterlingen meer holistisch (rechterhersenhelft). Dit beeld blijkt bevestigd te zijn in een onderzoek van Richard E. Nisbett, een Canadese sociaal-psycholoog, die Amerikanen en Japanners naar filmpjes liet kijken van vissen, waarbij één vis opviel vanwege zijn omvang, snelheid, of heldere kleuren.

De Amerikaanse proefpersonen beschreven daarna vooral de ene opvallende vis, de Japanners beschreven overwegend de andere vissen en de achtergrond.

Overigens is het opvallend dat Japanners die naar de Verenigde Staten verhuizen, na een paar jaar niet meer van Amerikanen verschillen in hun waarneming – en andersom.

eR zijn Twee pooRTen van waaRneming of bewusTzijn: RechTs sTaaT helemaal open, links sTaaT op een kieR. De RechTeRheRsenhelfT heefT een bReDe, open aanDachT vooR heT leven, De linkeR bekijkT heT smal en bepeRkT. Deze afbeelDing heefT iain mcgilchRisT gebRuikT vooR heT omslag van zijn boek, The masTer and his emissary.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 41

Cultuur is dus een ongelooflijk belangrijke invloed, wat het des te belangrijker maakt om onze linkerhersenhelft-cultuur te veranderen.

McGilchrist beweert dat zowel de Griekse als de Romeinse beschaving ‘een prachtige synthese van het beste van de hersenhelften’ hebben gekend. In beide gevallen werd de linkerhersenhelft uiteindelijk te dominant. ‘De Griekse en de Romeinse beschaving zijn verdwenen doordat ze hierin te ver gingen,’ redeneert McGilchrist, ‘en overmatig gulzig en imperialistisch werden.’

Hetzelfde ziet hij gebeuren in onze tijd. ‘En wij hebben minder tijd om ons aan te passen,’ waarschuwt hij, ‘omdat we onszelf veel sneller kunnen vernietigen.’

D

at zijn meer dan genoeg redenen waarom we ons bewust moeten worden van wat er gebeurt daarboven, in onze hersenpan, en om een halt toe te roepen aan de dominantie van de linkerhemisfeer. De vraag is hoe. Wat kunnen we doen om die dominantie tegen te gaan? Zijn boek telt meer dan 500 pagina’s, maar nergens laat McGilchrist zich uit over deze vraag.

‘Een goede vraag’, antwoordt McGilchrist lachend als ik hem de vraag voorleg. ‘Het is een vraag die me niet verbaast

‘Lange tijd zagen psychologen het lichaam als een soort auto waarin het brein rondreed. Nu is het veel meer geaccepteerd dat we belichaamde emotionele wezens zijn, geen machines.’ van een journalist die schrijft voor The Optimist.’

Hij vervolgt: ‘Weet u, ik ben niet zo’n optimist, meer een hoopvolle pessimist. Ik merk op dat de boel verkeerd gaat en ik zie niet hoe we nog rampen kunnen voorkomen. Wel zie ik dat mensen ontzettend creatief zijn wanneer ze voor het blok komen te staan. En ik denk ook dat mensen genoeg hebben van het oude, reductionistische, materialistische verhaal. Ze hunkeren naar iets dat intellectueel complexer is, rijker en bruikbaarder. Dus ik ben een optimist in de zin dat ik het tij zie keren.’

Daarmee lijkt hij handig de vraag te ontwijken. Na enig

‘ik wilde dit voor mijn dood geschreven hebben’ Iain mcGilchrist woont op skye, een eiland aan de westkust van schotland. even fantaseerde ik over een lange wandeling met hem over zijn winderige, ruige eiland, waarbij ik hem zou uithoren over zijn ideeën en gevoelens. maar de reis naar skye is een wereldreis op zich. ‘Ja het is ver’, bevestigt mcGilchrist als we elkaar dan maar aan de telefoon spreken. ‘Van Londen naar Los Angeles is geen probleem, maar van Londen naar skye ’ Als kind ging hij op vakantie altijd naar verafgelegen plaatsen in schotland, Ierland en Wales. Heerlijk vond hij het. ‘Ik dacht dat het echte leven zich hier afspeelde en dat het stadsleven een soort rare perversie was’, vertelt hij. ‘Dat denk ik nog steeds. Ik houd van de vredigheid hier, de openheid en de weidsheid van het landschap. er zijn bergen, er is schone lucht en schoon water.

Ik woon aan zee en voel me in contact met de elementen, met de natuur.’

een gesprek met Iain mcGilchrist.

is het goed voor onze rechterhersenhelft om in de natuur te wonen?

skye, heT eilanD aan De wesTkusT van schoTlanD, waaR iain mcgilchRisT woonT.

42 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

‘Ja ik denk dat het heel belangrijk is. Ik weet van andere schrijvers dat ze hetzelfde ervaren: de natuur helpt je om creatief te zijn. mijn boek is geen dichtwerk, maar het is wel een creatie. Ik wilde dit vóór mijn

aandringen komt hij toch met iets: mediteren. ‘Mindfulness komt steeds weer ter sprake, op elke conferentie die ik bezoek’, begint hij. ‘Meditatie is heel goed. Ik stimuleer mijn patiënten om te mediteren. Ik denk dat het de rechterhemisfeer aanmoedigt, wat klopt met het gegeven dat het de rechterhelft is die ons in staat stelt hier en nu aanwezig te zijn, en om ons niet te verliezen in oordeel, hokjesdenken of eindeloos gepraat.’

Hij wijst erop dat uit recent onderzoek is gebleken dat mindfulness allerlei uiteenlopende neurale netwerken in de rechterhemisfeer activeert. ‘Mindfulness beoefenen is iets wat we kunnen doen’, zegt McGilchrist, ‘en ik denk dat het heel diep gaat. Stilstaan en werkelijk aanwezig zijn zou voor ons allemaal heel goed zijn.’

Ik mediteer al jaren. Ik doe niet aan deeltjesdenken en zie regelmatig het leven als één groot wonder. Maar sinds ik het boek van McGilchrist heb gelezen, oefen ik bewust met de beide helften. Elke dag schrijf ik een regel of tien met mijn linkerhand. Het is grappig om te zien hoe mijn warrige hanepoten langzaam maar zeker op schrift gaan lijken. Ook begin ik elke dag – onder de douche en bij het ontbijt – zoveel mogelijk mijn linkerhand te gebruiken. (Daarna neemt rechts het over; dat is wel zo efficiënt.)

dood geschreven hebben. er was iets in me dat eruit wilde, maar het was verschrikkelijk moeilijk om er woorden voor te vinden. Ik heb het ook nog een tijd opgegeven, maar dat beviel toch niet. enfin, het is op de een of andere manier geschreven, al weet ik niet precies hoe. soms kijk ik ernaar en ik denk: huh, heb ík dit geschreven?’ is er nu nóg iets te doen voor u sterft?

‘Ach ja, daar ben ik dwaas genoeg voor. Als ik wijs was, zou ik mijn mond houden en verdwijnen, maar mensen zeggen tegen me dat ik meer moet schrijven. eigenlijk ben ik zelfs een paar boeken tegelijk aan het schrijven op het moment, wat overigens geen goed idee is, want waarschijnlijk komt het daardoor dat er nog steeds niet een af is.’ waar gaan die boeken over?

‘een van die boeken wordt een kritiek op onze maatschappij vanuit neuropsychologisch standpunt. er is fantastisch onderzoek waaruit blijkt dat we vanuit de linkerhersenhelft alleen maar iets voor waar kunnen aannemen wanneer het klopt met wat we al kennen. Vanuit de rechterhemisfeer zijn we meer geneigd om te kijken naar wat er werkelijk gaande is in de echte wereld. Volgens mij leven we nu in een tijd waarin we een bepaald model in ons hoofd hebben, en als er iets niet in dat model past, dan nege-

Uit ervaring weet ik dat sportinstructeurs vaak aanmoedigen om bijvoorbeeld een beenoefening te beginnen met het linkerbeen. Dat doen ze, omdat de meesten van ons de neiging hebben minder aandacht te schenken aan de linkerkant van het lichaam dan aan de rechterkant. Rechts gaat daardoor meestal makkelijker en dus moet je vooral links oefenen. Dat is goed, toch? Om je rechterhersenhelft meer in het zonnetje te zetten, toch?

Helaas. Als ik mijn oefeningen voorleg aan McGilchrist kan hij er onmogelijk op wetenschappelijke gronden in mee gaan. ‘De relatie tussen het gebruik van onze handen en de hersenhelften is heel complex’, zegt hij. ‘In 97 procent van de rechtshandigen zit het spraakcentrum in de linkerhemisfeer. Maar in ongeveer 60 procent van de linkshandigen zit het óók daar. Dit is maar één voorbeeld om te laten zien hoe ingewikkeld het is.’

W

e laten ons niet uit het veld slaan. Ik heb nog een suggestie voor de psychiater: bewust je hart voelen kloppen. Het hart zit toch niet voor niets een beetje asymmetrisch in onze borstkas, met een groter deel links, dus gestuurd door de rechterhemisfeer?

Nee, McGilchrist kan ook dit idee niet waarderen. Hij legt

ren we het. We zeggen dat het niet bestaat of dat het niet belangrijk is, in plaats van te luisteren naar de discrepanties.’ en het andere boek?

‘Ik was uitgenodigd om een lezing te houden voor mensen die zich bezighouden met theologie, hoewel ze zelf niet per se hoeven te geloven. Ik ben zelf ook niet een gelover, maar ik weet wel zeker dat er meer is tussen hemel en aarde. Dus ik begon te schrijven over God, het brein en de paradox. toen begon ik over steeds interessantere dingen te schrijven: beweging, tijd en ruimte, intuïtie en intelligentie, schoonheid en moraliteit Nu heb ik een heleboel tekst.

Niets ervan is wat me door de organisatie is gevraagd, maar daarvan ga ik ook maar een boek maken.’ u bent een groot voorstander van mythen. hét grote mythische thema van onze tijd is de strijd tussen mens en machine. in films en boeken wint de mens het. geeft u dat hoop?

‘Dat is natuurlijk hartstikke leuk, maar ik weet niet of het een onderbouwde voorspelling is, of alleen een vrome wens. Het probleem is dat de machine steeds sneller onze levens in beslag neemt. Als we heel veel tijd met machines doorbrengen, verandert dat onze hersenen. Ik vind daarom dat we kinderen op school bij machines

weg moeten houden; die hebben ze thuis al genoeg. op school horen ze juist een context voorgeschoteld te krijgen, want dáár gaat onderwijs over: een context van waarden die voorbij het technische kunnen gaat, zodat je zelf kunt beslissen wat je doet met de macht van de machine. machines zijn niet goed of slecht, want het hangt ervan af wat je ermee doet. maar zonder waarden ben je verloren. Dan raak je in de ban van de opwinding die technologie teweegbrengt. Je verliest je hoofd, omdat machines macht verlenen... maar, eh, ik word wel een beetje moe van mijn eigen stem. Ik kan beter in de tuin gaan werken.’ | liseTTe ThoofT september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 43

opTische illusie: een uiTgesneDen poRTReT van voRen of Toch van De zijkanT?

kunst en muziek De Nederlandse arts Arie bos publiceerde twee goed ontvangen boeken over de hersenen: Hoe de stof de geest kreeg en Mijn brein denkt niet, ik wel. Daarmee gaat hij in tegen het neurodeterminisme dat populair werd gemaakt door Wij zijn ons brein, de bestseller van Dick swaab.

Wat kunnen we volgens bos doen om onze rechterhersenhelft te stimuleren? Hij verwijst naar de natuur. ‘Natuurbeleving’, ziet bos als het kernwoord. ‘en dan niet met de vraag in 44 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

je achterhoofd of dit een blauwborst is of een zwartkop – hoe interessant dat ook mag zijn – maar rondlopen en op je in laten werken hoe bijzonder het is als geheel, de natuur waarin je rondloopt. en hoe zinvol en mysterieus.’ ook noemt hij kunst. ‘muziek, beeldende kunst, maar zelfs geschreven kunst – romans, poëzie en biografieën – houdt zich niet aan linkerhersenhelft-regeltjes. kunst gaat haar eigen gang.’

‘Meditatie is heel goed. Het moedigt de rechterhemisfeer aan, die ons in staat stelt hier en nu aanwezig te zijn, en om ons niet te verliezen in oordeel of hokjesdenken.’ me omstandig uit waarom ‘populaire psychologie’ dom is, saai en onwaar. We moeten ons wel aan de wetenschappelijk vastgestelde feiten houden. Oeps.

Lichaamsbewustzijn dan? Dat zou toch de rechterhemisfeer moeten stimuleren? Ja, dat klopt. Maar met een waarschuwing: ‘Je kunt lichaamsbewustzijn ook opvatten in de sfeer van het afstandelijk bekijken en beoordelen van je lichaam’, zegt McGilchrist. ‘Dan beschouw je het lichaam als een ding, bijvoorbeeld een sportmachine waarbij je je biceps gaat trainen. Dát is typisch iets uit de sfeer van de linkerhemisfeer. Maar als je bedoelt dat je je bewust bent van je lichaam als je thuis, als de achtergrond die betekenis verleent aan al je acties, gevoelens, gedachten en ervaringen, als je jezelf ziet als belichaamd wezen, dan: ja.’

Ha! Ik heb beet!

McGilchrist vervolgt: ‘In principe is het de rechterhemisfeer die contact heeft met het lichaam. Je daarvan bewust zijn zou dus wel iets doen om de belevingswereld van rechts te bevorderen. Een van de meest optimistische dingen die ik kan zeggen, is: toen ik dertig was en psychologie studeerde, werd het lichaam alleen maar gezien als een soort auto waarin het brein rondreed. Nu is het in de psychologie veel meer geaccepteerd dat we belichaamde emotionele wezens zijn, geen machines.’

Dat heeft volgens hem ook gevolgen voor de bewuste ontspanning van ons lichaam. ‘Jezelf laten masseren door kundige masseurs die je niet beschouwen als een sportmachine of een ding, maar als een belichaamd wezen, kan gunstig zijn’, bevestigt McGilchrist. ‘Emotioneel lichaamswerk zou een heilzaam effect moeten hebben, omdat dat het gewaarzijn van innerlijke gevoelens sterk verhoogt.’

Psychedelica, opper ik nog. Gebruikers zien ineens context en betekenis, en krijgen toegang tot intuïtieve kennis van de heiligheid van het leven. Ja, dat vertellen veel mensen hem, bevestigt McGilchrist. Hij biecht op dat hij was uitgenodigd om mee naar Colombia te gaan voor een film over de zoektocht naar kennis die we in het Westen verloren zijn. In Colombia zouden ze ayahuasca nemen, een hallucinogeen plantenbrouwsel. Spannend, maar, vertelt McGilchrist, ‘ik sprak met een paar deskundigen en die vertelden me dat het een vreselijke ervaring kan zijn, dus ik ben niet mee gegaan’.

Hij wil dergelijke drugs niet afwijzen, maar wil waken voor een snel, algemeen oordeel.

Op een ander, meer mentaal vlak kunnen we onszelf aanleren om bewust te contextualiseren, denk ik. Dat wil zeggen: steeds als er sprake is van deeltjes-denken, ons afvragen wat

het geheel daarvan is.

Ik moet denken aan een anekdote die mijn man graag vertelt. Toen hij bijzonder hoogleraar Alternatieve Landbouw in Wageningen was, werkte hij met veel Afrikaanse studenten. Als hij in een college over fenomenologie vroeg om een koe te tekenen, was het opvallend hoeveel sneller de Nederlandse studenten klaar waren dan de Afrikaanse.

Wat bleek? De Nederlanders tekenden gewoon een losse koe, in de lucht zwevend, op het witte papier. De Afrikanen waren een hele tijd bezig om de koe ook een omgeving te bezorgen: gras onder haar poten om op te staan, bomen om te schuilen tegen de zon, een of andere omheining om haar te beschermen, soms zelfs een complete boerenfamilie om voor haar te zorgen. Ze vonden het ondenkbaar dat je een koe zou kunnen afbeelden zonder alles wat bij een koe hoort. Een beetje meer inclusief denken kan geen kwaad.

We kunnen ook bewust ons best doen om tegenstellingen te zien als complementair in plaats van tegenstrijdig: én-én in plaats van óf-óf. En om paradoxen niet te beschouwen als onmogelijk, maar als onderdeel van het grote mysterie van het menselijk bestaan.

Deze overpeinzingen vinden genade in de ogen van McGilchrist. ‘Ja, het geheel zien, inclusief het nadeel van het voordeel en het voordeel van het nadeel. En niet meegaan in het idee dat er tegenpolen zijn die elkaar nooit zouden kunnen raken.’

Misschien is het belangrijkst wel: betekenis geven. Een zinvol verhaal maken van je leven. Van het leven. Typisch linkerhersenhelft is het idee dat wij ontstaan zijn uit puur toeval, ergens op een onbeduidende planeet in een uithoek van een koud en onverschillig heelal, wachtend op het einde.

Tja...

Dan blijkt ook waarom het interessant is om het hersenonderzoek te betrekken in een levensfilosofie. Want de route die een idee aflegt in de hersenen is deze: in de rechterhemisfeer komt het op, in de linker wordt het onderworpen aan nauwkeurig en systematisch onderzoek, en daarna gaat het weer terug naar de rechter om te worden ingebed in een betekenisvol geheel. Dat hele traject is nuttig, nodig en kennelijk ook volstrekt natuurlijk voor een mens.

Kijk, dáárvoor hebben we het nou, dat wonderlijk verdeelde brein van ons.

webinaR Zoekt u verdieping bij dit artikel? bent u op zoek naar handvaten in uw leven om uw rechterhersenhelft verder te stimuleren? Doe mee met ons webinar op 27 september, waarin Lisette thooft zal vertellen over de lessen die ze leerde tijdens het schrijven van dit artikel. ook is de arts Arie bos te gast om vanuit zijn expertise toe te lichten. Deelnemers van het webinar hebben de mogelijkheid om vragen te stellen. Wees welkom! meer informatie: www.theoptimist.nl/events/hersenhelften.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 45

Aanmelden kan met de antwoordkaart op pagina 79 of op www.medischdossier.org

46 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Column harry starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.com

Proza denken te weten en weten te denken. er zijn teksten die je iets laten weten en teksten die je aan het denken zetten. daarom houd ik meer van poëzie dan van proza. daar gaat deze column over. maar nu weet je nog niets. en dat bedoel ik nu juist.

Want deze opening is in mijn oren nogal cryptisch.

Zodra we iets weten, zeker weten, hebben we iets uitgedacht. en zíjn we uitgedacht.

Weten is de aartsvijand van het denken. de dood in de pot. denken is niet weten. nog niet weten. en weer niet weten. dat maakt filosofie zo’n vermoeiende én bevredigende wetenschap. de eindeloze beweging die we als leerzaam ervaren.

Leren is aan denken verwant. maar leren gaat verder dan denken.

Het beperkt zich niet tot hoofdarbeid.

Het omvat het hele leven.

We zijn, als we geluk hebben, van kop tot teen op leren ingesteld.

Het heeft ons als soort doen overleven.

Het niet weten gaat naar het weten op weg als het leven naar de dood. die is slechts te overwinnen door bij het weten een afslag te nemen naar een volgende vraag. er zijn kwesties genoeg.

Je zou kunnen zeggen dat als je iets definitief hebt opgelost het er niet echt toe deed. dat laatste weet ik niet zeker. daar moet ik nog even over denken. maar wat heeft dat met poëzie te maken? ik vermoed het volgende: poëzie laat het geheim intact. Vult de gaten niet op, maar verleidt je er in te kijken. na lezing van poëzie is de beweging ingezet en bij een goed gedicht kan het je dagen achtervolgen. dat kan met proza ook.

Zolang die niet helder is en toch spits.

Zolang die maar poëtisch is.

Wie het antwoord gelooft is ronduit naïef, want – dat stelt ons gerust – de oplossing ís er niet. als het tenminste om gewichtige zaken gaat, om kwesties van enig belang.

Foto: raymond de Vries

Want het onbelangrijke kenmerkt zich nu juist door het bestaan van de oplossing.

Poëzie laat het geheim intact.

Vult de gaten niet op, maar verleidt je er in te kijken. september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 47

beeldverhaal

De inspiratie van de natuur Als we de wetten van de natuur begrijpen en opvolgen, kunnen we een belangrijke stap zetten naar duurzaamheid, geluk en zingeving. Een essay in tekst en beeld.

Door rob

williams heinemann

foto’s bruce

Harmonie Leren leven in harmonie met onze medemens en de aarde zal ons leven verrijken. Het is hĂŠt medicijn tegen stress in ons hectische bestaan.

48 TheopTimisT.nl september/oktobe 2016

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 49

aanPaSSinGSVermoGen Vastberadenheid en flexibiliteit zijn de belangrijkste kenmerken van succes. De natuur leert ons hoe belangrijk het is om ons aan te passen en om beperkingen te beschouwen als kansen.

I

n onze wereld gaan de economie en ecologische systemen een onzeker lot tegemoet.

Sommige bedrijven worden koste wat kost overeind gehouden, andere strijden dagelijks om hun voortbestaan. Geldkoersen kunnen van het ene op het andere moment fluctueren, met hoge pieken en diepe dalen.

Habitats zijn aan het afbrokkelen. We zijn ons milieu sneller aan het vernietigen dan dat het zich kan herstellen.

Gaan we op deze voet verder, dan is de vloedgolf van problemen niet meer te stuiten. Om te voorkomen dat onze internationale economie en wereldwijde ecologische systemen niet compleet instorten, moeten we onze visie op ondernemen op alle vlakken herzien. Cruciaal hierbij is het besef dat de economie en natuur onmisbaar zijn voor een rechtvaardige en duurzame toekomst, waarin plek is voor iedereen.

Veel kennis die we nodig hebben om onze problemen op te lossen, ligt besloten in de natuur. Daar vinden we de grondbeginselen van duurzaamheid.

Zeg je ‘natuur’, dan denken de meeste mensen aan bomen, bergen, meren, zeeën, woestijnen en allerlei soorten planten en dieren. Maar wat men vaak vergeet, zijn de onderliggende principes waarmee de natuur leven creëert en onderhoudt. ‘Kijk diep in de natuur en je zult alles beter begrijpen’, zei Albert Einstein. Miljoenen jaren lang heeft de natuur, door middel van evolutie, alle mogelijke processen en mechanismen getest. Daaruit heeft ze de beste systemen gedistilleerd om leven mogelijk te maken. Haar beginselen zijn gelijk voor alle levensvormen, zelfs al zijn ze nog zo primitief.

Bruce Lipton, celbioloog en auteur van De biologie van de overtuiging, vertelt hierover: ‘Stel dat je ’s werelds beste business consultant kon inhuren – iemand met miljoenen jaren ervaring en een cv vol duurzame successen. Dat kan! Dat consultancybureau heet de natuur.’

Tegenwoordig laten de meeste mensen zich in hun werk leiden door de notie dat survival of the fittest de drijvende kracht van de evolutie is. Deze houding zorgt voor een competitieve en agressieve samenleving. Het leidende motto lijkt te zijn: ‘doe het de ander aan voor het u geschiedt’. Het lijkt alsof overleving van de sterksten betekent dat alleen de meest onethische, meedogenloze mensen het goed zal vergaan, dat we in een gewelddadige wereld leven en dat het doel de middelen heiligt – in het bijzonder wanneer het aankomt op geld verdienen en materieel bezit vergaren. Deze gedachtegang, gebaseerd op een verkeerde interpretatie van de evolutieprincipes, heeft ons in een noodlottige richting gestuurd.

De natuur vindt haar basis in samenwerking. In de eerste drie miljard jaar van het leven op aarde waren cellen over de hele planeet verspreid. De evolutie zorgde ervoor dat die cellen bijeenkwamen om beter te kunnen voortleven. Ze begonnen specialismen te september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 51

oorZa aK & GeVoLG Zoals het klotsende water de kust vormgeeft, zijn het onze opvattingen en percepties die een succes of mislukking creĂŤren.

ontwikkelen, kregen verschillende rollen en werkten samen om een duurzaam systeem te creëren. Dankzij hun verscheidenheid, samenwerking en onderlinge verbondenheid zijn de meercellige organismen van vandaag in staat te gedijen. In de zeventiende eeuw betekende het woord ‘competitie’ nog iets heel anders dan nu. Het woord is afgeleid van twee Latijnse woorden die samen eerder het tegenovergestelde betekenen: ‘gemeenschappelijk streven’.

In onze wereld verhinderen hebzucht en angst een eensgezind streven naar een gemeenschappelijk doel. Er heerst een enorme onwetendheid over de complexiteit en onderlinge afhankelijkheid van onze relaties met elkaar en onze omgeving. Deze gevoelens van afzondering en vervreemding zeggen veel over de manier waarop we met onszelf, anderen en de natuur omgaan. Oprechte eerbied en vriendelijkheid lijken tot het verleden te behoren, vervangen door sluwheid, concurrentie en wantrouwen. We hebben wereldwijd een ‘ik-cultuur’ gecreëerd in plaats van een ‘wij-cultuur’. Daarom kost het ons zo’n moeite om betekenis en zingeving te vinden, plegen we roofbouw op onze mentale en lichamelijke gezondheid in naam van de vooruitgang, en is organisaties geen duurzaam leven beschoren.

Onze denkbeelden liggen niet meer op één lijn met de beginselen van de natuur, met als gevolg een slechte gezondheid, destructief gedrag en gevoelens van hulpeloosheid en wanhoop. Miljoenen mensen leiden simpelweg een onbevredigend leven. We houden onszelf gegijzeld met beperkende overtuigingen over hoe we blij en gelukkig kunnen worden.

O

m een veilige, gelukkige en duurzame toekomst te creëren moeten we het anders aanpakken, andere denkbeelden vinden, een nieuw niveau van bewustzijn bereiken. Dan kunnen we onszelf bevrijden uit deze mentale kooi. Door onze overtuigingen in overeenstemming te brengen met de beginselen van de natuur, scheppen we de mogelijkheid om de oeroude wijsheden over onderlinge verbondenheid en samenwerking te herintroduceren. Zo leggen we de basis voor onze eigen duurzame toekomst, en die van onze planeet.

Hoe doen we dat? De antwoorden krijgen we vanuit de neurowetenschap. Uit recent onderzoek is gebleken dat onze hersenen op het hoogst mogelijke niveau functioneren wanneer beide hersenhelften tegelijkertijd zijn geactiveerd. Deze staat noemt men ‘de vereniging van het brein’. Hierbij ontstaat een ‘bewust-zijn’ van onderlinge verbondenheid – een afspiegeling van de onderlinge verbondenheid van de twee hersenhelften. Hebzucht en angst zijn de symptomen van de notie van afzondering, maar als de hersenen deze verenigde staat bereiken, is het nauwelijks mogelijk om de werkelijkheid op deze manier waar te nemen.

Vanuit een neurologisch oogpunt is deze verenigde staat van het brein af te lezen aan een bilateraal, symmetrisch hersengolfpatroon. Vanuit een bedrijfskun-

54 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

DiVerSiTeiT Stel alle bomen hebben dezelfde kleur, vorm en afmeting. Zonder de diversiteit die we hier zien, zouden ze een stuk minder interessant zijn. Hetzelfde geldt voor mensen, bedrijven en culturen.

VerBonDenHeiD Deze espen lijken apart van elkaar te staan, maar ze zijn allemaal deel van ĂŠĂŠn en hetzelfde wortelsysteem. Ook wij lijken onafhankelijk van elkaar te bestaan, maar we vinden onze wortels in een gezamenlijk streven.

BaLanS Zoals balans belangrijk is voor een vogel die op een tak zit, is een gebalanceerd perspectief belangrijk voor een stabiele en duurzame basis voor succes.

dig oogpunt leidt het simpelweg tot een verhoogde functionaliteit, en dus tot betere prestaties. Deze vorm van bewustzijn maakt het bovendien mogelijk om razendsnel van denkwijze te veranderen, een grotere creativiteit te ontplooien, veel beter problemen op te lossen en het beste te halen uit elke kans die we krijgen.

Een cruciaal voordeel van deze staat van vereniging is dat er een ‘communicatiebrug’ ontstaat naar het onderbewustzijn, waar onze standpunten, waarden en overtuigingen zijn opgeslagen. Volgens de huidige neurologische theorieën komen onze gedachten en gedrag voor minstens 95 procent voort uit ons onderbewustzijn. Dat betekent dat de meeste mensen hun leven op de automatische piloot leiden. Maar net zoals computersoftware na verloop van tijd gedateerd raakt, zijn ook onbewuste overtuigingen op een bepaald moment niet meer up-to-date.

Deze onbewuste overtuigingen creëren de filters van onze perceptie, waarmee we reageren op de uitdagingen in ons leven. Ze liggen bij elke situatie waarin we terechtkomen ten grondslag aan onze acties en reacties. Overtuigingen bepalen de grenzen van wat we kunnen bereiken. Zoals Henry Ford het ooit verwoordde: ‘Of je nu gelooft dat je het kunt, of gelooft dat je het niet kunt… je hebt altijd gelijk!’

Het vermogen om optimaal te presteren, zowel op persoonlijk als beroepsmatig vlak, wordt sterk beïnvloed door opvattingen als ‘ik ben deskundig’, ‘ik ben sterk’ of ‘ik ben veilig’. Met zulke overtuigingen ga je met vertrouwen uitdagende projecten aan en blijf je gefocust op je taak. Maar denk je in termen als ‘ik heb er geen vertrouwen in dat ik goed werk aflever’ of ‘het resultaat ligt buiten mijn macht’, dan ga je aarzelend te werk, met angst voor fouten, kritiek en mislukkingen.

Willen we ervoor zorgen dat onze beschaving een duurzame toekomst tegemoet gaat in deze snel veranderende wereld, dan moeten we ons losmaken van competitieve en segregerende denkwijzen, en de oeroude wijsheden over onderlinge verbondenheid en samenwerking opnieuw toepassen. Als we onszelf vormen naar het voorbeeld van de alwetende natuur, komen we vanzelf tot een succesvol, duurzaam systeem.

Deze essentiële omslag begint met een verandering van onze denkwijzen en onbewuste opvattingen. Als we anderen beschouwen als concurrenten met wie we strijden om beperkte bestaansmiddelen, zoals materiële goederen, waardering en geld, dan zijn we constant bezig met overleven in een waas van angst en stress. We zijn veel meer gebaat bij een denkwijze waarin het streven naar een gedeeld doel, gedeelde bescherming en gedeelde welvaart centraal staan, in plaats van angst en schaarste.

Het is mogelijk om ons ideeënstelsel te herschikken volgens de principes die de natuur al miljarden jaren met succes gebruikt. Dat is zelfs cruciaal wanneer we een duurzamere wereld willen creëren waarin iedereen in welvaart en welzijn kan leven. september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 59

Boekfragment

oud

Een nieuwe kijk

D

De bijbel, het belangrijkste en meest verkochte boek aller tijden, heeft ook iets te vertellen aan mensen die nĂ­et in God geloven. een nieuw boek suggereert dat de verhalen zijn ontstaan als uitvinding om mensen te gidsen bij een noodgedwongen, radicaal nieuwe levensstijl.

Immers, waar we gewend waren te leven

60 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

in kleine gelijkwaardige, democratische samenlevingen vol overvloed moesten we bij de onvrijwillige overstap naar een agrarische samenleving wennen aan een leven vol geploeter op het land, waar bezit een nieuw fenomeen werd en de vrouw onderdrukt. Zo kan de bijbel worden gezien als zowel een verklaring als

boek op een

morele steun voor ons diepgewortelde strijd voor recht-vaardigheid, onze behoefte aan samenwerking en ons soms onbestemde verlangen naar vooruitgang. een tweede boek geeft verrassend bewijs voor geestverruimende experimenten in het vroege christendom. Jezus heeft wellicht zelfs paddo’s gebruikt.

religieuze leiders en politici mogen het gebruik van drugs dan afkeuren, maar hallucinerende middelen zouden wel eens kunnen wijzen op een vergeten pad naar het goddelijke. op de volgende pagina’s bieden we u fragmenten uit deze verrassende boeken en interviews met de auteurs. | De reDactIe september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 61

Dagboek van de mensheid

De bijbel is geschreven om betekenis te geven aan een grote omwenteling in onze evolutie. De verhalen maakten ons bekend met onnatuurlijke concepten als eigendom en de overheersing van vrouwen. een samengesteld fragment uit Het oerboek van de mens.

Door Carel van sChaik en kai miChel

M

eer dan duizend jaar werd eraan geschreven.

Bijna tweeduizend jaar lang bepaalde het boek de lotgevallen van een groot deel van de wereldbevolking. Meer dan twee miljard mensen vereren het ook nu nog als heilige schrift. En met een totale oplage van naar schatting vijf miljard staat het bovenaan de wereldbestsellerlijst aller tijden.

Welk ander boek zou meer over de mens kunnen onthullen dan de Bijbel? Want de Bijbel is namelijk niet alleen een religieus boek; het is het oerboek van de mensheid.

Voor ons was dat reden genoeg om de Bijbel te gaan lezen met de nieuwste inzichten van de cognitie- en evolutiewetenschappen in het achterhoofd. Waarom?

Om erachter te komen wat de Bijbel ons te vertellen heeft over natuur en cultuur van de mens. We ontdekten algauw dat ons biologisch-antropologische perspectief niet alleen helpt om de Bijbelverhalen beter te begrijpen. Ook laat zien hoe de menselijke natuur de ontwikkeling van de cultuur in voorspelbare banen heeft geleid.

Tegelijk levert ze een sleutel tot een beter begrip van de mens in het hier en nu.

In de Bijbel vinden we antwoorden op de grote vragen van de mensheid. Dat bedoelen we niet in religieuze zin. De 62 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Bijbel kan duidelijk maken waar de angst voor de dood vandaan komt, hoe we met rampspoed omgaan en waar onze diepe behoefte aan gerechtigheid uit voortkomt.

Hij laat zien hoe we leerden om te overleven in grote anonieme samenlevingen, waarom het moderne leven ons af en toe absurd voorkomt en velen van ons een onbestemd gevoel geeft dat we zullen omschrijven als een soort heimwee naar het paradijs. Kortom, zonder stralenkrans heeft de Bijbel ons allemáál iets te vertellen.

Meteen aan het begin confronteert de Bijbel zijn lezers met een veelheid en veelsoortigheid aan rampspoed. Het lot van de mensheid werd voortaan niet alleen bepaald door barensweeën, patriarchaat en gezwoeg in het zweet des aanschijns, maar ook door familieleed, moord en rampen.

In het boek Genesis is het een en al chaos.

Ingebed in het monumentale epos van de door Mozes geleide uittocht uit Egypte, stuitten we op onnoemlijk veel gedragsvoorschriften.

Om dat alles te begrijpen moeten we onze blik richten op wat gekwalificeerd kan worden als de grootste gedragsverandering die een diersoort ooit op deze aardbol heeft bewerkstelligd. We doelen op de tijd dat we niet langer als jager-

verzamelaars door de wildernis zwierven, zoals onze voorouders dat honderdduizenden jaren lang gedaan hadden, op de tijd dat we niet meer in kleine groepen leefden waar iedereen elkaar kende, maar we ons in grote anonieme samenlevingen staande moesten zien te houden. Mensen moesten zwoegen om te overleven en de sociale verschillen tussen hen namen sterk toe.

Om het onheil de baas te worden, zochten de mensen naar een verklaring voor rampspoed, geweld en epidemieën.

Ze bedachten manieren om zich tegen het gevaar te beschermen. Er moesten culturele oplossingen komen. De oerknal van de cultuur was het gevolg.

Belangrijk is dat er in die tijd – de duizenden jaren waarin eerst chiefdoms ontstonden en later de eerste staten die, zoals in het geval van Mesopotamië en Egypte, uitgroeiden tot hoogontwikkelde beschavingen – nog geen op zichzelf staande betekenissystemen bestonden, zoals wetenschap, geneeskunde, recht of religie. Pas langzaam ontwikkelden zich aparte domeinen, elk met eigen experts, discussies, methoden en instituties. Allemaal bleven ze ten diepste religieus gekleurd. Alles was doortrokken van het geloof in bovennatuurlijke krachten. Elke ramp werd toegeschreven aan de toorn

adam en eva moeTen na de zonde in hun levensonderhoud voorzien door hard Te ploeTeren op heT land.

van geesten en goden.

Zo kwam het tot regels en maatregelen die geleidelijk aan uitgroeiden tot complete crisisbeheersingssystemen. Het doel: de toorn van de goden te sussen in de hoop zo de mensen te beschermen tegen ziekte en rampspoed. Veel van wat tegenwoordig als ‘religie’ wordt beschouwd, begon hier als onderdeel van een cultureel beschermingssysteem.

Wanneer we kijken naar de centrale thema’s van de Bijbel, worden de problemen duidelijk waarmee onze voorouders

al duizenden jaren worstelden en de oplossingen die zij vonden. We denken dan aan de omgang met nieuwe culturele concepten, zoals eigendom, patriarchaat en monogamie.

W

ie de eerste bladzijden van het Oude Testament aandachtig leest, zal zich verbazen over hoe wonderlijk alles begint. Het boek Genesis vertelt hoe God eerst hemel en aarde geschapen heeft, vervolgens de rest van de wereld en op de zesde dag tot zichzelf speekt: ‘Laten wij

mensen maken die ons evenbeeld zijn, die op ons lijken.’ Zo gezegd, zo gedaan.

‘God schiep de mens als zijn evenbeeld … mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen.’ Hij gaf ze ook een duidelijke opdracht mee: ‘Wees vruchtbaar en word talrijk, bevolk de aarde en breng haar onder je gezag.’

Vervolgens gebeurden er vreemde dingen. God bezag zijn werk nog eens, hield het voor ‘zeer goed’ en gunde zichzelf een dag rust. Maar wat deed hij toen? Hij begon opnieuw, nam aarde van het land, vormde daar Adam uit en blies hem levensadem in. Daarna legde God een tuin aan ‘in het oosten, in Eden’ en plaatste Adam daarin. En omdat God direct doorhad dat het ‘niet goed’ was ‘dat de mens alleen is’, dacht hij bij zichzelf: ik zal een helper voor hem maken die bij hem past. Hoe? Hij vormde, opnieuw uit aarde, de dieren op het veld en de vogels in de lucht en bracht ze bij Adam. Die mocht hun namen geven, ‘maar hij vond geen helper die bij hem paste’. Pas toen kwam de schepper op het idee van de rib. Hij liet Adam in een diepe slaap vallen, nam een van diens ribben weg en bouwde daaruit een vrouw.

‘Eindelijk een gelijk aan mij, mijn eigen gebeente, mijn eigen vlees’, zag Adam onmiddellijk. ‘Beiden waren ze naakt, de mens en zijn vrouw, maar ze schaamden zich niet voor elkaar.’ God zou alle reden tot tevredenheid hebben gehad, maar hij had buiten de slang gerekend.

De rest is bekend: Eva liet zich door de slang overhalen om Gods verbod te overtreden door van de boom van kennis van goed en kwaad te eten. Adam liet het gebeuren. Voortaan schaamden beiden zich voor hun naaktheid en God verjoeg ze uit het paradijs. Sindsdien wonen de mensen buiten de hof van Eden.

Generaties gelovigen voor wie elke letter van Genesis heilig was (en die niet wisten dat hier twee scheppingsverhalen waren samengevoegd) gisten over de details. Waarom schiep God de mensen tweemaal? Wat was er met de eerste mens gebeurd? Ondanks bergen aan geleerde interpretaties, ontbrak een overtuigend antwoord op de belangrijkste vraag: Wat wil de Bijbel ons zeggen met betrekking tot Adam en Eva? Waarom heeft God die twee gestraft?

Nu zullen veel gelovigen verwonderd het hoofd schudden en zeggen: ‘de zonseptember/oktober 2016 TheopTimisT.nl 63

Het leven van de mensheid was het grootste deel van de geschiedenis en democratisch

verreweg egalitair

deval’. Maar is dat niet bizar? Vanwege een appel wordt de mensheid honderden generaties lang gestraft? Nu wordt er in de Bijbel helemaal niet over een appel gesproken, maar alleen over een vrucht.

De appel duikt pas op in de late oudheid, omdat het Latijnse woord voor appel (‘malum’) veel weg had van het begrip dat ‘fout’, ‘kwaad’ of ‘leed’ betekent.

Waarom kon God een simpele kruimeldiefstal niet vergeven?

Het paradijsverhaal is het verhaal van de achteruitgang van de kwaliteit van het bestaan. Het gaat hier om een culturele ontwikkeling: eerst leefden de mensen in een wereld van overvloed, daarna volgde de niet vrijwillig tot stand gekomen stap naar de landbouw en moesten ze zwoegen op het veld. Dát spoor moeten we volgen.

Het voert regelrecht terug op wat we als het beslissende keerpunt in de menselijke evolutie zien: de vestiging van de mens op vaste woonplaatsen.

Gedurende het grootste deel van onze geschiedenis trokken we rond als jagerverzamelaars. Zo leefden we met verschillende gezinnen in kleine groepen (bands) die dertig tot vijftig leden omvatten.

Jager-verzamelaars woonden niet op een vaste plek. Met de buurgroepen vormden ze een los netwerk, zonder voortdurend met elkaar in contact te staan. Voor het jagen en verzamelen waren grote territoria vereist. Leden van andere groepen kwamen slechts sporadisch bij elkaar om huwelijken voor te bereiden of allianties te onderhouden.

In de groepen zelf stonden de mensen daarentegen in uiterst nauw contact met elkaar. Ze bezaten maar weinig. Er was geen uitgesproken hiërarchie en echte machtsconcentraties ontbraken. Bestaansmiddelen, met name de jachtbuit, werden gedeeld. Vrijgevigheid verhoogde de reputatie van de jagers. Het leven van de mensheid was verreweg het grootste deel 64 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

van de geschiedenis egalitair en democratisch.

De onderlinge afhankelijkheid van de groepsleden vormde de grondslag van het samenleven. Besluiten nam de groep gezamenlijk, vaak na veel discussie. Hierbij legde de reputatie van een individu veel gewicht in de schaal. Net zo belangrijk was harmonie: elk vergrijp tegen het gemeenschapsleven werd opgemerkt en zo nodig bestraft. In ernstige gevallen kon dat leiden tot uitsluiting uit de groep of het doden van een onruststoker of tiran. Maar dat gebeurde zelden: omdat niemand kans had om in zijn eentje te overleven, deed iedereen zijn best om een goed groepslid te zijn. Ook vergaf de groep wangedrag wanneer de dader werkelijk blijk gaf van berouw. In de wildernis telde iedere vrouw en iedere man.

De emoties van zijn eerste natuur bepaalden het samenleven van de mens. Als product van een evolutionaire ontwikkeling van honderdduizenden jaren maakten de aangeboren voorkeuren en morele intuïties diens gedrag voor anderen voorspelbaar. Het lijkt ons geen al te gewaagde veronderstelling dat de aanvankelijke onbekommerdheid van Adam en Eva – ‘beiden waren ze naakt, de mens en zijn vrouw, maar ze schaamden zich niet voor elkaar’ – precies past in deze prehistorische omstandigheden.

Met het einde van de ijstijden, zo’n 15.000 jaar geleden, veranderden veel streken in het als de vruchtbare sikkel bekendstaande gebied tussen de Nijl in het westen en de Eufraat en Tigris in het oosten, in een soort luilekkerland. Kuddes antilopen en gazellen, paarden en wilde runderen bevolkten de uitgestrekte graslanden. Mensen die vroeger als jagerverzamelaars rondtrokken, hoefden dat op veel plekken niet langer te doen. Wonend in vaste kampen, begonnen ze te genieten van de overvloed. Maar het geluk duurde niet eeuwig...

Historici weten niet zeker of er rond 12.000 jaar geleden aan deze paradijselijke omstandigheden een einde kwam door een verandering van klimaat of door toedoen van de mensen zelf. Er zijn veel aanwijzingen voor overbejaging waardoor er te weinig dieren overbleven. Weer gaan rondtrekken was op veel plaatsen geen optie: de buren wilden niemand meer op hun land. Ook ontbrak het na enkele generaties op vaste woonplaatsen al aan

kennis om het in de wildernis te kunnen redden. Vertwijfeld zochten de mensen naar overlevingsstrategieën.

De landbouw ontstond bij toeval. Mensen hadden altijd al bessen, noten of wilde granen verzameld. Rond hun nederzettingen waren voortdurend zaden op de grond gevallen, waardoor de betreffende planten zichzelf waren gaan uitzaaien. Op zeker moment begonnen mensen daar systematisch gebruik van te maken. Ook werd toen een begin gemaakt met het temmen van dieren, zoals geiten en schapen.

Het nieuwe lot was moeilijk. Genesis windt daar geen doekjes om. Dat Adam en Eva hun levensonderhoud buiten Eden moesten verdienen met werken op het veld en uittrekken van onkruid, was een straf. Het nieuwe leven leek een vloek die in de loop der eeuwen steeds groter zou worden. Dat blijkt onder meer uit de vondsten van prehistorische skeletten. De landbouwrevolutie bekwam de mensen helemaal niet goed: ze werden niet zo lang als in de tijd van de jager-verzamelaars, ze leden aan ondervoeding en ziektes, ze stierven jonger. Zonder behoorlijk zaaigoed, zonder meststof en effectieve bewateringstechnieken was de oogst een loterij. Droogte en overstromingen troffen de mens harder dan vroeger, omdat hij nu aan één plek gebonden was.

Met onze antropologische Bijbellezing onderkennen we de problemen waarvoor de mensen zich gesteld zagen als gevolg van de grootste gedragsverandering van Homo sapiens.

W

et verhaal van Adam en Eva vormt niet alleen maar de neerslag van onze verbazing over het feit dat het leven voor de meeste mensen maar geploeter is.

In hun verhaal komen twee andere grote problemen als gevolg van het nieuwe bestaan naar voren: het ontstaan van bezit en de onderdrukking van vrouwen.

Het eerste en enige gebod dat God in de tuin van Eden had uitgevaardigd, was: ‘Van alle bomen in de tuin mag je eten, maar niet van de boom van de kennis van goed en kwaad.’ Hij was Gods eigendom.

En omdat Adam en Eva zich daar niets van hadden aangetrokken, verbande hij hen uit het paradijs. Welnu, het ontstaan van eigendom is de belangrijkste consequentie van de landbouwrevolutie.

Wij kunnen ons dat nauwelijks meer voorstellen. Voor ons lijkt de idee van

‘Mijn waardering voor religie is enorm toegenomen’

E

Gedrags- en evolutiebioloog carel van schaik, een van de auteurs van Het oerboek van de mens, in gesprek over universele waarden en de rol van vrouwen.

eeuwenlang is de Bijbel door talloze geleerden bestudeerd. Waarin is uw benadering zo anders?

‘We hebben geprobeerd de bijbel te lezen als een historisch verslag van wat mensen destijds hebben meegemaakt. God hebben we zoveel mogelijk buiten beschouwing gelaten. Waarom voelde men de behoefte om juist déze dingen op te schrijven en andere niet? als je je realiseert dat de mensheid niet lang daarvoor de meest ingrijpende verandering in levenswijze had ondergaan die zich ooit heeft voltrokken – de ontdekking van de landbouw, die een ongelofelijke hoeveelheid veranderingen met zich meebracht – dan begrijp je veel meer van de bijbelverhalen. Vanuit dat perspectief is de bijbel een verslag van wat de mens heeft doorgemaakt en hoe men probeerde te begrijpen wat hen was overkomen.’ is uw beeld van het christendom tijdens het schrijven veranderd?

‘Zeker. Ik ben milder geworden. als jongere zei ik graag dat ik nergens in geloofde. toen ik aan dit boek begon, had ik geen duidelijke mening over religie – voor noch tegen – behalve dan dat het niet iets voor mij was. maar nu ik de bijbel in zijn totaliteit heb gelezen, ben ik diep onder de indruk van de mensen die dat allemaal tot stand hebben gebracht. Let wel: zij deden dit in een tijd waarin ze noch beschikten over de wetenschappelijke methoden noch over het soort logica waaraan wij tegenwoordig menen te moeten gehoorzamen. toch waren ze in staat een uiterst logisch en rigoureus systeem te ontwikkelen. pas als je deze verhalen niet beziet vanuit het perspectief van het heden, maar vanuit dat van de mensen uit die tijd, snap je dat het een ongelofelijke prestatie is geweest. Dus ja, mijn waardering voor religie is enorm toegenomen.’ voor veel mensen bevat de Bijbel eeuwige, universele waarheden. u meent dat die waarheden nauw samenhangen met evolutionaire omstandigheden. zou een bijbel die nu zou worden geschreven ándere waarheden bevatten?

‘Volgens mij zou alles dat behoort tot wat we tegenwoordig wetenschap noemen, er deel van uitmaken. De mensen die de bijbel schreven, deden dat vanuit een puur wetenschappelijke benadering. Het oude testament is in wezen een wetenschappelijke analyse van de wereld, verklaard via het model van een monotheïstische God, om tot een leefbare samenleving te komen.’ zou iets als de tien geboden bestaan? of zijn leefregels als deze altijd tijdgebonden?

‘Volgens de bijbel zijn de tien geboden geschreven door God. Dus wat schrijf je op?

Vanzelfsprekendheden als “heb je kinderen lief” of “zorg dat je eet” hoef je niet op te schrijven. Wat je wél moet opschrijven, zijn geboden om te doen wat je anders misschien zou laten. Het eerste daarvan is: “Hallo, ik ben het: God. Ik ben de enige. aanbid geen anderen en maak geen valse beelden van mij.” Voor God was het belangrijk zijn gezag te vestigen omdat wat hij te zeggen had, heel belangrijk was en mensen het heel serieus moesten nemen.’ vervolgens zegt God in de tien geboden: “Gij zult niet doden.” Was dat dan niet logisch?

‘Ja, dat is interessant. In de tijd van de jagers en verzamelaars was het toegestaan anderen te doden om wraak te nemen. als iemand mijn vrouw en kinderen doodde, dat mocht ik die schurk later te grazen nemen. Daartoe had ik het volste recht. maar wie dat nu nog doet, belandt uiteraard in de gevangenis, omdat we die verantwoordelijkheid hebben overgedragen aan de staat, wat tot een spectaculaire afname van geweld heeft geleid. Dus ja, dat concept dat je niet mocht doden, was in die tijd nieuw. Het is een culturele verworvenheid en dat is iets wat ons moet worden aangeleerd.

In die zin zijn de tien geboden ook vandaag de dag nog relevant, want onze genetische eigenschappen en onze aangeboren neigingen sluiten nog altijd niet helemaal aan bij de eisen van de moderne samenleving.

We zouden de tien geboden bijvoorbeeld kunnen aanvullen met de regel dat je altijd aan de juiste kant van de weg moet rijden. met precies dezelfde reden: dingen die we niet van nature doen, moeten worden aangeleerd.’ de Bijbel is mannenwerk. niet alleen vrijwel uitsluitend door mannen geschreven, maar ook ten behoeve van mannen. denkt u dat de boodschap van jullie boek kan helpen om geïnstitutionaliseerde religie minder patriarchaal te maken? ‘precies. Dat is een van de zaken die we in ons boek bepleiten. Ik wil niet beweren dat het tijdperk van de jagers en verzamelaars een paradijs was voor vrouwen, maar ze hadden het beslist veel beter. Levenslange monogamie bestond niet. als er al polygamie bestond, was dat op basis van vrijwilligheid. een vrouw kon een huwelijk beëindigen door gewoon weg te lopen.

Vrouwen hadden hun eigen economie: zij waren de verzamelaars, terwijl de mannen aan het jagen waren. er waren grenzen aan de mate waarin een man zijn vrouw kon mishandelen, omdat anderen zouden ingrijpen. Het was een tamelijk egalitaire samenleving. maar dan ontstaat de landbouw en daarmee ook eigendom. en dat eigendom moet natuurlijk beschermd worden – wat de taak is van de man. De man en zijn zonen, plus eventuele andere mannelijke verwanten, verdedigen de boerderij. Zo ontstaat het patriarchale systeem. Vrouwen worden uitgehuwelijkt en verliezen hun vrijheid. alles verandert. De vrouw werd haar plaats gewezen en moest haar mond houden.

Dus besloot de patriarch een boek te schrijven waarin alles wordt geduid als de wil van God. Het was Gods wil dat een vrouw uitsluitend haar eigen man begeerde. een man diende overigens ook niet andere vrouwen te begeren, want in een polygaam systeem wil je geen promiscuïteit. Het behandelen van vrouwen als tweederangs burgers werd door de bijbel gerechtvaardigd: de plaats van de vrouw werd Gods wil.’ | JurrIaan kamp september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 65

in de Tijd van de jaGer-verzamelaar Was vrijGeviGheid BelanGrijk.

De Bijbel laat zien hoe we leerden om te in grote anonieme samenlevingen en waarom het moderne leven ons af en toe voorkomt

overleven

absurd

privébezit, van zeggenschap over grond en bodem tot en met het bezit van roerende zaken, heel natuurlijk. Maar dat is het niet.

Jager-verzamelaars bezaten maar een paar zaken voor dagelijks gebruik. Een jager had zijn wapen, zijn snijmes. Maar de jachtbuit werd gedeeld en dit delen werd gevierd. Wie probeerde neergelegd wild voor zichzelf te houden, leed reputatieverlies en had bij herhaling met sancties te rekenen. Al het land was van de groep.

Wie beweerd zou hebben, ‘die boom daar is van mij, van zijn vruchten mogen jullie niet eten’, zou worden uitgelachen.

Dat veranderde toen de mensen zich gingen vestigen op vaste woonplaatsen.

Dat was onvermijdelijk. De landbouw vereiste dat bepaalde zaken niet meer van iedereen waren. Wat valt er te oogsten wanneer iedereen zich tevoren kan bedienen? Het was niet eenvoudig om dat nieuwe eigendomsconcept ingang te doen vinden. Het kostte heel wat intellectuele 66 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

inspanning om de idee dat sommige zaken ineens alleen nog maar aan één enkel individu toebehoorden, door een gemeenschap geaccepteerd te krijgen. Omdat in de oude wereld bezit zo goed als ontbrak, ligt het ontzag hiervoor ook niet verankerd in onze eerste natuur. Om bezit effectief te beschermen, moesten de mensen iets bedenken: culturele regels.

Het duurde een paar generaties voor de nieuwe regels ter bescherming van bezit ingang vonden. Naarmate ze vaker als conventie werden geaccepteerd, gingen ze ook deel uitmaken van de opvoeding.

Respect voor het eigendom van anderen werd zo onderdeel van onze tweede natuur. Maar tot op de dag van vandaag is het geen natuurlijke vanzelfsprekendheid.

‘Bezit’ moet onze kinderen worden bijgebracht: ‘Geef dat meisje haar speelgoed terug! Dat is niet van jou.’

Zo bezien komt de vraag boven wat nu het eigenlijke schandaal in het paradijs

was. De zonde van Adam en Eva tegen Gods eerste gebod was, zoals we zagen, voor onze psyche zeker geen zonde. Het schandaal zit in iets anders. De landbouwrevolutie maakte korte metten met een fundamentele wet van menselijk samenleven, een wet die honderdduizenden jaren lang een dagelijks gebod was geweest: de regel dat voedsel moet worden gedeeld.

De nieuwe idee van eigendom ondermijnt de solidariteit van de oermens. Ineens wordt een algemeen goed – het voedsel dat de natuur geeft – gemonopoliseerd.

Dát is het eigenlijke schandaal.

Hier wordt een handeling die elke dag noodzakelijk is – het verzamelen van vruchten – niet alleen verboden; ze wordt een misdaad. Allemaal ervaren we nog de nagalm van dit schandaal. Als het verbod en de bestraffing van Adam en Eva helemaal in orde zouden zijn geweest, had dit verhaal ons niet al een halve eeuwigheid zo beziggehouden.

De landbouwrevolutie bracht een proces op gang dat de aard van de menselijke samenleving radicaal zou veranderen.

Daarmee werd een eenrichtingsweg ingeslagen naar een wereld waarin het leven materieel weliswaar steeds rijker werd, maar in sociaal en emotioneel opzicht verarmde. Relaties tot mensen buiten de familie verloren aan existentiële noodzaak. Bovendien moest bezit worden beschermd, zo nodig met geweld. Waar

de inTroduCTie van landBouW BeTekende ook de uiTvindinG van heT ConCepT eiGendom.

de voorraadeconomie succes had, schoten de bevolkingsaantallen omhoog. Concurrentie overheerste, de sociale verschillen werden groter. Er ontstonden hiërarchieën, vormen van heerschappij, zoals die van de man over de vrouw.

D

ie arme Eva. Wat moest ze lijden. ‘Je zwangerschap maak ik tot een zware last, zwoegen zul je als je baart’, luidde Gods strafvloek over haar. Daar bleef het niet bij. ‘Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen.’ En met de oerzonde deden de christelijke Bijbelexegeten nog een duit extra in het zakje: omdat Eva zich door de slang had laten verleiden, had ze bitter leed gebracht over alle mensen die na haar kwamen.

Bij de jager-verzamelaars was de verhouding tussen man en vrouw nog redelijk in balans. Weliswaar was er sprake van een zekere dominantie van de man, maar een vrouw kon altijd naar haar familie terugkeren of van man wisselen als haar eigen man zich te eigenmachtig gedroeg.

De paarbinding was nog niet specifiek exclusief. Er bestonden wel monogame relaties, maar dat een vrouw zich haar hele leven lang zou moeten binden aan één man, was geen vaste praktijk. Soms had ze ook op hetzelfde moment diverse relaties.

Het verkeer met meerdere mannen was in het belang van de vrouw; zo kon een netwerk van potentiële vaders worden op-

gebouwd die zich verantwoordelijk voor haar voelden.

Dat vrouwen hierbij hun charmes wisten in te zetten, hoorde vanzelfsprekend bij hun seksuele vrijheid. De praktijk van een vrije seksuele moraal functioneert in egalitaire groepen en bindt die door het weven van een onzichtbaar liefdesnetwerk zelfs een stuk hechter aaneen. Maar zodra de groep uiteenvalt en iedere man op zijn bezit bedacht is en van zijn familie onvoorwaardelijke loyaliteit eist, is dit voorbij.

De nieuwe bezitsverhoudingen leidden ertoe dat de zoon bij zijn vader bleef en de dochters aan andere families werden uitgehuwelijkt. Vrouwen dienden om allianties te smeden of te worden ingezet als handelswaar. Omdat het niet ging om huwelijken uit liefde, was het solidariteitsgevoel voor de nieuwe familie niet bijzonder sterk. Pas nadat de vrouw van de zoon des huizes een kind had gebaard, veranderde dat. Dan werkte het genetische belang bij een gezamenlijk nageslacht samenbindend.

Onder de nieuwe verhoudingen zetten de patriarchen alles op alles om te voorkomen dat hun vrouw met andere mannen zou slapen. En waar rijkdom en macht floreerden, gingen sommige mannen over op polygynie. In de verhalen van het Oude Testament werd dit de gangbare praktijk.

Als vrouwen eigendom van een man wer-

den, moest de macht van vrouwen worden beknot. Die macht berustte vooral op hun seksuele attractiviteit.

In dat opzicht vallen de uitspraken van de Bijbel ook hier op hun plaats. Na de verdrijving uit het paradijs moest Eva kleding aantrekken om haar bekoorlijkheid te verbergen. Natuurlijk maakte God ook een vel voor Adam, maar in een agrarische samenleving moesten vooral vrouwen zich ‘zedig’ kleden. Maar de seksuele verplichting van de vrouw aan één man is cultureel en niet biologisch bepaald.

En zo laat het verhaal van Adam en Eva drie thema’s zien: verbazing dat het leven zo’n geploeter is; problemen met het accepteren van bezit; en het merkwaardige feit dat vrouwen ondergeschikt moeten zijn aan mannen. Het zijn drie van de meest urgente problemen waar de mens mee tobt sinds hij zich op vaste woonplaatsen vestigde. Dat gold 10.000 jaar geleden net zozeer als nu.

Dit is een bewerkt fragment van Het oerboek van de mens: De evolutie en de Bijbel, geschreven door carel van schaik en kai michel, uitgegeven door balans.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 67

Boekfragment

evangelie De psychedelische

tijdens een speurtocht door europa en het midden-oosten vindt een echtpaar aanwijzingen dat de vroege christenen het heilige ervoeren door middel van heilige planten: paddenstoelen. fragment uit een fascinerend reisverslag.

Door

jerry B. BroWn en julie m. BroWn

T

oen Julie en ik na ons bezoek aan de kapel van Plaincourault in Frankrijk verder oostwaarts trokken, reden we langs velden vol goudgele zonnebloemen, omzoomd door lange, sierlijke rijen populieren. Het was heerlijk om weer onderweg te zijn: het zeldzame gevoel van absolute vrijheid, zonder televisie en telefoon en zonder de onophoudelijke aanvoer van slecht nieuws. Fijn ook om spontaan je plannen te kunnen veranderen als iemand je tipt over unieke fresco’s. Maar het meest genoten we toch van het avontuur om op reis te zijn met een doel.

Natuurlijk is het bevrijdend om je rugzak te pakken en je te laten leiden door het toeval. Maar ons gaf het meer voldoening om bezig te zijn met een gerichte speurtocht, de ogen en oren wijd open op zoek naar aanwijzingen, zoals een glimp van een engel in de gevel van een oud kerkgebouw. Al meteen op onze eerste bestemming vonden we engelen en nog veel meer…

De kerk van Saint Martin staat onopvallend te midden van een aantal bescheiden huisjes met schuine daken, waarvan de dakpannen nog glinsterden van de regen die kort tevoren was gevallen. Op een gedenkplaat naast het kleine parkeer68 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

terrein stond te lezen dat de muurschilderingen in de kerk het werk waren ‘van een geniale kunstenaar’ en dat ze ‘het thema van de Verlossing verbeelden, vanaf de Zondeval van Adam tot aan het Laatste Oordeel’.

Van buitenaf was er weinig opmerkelijks aan te zien. Een ruw stenen kruis en kerkdeuren die vaalbruin waren geschilderd. Maar zodra je over de drempel naar binnen stapte, leek het wel alsof een waas voor je ogen werd weggetrokken en je opeens weer scherp en helder kon zien.

De rijke tinten waarin de geboorte van Jezus was afgebeeld in het schip van de kerk – rood, oker en wit – waren slechts een voorspel op de overweldigende wandschilderingen in de aangrenzende koorruimte. Bij het betreden daarvan raakten Julie en ik betoverd door het majestueuze schouwspel van fresco’s langs de muren, omringd door serafijnen met roze wangetjes. Ongestoord en in eerbiedige stilte genoten we van deze geïllustreerde bijbel.

Terwijl de kerkklokken een nieuw uur inluidden, nam Julie me bij de arm en wees me op een enorm paneel met daarop de intocht van Christus in Jeruzalem.

‘Zie je wat ik zie?’ vroeg ze verbaasd. En inderdaad kon je de gladde hoedjes van vijf psilocybinehoudende paddenstoelen

nauwelijks over het hoofd zien. De bruin met witte paddenstoelen waren fraai gegroepeerd boven de hoofden van de drie enthousiaste jongelingen die Jezus verwelkomden in de stad, waar hij zijn noodlot als Messias tegemoet zou gaan.

‘Kijk hoe groot die paddenstoelen zijn weergegeven; even groot als de hoofden van de jongens’, merkte Julie op.

‘Afmetingen doen ertoe in de Romaanse kunst’, antwoordde ik. ‘In Plaincourault is de paddenstoel in de fresco van de Verzoeking zelfs groter dan Eva. Omdat de schilder ons wilde wijzen op het belang ervan.’

‘Ga nu eens een stap achteruit en vertel me wat je dan ziet’, zei ik. Daarmee nodigde ik haar om het rijk gedetailleerde schouwspel voor ons te beschrijven. Ze sprak langzaam, terwijl ze snel achtereen een aantal foto’s maakte. Het was alsof ze zich haastte om deze beelden vast te leggen voor ze konden verdwijnen, ook al waren ze al bijna duizend jaar oud.

‘Beginnend aan de linker kant,’ vervolgde Julie, ‘zie ik een man die knielt voor een veel langere figuur met een mantel, mogelijk een engel die is neergedaald en wiens lichaam baadt in concentrische cirkels van licht. Uit dat licht steekt een hand. Tussen duim en wijsvinger houdt

foto: courtesy bIbLIotHèque natIonaLe De france, parIs

God sChepT planTen (GreaT CanTerBury psalTer, enGeland): deze sCène uiT Genesis laaT zien daT God psyChoaCTieve paddensToelen voorsChreef.

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 69

‘De Profeet Gaat Heen’ verwijst naar het van de ziel van Jesaja nadat hij psychoactieve stoffen heeft ingenomen

opstijgen

foto’s: JuLIe m. broWn

na zijn BekerinG nam de romeinse Generaal plaCijs de naam eusTaChius van rome aan. hier knielT hij, Geflankeerd door heiliGe paddensToelen.

die een rond geelbruin voorwerp vast, dat hij aanbiedt aan de man, die vol ontzag omhoog kijkt.’

‘Nog iets?’ vroeg ik.

‘Ja, zowel de engel als de man dragen een blauwe mantel, in de kleur van de hemel, een van de weinige plekken in de kerk waar die kleur is gebruikt. Je vindt hem verder alleen terug in de kleding van Jezus’ discipel. Kijk hoe hij eruit springt en bijna straalt in het licht dat binnenvalt door het raam.’

‘Waarom denk je dat dat Jezus is?’ vroeg ik.

‘Omdat hij zit op iets dat lijkt op een ezel, en dat is hoe hij in de Bijbel wordt beschreven bij zijn intocht in Jeruzalem.

Meteen achter Jezus lopen twee mannen, mogelijk discipelen, die hun armen ten hemel spreiden ten teken van ontzag.’

‘Goed, maar houd je aan de feiten, aan wat je daadwerkelijk ziet.’

‘Doe ik’, zei Julie. ‘Jezus zit op een ezel, de armen uitgestrekt naar drie jongelingen die hem begroeten. Een van hen buigt zich voorover, met in zijn linker hand een langwerpige paddenstoel, terwijl hij Jezus met de rechter drie stelen aanreikt waarvan de toppen lijken overgeschilderd.’

‘De jongeling met de paddenstoel in

70 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

zijn hand draagt een mantel,’ merkte ik op, ‘maar de twee andere jongelingen hebben hun gewaden afgelegd en op de grond uitgespreid om Jezus te verwelkomen.

De geplooide stof strekt zich uit tot ver onder de figuur van Jezus en gaat over in de mantels van de discipelen en in die van de knielende man en de engel, zodat beide taferelen met elkaar zijn verbonden.’

Julie draaide zich naar rechts en staarde als aan de grond genageld naar het paneel op de muur tegenover haar. ‘Jezus en zijn discipelen naderen de poorten van Jeruzalem, waar een lijvige figuur bovenop een toren met een lang mes de steel van een paddenstoel staat door te snijden.’

‘Hij heeft dezelfde vorm en kleur als de paddenstoelen uit het vorige tafereel’, zei ik. ‘Fascinerend… De torens staan vlak naast de afbeelding van het Laatste Avondmaal, waar Jezus en elf van zijn discipelen aan de ene kant van de tafel zitten, terwijl de twaalfde, Judas, aan de andere kant neerknielt.’

‘Jezus strekt een opvallend lange arm uit in de richting van de mond van Judas en reikt hem met de vingers iets aan, net zoals de engel iets aanreikt aan Jesaja.

Ik kan niet zien wat het is, maar kijk, er liggen vier lange messen op de tafel, die precies lijken op het mes waarmee in het

tafereel met de toren de steel van een paddenstoel wordt af gesneden.’

‘Wordt het Laatste Avondmaal niet beschouwd als Paasmaaltijd?’ vroeg ik.

‘Dit is beslist geen sederavond want er is geen paaslam en er staan ook geen wijnglazen op de tafel, alleen schalen en ronde voorwerpen’, legde Julie uit. ‘De hoed van de paddenstoel die op de toren wordt afgesneden, heeft precies dezelfde vorm, afmeting en kleur. Door deze herhaling van paddenstoelen en messen worden de taferelen visueel met elkaar verbonden en wordt ook een opeenvolging van gebeurtenissen gesuggereerd vanaf het afsnijden van de hoeden van de paddenstoelen tot het moment waarop ze op de tafel verschijnen. Het feit dat de ronde voorwerpen op de tafel worden getoond in combinatie met lange messen, alsof ze afgesneden zijn, is relevant, want als het broden waren geweest, waren die met de hand gebroken.

En kijk eens naar de manier waarop de tafel zelf voorwaarts is gekanteld, parallel aan het beeldvlak. Met een combinatie van schaal – de relatieve grootte van de hoeden van de paddenstoelen – en perspectief vestigt de kunstenaar de aandacht op de voorwerpen op de tafel.’

Voordat ik kon reageren, nam Julie haar camera, zoomde in op het Laatste

zijn de schilderingen in Saint Martin het werk van één enkele schilder, afgezien van de hulp die hij misschien kreeg bij het bereiden van de pleisterkalk en de pigmenten. Er is dus geen artistieke of religieuze reden om aan te nemen dat afbeeldingen van heilige paddenstoelen zoals die in Plaincourault of Saint-Savin ook elders in de regio zouden worden aangetroffen.

Maar hier waren ze, in al hun glorie.

Boven: heT reiniGen van de lippen van jesaja en de inToChT van jezus in jeruzalem. deze 12de-eeuWse fresCo BevindT ziCh op een muur in een kerk in sainT marTin de viC, frankrijk (onder).

Avondmaal en gaf hem vervolgens aan mij, waarbij ze me vroeg eens goed te kijken naar de gewaden van de discipelen links van Jezus. Tot mijn verbazing zag ik daar bij de zomen vier parapluvormige psilocybinehoudende paddenstoelen die met de stelen aan elkaar vast zaten.

‘Kijk,’ zei ik. ‘Er zit ook een paddenstoel in de zoom van de discipel meteen rechts van Jezus, en nog twee in het puntje van de mantel van Judas. De kunstenaar had de paddenstoelen in de zomen geschilderd alsof hij ze wilde verstoppen. Net als de stippen op de amaniet in Plaincourault waren ook deze paddenstoelen keurig gerangschikt, waarmee de kunstenaar benadrukte hoe belangrijk ze waren.’

Dit is volgens ons overduidelijk een manier om aan ingewijden te laten weten dat het bij het Laatste Avondmaal ging om entheogenen (psychoactieve stoffen als die in een religieuze of spirituele context worden gebruikt).

‘W

ie middeleeuwse kunstwerken alleen met het oog beziet, blijft in feite blind’, schreef kunsthistoricus Marcia Kupfer. Nergens wordt dat pijnlijker duidelijk dan in de indrukwekkende fresco’s van Saint Martin. De ironie wil dat Kupfer zelf een van de meest verbijsterende

elementen in deze fresco’s over het hoofd zag: de iconische paddenstoelen. Die ontgingen haar geoefende oog omdat ze geen kennis had van etnomycologie.

De geschiedenis van de kleine parochiekerk van Saint Martin is uitvoerig gedocumenteerd. Ze herbergt een van de drie reeksen romaanse religieuze fresco’s die door Kupfer in haar standaardwerk Romanesque wall paintings in central France worden geanalyseerd - de reden waarom Julie en ik er voor kozen juist deze kerk te bezoeken, ondanks de afgelegen ligging.

Saint Martin bevindt zich in het district Indre in midden-Frankrijk, in het dorp Nohant-Vic dat nog geen vijfhonderd zielen telt. In de elfde eeuw hoorde de kerk bij de Benedictijner abdij van Déols.

In die tijd bestond ze slechts uit een eenvoudig schip met koor. Aan het begin van de twaalfde eeuw werd er een ronde abside aangebouwd en werd een aantal bijzondere wandschilderingen aangebracht die in 1849 voor het eerst werd ontdekt.

In 1987 werd een begin gemaakt met de restauratie, die vier jaar in beslag nam.

Het interieur is versierd met schitterende wandschilderingen die het leven van Jezus weergeven – als een visuele christologie. Net als de meeste andere fresco’s in het middeleeuwse diocees van Bourges

T

erwijl Julie en ik met elkaar spraken over de afbeelding van het Laatste Avondmaal, betrad een echtpaar van middelbare leeftijd via de gewelfde doorgang het koor. Omdat we op deze kille namiddag de enige vier bezoekers van de kerk waren, knikten we vriendelijk naar elkaar, als uitdrukking van onze gezamenlijke belangstelling voor middeleeuwse kerken. Het stel liep naar de overkant van het koor om de wandschildering goed te kunnen bekijken. Ik hoorde dat ze in het Duits tegen elkaar fluisterden.

Julie nam me bij de arm en nam me mee naar de wand links van de doorgang, waarop een figuur met een baard te zien was die een rol perkament vasthield. De afbeelding bevond zich op een zijpaneel recht onder de torens van Jeruzalem.

‘Ik kan mijn ogen niet afhouden van deze man en van de rol die hij vasthoudt’, zei Julie. ‘We moeten proberen er achter te komen wat er op staat.’

‘Misschien weten zij meer’, antwoordde ik, met een knik in de richting van het echtpaar.

‘Waarom denk je dat?’ vroeg Julie.

‘Omdat Duitsers van die leeftijd met een goede opleiding vaak Grieks of Latijn hebben gehad op school. Maar ik wil ze niet lastig vallen.‘ ’Volgens mij kan dat wel’, zei Julie.

Ze wendde zich tot het echtpaar en vroeg beleefd: ‘Neemt u me niet kwalijk, maar kent een van u misschien Latijn? Wij proberen er achter te komen wat er op deze rol perkament geschreven staat.’

Gelukkig bleken zowel de man, Johann, als de vrouw, Cristina, negen jaar lang Latijnse les te hebben gehad, wat overigens vrijwel meteen aanleiding gaf tot enig gekibbel. Nadat Johann de fresco enige tijd aandachtig had bekeken, verklaarde hij met stelligheid dat er DIXIT PROPHETA stond. Wat hij vervolgens vertaalde met ‘De profeet heeft gesproken’.

‘Wait a minute, dear’, zei Cristina in accentloos Engels. ‘Je hebt het bij het verkeerde eind. Zet je bril maar eens op.’

‘Hoe bedoel je?’ vroeg Johann verontseptember/oktober 2016 TheopTimisT.nl 71

waardigd.

‘In de eerste plaats staat er aan het begin geen D, maar alleen een sierkrul. En verder zijn de twee volgende letters niet I en X maar A en V. Dus wat er staat, is AVIT PROPHETA.’ Er ontstond een woordenwisseling tussen Johann en Cristina. Ze spraken snel - veel te snel voor mij om te volgen, afgezien dan van een enkel woord. Uiteindelijk gaf Johann zich gewonnen en zei: ‘Vooruit Cristina. Jij had gelijk, dus vertel jij het maar.’

‘In eerste instantie’, zo begon Cristina, ‘dacht ik dat er stond: “Hij ging mee met de profeet”. Maar toen realiseerde ik me dat het werkwoord avit in de tegenwoordige tijd staat, en als we het opvatten als nominatief, wat wil zeggen dat de profeet als enige beweegt, dan staat er: “De Profeet Gaat Heen”.’

Ik stond op het punt om door te vragen naar verbuigingen in het Latijn, toen Julie tussenbeide kwam met een veel belangrijker vraag: ‘Als Jezus de Messias is die

kwam om de profetie te vervullen, wie is dan de profeet?’

‘O, maar dat kan Johann je vertellen’, zei Cristina. ‘Hij is hoogleraar theologie en een expert op het gebied van bijbelse profeten. Volgens mij kent hij het halve Oude Testament uit zijn hoofd.’

‘Het is vrij duidelijk’, zei Johann, die wees naar de voorstelling met de engel en daarbij citeerde uit Jesaja 6:6-7: ‘Maar een van de serafs vloog naar mij toe, en hij had een gloeiende kool in zijn hand, die hij met een tang van het altaar had genomen. Daarmee raakte hij mijn mond aan en zei: Zie, deze heeft uw lippen aangeraakt. Zo is uw misdaad van u geweken en uw zonde verzoend.’

‘De profeet is dus zeker Jesaja’, concludeerde Johann. ‘Maar dat verbaast me, want het ronde voorwerp dat de seraf hem aanreikt, is beige en niet zwart met rood, zoals je van een gloeiende kool zou verwachten. En hij houdt hem ook niet vast met een tang maar tussen zijn vingers.’

Julie en ik keken elkaar veelbetekenend

aan. ‘Maar waarom Jesaja’, vroeg ik, brandend van nieuwsgierigheid. ‘Wat weet een oudtestamentische profeet van de komst van Christus?’

‘Meer dan enige andere profeet voorzag Jesaja de nieuwe godsdienst van de Evangeliën’, legde Johann uit. ‘In allerlei opzichten was hij eerder een evangelist dan een profeet, want Jesaja beschrijft de mysteries van Christus zo levendig dat je haast zou denken dat hij het verleden beschrijft in plaats van dat hij profetieën doet over de toekomst.’

De paddenstoelen rechts bovenaan in de fresco geheel waren hen geheel ontgaan.

We namen afscheid, waarop zij de kerk verlieten.

P

aus Gregorius (540-604), ook bekend als ‘de Vader van de Christelijke Devotie, was van mening dat afbeeldingen van bijbelse verhalen essentieel waren voor het onderricht aan gelovigen die niet konden lezen. Daarmee werd de christelijke beeldende kunst een ‘bijbel voor

‘Deze ontdekking kan de oeroude toegang tot het heilige opnieuw openen’

W

Jerry brown, een van de auteurs van The psychedelic gospels, in gesprek over de ontdekkingen in het boek en de betekenis ervan.

Wat was de belangrijkste ontdekking die u en uw vrouw deden tijdens de research voor dit boek?

‘In de zomer van 2012 bezochten we de kleine parochiekerk van saint martin de Vic in centraal frankrijk. De psilocybinehoudende paddenstoelen die overduidelijk te zien zijn in de schitterende twaalfde-eeuwse fresco’s in die kerk, met taferelen uit het oude en het nieuwe testament, bezorgden ons het ‘aha’-moment waarop Julie en ik voor het eerst onze theorie van de psychedelische evangeliën formuleerden – als een alternatieve geschiedenis van het christendom, een die dramatisch afwijkt van het verhaal zoals het in de officiële evangeliën is opgetekend. Deze fresco’s bevestigden onze hypothese dat we in christelijke kunst aanwijzingen voor ‘entheogenen’ zouden aantreffen. Vervolgens vonden we in de kerken en kathedralen die we in europa en het midden oosten bezochten, aldoor meer bewijzen. op dat moment tijdens

72 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

onze reis realiseerden we ons dat we iets heel belangrijks op het spoor waren. Deze ontdekking kan de oeroude toegang tot het heilige opnieuw openen, niet alleen voor de twee miljard christenen in de wereld, maar ook voor het groeiende aantal mensen dat zichzelf omschrijft als “spiritueel maar niet religieus”.’

u toont aan dat psychedelische ervaringen deel uitmaakten van het vroege christendom. denkt u dat een toestand van verhoogd bewustzijn een noodzakelijke voorwaarde is voor de ‘ontdekking’ van religie?

‘Zeker. Verhoogd bewustzijn van de spirituele dimensie is onlosmakelijk verbonden met het ontstaan van religie. maar dat wil niet zeggen dat psychedelica de enige toegangspoort tot het heilige vormen. Zo beschrijft Deepak chopra in zijn prachtige boek God vier wegen die “zij die verlangen naar God” kunnen bewandelen: devotie,

begrip, dienstbaarheid en meditatie. Wij voegen daar nog een vijfde aan toe: entheogenen.’ het christendom wordt vaak beschouwd als een diepgaander en rationelere religie dan de oude sjamanistische tradities. laat uw boek niet zien dat de wortels en de inspiratie van beide dezelfde zijn?

‘als we uitgaan van de klassieke definitie van mircea eliade, die sjamanisme omschrijft als ‘archaïsche technieken om extase op te wekken’ (oude manieren om de ‘vlucht van de ziel’ te bewerkstelligen), beschikken we over een breed theologisch kader dat zowel ruimte biedt aan het heidense bovennatuurlijke met zijn geesten als aan het christelijke concept van de onsterfelijke ziel. Het zijn allebei mythologische fenomenen die buiten de historische tijd staan. allebei veronderstellen ze geloof in een onzichtbare God of in onzichtbare goden en godinnen die in de wereld dingen

de ongeletterden’. In de middeleeuwen had die schilderkunst twee doelgroepen: enerzijds mensen met een opleiding – met name koninklijke beschermheren en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders - en anderzijds ongeletterde gelovigen.

In dat verband wijst Kupfer, die uitvoerig onderzoek deed in de kerk van Saint Martin, erop dat ‘de aanwezigheid van lijvige figuren in overdreven poses en levendige interactie de gebeurtenissen tot leven wekt.’ Maar in Saint Martin was het samenvoegen van taferelen uit verschillende episoden uit het Oude Testament en het leven van Christus uit het Nieuwe Testament duidelijk níet bedoeld als chronologische navertelling van de bijbelse geschiedenis. In plaats daarvan stelt Kupfer: ‘Herhaalde onderbrekingen van de continuïteit van het narratief zorgen ervoor dat de letterlijke laag van het verhaal zich opent zodat de spirituele lessen die erin verscholen liggen, toegankelijk worden.’

Dit wordt grafisch geïllustreerd door de plaatsing van het oudtestamentische

kunnen bewerkstelligen. In ons boek onderzoeken we de rol van psychedelica in het sjamanisme, de vroegste vorm van religie, maar ook in de begintijd van het christendom en dus ook in het leven van Jezus.’ kunnen psychedelische ervaringen iemand ‘bekeren’ tot een religieuze overtuiging of versterken ze wat hij of zij al gelooft?

‘niet noodzakelijkerwijs. Door de eeuwen heen hebben onderzoekers naar psychedelica een breed scala aan ervaringen beschreven die zowel ‘hemel als hel’ omvatten. Zo uiteenlopend kunnen de uitkomsten zijn als je, om met aldous Huxley te spreken, de “doors of perception” opent.’ ‘niettemin is bij herhaling door wetenschappers aangetoond dat entheogenen ingrijpende religieuze ervaringen teweeg kunnen brengen. In 1962 werd een zorgvuldig gecontroleerd dubbelblind psychedelisch experiment uitgevoerd waarbij de helft van een groep protestantse theologiestudenten een capsule met psilocybine kreeg toegediend en de andere helft een placebo. en bijna iedereen die entheogenen had gekregen, maakte melding van ingrijpende mystieke ervaringen. een van de deelnemers, godsdienstwetenschapper Huston smith, omschreef die als ‘de meest

‘Kijk’, zei ik. ‘Er zit ook een in de zoom van de discipel meteen rechts van Jezus’.

paddenstoel

tafereel van de zuivering van Jesaja’s lippen meteen naast de Intocht van Christus in Jeruzalem. Hoewel tussen deze twee gebeurtenissen geen enkel historisch verband bestaat, ontmoeten ze elkaar in beeld. Volgens Kupfer valt de intocht uiteen in twee delen. In het eerste deel, met Christus gezeten op de ezel, gevolgd door zijn discipelen, ‘klimmen enkele jongelingen enthousiast in een boom om er takken van af te breken, terwijl anderen hun gewaden afleggen en uitspreiden aan zijn voeten. In het tweede deel, bij de westelijke stadsmuur van Jeruzalem

… staan de poorten vol met jongeren die uit volle borst aan het zingen zijn, terwijl anderen de muren versieren met gewaden of boomtoppen afsnijden.’

De belangrijkste thema’s in deze reeks afbeeldingen zijn zuivering en profetie, als voorwaarden voor de spirituele transformatie die nodig is om het hemelse koninkrijk te kunnen betreden. Kupfer ziet de gloeiende kool als een manifestatie van de Christus, die de diepere spirituele betekenis van de Intocht blootlegt. ‘Als het gloeien van de kool het mysterie van de Incarnatie symboliseert, wijst de vol-

overweldigende kosmische thuiskomst die ik ooit heb beleefd.’

delica tonen of er naar verwijzen. Wat is voor u de belangrijkste boodschap van die ontdekking?

religieuze leiders zijn fel gekant tegen het gebruik van bewustzijnsveranderende middelen. zijn zij vergeten waar het christendom vandaan komt? of zijn ze ergens bang voor?

‘In ons boek nodigen we de lezer uit om met ons mee te gaan op onze ontdekkingstocht en bieden we een analyse van de psychedelische afbeeldingen die te vinden zijn in negen kerken, kapellen en kathedralen in europa en het midden oosten.

Het betreft een breed scala aan religieuze kunstvoorwerpen, waaronder fresco’s, mozaïeken, schilderijen, geïllustreerde manuscripten, beeldhouwwerken en glasin-loodramen. samen met de groeiende verzameling soortgelijke afbeeldingen uit het vroege en middeleeuwse christendom die inmiddels is herontdekt, tonen zij aan dat in het christendom sprake is van een geheime geschiedenis van hallucinogenen en vormen ze bovendien een sterke aanwijzing dat entheogenen een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van het christendom. als de uitkomsten van ons onderzoek door anderen worden bevestigd, kunnen we concluderen dat het culturele erfgoed van het exploreren van hogere bewustzijnstoestanden, kosmisch bewustzijn en christusbewustzijn in de loop der tijd verloren is gegaan of met de opkomst van de Inquisitie tijdens de middeleeuwen is onderdrukt..’ |

‘al sinds bijbelse tijden plaatst het gebruik van geestverruimende middelen zowel religieuze als politieke gemeenschappen voor grote problemen. Zo groot zelfs dat sinds de opkomst van het monotheïsme het gebruik van entheogenen wordt onderdrukt.

In de bijbel heten ze de verboden vrucht in de tuin van eden, tijdens de Inquisitie werden ze als werktuig van satanische heksen beschouwd en gedemoniseerd en in de jaren zestig werden ze als gevaarlijke drugs verboden. toch zijn niet alle religieuze leiders gekant tegen zo’n “zalige aanschouwing” waarvoor je geen moeite hoeft te doen. De katholieke broeder David steindl-rast zegt het zo: “als we God kunnen vinden door vanaf de top van een berg de zon te zien opkomen, waarom dan niet door het in eerbied nuttigen van een paddenstoel?”’ in uw boek beschrijft u de ontdekking van afbeeldingen die het gebruik van psyche-

JurrIaan kamp

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 73

Het Laatste Avondmaal bestond uit , zoals blijkt uit de lange messen op de tafel

heilige paddenstoelen

maakt ronde vorm ervan mogelijk op de gedaante waarin dit mysterie op aarde belichaamd wordt’, schreef ze. ‘Het gebaar waarmee de engel de kool toont, lijkt een verwijzing naar de Eucharistie, waarbij de schijfvormige hostie wordt getoond.’

Met andere woorden, precies zoals Jesaja voelde hoe de aanraking met de gloeiende kool zijn lippen zuiverde, zo ontvangt de christelijke gelovige de heilige hostie in zijn mond.

In het licht van de late middagzon leken de fresco’s nog meer tot leven te komen en tot ons te spreken. Op dat moment hadden Julie en ik ons ‘aha’-moment. Hier in Saint Martin onthulden de fresco’s een alternatieve geschiedenis van het joodschristelijke geloof, een Psychedelisch Evangelie, geïnspireerd door entheogene paddenstoelen.

We stonden stil bij de onweerlegbare feiten zoals die te zien waren in de wandschilderingen voor ons: de visuele samenvoeging van de intocht van Jezus met de zuivering van Jesaja; Jezus die tijdens de Intocht zijn armen uitstrekt naar de grote psilocybinehoudende paddenstoel; de lijvige figuur die met een lang mes een paddenstoel staat te snijden op de torens van Jeruzalem, boven de afbeelding van het Laatste Avondmaal; de hemelse uitdrukking op de gezichten van Jezus en de discipel die over de tafel leunt en de keurige rij paddenstoelen, listig verstopt in de zoom van de gewaden van de discipelen.

We bespraken wat deze fresco’s volgens ons te zeggen hadden: dat de engel de lippen van Jesaja zuiverde met een heilige paddenstoel. Dat die paddenstoel de inspiratie vormde voor zijn profetische visioenen en tevens de sleutel was tot de hogere staat van bewustzijn van Christus.

Dat de inscriptie ‘De Profeet Gaat Heen’ verwijst naar het opstijgen van de ziel van Jesaja nadat hij entheogenen heeft ingenomen. Dat het Laatste Avondmaal, ofwel de Eerste Eucharistie die Jezus deelde met zijn discipelen, in feite bestond uit heilige paddenstoelen, zoals blijkt uit de lange messen op de tafel en de uitdrukking op het gezicht van Jezus.

74 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

Als onze theorie van de Psychedelische Evangeliën juist was, zou dat aanleiding geven tot de verstrekkende conclusie dat vroege en middeleeuwse christenen het heilige en de eeuwigheid ervoeren door middel van heilige planten.

J

ulie en ik stonden stil naast elkaar in de vallende duisternis, niet bereid dit moment van verlichting los te laten en bevangen door gevoelens van ontzag en opwinding: ontzag voor wat we hadden ontdekt, opwinding over de implicaties ervan. Ik dacht terug aan onze ontdekking van de paddenstoel die was verwerkt in het voorhoofd van de Groene Man van Rosslyn Chapel in Schotland en realiseerde me dat deze vondst in de kerk van Saint Martin in Frankrijk van veel grotere betekenis was. Dit was bewijs dat voor zichzelf sprak.

Het verbaast me altijd weer hoe het antwoord op een vraag de deur opent naar een veelvoud aan andere vragen. In Schotland was de voornaamste vraag of we in christelijke kunst bewijzen voor entheogenen zouden vinden. Nu we dit uitzonderlijke bewijs gevonden hadden, drongen zich meteen nieuwe vragen op: Met welke bedoeling werden deze afbeeldingen gemaakt? Wat betekenen ze voor de kunstgeschiedenis en de etnomycologie? En wat voor de ontstaansgeschiedenis van het christendom?

Kupfer wees erop dat bij een middeleeuwse toeschouwer de aanblik van deze fresco’s ‘de totale persoon beroerde’ op elk niveau – intellectueel, emotioneel en spiritueel. In de meest brede zin ‘was het voor met de ogen vergaarde en zogezegd visueel ingenomen beelden nodig dat zij spiritueel geconsumeerd en verwerkt werden. Kijken betekende in zichzelf opnemen, met zelftransformatie als uiteindelijk doel.’ Maar bij het interpreteren van de fresco’s van Saint Martin en elders zijn het juist de kunsthistorici die ‘blind blijven’.

Als gevolg van hun gebrek aan kennis van etnomycologie zien zij psychoactieve paddenstoelen aan voor bomen en takken en komen daardoor soms tot foutieve

interpretaties van romaanse religieuze schilderijen.

De iconische beelden in Saint Martin wijzen erop dat de ingewijden onder de middeleeuwse toeschouwers niet alleen in metaforische zin getransformeerd werden, maar ook letterlijk, door entheogenen in te nemen.

Ik dacht terug aan de woorden van de dichter Rainer Maria Rilke: ‘Wees geduldig jegens alles wat nog onduidelijk is in je hart en probeer van de vragen zelf te genieten. Zoek heden niet naar de antwoorden, die kunnen je niet gegeven worden, want je zou niet in staat zijn ze te beleven. En je moet juist alles beleven.

Beleef heden de vraag. Misschien zul je dan, geleidelijk, zonder het te weten, op een dag in het verschiet, de antwoorden beleven.’

Op dat moment konden we niet veel meer doen dan genieten van de vragen.

‘Wat is nu de stand van zaken?’ vroeg Julie. ‘Als we niet meer bewijs vinden, wie zal dan onze interpretatie van de fresco’s van Saint Martin accepteren als meer dan een mening, als een doordachte interpretatie of een plausibele verklaring?’

‘Op grond van wat we vandaag hebben gezien’, antwoordde ik, ‘moeten we blijven zoeken tot we voldoende bewijzen hebben om ook de sceptici te overtuigen.

Want ongeacht wat ze geloven, deze afbeeldingen van heilige planten in de christelijke kunst kunnen ze niet negeren.’

We blikten terug op onze bezoeken aan Plaincourault en Saint-Savin en nu Saint Martin, en vroegen ons af of deze iconische afbeeldingen van paddenstoelen misschien excentrieke creaties konden zijn van een ketterse sekte in de afgelegen wouden van centraal Frankrijk, ver buiten de invloed van kerk en koning. Met die gedachte in het achterhoofd besloten we noordwaarts te reizen, naar de grote kathedralen van Canterbury in Engeland en Chartres in Frankrijk, om te zien wat we zouden aantreffen in de belangrijkste centra van het middeleeuwse christendom.

Dit is afkomstig uit The psychedelic gospels: The secret history of hallucinogens in christianity, door Jerry b. brown en Julie m. brown (park street press, september 2016).

mediamix maharishi mahesh yoGi inspireerde The BeaTles, maar ook de WeTensChap.

foto: DaILy maIL/rex / aLamy stock pHoto

Kosmonaut van het bewustzijn Maharishi Mahesh Yogi, de grondlegger van de transcendente meditatie (TM), was een van de beroemdste goeroes uit India. De Beatles bezochten hem in de Himalaya, waar hij in 1968 verbleef. Een minder bekend feit over Maharishi is dat hij natuurkunde had gestudeerd. Dankzij deze achtergrond had hij zowel kennis van de Westerse wetenschap als van de eeuwenoude Oosterse filosofieën. Maharishi begreep dus als geen ander dat hij met wetenschappelijke bewijzen moest komen als hij het Westen ervan wilde overtuigen dat meditatie tot meer balans en voldoening leidt. Daarom is TM al tientallen jaren de meest onderzochte vorm van meditatie.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw voerde de TM-beweging zo’n 50 grondige wetenschappelijke experimenten uit om aan te tonen dat stedelijk geweld significant afneemt als er op grote schaal wordt gemediteerd – soms met wel meer dan 75 procent. Deze onderzoeken onderschreven de wijsheid die in

oude Sanskritische geschriften al te lezen was: ‘Rondom hen die eenheid ervaren, heerst geen geweld.’

Zou iemand een medicijn uitvinden dat 75 procent van de klachten van een ziekte opheft, dan was er sprake van een farmaceutisch succes ter waarde van miljarden euro’s. Toch waren de reacties op de publicatie van de onderzoeken naar de effecten van meditatie nogal lauw: het werd niet geloofd, er was felle kritiek. Ondanks het feit dat de experimenten zeer zorgvuldig waren uitgevoerd, was het (niet ter zake doende) commentaar vooral dat een Indiase goeroe niet bekwaam was om wetenschappelijke uitlatingen te doen over dit soort onderwerpen. ‘Door het venster van de wetenschap aanschouwen we de dageraad van de eeuw van de verlichting’, was Maharishi’s reactie destijds. De wereldwijde acceptatie van zijn werk zou hij niet meer meemaken. In 2008 overleed hij in het Nederlandse Vlodrop.

In de afgelopen jaren hebben veel onderzoeken van voor september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 75

mediamix aanstaande wetenschappelijke instituten de conclusies van Maharishi’s vroege experimenten bevestigd: meditatie heeft een positief effect op mens en maatschappij. Volgens neurowetenschappers werkt meditatie niet alleen stressverlichtend, maar kan het zelfs de structuur van de hersenen veranderen.

Er zijn al zo veel boeken en artikelen gepubliceerd over transcendente meditatie dat er nauwelijks behoefte is aan nog meer materiaal. Super mind, het nieuwe boek van de Zuid-Afrikaanse onderzoeker en psychiater Norman E. Rosenthal, bevat op het eerste oog niet veel nieuws over TM, of meditatie in het algemeen. Het boek – ondertitel: How to boost performance and live a richer and happier life through Transcendental Meditation – is een verslag van zijn onderzoek naar meditatie dat hij als professor klinische psychiatrie aan de Georgetown University School of Medicine heeft uitgevoerd onder zeshonderd TM-studenten. Nadat deze groep was begonnen met mediteren, gaf 95 procent van de respondenten aan dat ze veerkrachtiger reageerden op onaangename ervaringen. Bijna negen op de tien proefpersonen zagen hun relaties verbeteren, 85 procent rapporteerde dat ze gezondere keuzes maakten in hun levensstijl, en vier op de vijf studenten verklaarden dat ze hun werk makkelijker voltooiden, en productiever en creatiever waren.

In zijn carrière heeft Rosenthal, die zelf al lange tijd TM beoefent, veel beroemdheden geïnterviewd. Zijn boek is doorspekt met citaten van celebrity’s over hun ervaringen met TM. Hugh Jackman (Wolverine in X-Men), die al 22 jaar aan TM doet, zegt dat hij heel blij is dat hij TM had ontdekt voordat hij acteur werd: ‘TM heeft me doen inzien dat ons ware bestaan onder het oppervlak te vinden is… Roem, gezondheid, ziekte of welke ervaring dan ook, vormen niet de essentie van het leven.’ Hollywoodster Cameron Diaz, ook al lang TM-beoefenaar, zegt dat ze dankzij meditatie zich haar tekst beter kan herinneren zodra ze een lastige scène moet spelen. Komiek Jerry Seinfeld doet al 41 jaar aan TM en vertelt in het boek over zijn ervaringen, en diverse mensen uit de top van het bedrijfsleven delen hun verhalen over de successen die ze te danken hebben aan meditatie.

Ondanks het feit dat Rosenthal ons in Super mind in feite niets nieuws vertelt, is dit wel het perfecte laatste zetje om te beginnen met dagelijkse meditatie, én een goede motivatie voor iedereen die al mediteert, maar moeite heeft om een degelijke routine op te bouwen. In zijn boek behandelt Rosenthal een lange reeks van wetenschappelijk onderbouwde voordelen en overtuigende succesverhalen.

En hoewel het boek voornamelijk over TM gaat en Rosenthal zorgvuldig de verschillen met andere vormen van meditatie benadrukt, is de kernboodschap van Super mind dat je geen betere investering kunt doen dan tijd in te ruimen om je bewustzijn te ontwikkelen. Het maakt Rosenthal, volgens het citaat van de Britse komiek Russell Brand op de cover, welbeschouwd tot ‘een kosmonaut van het bewustzijn.’ | jurriaan kamp Super mind norman e. rosenthal uitg. penguin putman 320 pagina’s E 28,99 76 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

svend Brinkmann vindT daT er BelanGrijker zaken zijn dan je Ware zelf onTdekken.

(G)een zelfhulpboek We Willen niet flaUW zijn, maar voor een boek waar op het omslag pontificaal ‘anti-zelfhulp bestseller’ is gezet, zijn er opvallend veel adviezen voor een beter leven opgenomen. Het zijn alleen wat ándere adviezen dan die we gewend zijn aan te treffen in boeken over persoonlijke ontwikkeling. Een greep: luister niet naar je innerlijke stem, richt je op het negatieve in je leven, zeg eens vaker nee, onderdruk je gevoelens, ontsla je coach. Standvastig: Onder alle omstandigheden jezelf blijven is namelijk net zo goed een vermakelijk verzet tegen de cultus van oppervlakkige levenslessen, als een stimulerend alternatief ervoor. Voor de tegendraadse adviezen steunt de auteur, Svend Brinkmann, hoogleraar psychologie aan de universiteit van Aalborg in Denemarken, op de eeuwenoude filosofie van de stoïcijnen, die hij ‘nuchter’ noemt, maar ook ‘nooit saai’. Een gesprek met de auteur.

een anti-zelfhulpboek met adviezen voor een beter leven?

‘Mijn boek is geschreven als een zelfhulpgids, maar het is meer een anti-zelfhulpgids, bedoeld om lezers ervan te overtuigen dat er belangrijker dingen in het leven zijn dan “je ware zelf” te zijn of te “ontdekken wie je bent”. Volgens mij is het belangrijker om een moreel leven te leiden, toegewijd aan het welzijn van anderen en de wereld om je heen, dan om je te concentreren op je eigen persoonlijke ontwikkeling en succes.’

Wat adviseert u?

‘Mijn boek beveelt een zekere traagheid in het leven aan, misschien zelfs stagnatie in plaats van groei. Voor zover het boek gaat over persoonlijke ontwikkeling, gaat het over onze plicht om anderen te laten groeien: mensen om ons heen voor wie we verantwoordelijk zijn.’ vindt u de zelfhulpboeken niet goed dan?

‘De enorme hoeveelheid zelfhulpboeken geeft al aan dat ze niet helpen om je geluk, gezondheid, succes of rijkdom te bezorgen.

Als er één geslaagd boek tussen zat dat zou werken, hadden we het daarbij kunnen laten. Toch worden er iedere jaar duizenden van zulke boeken geschreven. Ze prediken vooral een filosofie die om jezelf gaat (ik, ik, ik) en hoe je jezelf kunt realiseren. Ze bieden niet of nauwelijks stof om te reflecteren op de vraag hoe je een goed en fatsoenlijk mens kan worden.’ u bepleit het stoïcisme als levensfilosofie.

‘Ja, voor de Griekse en Romeinse stoïcijnen was er maar één verplichting, namelijk om rationeel en koel te reflecteren op wat je morele taken zijn. De stoïcijnen waren er ook meer van bewust dat onze menselijkheid is verbonden aan ons besef van sterfelijkheid. Memento mori is het sleutelwoord: bedenk dat je zult sterven.

Dit besef geeft het leven een diepere laag.’ | marCo vissCher

Standvastig

Over optimisme nóg een ontregelend boek. Handboek voor een optimistisch leven is namelijk geen handboek. En al helemaal niet voor een optimistisch leven. Het is eerder een literaire gids door het leven en een verslaglegging van een nieuwe generatie schrijvers en dichters.

Het is namelijk vooral een bloemlezing van de beste stukken die in de afgelopen jaren zijn verschenen op de website van De Optimist, het beste online literair magazine van Nederland en toevallig onze naamgenoot die we na onze naamswijziging in 2013 hebben leren kennen door ze onbedoeld op te zadelen met heel wat correspondentie die voor ons was bestemd. Nooit hoogdravend of elitair, maar wel altijd van hoge kwaliteit en positief bovendien. Schitterend vormgegeven met beeld van diverse illustratoren.

Handboek voor een optimistisch leven de optimist (red.) uitg. atlas contact 224 pagina’s E 24,99

svend Brinkmann uitg. Lev. 174 pagina’s E 18,99

Diabetes onder controle Wie gezonder eet, wordt slanker, fitter en heeft minder medicijnen nodig. Dat vooruitzicht is ook haalbaar voor mensen met diabetes type 2, de suikerziekte die honderdduizenden Nederlanders treft en waarover belangenorganisaties menen dat het merendeel van hen onvoldoende zorg krijgen. Hanno Pijl, hoogleaar diabetologie en internist aan het Leids Universitair Medisch Centrum, meent dat de ziekte omkeerbaar is. Met diëtiste en journaliste Karine Hoenderdos (bekend van Puur gezond! en Eet meer!) schreef hij Diabetes type 2? Maak jezelf beter! Het boek biedt een stappenplan dat volgens de auteurs zal leiden tot meer energie en verbeterde bloedsuikers. Inclusief recepten.

Voor (en tegen) managers U kent harrY starren als een van onze vaste

columnisten. Daarin weet hij zijn lezers (inclusief de eindredacteur) altijd behoorlijk te ontregelen.

Dat doet hij ook in dit bijzondere boek. Think like a manager, don’t act like one (kijk, daar begint het ontregelen al: het is toch echt een Nederlandstalig boek, beste mensen!) is een verzameling van 75 overpeinzingen die inspireren om de dingen beter te doen, of in elk geval anders.

Diabetes type 2? Maak jezelf beter!

Think like a manager, don’t act like one

hanno pijl en karine hoenderdos fontaine uitgevers 160 pagina’s E 19,95

harry starren uitg. bIs publishers 160 pagina’s E 12,90

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 77

EEn AAnbOd dAT u ni mAg ET missEn!

maak betere keuzes

neem nu het abonnement op medisch dossier...

voor uw gezondheid Medisch Dossier bevat vele artikelen die een bijdragen leveren aan het maken van betere keuzes voor uw gezondheid. Interessant en informatief! Toepasbaar in het dagelijks leven en laagdrempelig. En een goede gezondheid

gaat tenslotte iedereen aan. Ook u.

U ontvangt niet alleen 10 keer per jaar het magazine Medisch Dossier maar u heeft als abonnee ook speciale toegang tot het online archief.

...en u krijgt EXTRA het boek ‘Het Veld’ cadeau! * bent u al abonnee, introduceer iemand anders en u krijgt allebei het boek cadeau!

Nu abonnee worden en profiteren van de volgende voordelen: • U ontvangt 10x per jaar Medisch Dossier • U betaalt slechts € 68,25 (10 nrs. los € 75,-, uw voordeel € 6,75) • U hebt exclusieve toegang tot ons online archief • En u ontvangt nu gratis het boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99) cadeau!

Ontvang gratis het boek Het Veld Winkel prijs € 29,99 Intrigerend 300 pagina’s tellend boek van Britse wetenschapsjournaliste Lynne McTaggart die bijna als geen ander de wereld van de reguliere en alternatieve geneeskunde kent.

✁ AAnmEldingsbOn

Ja, ik neem een abonnement op Medisch Dossier en betaal hiervoor €68,25 per jaar en ontvang hiervoor gratis het boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99) Ja, ik geef een abonnement op Medisch Dossier cadeau en betaal hiervoor € 68,25 per jaar en ontvang zelf maar ook degene die ik aanbreng gratis het prachtige boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99)

Naam:

M/V

Adres: Postcode:

De aanmeldingsbon kunt u sturen in een envelop naar Medisch Dossier Abonneeservice, Antwoordnummer 10016, 2400 VB Alphen aan den Rijn. Een postzegel plakken is niet nodig! U kunt zich ook aanmelden via: - website www.medischdossier.org , - e-mail medischdossier@spabonneeservice.nl - telefoon 0172 476085.

Ik verleen Uitgeverij The Optimist, ten behoeve van het abonnement Medisch Dossier hierbij toestemming het bedrag af te schrijven van IBAN

Woonplaats:

Email:

Handtekening:

Telefoonnummer Voor wie is het cadeau-abonnement bestemd: Naam: Adres: Postcode: Woonplaats:

M/V Datum: N.B. U heeft het recht op basis van de verleende machtiging de boeking binnen 56 dagen na afschrijving terug te laten storten. Dit kan zonder opgaaf van reden. Ondergetekende verklaart zich akkoord met de algemeen geldende bepalingen betreffende machtigingen.

lezer in beeld

Lida van Gijlswijk, 65 jaar, Velserbroek, abonnee sinds 2002.

R A Nme DE R ‘Ik leerde V datEziekte ondersteunt’

JE BREIN EN JE HART

lees lida’s hele verhaal op onze website: www.theoptimist.nl/lezer/lida 80 TheopTimisT.nl september/oktober 2016

met uw verhaal? laat het ons weten! redactie@ theoptimist.nl

‘James Doty laat zien hoe we allemaal het verschil kunnen maken.’

– De dalai lama Waar komen liefde, genegenheid, plezier en geluk vandaan? Het brein of het hart? Neurochirurg James Doty onderzoekt het aan de hand van de levenslessen die hij op jonge leeftijd leerde.

In Magisch brein, magisch hart combineert hij zijn bijzondere levensverhaal met de wetenschap achter mindfulness en compassie, en vertelt hij hoe we ons leven fundamenteel kunnen veranderen door te luisteren naar ons brein en ons hart open te stellen.

NU IN DE BOEKHANDEL WWW.LEVBOEKEN.NL

Foto: ADrIe moutHAAN

‘Vier jaar geleden, bij het lopen en fietsen, voelde ik iets in mijn lies. Het bleek een gezwel van meer dan 10 centimeter doorsnede aan mijn linkereierstok. er waren aanwijzingen in mijn bloed dat het kanker kon zijn. De gynaecoloog vertelde dat hij al een afspraak had gemaakt voor een operatie. Waar ik de zekerheid vandaan haalde, weet ik niet, maar ik wist heel duidelijk dat ik zo’n operatie niet wilde. Ik vroeg of ik nog tijd had om mezelf te genezen met natuurgeneeskunde. Hij leunde achterover en zei overtuigd: “onmogelijk.” Weer vroeg ik, nu trillend: “maar heb ik nog drie maanden?” toen hij “ja” zei, was dat voor mij het verlossende woord. Ik kon in ieder geval een poging wagen...

In 2004 was bij mij een onregelmatig knobbeltje in mijn linkerborst geconstateerd en een operatie aangeraden. Ik had veertien nachten niet geslapen van de angst. Ik was gaan lezen, lezen en lezen over hoe in alternatieve geneesmethoden wordt gedacht over kanker. Ik leerde dat ziekte me altijd ondersteunt. een gezwel is een noodoplossing van het lichaam om de vitale organen te ontzien en goed te laten functioneren.

De kunst was om mijn gezwel te accepteren en de vraag te omarmen welke reden hiervoor was.

Ik heb van alles gedaan. kleipleisters op mijn onderbuik, want klei trekt via je huid afvalstoffen uit je bindweefsel. Acupunctuur om mijn energie en organen een handje te helpen. Gewone suiker at ik al niet, maar nu liet ik ook vrijwel alle fruitsuikers staan. Ik nam ook geen zuivel, meelproducten, eieren of rood vlees. Verder extra supplementen, zoals magnesium en vitamine C en wat bacteriën om mijn darmflora aan te vullen. mijn programma was erop gericht om te ontgiften op fysiek, mentaal, emotioneel en spiritueel niveau. rust en ontspanning hielpen. In een interview in Ode zei Lothar Hirneise eens: “De oorzaak van kanker is altijd stress.” Ik heb mijn eisen wat lager gesteld en ging luisteren naar mijn gevoel en mijn lichaam. Na een halfjaar was het volume van mijn cyste al voor meer dan de helft afgenomen. Doordat het zo goed ging, werd mijn overtuiging dat het me zou lukken steeds sterker en ging ik door.

Afgelopen november bleek mijn gezwel – bij een vorige meting via een echo nog 4,4 centimeter – te zijn verdwenen. De gynaecoloog begreep er helemaal niets van. ongelooflijk, wat was ik blij!

Ik ben dankbaar dat ik mijn genezing op deze wijze ter hand heb kunnen nemen. Door mijn lichaam werd ik gewaarschuwd dat ik een andere weg moest bewandelen. mijn hele leven is erdoor veranderd. Ik voel Wilt u op deze pagina staan me lichter, schoner en blijer.’

ZUIDERZEEMUSEUM ENKHUIZEN

Partner

Met dank aan

september/oktober 2016 TheopTimisT.nl 81

WINNAAR VAN DE SILVER STEVIE AWARD

voor meer informatie www.ariix4you.com

• COMPLETE BRON VOOR UW CELVOEDING • 34 SUPERFOODS • KWALITEIT DIE U KUNT VOELEN • EENVOUDIG 2 MAAL OP EEN DAG EEN GLAASJE voor meer informatie www.ariix4you.com 82 TheopTimisT.nl september/oktober 2016